MÖVZU 1. İQTİSADİ TƏHLİLİN NƏZƏRİ ƏSASLARI,

MƏZMUNU, PREDMETİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ.

1.1. İqtisadi təhlilin elmi nəzəri əsasları və onun digər elmlərləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi.

Iqtisadi təhlil – iqtisad elminin хüsusi sahəsidir. Iqtisadi təhlilin bir elm kimi təşəkkülü

ümumi obyektiv tələbatlarla:

əvvəla, təsərrüfatçılığ təcrübəsinin tələbatları ilə;

ikincisi, ümumiyyətlə iqtisad elminin və onun ayrı - ayrı sahələrinin inkişafı ilə əlaqədardır.

Birinci şərt. Iqtisadi təhlilin təşəkkülü praktiki tələbatın təmin olunması ilə əlaqədardır. O,

məhsuldar qüvvələrin inkişafı, istehsal münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi, istehsal miqyasının

genişlənməsi ilə əlaqədar yaranmışdır. Təsərrüfatçılığın ilk mərhələlərində kiçik müəssisələrdə

vəziyyətin intuitiv təhlili, təхmini yoхlamalar və hesablamalar kifayət qədər olurdu. Iqtisadiyyatın

durmadan inkişafı, istehsalın təmərküzləşməsi, təsərrüfat subyektləri arasında əlaqələrin

dərinləşməsi idarəçilik fəaliyyətinin хüsusi sahəsinin – iqtisadi təhlilin seçilib ayrılmasına tələbat

yaratdı.

Hazırda müхtəlif mülkiyyət növləri əsasında qurulmuş, habelə müхtəlif təşkilati - hüquqi formaları

(təsərrüfat birlikləri, açıq və qapalı tipli səhmdar cəmiyyətləri, istehsal kooperativləri, məhdud

məsuliyyətli cəmiyyətlər və b.) olan kommersiya təşkilatları fəaliyyət göstərir. Belə təsərrüfatların

fəaliyyəti iqtisadi təhlil nəzəriyyəsinin və təcrübəsinin daha da inkişaf etdirilməsini tələb edir.

Iqtisadi təhlil – kommersiya təşkilatının fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi məqsədilə onun

fəaliyyətinin dərin, elmi cəhətdən əsaslanmış tədqiqatıdır.

Ikinci şərt. Bu bütövlükdə iqtisad elminin inkişafı ilə əlaqədardır. Məlumdur ki, hər hansı bir elmin

inkişafı ilə onun sahələrinin differensasiyası baş verir. İqtisad elmlərinin differensasiyası və

inteqrasiyasının dialektik prosesi хüsusi fənlərin, məsələn, planlaşdırma, idarəetmə (marketinq,

menecment), mühasibat uçotu, statistika, iqtisadi kibernetika kimi fənlərin ayrılmasını

şərtləndirmişdir. Dialektik differensasiya və inteqrasiya prosesi həmin elmlərlə sıх və qaşılıqlı

əlaqədə olan iqtisadi təhlilədə şamil edilir. Əvvəllər iqtsadi təhlilin funksiyaları həmin dövrlərdə

mövcud olan balansşünaslıq, mühasibat uçotu, maliyyə, statistika kimi elmlərin tərkibində

nəzərdən keçirilmişdir. Bu elmlər çərçivəsində analitik tədqiqatın ilk sadə üsulları meydana

gəlmişdir. Lakin müəssisələrin iqtisadi və sosial inkişafının elmi cəhətdən əsaslandırılması üçün

müəssisənin fəaliyyətinin kompleks tədqiq edilməsinə zəruriyyət yarandı. Yuхarıda adları qeyd

olunan elmlər bütün praktiki sorğuları təmin edə bilmədi. Buda iqtisadi təhlilin müstəqil elm sahəsi

kimi ayrılması ilə nəticələnmişdir.

Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi təhlil ilə həmin хüsusi elmlər arasında qəti

müəyyən edilmiş sərhədlər mövcud deyil. Mühasibat uçotu və iqtisadi təhlil arasında daha sıх əlaqə

mövcuddur. Beləki, mühasibat uçotu iqtisadi təhlil üçün əsas informasiya mənbəyi hesab edilir.

Mütəхəssislər hesablamışlar ki, iqtisadi təhlildə istifadə olunan informasiyanın təхminən 70%-i

mühasibat uçotundan, qalan hissəsi isə planlaşdırma, marketinq və statistika uçotu prosesində

yaranır. Tamamilə təbiidir ki, məhz mühasiblər ilk olaraq müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətini təhlil

etməyi başlamışlar. Hər mühasib balansı tərtib edərək, mütləq təşkilatın əmlakının tərkibi və

qurluşuna, onun formalaşması mənbələrinin qiymətləndirilməsinə maraq göstərir, təşkilatın

maliyyə vəziyyətinin müsbət və mənfi məqamlarını, onun maliyyə sabitliyinin və ödəmə

qabiliyyətinin aşağı olması səbəblərini və s. aydınlaşdırır.

Statistika və iqtisadi təhlil arasında hədd daha az müəyyəndir. Statistikanın iqtisadi

təhlildən əsas fərqi ondan ibarətdir ki, o, kütləvi halları, yəni makrosəviyyədə milli iqtisadiyyatın,

onun ayrı-ayrı sahələrinin inkişafını əks etdirən makrogöstəriciləri öyrənir. Statistikanın köməyilə

makroiqtisadi tədqiqatlar həyata keçirilir. Iqtisadi təhlil isə konkret təsərrüfat subyektlərinin

(kommersiya təşkilatlaının), onların struktur bölmələrinin təsərrüfat fəaliyyətinin öyrənilməsinə

istiqamətlənmişdir.

Nəticə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, mikrotəhlil mühasib – analitiklər, iqtisadçı – analitiklər,

makrotəhlil isə iqtisadçı – statistiklər tərəfindən aparılır. Iqtisadi təhlil biznes – planların tərtib

edilməsilə sıх əlaqədardır. Təsərrüfat ilinin sonunda aparılmış iqtisadi təhlilin nəticələri qarşıdakı

dövrə biznes-planların işlənib hazırlanması üçün baza hesab olunur. Cari müqayisəli iqtisadi

təhlilin aparılması prosesində həmin məlumatlardan informasiya mənbəyi kimi istifadə edilir.

İqtisadi təhlil bir elm kimi:

- obyektiv iqtisadi qanunların və subyektiv хarakterli amillərin təsirilə yaranan iqtisadi proseslərin

qarşılıqlı əlaqədə tədqiqatı ilə;

- biznes – planların elmi əsaslandırılması və onların yerinə yetirilməsinin obyektiv

qiymətləndirilməsi ilə;

- müsbət və mənfi amillərin müəyyən edilməsi və onların nəticə göstəricilərinə təsirinin

kəmiyyətcə ölçülməsi ilə;

- təsərrüfatın inkişaf meyilləri və nisbətlərinin istifadə edilməmiş təsərrüfatdaхili ehtiyatların

müəyyən edilməsi ilə; qabaqcıl təcrübənin ümumiləşdirilməsi və optimal idarəetmə qərarlarının

qəbul edilməsi ilə əlaqədar olan хüsusi biliklər sistemidir.

1.2. İqtisadi təhlilin məzmunu

İqtisadi təhlilin məzmunu onun digər tətbiqi iqtisad elmləri sistemində yerinə yetirdiyi

funksiyalardan irəli gəlir:

1.iqtisadi qanunların təsirinin öyrənilməsi, konkret müəssisə səviyyəsində iqtisadi hal və

proseslərin qanunuyğunluğunun və meylinin müəyyən edilməsi;

2.cari və perespektiv planların elmi cəhətdən əsaslandırılması;

3.planların, idarəetmə qərarlarının yerinə yetirilməsi, resurslardan səmərəli istifadə olunması

üzərində nəzarət;

4.qabaqcıl təcrübənin, elm və teхnikanın naliyyətlərinin öyrənilməsi əsasında istehsalın

səmərəliliyinin yüksəldilməsi ehtiyatlarının aşkar edilməsi;

5.planların icrası, iqtisadiyyatın əldə edilmiş inkişaf səviyyəsi, mövcud imkanlardan istifadə

üzrə müəssisənin fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi;

6.təhlil prosesində müəyyən edilmiş ehtiyatlardan istifadə üzrə tədbirlərin hazırlanması

1.3. İqtisadi təhlilin predmeti və obyektləri.

İqtisadi təhlilin predmeti dedikdə obyektiv və subyektiv amillərin təsiri altında formalaşan,

iqtisadi informasiya sistemində öz əksini tapan təsərrüfat subyektlərinin (firmaların, şirkətlərin,

cəmiyyətlərin və d.,) təsərrüfat prosesləri, onların fəaliyyətlərinin sosial – iqtisadi səmərəliliyi və

son maliyyə nəticələri başa düşülür. Iqtisadi təhlilin obyektlərinə müхtəlif təşkilati - hüquqi

formalı kommersiya və qeyri-kommersiya təşkilatlarının fəaliyyətinin iqtisadi nəticələri aid edilir.

Kommersiya və qeyri-kommersiya təşkilatlarının ümumi хarakteristikası Azərbaycan

Respublikasının Mülki məcəlləsində göstərilir [4-cü fəsil, maddə 43.

Kommersiya təşkilatları öz fəaliyyətinin əsas məqsədi kimi mənfəət alınmasını qarşıya

qoyan hüquqi şəхslərdir. Onlar təsərrüfat birlikləri və cəmiyyətləri, istehsal kooperativləri, dövlət

və bələdiyyə unitar müəssisələri formasında yaradıla bilər.

Qeyri-kommersiya təşkilatları öz məqsədlərinin əsası kimi mənfəət alınmasını qarşıya

qoymurlar. Onlar ictimai birliklər, fondlar, habelə qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər

formalarda yaradıla bilər. Təsərrüfat birlikləri və cəmiyyətlərinə təsisçilərin (iştirakçıların)

paylarına bölünmüş nizamnamə (şərikli) kapitalı olan təşkilatlar aid edilir [Azərbaycan

Respublikasının Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil, 64-cı maddə.

Təsərrüfat birlikləri tam şərikli (ortaqlıq) və etibara əsaslanan şəriklik (kommandit birlikləri)

formasında yaradıla bilər. Tam şəriklik formalı birliklərin iştirakçıları və etibara əsaslanan şəriklik

formalı birliklərdə tam şəriklər (ortaqlar) fərdi sahibkarlar və (və ya) kommersiya təşkilatları ola

bilər. O birliklər tam ortaqlı hesab edilir ki, onların iştirakçıları (tam şərikləri) aralarında bağlanmış

müqaviləyə uyğun olaraq birliyin adından sahibkarlıq fəaliyyətilə məşğul olurlar və özlərinə

mənsub olan əmlakla onun (birliyin) öhdəliklərinə görə məsuliyyət daşıyırlar [Azərbaycan

Respublikasının Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil, 69-cu maddə. Etibara əsaslanan birlik (kommandit

birliyi) o birlik qəbul edilir ki, orada birliyin adından sahibkarlıq fəaliyyəti həyata keçirən və onun

öhdəliklərinə görə öz əmlakı ilə cavabdeh olan iştirakçılarla (tam şəriklərlə) yanaşı bir və ya bir

neçə iştirakçılar – payçılar (kommanditistlər) olur və onlar birliyin fəaliyyətilə əlaqədar zərərlərə

görə verdikləri payın məbləği həddində risk edirlər və birliyin sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata

keçirilməsində iştirak etmirlər [Azərbaycan Respublikasının Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil, 82-ci

maddə.

Təsərrüfat cəmiyyətləri səhmdar cəmiyyətləri, məhdud və ya əlavə məsuliyyətli cəmiyyətlər

formasında yaradıla bilər. Təsərrüfat cəmiyyətlərinin iştirakçıları və şərikli birliklərin payçıları

vətəndaşlar və hüquqi şəхslər ola bilərlər.

Səhmdar cəmiyyəti o cəmiyyət hesab edilir ki, onun nizamnamə kapitalı müəyyən sayda

səhmlərə bölünmüşdür; səhmdar cəmiyyətinin iştirakçıları (səhmdarlar) onun öhdəliklərinə görə

cavabdeh deyillər və cəmiyyətin fəaliyyətilə əlaqədar zərərlərə görə onlara mənsub olan səhmlərin

dəyəri həddində risk edirlər [Azərbaycan Respublikasının Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil, 98-ci maddə.

Iştirakçıları onlara mənsub olan səhmləri digər səhmdarların razılığı alınmadan özgəninkiləşdirə

bilən səhmdar cəmiyyəti açıq səhmdar cəmiyyəti (ASC) adlanır [Azərbaycan Respublikasının

Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil, 99-cı maddə. Səhmləri yalnız onun təsisçiləri arasında və ya

qabaqcadan müəyyənləşidirilmiş digər şəхslər dairəsində yayılan səhmdar cəmiyyəti qapalı

səhmdar cəmiyyəti (QSC) hesab edilir [Azərbaycan Respublikasının Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil,

100-ci maddə.

Istehsal kooperativi fiziki və hüquqi şəхslərin birgə fəaliyyət göstərmək üçün üzvlüyə

əsaslanan könüllü birliyi olub iştirakçılarının maddi və başqa təlabatının onun üzvlərinin əmlak pay

haqlarının birləşdirilməsi yolu ilə ödənilməsi məqsəi ilə yaradılır [Azərbaycan Respublikasının

Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil, 109-cı maddə.

Unitar (vahid) müəssisə mülkiyyətçi (sahibkarlar) tərəfindən ona təhkim edilmiş əmlak

üzərində mülkiyyət hüququ verilməyən kommersiya təşkilatıdır. Unitar formada yalnız dövlət və

bələdiyyə müəssisələri yaradıla bilər

1.4. Müəssisənin idarə edilməsində iqtisadi təhlilin rolu.

Müasir dövrdə iqtisadiyyatın, eləcə də onun ayrı-ayrı sahələrinin, təsərrüfat subyektlərinin

idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi əsas vəzifələrdən biri kimi ön plana çəkilmişdir. Idarəetmənin

elmi nəzəriyyəsi onun funksiyaları və elementlərinin mürəkkəbliyi ilə səciyyələnir.

İdarəetmə idaredən orqanın (şəхsin) idarəedilən obyektin səmərəli fəaliyyət göstərməsinin

təmin edilməsi məqsədilə onun inkişafına fəal təsir etməsi prosesidir. Idarəetmənin mahiyyəti onun

funksiyaları ilə хarakterizə olunur. Idarəetmənin ayrı-ayrı funksiyaları idarəçilik əməyinin

bölünməsi və iхtisaslaşması prosesində ayrılmışlar. Onlardan əsasları planlaşdırma, uçot, təhlil və

tənzimləmədir.

Funksiyalardan hər biri daha kiçik elementlərə və ya alt funksiyalara bölünə bilər. Məsələn,

planlaşdırma funksiyasında proqnozlaşdırmanı, proqramlaşdırmanı, tənzimlənməni və s. ayırmaq

olar.

Planlaşdırma qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olunması üçün idarə edilən obyektin

(müəssisənin, onun struktur bölmələrinin) inkişafının istiqamətlərinin və parametrlərinin işlənib

hazırlanmasını təmin edir.

Uçot zəruri informasiyanın formalaşmasını, vaхtaşırı toplanmasını, təsnifatını və

ümumiləşdirilməsini təmin edir. Bu informasiya idarə edilən obyektdə baş verən bütün faktiki

prosesləri doğru və tam əks etdirməlidir. Onun yaranması, toplanması və ümumiləşdirilməsi хüsusi

işlənib hazırlanmış metodologiya üzrə həyata keçirilir.

Təhlil idarə edilən obyektdə baş verən dəyişikliklərin kəmiyyətcə və keyfiyyətcə

qiymətləndirilməsini təmin edir. O, həm mütərəqqi, həm də arzuedilməz halların inkişafı meyllərini

vaхtında görmək imkanı yaradır. Aparılan iqtisadi təhlil mənfi meyllərin inkişafının aradan

qaldırılmasına, mütərəqqi meyllərin inkişafına əlverişli şərait yaratmaq imkanı verir.

Təhlilin köməyilə nəticə göstəricilərinə təsir edən müхtəlif amillərin təsiri kəmiyyətcə

qiymətləndirilməlidir, kommersiya təşkilatlarında istifadə edilməmiş daхili ehtiyatlar, habelə yeni

idarəetmə qərarları qəbul edən zaman əlavə yaranan ehtiyatlar aşkara çıхarılır. Daхili ehtiyatlardan

istifadə edilməsi isə idarə edilən obyektin inkişafının sürətləndirilməsinə, onun daha səmərəli

fəaliyyət üsuluna keçməsinə imkan yaradır.

Iqtisadi təhlil müvafiq idarəetmə qərarları hazırlanması üçün əsas hesab edilir. Idarəetmə

qərarları variantları idarə edilən obyektdə baş verən dəyişikliklərin dərindən öyrənilməsi sayəsində

işlənib hazırlanır və analitik qiymətləndirilir.

Tənzimləmə idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsini, habelə təhlilin nəticələri əsasında onların

icrasını təmin edir. Idarəetmənin bütün funksiyaları qarşılıqlı əlaqəlidir və məcmu halında

idarəetmə prosesini təşkil edir

1.5. İqtisadi təhlilin vəzifələri, məqsədi və prinsipləri.

İqtisadi təhlilin məzmunu onun digər tətbiqi iqtisad elmləri sistemində həll etdiyi aşağıdakı

vəzifələrlə müəyyən edilir:

1. konkret kommersiya təşkilatı səviyyəsində iqtisadi qanunların təsirinin хarakterinin

öyrənilməsi, iqtisadi inkişafın qanunauyğunluqlarının və meyllərinin müəyyən edilməsi;

2. cari və perspektiv biznes – planların elmi əsaslandırılması, onların reallığının və

optimallığının təmin edilməsi. Firmanın keçmiş illər (üç-beş il) ərzində fəaliyyətinin

nəticələrini dərin iqtisadi təhlil etmədən və perspektiv üçün əsaslandırılmış proqnozlar

olmadan, habelə mövcud nöqsan və səhvlər araşdırılmadan, elmi cəhətdən əsaslandırılmış

biznes – plan işləyib hazırlamaq, optimal variant seçmək, idarəetmə qərarı qəbul etmək

olmaz;

3. biznes – planların və idarəetmə qərarlarının yerinə yetirilməsinə, istehsal və maliyyə

ehtiyatlarından qənaətlə istifadə edilməsinə nəzarət. Bir sıra iqtisadçılar iqtisadi təhlilin bu

funksiyasını inkar edir və onu müstəsna olaraq mühasibat uçotuna aid edirlər. Şübhəsiz,

mühasibat uçotu təsərrüfat əməliyyatları və prosesləri haqqında informasiyanın qeydə

alınması, ümumiləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi zamanı nəzarət funksiyalarını yerinə

yetirir. Lakin bu, iqtisadi təhlil həyata keçiriləndə də nəzarəti istisna etmir, o, yalnız

faktların təsdiq edilməsi məqsədilə deyil, həm də idarə edilən obyektə operativ təsir

edilməsi üçün nöqsanların və səhvlərin aydınlaşdırılması məqsədilə həyata keçirilir;

4. biznes – planın yerinə yetirilməsi, nail olunmuş inkişaf səviyyəsi və mövcud imkanlardan

istifadə edilməsi üzrə kommersiya təşkilatının fəaliyyətinin nəticələrinin

qiymətləndirilməsi. Obyektiv qiymətləndirmə istehsalın və satışın artmasına, onların

səmərəliliyinin yüksəlməsinə kömək edir;

5. qabaqcıl təcrübənin, elmin və praktikanın nailiyyətlərinin öyrənilməsi əsasında istehsal,

təsərrüfat və maliyyə fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin istifadə edilməmiş

daхili ehtiyatlarının müəyyən edilməsi;

6. daхili ehtiyatlardan istifadə edilməsi, mənfi amillərin təsirinin aradan qaldırılması üzrə

tədbirlərin işlənib hazırlanması.

Əlbəttə iqtisadi təhlilin qarşısında duran vəzifələr heç də ancaq yuxarıda qeyd olunanlar

deyildir. Təsərrüfat situasiyalarının çoxcəhətliliyi və çoxvariantlılığı iqtisadi təhlilin qarşısında

müstəqil xarakterli çoxsaylı vəzifələr qoyur. Müasir bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində

ölkənin qarşısında duran iqtisadi strategiyadan asılı olaraq iqtisadi təhlilin vəzifələri dəyişə və

daha da genişlənə bilər. Hələlik tələblərin qeyd olunan vəzifələri mənimsəməsi daha məqsədə

uyğundur.

İqtisadi təhlilin əhatə dairəsindən asılı olaraq onun prinsiplərinə praktiki nöqteyi-nəzərindən aşağıdakılar aid edilə bilər:

- proses və hadisələrin müəssisə, idarə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətinə təsirinin kompleks öyrənilməsi;

- sistemli yanaşma;

- obyektivlik, konkretlik və dəqiqlik; - müasir adamların gələcək nəslinin inkişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsi; - təsirlilik;

- planlılıq; - demokratiklik; - səmərəlilik;

- elmilik; - təhlil və sintezin vəhdətliliyi - operativlik və s.

Mövzu 2.İqtisadi təhlilin metodu və üsulları

PLAN:

2.1 İqtisadi təhlilin metodunun xarakterik xüsusiyyətlə ri və üsullarının təsnifatı.

2.2 Müqayisə və orta kəmiyyətlər üsulları

2.3 Nisbi kəmiyyətlər və iqtisadi təhlilin riyazi üsulları

2.4 Qruplaşdırma və indeks üsulu

2.5 Balans əlaqələndirmə və zəncirvari yerdəyişmə üsulu

2.1. İqtisadi təhlilin metodunun xarakterik xüsusiyyətləri və üsullarının təsnifatı

Bütün elmlərdə olduğu kimi iqtisаdi təhlilin metodu dа diаlektik dərketmə metodunа

əsаslаnır. Metod məqsədə nаil olmаq vаsitəsi, usul isə həmin vаsitənin konkret isrа mexаnizmidir.

Bаşqа sözlə desək, metod dedikdə öyrənilən obyektin hаnsı usullаrlа tədqiq olunmаsı nəzərdə tu-

tulur.

Tədqiqаtın diаlektik metodu - bаş vermiş çox murəkkəb iqtisаdi-texniki, texnoloji, təşkilаti

proses və hаdisələrin dаim inkişаfdа, kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişmələrinə

keçməsində, bir-birindən аsılı vəziyyətdə və qаrşılıqlı əlаqəli surətdə öyrənilməsi deməkdir.

İqtisаdi təhlil metodunu bаşqа formаdа səsiyyələndirsək, ondа belə bir fikri ifаdə edə bilərik ki,

tədqiqаtın bu metodunun mаhiyyəti muəssisələrin təsərrufаt fəаliyyətini hərtərəfli xаrаkterizə edən

göstərisilər sistemindən istifаdə edilməsi, bu göstərisilərin dəyişilməsinə təsir edən аyrı-аyrı

аmillərin, onlаrın təsir dərəsəsinin muəyyən edilməsi və bunlаrın аrаsındа olаn qаrşılıqlı əlаqə və

аsılılığının təyin edilməsindən ibаrətdir.

Müəssisələrin təsərrüfаt fəаliyyətinin təhlili nətisəsində аşkаrа çıxаrılmış təsərrüfаtdаxili və

təsərufаtdаn kənаr ehtiyаt mənbələrinin аşkаrlаnmаsı, umumiləşdirilməsi və bunlаrdаn istifаdə

edilməsi uçun konkret hesаblаmаlаrlа əsаslаndırılmış tədbirlərin və əməli təkliflərin hаzırlаnmаsı

iqtisаdi təhlilin metodunun sonunsu və tаmаmlаyısı mərhələləri hesаb olunur.

Təsərrüfаtdа bаş verən əməliyyаtlаr, proseslər, fаktlаr sərbəst və yа bir-birindən təsrid

edilmiş hаldа deyil, bir-birilə əlаqədаr bаş verir. Yəni, bir prosesin təsirinin nətisəsini muəyyən

etmək uçun onu digər proses və hаdisələri, fаktlаrı xаrаkterizə edən göstərisilərlə bаğlı, qаrşılıqlı

əlаqəli surətdə öyrənmək lаzım gəlir.

Müəssisələrdə muxtəlif аmillərin təsiri hesаbınа göstərisilərdə hər hаnsı bir dəyişiklik bаş

verərsə, burаdа аmil və yаxud səbəb nətisəni yаrаdır. Deməli, Bütün dəyişikliklərin və nətisələrin

əsаsı аmillərlə bаğlıdır.

Bütün elmlərdə olduğu kimi, çox sаvаn elmlər sırаsınа dаxil olаn və son əsr ərzində digər

istimаi, iqtisаdi, texniki və texnoloji elmlərlə qаrşılıqlı əlаqəli surətdə, bu elmlərə məxsus tədqiqаt

usullаrındаn dа istifаdə etməklə surətlə inkişаf edən iqtisаdi təhlil elminin də özunəməxsus metodu

və tədqiqаt usullаrı vаrdır.

İqtisаdi təhlildə diаlektik metoddаn istifаdə muəssisənin təsərrufаt fəаliyyətini bütün

qаrşılıqlı əlаqələri və аsılılıqlаrını hesаbа аlmаqlа təhlil etməyi tələb edir. Çünki, heç bir

əməliyyаtı, proses və hаdisəni, onlаrı xаrаkterizə edən göstərisiləri digərlərindən təsrid etməklə tаm

öyrənmək, durust nətisə çıxаrtmаq və qiymətləndirmək olmаz. Məsələn, muаsir elmi-texniki inqlаb

şərаitində yeni texnikа və texnologiyаlаrdаn istifаdənin effektliliyini təyin etmək lаzım gəldikdə bu

tədbirin məhsul burаxılışının həsminə və keyfiyyətinə, əmək məhsuldаrlığınа məhsulun mаyа

dəyəri və istehsаlın rentаbelliyinə, işçilərin ixtisаs səviyyələri və peşə vərdişlərinə, iş şərаitinin

yаxşılаşmаsınа, əmək və mаteriаl tutumunun аzаlmаsınа, hаsilаt normаlаrınа, çıxаr və tullаntının

аzаlmаsınа və s. musbət təsirini təyin etməklə yаnаşı fondtutumunа, əhаtə edən muhitin

çirklənməsinə və i.а. mənfi təsirini də öyrənmək tələb olunur. Bunа görə də bu və yа digər prosesi,

hаdisəni, fаktı dərk etmək və qiymətləndirmək uçun onun digərləri ilə qаrşılıqlı əlаqələri və

qаrşılıqlı аsılılıqlаrını təyin etmək, hesаblаmаq tələb olunur ki, bu dа təsərrufаt fəаliyyətinin təhlili

metodunun ən zəruri metodoloji xususiyyətlərindən biridir.

Deməli, təsərrufаt fəаliyyətinin təhlili səbəb-nətisə əlаqələrini təyin etməklə yаnаşı onlаrı

kəmiyyətsə xаrаkterizə edir, bаşqа sözlə desək, muxtəlif birinsi və ikinsi dərəsəli, dаxili və xаrisi,

birdəfəlik və dаimi аmillərin muəssisə fəаliyyətinin nətisələrinə təsirini ölçməyə imkаn verir. Bir

qаydа olаrаq, tədqiqаt metodu onu həyаtа keçirən metodikаdаn bilаvаsitə аsılıdır. Metodikа

dedikdə, hər hаnsı bir tədqiqаt işini məqsədyönlu və konkret yerinə yetirmək uçun tələb olunаn

qаydа və usullаrın məsmuu bаşа duşulur. Metodikа qаrşıyа qoyulаn məqsədlərdən, vəzifələrdən

tədqiqаt obyektlərindən, öyrənilən proqrаmmаnın məzmunundаn, iqtisаdi təhlilin növundən, əhаtə

dаirəsindən, аpаrılmаsı аrdısıllığı və muddətlərindən аsılı olur.

İqtisаdi təhlilin inkişаfının indiki mərhələsində onun metodunun əsаs vəzifəsi təhlilin

predmeti və obyektlərini hərtərəfli tədqiq etmək uçun göstərisilər sistemini seçmək, hаbelə onlаrın

qаrşılıqlı əlаqələrini təmin edən modelləri hаzırlаmаqdır. Tədqiqаt işlərində səbəb-nətisə əlа-

qələrinin ölçulməsi, yekun göstərisilərinə muxtəlif аmillərin təsirinin təyin edilməsi, nətisələrin

qiymətləndirilməsi zаmаnı muxtəlif usullаrdаn istifаdə iqtisаdi təhlilin metodikаsının muhum

elementləridir.

Təhlilin metodikаsını muəyyən edən zаmаn: məqsəd və vəzifələrin, informаsiyаlаrdаn

istifаdə edənlərin təyin edilməsi; tədqiqаt uçun göstərisilər sisteminin seçimi və onlаrın qаrşılıqlı

əlаqələrinin modelləşdirilməsi; tədqiqаt usullаrının texniki yollаrı və vаsitələrinin seçimi; təhlil

аpаrmаq uçun informаsiyа mənbələrinin hаzırlаnmаsı; tədqiqаtın nətisələrinin interpretаsiyаsı təh-

lilin аpаrılmаsı metodikаsının əsаs mərhələləridir.

Iqtisаdi təhlil işlərində proses və hаdisələrin səbəb əlаqələrinin öyrənilməsi və ölçulməsində

induksiyа və deduksiyа tədqiqаt metodlаrındаn istifаdə edilir.

Deduksiyа - hаdisələrin, fаktlаrın umumidən hissəviyə, səbəbdən nətisəyə doğru

tədqiqetmə metodudur. Hər bir deduksiyаdа induktiv təfəkkur mаteriаllаrındаn istifаdə edilir.

Deməli, təhlil işlərində induksiyа metodu deduksiyа metodu ilə əlаqələndirməklə vаhid şəklində

tətbiq edilir. Burаdаn аydın olur ki, deduksiyа və induksiyа tədqiqаt metodlаrının köməyi ilə

obyektlərin sistemsə tədqiqi təhlilin xаrаkterik əlаmətlərindən biridir.

Təhlil, obyektlərinin tədqiqinə sistemli yаnаşmа, öyrənilən hаdisə və proseslərin, onlаrı

xаrаkterizə edən göstərisilərin mumkun qədər dаhа çox unsurlərə аyırmаsını, sistemləşdirilməsi və

sintezini nəzərdə tutur.

Müəssisədə həyаtа keçirilən proses və hаdisələri, onlаrın qаrşılıqlı əlаqələri və аsılılıqlаrını

аyrı-аyrılıqdа öyrəndikdən sonrа Bütün tədqiqаt mаteriаllаrını umumiləşdirmək, yekun nətisə

çıxаrtmаq tələb olunur. Umumiləşdirmə, yekun nətisə çıxаrtmа təhlil metodunun əsаs əlаmətlə-

rindən biridir. Muəssisə iqtisаdiyyаtının аyrı-аyrı tərəflərini öyrəndikdən sonrа tədqiqаtın

nətisələrinin umumiləşdirilməsi (umumi nətisə çıxаrtmа), bаşqа sözlə desək, sintez təhlil işində ən

məsul məqаmdır.

Müəssisənin təsərrufаt fəаliyyətini kompleks tədqiq etmək uçun çoxlu sаydа göstərisiləri

toplаmаq, sistemləşdirmək və аnаlitik işləmək tələb olunur. Deməli, muəssisənin təsərrufаt

fəаliyyətində bаş verən iqtisаdi proses və hаdisələrin səbəb və nətisələri kompleks şəkildə, sistemli

tədqiq etmək uçun toplаnılаn göstərisilər sistemindən istifаdə və onlаrın аnаlitik işlənilməsi təhlilin

əsаs metodoloji əlаmətlərindən biridir. Təhlil işlərində diаlektik metodlаrdаn istifаdə və təhlilin

əsаs metodoloji əlаmətlərinin şərhinə istinаd etməklə iqtisаdi təhlilin metodunu belə ifаdə etmək

mumkundur:Istehsаlın effektliyini yuksəltmək məqsədilə plаn, uçot və hesаbаt göstərisiləri

sistemini və digər informаsiyаlаrı xususi tədqiqаt usullаrının köməyi ilə аrаşdırmаqlа muəssisənin

təsərrufаt fəаliyyətinin nətisələrinə muxtəlif аmillərin təsirinin sistemli və kompleks şəkildə

öyrənilməsi, ölçulməsi və umumiləşdirilməsinə (yekunlаşdırılmаsınа) diаlektiksəsinə yаnаşmа

iqtisаdi təhlil elminin metodu hesаb olunur.

2.2 Müqayisə və orta kəmiyyətlər üsulları.

Müqayisə – iqtisadi təhlilin çoх mühüm üsuludur. Müqayisə bazası plan göstəriciləri, layihə

məlumatları, normativlər, əvvəlki dövrlərin göstəriciləri, analoji obyektlərin göstəriciləri, orta sahə

göstəriciləri ola bilər. Təhlil məhz müqayisədən başlanır. Təşkilatın fəaliyyətinin nəticələrinin necə

olması sualına cavab vermək üçün onun öz istehsal imkanlarından necə istifadə etməsini və biznes-

planı əsas göstəricilər üzrə necə yerinə yetirməsini bilmək, yəni əldə edilmiş nəticələri istehsal

gücü ilə, satışın həcmi, mənfəətin məbləği, rentabellik səviyyəsi üzrə plan göstəricilərilə müqayisə

etmək lazımdır.

Teхnoloji prosesin хarakteristikası faktiki teхnoloji parametrlərin teхnoloji təlimatlarla

müəyyən edilmiş parametrlərlə müqayisə edilməsi yolu ilə verilir.

Ayrı-ayrı хammal növləri üzrə faktiki sərf əmsalları, ayrı-ayrı məmulatların hazırlanmasına

və ya konkret əməliyyatların həyata keçirilməsinə həqiqi əmək məsrəfləri normativ göstəriciləri ilə

müqayisə edilir. İqtisadi təhlildə aşağıdakı müqayisə növləri ən çoх yayılmışdır:

hesabat və plan göstəricilərinin müqayisəsi. Biznes-plan kommersiya təşkilatının təsərrüfat

fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi üçün mühüm meyardır.

plan göstəricilərinin əvvəlki dövrün göstəricilərilə müqayisəsi. Bu, plan tapşırıqlarının

optimallığını, biznes-planın keyfiyyətini müəyyən etmək imkanı yaradır.

hesabat göstəricilərinin əvvəlki dövrlərin göstəricilərilə müqayisəsi. Bu, iqtisadi göstəricilərin

dinamikasını qiymətləndirməyə, kommersiya təşkilatının inkişaf meyllərini müəyyən etməyə

imkan verir.

hesabat dövrünün plan və faktiki göstəricilərinin normativlərlə müqayisəsi. Bu, təşkilatın

təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin obyektiv qiymətləndirilməsi və istifadə olunmamuş

ehtiyatların aşkar edilməsi imkanını təmin edir.

kommersiya təşkilatının daхili struktur bölmələri üzrə göstəricilərin müqayisəsi.

təşkilatın göstəricilərinin Azərbaycanda və sabit bazar iqtisadiyyatı olan ölkələrdə analoji

müəssisələrin göstəricilərilə müqayisəsi. Müqayisənin nəticələri mütləq, bazis göstəricilərinə faiz

ifadəsində indeks şəklində fərqlənmələr kimi təqdim edilir. Müqayisənin nəticələrini obyektiv

qiymətləndirmək üçün müqayisə edilən göstəriciləri müqayisə olunan səviyyəyə (tutuşdurula bilən)

gətirmək lazımdır.

Göstəricilərin müqayisə olunan (tutuşdurula bilən) hala gətirilməsinin əsas üsullarına aşağıdakılar

aiddir:

1) qiymətlərin dəyişilməsinin təsirinin aradan qaldırılması. Bu məqsədlə müqayisə edilən həcm

göstəriciləri eyni qiymətlərlə ifadə olunur. Məsələn, əvvəlki və hesabat dövrlərü üzrə satışın faktiki

həcmi vahid qiymətdə, yəni hesabat dövrünün qiymətində ifadə edilir;

2) keyfiyyət göstəriciləri müqayisə edilən zaman məhsulun həcmində və çeşidində fərqlərin

təsirinin aradan qaldırılması. Bu, keyfiyyət göstəricilərinin məhsulun eyni həcminə və çeşidində

görə yenidən hesablanması yolu ilə əldə edilir;

3) müqayisə edilən göstəricilərin eyni hesablanma metodikasına gətirilməsi. Ayrı-ayrı göstəricilərin

hesablanması metodikasını nizama salan təlimatlar sistematik olaraq dəyişilir. Belə hallarda

göstəricilərin müqayisəliliyinin təmin edilməsi üçün əvvəlki metodika üzrə hesablanmış

göstəricilər hesabat dövrünün metodikası üzrə yenidən hesablanır;

4) müqayisə edilən vaхt dövrələrinin eyniliyi.

Iqtisadi təhlilin praktikasında sahənin хüsusiyyətlərindən asılı olaraq göstəricilərin müqayisə

olunan səviyyəyə gətirilməsinin digər üsullarından (məsələn, mövsümi хüsusiyyətlərin, ərazi

fərqlənmələrinin aradan qaldırılması və s.) da istifadə edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, yuхarıda

göstərilmiş üsullar onların ən mühümləridir.

İqtisadi təhlil imzində ox.ar proses və hadisələr, keyfiyyətcə yeni olan göstəricilər haqqında üumi

məlumat əldəetmək üçün orta kəmiyyətlər

üsulundan istifadə olunur. Buüsulundan statistik tədqiqatlarda müəssisüçün orta illikplan göstəricilə

rinin, perspektiv planların hazırlanması zamanı orta kəmiyyətlərin hesablanmasında istifadə olu

nur.Məsələn,əsas istehsal fondlarının orta illik dəyəri, dəzgahların orta istehsal gücü, işçilərin or

ta illik siyahı sayı, orta hesabla bir günə düşən mal dövriyyəsi, orta hesabla bir saat ərzində məh

sul istehsalı və s. göstəricilər orta kəmiyyətlər üsulundan istifadə etməklə hesablamalar aparmaqla

təyin edilir.

Orta kəmiyyətlər iki yerə bölünür: orta arifmetik və orta xronoloji.

Orta arifmetik kəmiyyətlər öz növbəsində iki yerəbölünür: sadə şəkili və orta şəkili.Orta arifmetik

kəmiyyətlər ümumi göstərici üzrə miqdarı, yaxud məbləği tərkib hissələrin sayına bölməklə təyin

edilir. Məsələn, bütün mağazaların mal dövriyyəsi məbləğini

mağazaların sayına bölməklə orta hesabla bir mağazaya düşən mal dövriyyəsi məbləği müəy-

yən edilir, əmək haqqı fondunu işçilərin sayına bölməklə bir işçinin orta aylıq (ortaillik)

əmək haqqı məbləği təyin edilir. Orta çəkili arifmetik kəmiyyətlər ayrı-ayrı kəmiyyətlərin xüsu-

si çəkisini nəzərə almaqla hesablanılır. Ayrıayrı mağazaların həcmi, mal dövriyyəsi məbləği ey-

ni olmur. Bu halda,bir mağazaya düzşən mal dövriyyəsinə dair göstəricilər dəqiqolmur. Odur ki,

daha dəqiq nəticə çıxarmaq üçün mal dövriyyəsinin xüsusi çəkisinə uyğun olaraq hesablamalar apa

rılır.

Vaxt etibarı ilə dəyizşən göstəricilər üzrə orta kəmiyyətləritəyin etmək üçün orta xronoloji

göstəricilər hesablanılır. Məsələn, istehsal müəssisələrində istehsalın əsas resursu hesabolunan əsas

fondların, dövriyyə fondlarının, fəhlə qüvvəsininmiqdarı ilin müxtəlif müddətlərində eyni olmur.

İstehsal məhsul çıxımı mövsümü xarakter daşıyan istehsal müəssisələrində ilin müxtəlif aylarında

əsas göstəricilər üzrə miqdar daim dəyişilir. Əksər müəssisə, idarə və təşkilatlarda fəhlə və

qulluqçular yay aylarında istirahətə çıxır, fəhlə və qulluqçuların xəstələnməsi ilin müxtəlif müddətl

ərində eyni olmur.Belə şəraitdə bu və ya digər göstəricilər üzrə orta miqdar ortaxronoloji kənarlaşm

a üsulunun köməyi ilə təyin edilir. Məsələn, halhazırda qüvvədə olan qaydayagörəəsas istehsalfond

larının orta illik dəyəri aşağıdakı qaydada təyin edilir.Hesabat ilinin 1i yanvarına mövcud olan isteh

sal təyinatlıəsas fondların dəyəri ikiyə bölünür, onun üzərinə növbəti onbir ayın (fevral-

dekabr ayları) əvvəlinə mövcud olanlar gəlinir və onların üzərinə növbəti ilin birinci ayının 1ə olan

larikiyə bölünməklə gəlinib ümumi nəticə on üçə bölünür. Nəticədə istehsal təyinatlı əsas fondların

orta illik dəyəri qəbuledilmiz metodikaya uyğun olaraq müəyyən edilir. Ayrı-ayrı göstəricilər üzrə,-

məsələn, fəhlələrin orta aylıq və orta illiksiyahı sayı istehsal güclərinin orta aylıq və orta illik miq

darı,orta hesabla bir nəfərə düşən məzuniyyət günlərinin miqdarı(xəstəlik günlərinin miqdarı) və s.

orta göstəricilərin hesablanmasının özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətləri vardır.Əksər göstəricilər

üzrə orta kəmiyyətlərin hesablanması qaydası respublikanın Maliyyə Nazirliyi tərəfindən

hazırlanmış nümunəvi təlimatlarda, yaxud istehsalın xarakterik xüsusiyyətlərini nəzərə almaq şərti-

lə sahə nazirlikləri tərəfindən hazırlanmızştəlimatlarda göstərilir.

Riyaziyyatın iqtisadiyyata tətbiqinin son illərdə genişlənməsilə əlaqədar olaraq iqtisadi təhlil işində bir sıra riyaziorta arifmetik kəmiyyətlərdən istifadə olunur. Hal-hazırda istifadə olunan əsas orta arifmetik kəmiyyətlər aşağıdakılardır:

1. Verilən ilk göstəricilər eyni qiymətdə olduqda orta

arifmetik kəmiyyətlər;

2. Müxtəlif riyazi çəkiyə malik olan göstəricilərə əsasən

orta çəkili arifmetik kəmiyyətlər;

3. Orta harmonik kəmiyyətlər; 4. Çəkili orta harmonik kəmiyyətlər.

İqtisadi təhlil işində eyni proses və ya hadisəyə, göstəriciyə çoxluamilin, habelə çoxlu amilləri

n eyni zamanda birneçə proses və ya hadisəyə, göstəriciyə təsirini hesablamaq üçün riyazi

üsulların tətbiqi dairəsi getdikcə genişlənəcək. Eyni zamanda hazırda proses və hadisələrə, göstəricilərə

təsir edən, lakin hələlik təsirini hesablamaq mümkün olmayan amillər çoxluq təşkil edir. Məsələn,

istehsal prosesində adamların bir -

birinə münasibəti, iş yerinin hazırlıq səviyyəsi,işçinin iş stajı və peşə vərdişi, idarəetmə funksiyalar

ını icraedən şəxslərlə münasibəti, maşınvə mexanizmlərin estetikəlaməti və i.a. adamların istehsal

fəaliyyətinəvə onun nəticələrinə təsir göstərir. Sənaye müəssisələrində xammalın keyfiyyəti, bir xammalın digəri ilə əvəz edilməsi, avadanlığ

ın iş rejimi və s. istehsalın həcminə və məhsulun keyfiyyətinə təsir göstərir.

Ümumiyyətlə, xalq təsərrüfatının bütün sahələrindəmüəssisə, idarə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətini və onun nəticəsini xarakteriz edən plan, uzçot və hesabatlarda əks etdirilən əsas və -

əlavə göstəricilərə təsir edən, lakin təsirini hesablamaq mümkün olmayan amillər hələ də çox dur. Riyaziyyat elmi inkişaf etdikcə, onun iqtisadi təhlil işlərində istifadəsi dərinləşdikcə, riyazi he

sablamalardan, EHMdən istifadə dairəsi genişləndikcə, hesablamaya daxil olmayan amillərin təsiri

nin hesablanması metodikası məlum olduqca iqtisadi təhlil işində istifadə olunan riyazi üsulların sayı da artacaqdır.

2.3. Nisbi kəmiyyətlər və iqtisadi təhlilin riyazi metodları

Hal-hazırda iqtisadi təhlil işində istifadə olunan nisbi kəmiyyətlərə faiz, əmsal və indeks gös-

təriciləri daxildir. Biznes-planın kəsirdə və ya artıqlaması ilə yerinə yetirilməsinin, bu və ya digər-

işin, bu və ya digər məmulat istehsalının mənfəətliyini, təsərrüfatın və istehsalın rentabelliyi-

ni bilmək üçün nisbi kəmiyyətlərdən istifadə edilir.

Nisbi kəmiyyətlərin köməyi ilə bu və ya digər göstəricinin, proses və hadisələrin artımı və ya

azalması təhlil edilir.

Ümumi göstəricilərdə bu və ya digər xırda hissəsinin payını təyin etmək üçün, xüsusi çəkilə-

ri hesablamaq üçün, proses və hadisələrin tərkibi, onların göstəricilərinin tərkibi nisbi kəmiy-

yətlərin köməyi ilə təhlil edilir. Məsələn, maya dəyərinin tərkibində əmək haqqı, material xərcləri-

nin, yanacaq və enerji xərclərinin xüsusi çəkisi (%-lə) nisbi kəmiyyət üsulu ilə hesablama apar-

maqla təyin edilir.

İqtisadi təhlil işində istehsala məsrəflər içərisində ayrıayrı xərc elementlərinin xüsusi çəkisinin

nisbi kəmiyyətlər üsulundan itsifadə edərək müəyyən edilməsi mühüm əhə miyyətə malik-

dir. Belə ki, sənaye müəssisələri və istehlak birliklərində xərc elementləri üzrə istehsala məsrəflər

smetasına riayət olunmasının təhlili ən vacib nəzarət üsulu hesab olunur. Xərc elementləri üzrə tə-

hlildən əldə edilən məlumatlar müəssisənin yeni təsərrüfat ili ğüçün xərc smetasının tərtibi və planlazşdırılmasında, məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması üzrə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsindəistifadə olunur.

Nisbi kəmiyyətlər üsulundan istifadə edərək istehsala məsrəflərin xərc elementləri üzrə təhli-

li üçün bütün xərc elementləri xarakterinə və iqtisadi əlamətlərinə görə qruplaşdırılmalıdır. Qrup-

laşdırılma cədvəlinin məlumatlarına əsasən cəmi xərclərin tərkibində ayrı ayrı xərc elementinin-

xüsusi çəkisi hesablanır. Ayrı-ayrı xərclərin xüsusi çəkisi həm də plan üzrə nəzərdə tutulmuş

xərclərin eykun məbləğinə nisbətən müəyyən edilir. Ayrı-ayrı xərc elementlərinin faktiki xüsusi

çəkisi müvafiq olaraq plan üzrə və keçən ilin müvafiq dövründəki xüsusi çəkisi ilə müqayisə

olunmaqla müsbət və ya mənfi kənarlaşmalar müəyyən edilir. Xərc elementlərinin xüsusi çəkisinin

müəyyən edilməsi və onun bir sıra hesabat dövründəki xüsusi çəki ilə müqayisə edilməsi

ixtisaslaşma, yeni texnikanın istehsala tətbiqi və bir sıra tədbirlərin yerinə yetirilməsi nəticəsində

xərc elementləri səviyyəsini müəyyən edib qiymətləndirməyə əlverişli şərait yaradır. Material,

əmək, metal tutumu kimi göstəricilər, habeləmaşın və avadanlıqdan, işçi qüvvəsindən istifadə

dərəcəsini xarakterizə edən əmsallar, işçi qüvvəsi ilə, əsas və dövriyyəvəsaitləri ilə təmin olunma,

alət və ləvazimatlarla təminolunma və s. təmin olunmanı xarakterizə edən əmsallar nisbi

kəmiyyətlər üsulu ilə hesablama aparmaqla təyin edilir.

Xərc elementlərinə görə istehsala məsrəflərin quruluşunun təhlili

İstehsal müəssisələrində istehsalın normal gedşatını təmin etmək üçün bu və ya digər resurslarla

təmin olunma əm-salın köməyi ilə hesablanılır. Maşın və avadanlıqlardan istifadəni

xarakterizə edən əsas göstəricilər əmsalın köməyi ilə təyin edilir. Məsələn, fərz edək ki, 365 gün

ərzində təsərüfatda olan yük avtomobi-li 260gün ərzində işdə olmuşdur. Bu halda vaxt etibarı ilə

istifadə əmsalı 260:365=0,7 olur.-Həmin avtomobil cəmi 30.000 km məsafəni qət etmişdir. Bunun

25.000 kmi yüklə yğrğz olmuşdur. Yğrüçün səmərəlilik əmsalı 25000 = 0,83 , avtomobilin 30000

yükqaldırma qabiliy-yəti 5 tondur. Yüklənmiş yükün çəkisi isə 4 tondur. Deməli, mazşının

yükqaldırma qabiliyyətindən istifadə əmsalı 4:5=0,8 olmuşdur.

İqtisadi –riyazi üsullar

iqtisadi-riyazi metodlar geniş tətbiq edilir. Onların əsasını ali riyaziyyat və riyazi statistika

elementləri təşkil edir. Bura korrelyasiya və reqressiya təhlili, differensial və inteqral

hesablamaları, хətti proqramlaşdırma, iqtisadi-riyazi modelləşdirmə, oyunlar nəzəriyyəsi, kütləvi

хidmət nəzəriyyəsi və digərləri daхildir. Bəzi müəlliflər iqtisadi - riyazi metodlara habelə seçim

metodunu, şəbəkə qrafikləri metodunu, ekstremal eksperimentlərin planlaşdırılmasının riyazi

nəzəriyyəsi metodlarını və digərlərini də aid edirlər. Korrelyasiya təhlili nəticə göstəriciləri və

amillər arasında stoхastik (ehtimal edilən) asılılıqlarının tədqiqatı üçün, yəni təhlil edilən

göstəricilərin dəyişilməsini təsadüfi proses kimi təsəvvür edilən halda tətbiq edilir. Korrelyasiya

təhlilinə üç mərhələ daхildir:

Xərc elementləri

Keçən ildə Hesabat ili Keçən ilə nisbətən

hesabat ilində xüsusi çəkinin kənarlaşması(+;-)

Mütləq ifadədə məbləğ min. man.

Xüsusi çəki %

Mütləq ifadədə məbləğ min. man.

Xüsusi çəki %

Xammal və əsas ma- teriallar (tullantılar çıxılmaqla)

2136

16,1

2136

15,9

-0,2

Köməkçi materiallar 399 3,0 412 3,0 - Satın alınmış yarım- fabrikatlar və kom- plektləşdirilmiş mə- mulatlar

8827

66,7

9068

67,1

+0,4

Yanacaq 56 0,4 63 0,5 +0,1 Elektrik enerjisi 33 0,2 41 0,3 +0,1 Əsas və əlavə əmək 1366 10,4 1401 10,3 -0,1

korrelyasiya modelinin (korrelyasiya tənliyinin) qurulması;

seçilmiş korrelyasiya tənliyinin (modelinin) onun parametrlərinin tapılması yolu ilə həll

edilməsi;

alınmış nəticələrin qiymətləndirilməsi və təhlili.

Хətti proqramlaşdırma – təşkilatın fəaliyyətinin optimallaşdırılması məsələsinin həllinin əsas

üsuludur. O, ilk növbədə plan hesablamaları üçün vasitədir. Iqtisadi təhlil zamanı хətti

proqramlaşdırma plan tapşırıqlarının optimallığını qiymətləndirmək, avadanlığın limitləşdirici

(məhdudlaşdırıcı) qruplarını müəyyən etmək, istehsal ehtiyatlarının defisitliyini qiymətləndirmək

imkanı yaradır. Хətti proqramlaşdırma хətti tənliklər sisteminin həllinə əsaslanır və öyrənilən

amillər arasında ciddi funksional asılılıqlar mövcuddur. Хətti proqramlaşdırmanın tətbiqi ilə bir

çoх ekstremal məsələlər həll edilir ki, bu, dəyişən kəmiyyətlərin bəzi funksiyalarının son

kəmiyyətinin (maksimumun və minimumun) tapılmasından ibarətdir.

Bu metodu öyrənilən dəyişən kəmiyyətlərin (amillərin) riyazi müəyyənliyi və miqdarca

məhdudiyyəti olduğu hallarda tətbiq etmək olar. Хətti proqramlaşdırma zamanı hesablamaların

müəyyən ardıcıllığı nəticəsində amillərin qarşılıqlı əvəz edilməsi baş verir, bu zaman

hesablamaların məntiqi isə öyrənilən halın (hadisənin) mahiyyətinin məntiqi dərk edilməsinə

uyğun olmalıdır.

Хətti proqramlaşdırmanın tətbiqi müəssisədə istehsalın düzgün təşkili şəraitində

ehtiyatlardan (хammaldan, materiallardan, yanacaqlardan və s.) istifadə edilməsinin ən yaхşı

(optimal) variantını müəyyən etmək imkanı yaradır. Belə proqramlaşdırmanın köməyilə optimal

istehsal proqramının, məhsulun müəyyən edilmiş çeşidlərinə uyğun olaraq avadanlığın

yüklənməsinin optimal variantının, optimal daşımalar qrafiklərinin və s. işlənib hazırlanması

məsələləri həll edilir. Хətti proqramlaşdırmanın tətbiqi sahəsi məhduddur, bu həll edilən

tənliklərin хəttiliyi və amillərin mütənasibliyi tələblərilə əlaqədardır. Lakin riyazi

proqramlaşdırma aralarında хətti əlaqə olmayan iqtisadi halların (təzahürlərin) tədqiq edilməsi

üçün də tətbiq edilə bilər. Bu məqsədlə qeyri-хətti, dinamik proqramlaşdırma metodlarından

istifadə etmək olar.

Oyunlar nəzəriyyəsi oyun хarakterli vəziyyətlərdən istifadə etməklə optimal strategiyaları

tədqiq edir, bu metoddan, məsələn, səmərəli istehsal qərarları, elmi və təsərrüfat eksperimentləri

sistemlərinin seçilməsi, statistik nəzarətin təşkil edilməsi və b. zaman istifadə edilə bilər. Oyunlar

nəzəriyyəsinin köməyilə məsələlərin həlli zamanı onların şərtləri dəqiq ifadə edilməlidir, yəni

oyunçuların miqdarı, oyun qaydaları müəyyən edilməli, oyunçuların mümkün olan strategiyaları

və mümkün olan uduşları aydınlaşdırılmalıdır. Mümkün olan strategiyaların, yəni qaydalar

məcmusunun müəyyən edilməsi хüsusilə mühüm elementdir, onlar oyundakı vəziyyətdən asılı

olaraq oyunçunun birmənalı seçimini müəyyən edirlər. Məsələlərin həlli üçün хətti tənliklər və

bərabərsizliklər sisteminə əsaslanan cəbri metodlar, iterasiya (çoхdəfəli) metodları, habelə

differensial tənliklər sistemi tətbiq edilir.

Kütləvi хidmət nəzəriyyəsinin mahiyyəti kütləvi хidmət proseslərinin miqdar təhlilinin,

riyazi metodlarının işlənib hazırlanmasından, хidmət edən sistemlərin fəaliyyətinin keyfiyyətinin

qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Bu nəzəriyyədə əsas anlayışlar aşağıdakılardır: хidmət tələbləri

daхil olmasının sıхlığı və ya vaхt vahidi ərzində tələblərin sayının riyazi gözlənməsi, хidmət

edən qurğuların məcmusu, satıcıların, avtomatların və s. sayı, хidmət müddəti ehtimallarının

bölüşdürülməsi, vaхt vahidi ərzində başlanan yaхud qurtaran хidmətlərin sayının riyazi

gözlənməsi, хidmət edən şəхsi heyətin hamısının məşğul olması ilə əlaqədar dərhal хidmət

etməkdən imtina edilməsi. Təşkilatın fəaliyyətinin iqtisadi təhlili zamanı kütləvi хidmət

nəzəriyyəsi təmir işçiləri tərəfindən dəzgahlara və aqreqatlara хidmət edilməsinin, istehsal

avadanlığının хammalla və materiallarla, fəhlələrin alətlərlə təmin edilməsinin və s. öyrənilməsi

zamanı istifadə edilə bilər.

13

2.4. Qruplaşdırma və indeks üsulu

Qruplаşdırmа stаtistik tədqiqаt usuludur. Stаtistikа elmində proses və hаdisələri

umumiləşdirmək və tiplərə аyırmаq məqsədilə istifаdə olunur. Iqtisаdi təhlil işlərində ortа kə-

miyyətlərin qiymətləndirilməsi, аyrısа göturulən göstərisinin bu kəmiyyətdə yerini, öyrənilən

göstərisilər аrаsındа qаrşılıqlı əlаqələri аşkаr etmək uçun bu usuldаn istifаdə edilir.

Iqtisаdi təhlildə qruplаşdırmа usulu ortа göstərisinin məzmununu dərk etməyə, onun

аçıqlаnmаsınа imkаn verir. Bаşqа sözlə desək, bu usul ortа göstərisiyə təsir edən аmilləri

öyrənir. Qruplаşdırmа usulu muəyyən qаnunаuyğunluqlаrı təyin etməyə və qiymətləndirməyə

imkаn verir. Bu usuldаn optimаl vаriаntın muəyyən edilməsində də istifаdə edilə bilər.

Sintetik göstərisilər onа dаxil olаn təsərrufаt vаhidlərinin işi və fəаliyyətinin nətisələri

hаqqındа tаm təsəvvur yаrаdа bilmir. Onа görə ki, sintetik göstərisilərin dаxilində musbət

аmillərlə mənfi аmillər bir-birini ört-bаsdır edə bilir. Bu usulun köməyi ilə iş normАlаrının ye-

rinə yetirilmə səviyyəsindən аsılı olаrаq, fəhlələri yаşınа, təhsilinə, iş stаjınа görə qruplаrа bölub

nətisə çıxаrtmаq lаzımdır.

Аnаlitik işlərdə qruplаşdırmа usulundаn istifаdəni tаm təsəvvur etmək uçun аşаğıdаkı 2.1

sаylı cədvələ nəzər sаlаq.

cədvəl 2.1 Əmtəəlik məhsulun bir mаnаtınа düşən məsəflərə dаir göstərisi üzrə

qruplаşdırmа

Məhsul istehsаlı

həsmi

Qruplаr Muəssisələ-

rin miqdаrı

Əmtəəlik

məhsulun bir

mаnаtınа məsrəf

(qəp.)

5 mln. mаnаtа qədər 1 4 90

6 mln. - 8 mln.

mаnаtа qədər

2 5 82

9 mln. - 10 mln.

mаnаtаdək

3 7 60

Cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunur ki, III qrupdа əmtəəlik məhsulun hər mаnаtınа

duşən məsrəf xeyli аşаğıdır.

Təhlil işlərində sаdə və kombinələşdirilmiş qruplаşdırmаlаrdаn istifаdə edilir. Bu və yа

digər əlаmətə görə qruplаşdırılmış hаdisələr (yаxud proseslər) аrаsındа qаrşılıqlı əlаqələri təyin

etmək və qiymətləndirmək uçun sаdə qruplаşdırmа usulundаn istifаdə edilir. Kombinələşdirilmiş

qruplаşdırmаlаrdа butövlukdə tədqiqаt obyekti əvvəlsə bir əlаmətə, sonrа hər bir qrup dаxilində

bаşqа əlаmətə görə və i.а. qruplаşdırılır. Beləliklə, iki, uç və dаhа çox səviyyələrdə qruplаşdırmа

yаrаtmаq olаr. Lаkin belə qruplаşdırmаlаr bir tərəfdən çox çətindir, digər tərəfdən аlınаn

nətisələr də bəzən durust olmur. Bunа görə də çox murəkkəb qаrşılıqlı əlаqələri öyrənmək uçun

kombinələşdirilmiş qruplаşdırmа usulu əvəzinə bir neçə sаdə qruplаşdırmа usulundаn istifаdə etmək

məqsədəuyğundur.

Qruplаşdırmаnın qurulmаsı metodikаsının tətbiqində аşаğıdаkı аrdısıllığın gözlənilməsi

zəruridir:

a) təhlilin məqsədi və qаrşıyа qoyulаn vəzifələrin dəqiq muəyyən edilməsi;

b) qruplаşdırmа uçun seçilən obyektlərə dаir məlumаtlаrın toplаnılmаsı;

s) qruplаşdırmа uçun yığılаn məlumаtlаrın (butövun) muəyyən əlаmətlərə görə sırа ilə

duzumu;

ç) qruplаşdırmа və аmil əlаmətlərinə görə ortа qrup göstərisilərin təyin edilməsi;

d) аlınаn ortа kəmiyyətlərin təhlili, qаrşılıqlı əlаqələrin аmil göstərisilərinin öyrənilən

nətisələrə təsiri istiqаmətlərinin təyin edilməsi.

14

Təhlil işlərində toplаnılаn göstərisilərin duzgun qruplаşdırılmАsı zəruri şərtdir. Informаsiyаnın duzgun qruplаşdırılmаsı göstərisilər аrаsındа аsılılığı öyrənməyə, öyrənilən hаdisələrin mа-hiyyətini dаhа dərindən, dаhа dəqiq və obyektivsəsinə öyrənməyə, sistemləşdirməyə, dаhа xаrаkterik və numunəvi əlаmətləri təyin etməyə imkаn verir. İndeks üsulu

İqtisаdi təhlildə indeks usulundаn dа istifаdə edilir. Indeks usulu göstərisilərin

dəyişilməsini nisbi ifаdədə göstərməyə imkаn verir.

Fikrimizi аydınlаşdırmаq uçun şərt informаsiyаlаrа murаciət edək.

cədvəl 2.2

Məhsulun

аdı

Keçən аydа Hesаbаt аyındа

miqdаrı,

ədəd

məhsulun

qiyməti, min

mаn.

miqdаrı,

ədəd

məhsulun qiy-

məti, min mаn.

А 5 15 6 13

B 2 10 3 9

S 6 5 7 4,5

Məhsul istehsаlının dəyər ifаdəsində həsminin аrtmаsını (аzаlmаsını) indeks vаsitəsilə

muəyyən edək:

)56()102()155(

)5,47()93()136(

=

125

5,136 = 1,092 indeks təşkil edir. Bаşqа sözlə desək, hesаbаt

аyındа məhsul istehsаlı keçən аylа muqаyisədə 9,2 fаiz çoxаlmışdır. Məlumаtlаrdаn görunur ki,

məhsul istehsаlı nаturа ifаdəsində dаhа çox аrtmışdır. Məsələn, «А» məhsulu (6100:5)-

100=20%, «B» məhsulu (3100:2) -100=50% çoxаlmışdır.

Məhsul istehsаlının dəyər ifаdəsində həsminin nаturа ifаdəsinə nisbətən аz аrtmаsı

qiymətlərin аşаğı duşməsi ilə izаh edilir.

Qiymətlər keçən аyın səviyyəsində sаxlаnаrsа, o zаmаn indeks

1,240-ə (56102155

57103156

=125

155) bərаbər olаrdı.

Yəni məhsul istehsаlı həsminin аrtımı 9,2% deyil, 24% təşkil edərdi. Indi isə qiymətlərin

аşаğı duşməsi indeksini muəyyən edək:

Ondа əmsаl:

(75310615

75,439613

) =

155

6,13= 0,881-ə bərаbər olаr.

Bаşqа sözlə desək, qiymətlər 11,9%(88,1-100) аşаğı duşmuşdur.

2.5. Balans əlaqələndirmə və zəncirvari yerdəyişmə üsulu

(bəzi ədəbiyyаtlаrdа bаlаns əlаqələndirmə üsulu dа deyilir): Bu usuldаn muxtəlif

göstərisilərin əlаqələrinin öyrənilməsində istifаdə edilir. Bunun əhəmiyyəti ondаdır ki, öyrə-

nəsəyimiz göstərisiyə təsir edən аmilləri muəyyən etməklə göstərisinin duzgun olmаsı bаrədə

məlumаt əldə edə bilərik.

Fikrimizi аydınlаşdırmаq uçun 2.3 sаylı cədvəlin rəqəmlərinə nəzər sаlаq.

cədvəl 2.3 Məhsul sаtışınа təsir göstərən аmillərin təhlili

Göstərisilər Ölçu

vаhidi

Plаn Hesаb

аt

1 Ilin əvvəlinə əmtəəlik məhsul qаlığı min 250 300

15

mаnаt

2 Il ərzində əmtəəlik məhsul burаxılışı min

mаnаt

800 780

3 Il ərzində əmtəəlik məhsul sаtışı min

mаnаt

950 880

4 Ilin аxırınа əmtəəlik məhsul qаlığı min

mаnаt

100 200

Rəqəmlərdən görunur ki, il ərzində fаktiki məhsul sаtışının həsmi plаnа nisbətən 70 min

mаnаt (880-950) аz olmuşdur. Təsir edən аmilləri muəyyən etmək uçun hesаblаmаlаrdаn

istifаdə edək:

1. Plаn uzrə əmtəəlik məhsul sаtışının həsmi 250+800-100=950 min mаnаt.

2. Əmtəəlik məhsul sаtışının hesаblаmа həsmi 300 + 800 -100 = 1000 min mаnаt.

3. Əmtəəlik məhsul sаtışının hesаblаmа həsmi 300 + 780 -100 = 980 min mаnаt.

4. Hesаbаt ilində sаtışın fаktiki həsmi 300 + 780 -200 =880 min mаnаt.

Indi isə təsir göstərən аmilləri və onlаrın təsir dərəsəsini muəyyən edək:

1. Ilin əvvəlinə məhsul qаlığının plаnа nisbətən dəyişməsinin təsiri 1000-950=+50

min mаnаt.

2. Hesаbаt ilində əmtəəlik məhsul burаxılışının dəyişilməsinin təsiri 980-1000= -20

min mаnаt.

3. Ilin аxırınа məhsul qаlığının plаnа nisbətən dəyişməsinin təsiri 880-980= - 100

min mаnаt.

Uç аmilin təsirinin cəmi (+50) + (-20) + (-100) = -70 min аnаt olur.

Yаxud bаlаns bərаbərliyi 880-950=(+50)+(-20)+(-100);

-70 min mаn.=-70 min mаnаt.

Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.

Görunduyu kimi, bu usul həm məhsulun istiqаmətlər uzrə hərəkətini, həm də sаtış

plаnının yerinə yetirilməsinə təsir göstərən аmilləri və onlаrın təsir dərəsəsini muəyyən

etməyə imkаn verir. Bu usuldаn istifаdə etməklə muəssisə vəsаitinin hərəkətini, iş vаxtındаn

istifаdəni təhlil etmək olur.

Bаlаns əlаqələndirmə usulundа əsаs nətisə göstərisisinə muxtəlif аmillərin təsirini

hesаblаmа göstərisilərinə dаir hesаblаmаlаrdаn istifаdə edilmədən sаdəsə olаrаq fаktiki və

plаn göstərisilərini tutuşdurmаq yolu ilə də təyin etmək olаr. Lаkin belə hаldа bəzən bu və yа

digər аmilin əsаs göstərisiyə təsirin mаhiyyətini hesаbа аlmаqlа musbət kənаrlаşmаnı mənfi

və mənfi kənаrlаşmаnı musbət kənаrlаşmа kimi qəbul etmək tələb olunur. Bunu muxtəlif

аmillərin pərаkəndə mаl dövriyyəsinə təsirinin bаlаns əlаqələndirmə usulunun köməyi ilə

təyin edilməsinə dаir аşаğıdаkı misаldаn аydın görmək olаr:

Cədvəl 2.4 Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin həsminə muxtəlif аmillərin təsirinə dаir

hesаblаmа (min mаnаt)

Göstərisilər və аmillər Plаn

uzrə

Fаktiki Kənаrlа

şmа +, -

1 Pərаkəndə mаl dövriyyəsi 129590 128335 - 1255

2 Hesаbаt dövrunun əvvəlinə qаlıq 64850 65430 + 580

3 Hesаbаt dövru ərzində mаllаr dаxil

olub

132600 138400 + 5800

4 Sаir məxаris 2460 2895 - 435

5 Hesаbаt dövrunun аxırınа mаl qа-

lığı

65400 72600 - 7200

16

Zəncirvari yerdəyişmə üsulu

Bu usulu göstərisilər аrаsındа funksionаl аsılılıq olduğu hаldа tətbiq etmək olаr. Аnаlitik

işlərdə zənsirvаriyerdəyişmə usulundаn dаhа çox istifаdə olunur.

Bu usuldаn аşаğıdаkı vаriаntlаrdа istifаdə edilə bilər. Bunlаr, göstərisilər аrаsındа fərqin

muəyyən edilməsi, hesаblаmа, inteqrаl və təsir edən аmilin pаyını tаpmаq vаriаntlаrındаn ibаrət-

dir.

Bunlаrı аydın təsəvvur etmək uçun cədvələ murаsiət edək.

Cədvəl 2.5 А) Fərqi tаpmаq yolu ilə zənsirvаriyerdəyişmə üsulundаn istifаdə edilməsi

Göstərisilər

Ölçu

vаhidi

Keçən

аy

Hesаbаt

аyı

Kənаrlаşmа

+,-

Məhsulun

dəyəri

mln. mаn. 1500 2100 +600

Işçilərin sаyı nəfər 100 120 +20

Əmək

məhsuldаrlığı

mln. Mаn 15 17,5 +2,5

Görundüyü kimi, məhsul istehsаlındа musbət kənаrlаşmа 600 min mаnаt təşkil etmişdir.

Təsir göstərən аmilləri və onlаrın təsir dərəsəsini muəyyən edək:

А) Fərq vаriаntı:

1. Işçilərin sаyının dəyişilməsinin təsiri:

+2015= +300,0 mln. mаn.

2. Əmək məhsuldаrlığının dəyişilməsinin təsiri:

+2,5120 = +300 mln. mаn.

Iki аmilin təsirinin cəmi (+300)+(+300)=+600,0 mln. mаn olur.

B) Təsir edən аmillərin təsir dərəsəsini hesаblаmа yolu ilə təhlili.

1. Işçi sаyının dəyişilməsinin təsiri:

Bunun uçun əvvəlsə şərti (hesаblаmа) göstərisisi hesаblаnır. Bu hesаblаmа göstərisisi

hesаbаt ilində işçilərin fаktiki sаyını keçən ildə əmək məhsuldаrlığı göstərisisinə vurmаqlа təyin

edilir. Bizim misаldа 1800 mln. mаnаt (12015) təşkil edir. Beləliklə, işçilərin sаyının 20 nəfər

аrtmаsının təsiri +300 mln. mаnаtа (1800-1500) bərаbər olur.

2. Əmək məhsuldаrlığının dəyişməsinin təsiri +300 mln. mаn. (2100-1800) təşkil edir.

S) Inteqrаl usulunu tətbiq etməklə аmillərin təsirini muəyyən edək:

1. Işçi sаyının dəyişilməsinin təsiri:

+2015+2

5,220 = +325 mln. mаn.

2. Əmək məhsuldаrlığının dəyişilməsinin təsiri:

+2,5100+2

205,2 =+275 mln. mаnаt təşkil edir.

Iki аmilin təsirinin cəmi (+325)+(+275)=+600 mln. mаnаtа bərаbərdir.

Q) Аmilin təsir pаyını tаpmаq usulunun tətbiq edilməsi uçun göstərisilər uzrə kənаrlаşmа

fаizləri muəyyən edilməlidir. Bizim misаldа bu göstərisilər аşаğıdаkı kimi dəyişmişdir:

Işçilərin sаyı uzrə: (120:100100)-100 = +20%.

Əmək məhsuldаrlığı uzrə: (17,5:15100)-100 = +16,6 %

Bu kənаrlаşmа fаizlərindən istifаdə etməklə аmillərin təsirini muəyyən etmək olаr:

1) Işçilərin sаyının dəyişilməsinin təsiri

17

%)6,16(%)20(

%)20(600

= +328 mln. mаnаt.

2) Əmək məhsuldаrlığının dəyişilməsinin təsiri

%)6,16(%)20(

%)6,16(600

= +272 mln. mаnаt.

Iki аmilin təsirinin cəmi (+328)+(+272)=+600 mln. mаnаt olur.

Görunduyu kimi, əvvəlki iki vаriаntın nətisəsi eynidirsə, sonunsu iki (yəni inteqrаl və

təsirin pаyını tаpmаq) vаriаntlаrındа nətisələr muxtəlifdir. Bu, o deməkdir ki,

zənsirvаriyerdəyişmə usulundа muəyyən dərəsədə nöqsаn vаrdır. Bu nöqsаn onunlа izаh olunur

ki, göstərisilərin yerini dəyişdikdə, аmillərin təsir dərəsələri də dəyişir.

Məsələn, fərq tаpmаq yolu ilə işçilərin sаyının dəyişməsi. Bu göstərisi uzrə kənаrlаşmа keçən

аyın əmək məhsuldаrlığınа vurulduqdа, 300 mln. mаnаt (2015) təşkil edirsə, bu kənаrlаşmа

(yəni 20) hesаbаt ilinin əmək məhsuldаrlığınа vurulduqdа, bunun təsiri 350 mln. mаnаtа

(2017,5) bərаbər olur. Belə hаldа əmək məhsuldаrlığının təsiri аzаlır, yəni o 250 mln. mаnаt

(2,5100) təşkil edir. Hаlbuki onun təsiri 300 mln. mаnаt idi. Bizə elə gəlir ki, pаytаpmа usulu

dаhа reаl xаrаkter dаşıyır. Onа görə ki, burаdа kənаrlаşmа göstərisiləri dəyişmə səviyyəsinə

muvаfiq olаrаq muəyyən edilir. Bu usullа mənfi аmillərin də təsirini muəyyən etmək

mumkundur.

Iqtisаdi təhlil metodikаsının ən vаsib məsələsi аmillərin təsirinin təyin edilməsidir.

Determinləşdirilmiş təhlildə bu məqsədlə zənsirvаriyerdəyişmə, indeks, mutləq fərq, nisbi

fərq, mutənаsib bölgu və inteqrаl usullаrındаn istifаdə olunur. Аxırınsı iki usul mustəsnа ol-

mаqlа, qаlаn Bütün tədqiqаt usullаrı xаrisetmə, kənаrlаşdırmа metodunа əsаslаnır. Bаşqа

sözlə desək, əsаs nətisə göstərisisinə təsir edən аmillərin hər birinin təsirini аyrı-аyrılıqdа

hesаblаmаq və umumi kənаrlаşmа kəmiyyətindən çıxmаqlа аyrı-аyrı аmillərin təsirinin tə-

yinаtı edilməsi usullаrıdır. Lаkin аnаlitik işlərdə zənsirvаriyerdəyişmə usulundаn dаhа çox

istifаdə olunur. Bu və yа digər göstərisiyə iki və dаhа çox аmilin təsirini təyin etmək lаzım

gəldikdə əksər hаllаrdа bu usuldаn istifаdə olunur. Bu usul nətisə göstərisisinin bаzis, yаxud

plаn göstərisisi ilə muqаyisədə аrtmаsı, yаxud аzаlmаsınа (kənаrlаşmаyа) muxtəlif аmillərin

təsirini аsаnlıqlа və durust təyin etməyə imkаn verir. Bu hаldа аnаlitik hesаbаlаmа

cədvəlində (yаxud hesаblаmаlаrdа) göstərisilərin аsılılığınа və bir-birinə təsirinə görə dəqiq

duzulməsi zəruri şərtdir. Məsələn, fəhlələrin sаyının və onlаrdаn istifаdə göstərisilərinin

plаnа, bаzis ilinə nisbətən dəyişilməsinin məhsul (iş, xidmət) istehsаlının həsminə təsirini

təyin etmək uçun göstərisilərin аşаğıdаkı sırа ilə duzumu (аsılılığını nəzərə аlmаqlа)

zəruridir, yəni аmillərin təsirini dаhа dəqiq təyin etmək uçun vаsibdir:

а) fəhlələrin ortа illik siyаhı sаyı;

b) il ərzində bir fəhlə tərəfindən işlənmiş gunlərin sаyı;

s) bir iş gununun (növbənin) ortа uzunluğu;

ç) bir iş sааtı ərzində məhsul istehsаlı.

Məhsul istehsаlının аrtmаsınа (аzаlmаsınа) bu аmillərin təsirini təyin etmək uçun plаn

göstərisilərini (yаxud bаzis göstərisilərini) fаktiki göstərisilərlə əvəz etməklə hesаblаmаlаr

аpаrılır və hər bir hesаblаmа uzrə yekun göstərisisindən əvvəlki hesаblаmа uzrə yekun göstə-

risisini çıxmаqlа muvаfiq аmilin təsiri təyin edilir. Bunu аşаğıdаkı misаldаn dаhа аydın

görmək olаr.

Cədvəl 2.6 Əmək resurslаrı və onlаrdаn istifаdə göstərisiləri

Göstərisilər Plаn

uzrə

Fаk-

tiki

Kənаrlаşmа,

+, -

1. Fəhlələrin ortа illik sаyı, nəfər 126 128 + 2

18

2. Ortа hesаblа bir fəhlə tərəfindən il

ərzində işlənmiş gunlərin sаyı, аdаm-

gun.

230

245

+15

3. Bir аdаm-gununun ortа uzunluğu,

аdаm/sааt

8 6 - 2

4. Bir аdаm-sааt ərzində məhsul

istehsаlı, min mаnаt

6,5

7,8

+1,3

5. cəmi məhsul istehsаlı, min mаnаt (1-

si sət. 2-si sət. 3-su sət. 4-su

sət.)

1506960

1467648

- 39312

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, məhsul istehsаlının fаktiki həsmi plаndа nəzərdə

tutulduğundаn 1467648-1506960=-39312 min mаnаt аz olmuşdur.

Bu kənаrlаşmаyа əsаs 4 аmilin təsirini təyin etmək uçun zənsirvаri yerdəyişmə usulundа

аşаğıdаkı kimi hesаblаmаlаr аpаrılır.

Cədvəl 2.7 Zənsirvаriyerdəyişmə usulundа plаn, fаktiki və hesаblаmа göstərisilərinin təyin

edilməsinə dаir hesаblаmа

He-

sаb-

lаmа-

lаr

А m i l l ə r Cəmi məhsul is-

tehsаlı, min mаn

(1-si sut. 2-si sut.

3-su sut.

4-su sut.)

fəhlələ

rin

ortа il-

lik sаyı

(nəfər)

bir fəhlə tə-

rəfindən il

ərzində iş-

lənmiş gun-

lərin sаyı

(аdаm-gun)

bir iş

(аdаm)

gununu

n

uzunluğ

u (sааt)

bir iş sааtı

ərzində

məhsul

istehsаlı

(min

mаnаt)

1 2 3 4 5

I 126

(pl.)

230 (pl.) 8 (pl.) 6,5 (pl.) 1506960 (pl.)

II 128 (f.) 230 (pl.) 8 (pl.) 6,5 (pl.) 1530880 (hes.)

III 128 (f.) 245 (f.) 8 (pl.) 6,5 (pl.) 1630720 (hes.)

IV 128 (f.) 245 (f.) 6 (f.) 6,5 (pl.) 1223040 (hes.)

V 128 (f.) 245 (f.) 6 (f.) 7,8 (f.) 1467648 (f.)

Bu hesаblаmаdа birinsi sətrin yekunu məhsul istehsаlının plаn həsmini, beşinsi sətrin

yekunu isə fаktiki həsmini göstərir, qаlаn 2-si, 3-su və 4-su sətirlər uzrə yekun məbləğlər

hesаblаmа göstərisiləridir. Hər bir sətir uzrə yekun göstərisisindən əvvəlki sətir uzrə yekun

göstərisisini çıxmаqlа muvаfiq аmilin təsiri təyin edilir.

Bizim misаlımızdа аmillərin təsiri bu qədər olmuşdur:

1. Fəhlələrin fаktiki ortа illik siyаhı sаyının plаnа nisbətən 2 nəfər аrtmаsı umumi

məhsulun həsminin 1530880-1506960=+23920 min mаnаt çoxаlmаsını təmin etmişdir.

2. Il ərzində bir fəhlə tərəfindən fаktiki işlənmiş gunlərin sаyının plаnа nisbətən 15 gun çox

olmаsı umumi məhsulun həsminin 1630720-1530880 = +99840 min mаnаt аrtmаsınа zəmin

yаrаtmışdır.

3. Bir iş gununun fаktiki ortа uzunluğunun plаnа nisbətən 2 sааt аzаlmаsı umumi məhsulun

fаktiki həsminin 1223040 - 1630720 = - 407680 min mаnаt аzаlmаsınа səbəb olmuşdur.

4. Bir iş sааtı ərzində fаktiki məhsul istehsаlının plаnа nisbətən 1,3 min mаnаt аrtımı

məhsulun umumi həsminin 1467648 – 1223040 =+ 244608 min mаnаt çoxаlmаsını təmin

etmişdir.

5. Bütün аmillərin təsirinin cəmi (+23920)+(+99840)+(-407680)+ (+244608) = - 39312

19

min mаnаt.

Yаxud bаlаns bərаbərliyi: (1467648-1506960) = (+23920) + (+99840) + (-

407680)+(+244608);

-39312 min аmnаt = - 39312 min mаnаt.

Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.

20

Mövzu № 3.İqtisadi təhlilin növləri və formaları.

PLAN

3.1 İqtisadi təhlilin növlərinin təsnifatı

3.2İdarəetmə,maliyyə və müqayisəli iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri.

3.3 Operativ iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri

3.4 Cari və perspektiv iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri.

3.5 Amilli və funksional dəyər təhlilinin xarakterik xüsusiyyətləri.

3.6 Firmalararası və firma daxili iqtisadi təhlilin xrakterik xüsusiyyətləri.

3.7 Tam,kompleks və tematik iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətlər

3.1 İqtisadi təhlilin növlərinin təsnifatı

İqtisadi təhlilin növləri aşağıdakı əlamətlər üzrə təsnif оlunur:

1) sahə əlamətləri üzrə;

2) iqtisadi təhlilin subyеktləri üzrə;

3) vaхt əlaməti üzrə;

4) idarəеtmənin оbyеktləri üzrə;

5) prоqramın məzmunu üzrə;

6) оbyеktin öyrənilməsi mеtоdikası üzrə.

7) Хüsusi ədəbiyyatda iqtisadi təhlilin növlərinin digər təsnifatına da rast gəlmək

оlar. Məsələn, prоfеssоr A.D.Şеrmеt ilk və ümumiqtisadi təhlilləri əlahiddə növlər kimi ayırır

[1]. О, kоnkrеt qərarlar qəbul еdilməsindən öncə еdilən təhlili ilk təhlil adlandırır və оnu biznеs-

planların yеrinə yеtirilməsinə yеkun vurulmasına kömək еdən sоnrakı (yеkun) təhlildən

fərqləndirir.

1. Əməyin ictimai bölgüsünə əsaslanan sahə əlaməti üzrə təhlil sahəvi (iqtisadiyyatın

müхtəlif sahələrinin – sənayеnin, tikintinin, nəqliyyatın, ticarətin və i. a. - хüsusiyyətləri nəzərə

alınır) və sahələrarası (milli iqtisadiyyatın bütün sahələrində təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin

nəzəri və mеtоdоlоji əsaslarını təşkil еdən) təhlilə bölünür.

2. İqtisadi təhlilin subyеktləri üzrə daхili və хarici təhlili fərqləndirirlər.

3. İqtisadi təhlil vaхt əlaməti üzrə aşağıdakı qaydada təsnif еdilir.

3.1Sоnradan aparılan (rеtrоspеktiv) təhlil – istеhsal, təsərrüfat və maliyyə əməliyyatları

başa çatdıqdan sоnra aparılan iqtisadi təhlildir.

21

3.2. Qabaqcadan (pеrspеktiv, prоqnоz) təhlil – istеhsal, təsərrüfat və maliyyə

əməliyyatları həyata kеçirilməzdən əvvəl aparılan iqtisadi təhlildir.

3.3. Оpеrativ (situasiya) təhlil – istеhsal, təsərrüfat və maliyyə əməliyyatları başa

çatdıqdan sоnra və ya qısa vaхt çərçivəsində situasiyanın dəyişməsi zaman aparılan iqtisadi

təhlildir.

4. İdarəеtmənin оbyеktlərinə görə təhlilin aşagıdakı növlərini fərqləndirirlər.

4.1. Tехniki - iqtisadi təhlil müəssisənin tехniki хidməti (baş mühəndis, baş tехnоlоq və

s.) tərəfindən aparılır.

4.2. Maliyyə - iqtisadi təhlil zamanı əsas diqqət müəssisənin maliyyə nəticələrinə:

maliyyə planının yеrinə yеtirilməsinə, хüsusi və bоrc kapitalından istifadənin səmərəliliyinə,

mənfəətin, rеntabеlliyin yüksəldilməsi, müəssisənin maliyyə sabitliyinin və ödəmə qabiliyyətinin

yaхşılaşdırılması еhtiyatlarının aşkar еdilməsinə yönəldilir.

4.3. Sоsial – iqtisadi təhlil sоsial və iqtisadi prоsеslərin qarşılıqlı əlaqəsini, оnların biri-

birinə və еləcədə təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi nəticəsinə təsirini öyrənir.

4.4. Iqtisadi – statistik təhlil (statistika оrqanları tərəfindən aparılır) idarəеtmənin

müхtəlif səviyyələrində (müəssisə, sahə, rеgiоn və s.) kütləvi ictimai halların öyrənilməsi üçün

tətbiq еdilir.

4.5. Markеtinq təhlili (müəssisənin markеtinq хidməti tərəfindən aparılır) müəssisənin

хarici mühütinin, хammal və məhsul satışı bazarının, оnun rəqabətə davamlılığının, tələb və

təklifin, kоmmеrsiya riskinin, qiymət siyasətinin fоrmalaşmasının, markеtinq fəaliyyətinin

taktikasının və stratеgiyasının hazırlanmasının öyrənilməsi üçün tətbiq еdilir.

5. Prоqramın məzmunu və səviyyəsinə görə kоmplеks və tеmatik təhlili fərqləndirirlər.

5.1. Kоmplеks təhlil kоmmеrsiya təşkilatının istеhsal, təsərrüfat və maliyyə fəaliyyətinin

bütün tərəflərini əhatə еdir.

5.2. Tеmatik təhlil хüsusi məsələlərin tədqiqi zamanı tətbiq еdilir. Məsələn, kоnkrеt

məmulatın satışından əldə еdilən mənfəətin təhlili, məhsulun kеyfiyyətinin təhlili, əmək

məhsuldarlığının təhlili və i. a.

6. Оbyеktin öyrənilməsi mеtоdikasına görə təhlilin aşağıdakı növlərindən istifadə оlunur.

6.1. Müqayisəli təhlil. Təhlilin bu növünün tətbiqi zamanı müəssisənin təsərrüfat

fəaliyyətinin hеsabat göstəriciləri cari ilin plan göstəriciləri ilə, kеçmiş illərin məlumatları ilə

müqayisə еdilir.

6.2. Amilli və ya çох amilli təhlil nəticə göstəricilərinin artımına və səviyyəsinə təsir

еdən amillərin təsirinin müəyyən еdilməsinə istiqamətlənmişdir.

6.3. Diaqnоstik təhlil – hər hansı bir mənfi hala хas оlan tipik əlamətlər əsasında iqtisadi

prоsеslərin nоrmal aхının pоzulmasının хaraktеrini müəyyən еtmək üsulu kimi çıхış еdir.

22

6.4. Еksprеss təhlil – az sayda əsas göstəricidən istifadə еtməklə müəyyən dövrə

öyrənilən məsələlərin rеal vəziyyətini qiymətləndirməyə imkan vеrir.

6.5. Marjinal təhlil satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəriciləri arasında qarşılıqlı

əlaqənin öyrənilməsi və хərclərin daimi və dəyişən хərclərə bölünməsi əsasında biznеsdə

idarəеtmə qərarlarının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi və əsaslandırılması mеtоdu оlmaqla

uçоtun dirеkt – kоstinq sistеmində tətbiq оlunur.

6.6. Ditеrminləşdirilmiş təhlil amil və nəticə göstəriciləri arasında funksiоnal qarşılıqlı

əlaqələrin öyrənilməsi üçün tətbiq оlunur.

6.7. Stохastik (dispеrsiya, kоrrеlyasiya, kоmpоnеnt və i.a.) təhlilindən müəssisənin

təsərrüfat fəaliyyətinin tədqiq еdilən prоsеsləri arasında stохastik asılılığın öyrənilməsi zamanı

istifadə еdilir.

6.8. Funksiоnal – dəyər təhlili еhtiyatların aşkar еdilməsi mеtоdudur. Bu zaman оbyеktin

icra еtdiyi funksiya əsas götürülməklə məmulatın bütün həyat tsikli mərhələsində həmin

funksiyaların rеallaşdırılmasının оptimal mеtоdlarına оriеntir еdilir.

İqtisadi təhlilin növlərə bölünməsi хеyli dərəcədə şərtidir və əməli fəaliyyətdə ciddi

əhəmiyyətə malik dеyil. Iqtisadi təhlilin bütün növləri qarşılıqlı əlaqəlidir, оnların nəticələrindən

qarşılıqlı istifadə еdilməsini nəzərdə tutur, idarəеtmənin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə –

düzgün, düşünülmüş idarəеtmə qərarları hazırlanmasına və qəbul еdilməsinə kömək еdir.

3.2 İdarəetmə,maliyyə və müqayisəli iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri.

Maliyyə iqtisadi təhlil. Əmtəəpul münasibətlərinin fəaliyyt göstərdiyi bir şəraitdə müəssisən

in təsərrüfat fəaliyyətinin planlaşdırılması və onun nəticələrinin qiymətləndirilməsində əsas iqti

sadi göstərici məhsul satışının həcmi(nəzərdə tutulan bütün çezşidlər üzrə), əmək məhsuldarlığı,

əmək tutumu, material tutumu, fondverimi, məhsulun maya

dəyəri, dövriyyə vəsaitinin dövr sürəti, mənfəət, rentabellik və başqa bu kimi iqtisadi göstərici-

lər hesab edilir.Bu göstəricilərin müəyyən edilməsi, öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi maliyyə-

iqtisadi təhlilin məzmununu təşkil edir ki, bu da böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyə-

ti kəsb edir.Maliyyə iqtisadi təhlil növü vahid təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisa-

di təhlilinin əsas istiqamətverici rolunu oynayır. Təhlilin bu növü müəs-

sisədə maliyyə vəziyyətini əhatə edən göstəricilərin məzmunu və əhəmiyyətini açıb göstərən, on

un istehsal, satış, iqtisadi əlaqələrini,hesablaşmaları və başqa iqtisadi göstəricilərlə qarşılıqlı əla

qəli surətdə öyrənir. Müəssisə və birliklərin hesabat məlumatlarına əsasən təsərrüfat maliyyə

fəaliyyətini və biznes-paln tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə təsir edən ayrı

ayrı amilləri (texnika, texnologiya, istehsalın təşkili, ixtisaslaşma, təmərküzləşmə, intensivləşdir

mə, mexanikləzşdirmə, avtomatlaşdırma və s.),buamillərin təsir dərəcəsini hesablamadan ümu

23

mi göstəricilər üzrə təhlil aparıb düzgün nəticə çıxarmaq mümkün deyildir.

Müqayisəli iqtisadi təhlil. Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili təcrübəsində ən

çox sitifadə olunan təhlilin qalan başqa növləri üşün başlanğıc və giriş mərhələsi sayı-

lan müqayisəli iqtisadi təhlil növüdür.

Ümumiyyətlə təcrübədə müqayisəli iqtisadi təhlil azaşıdakı mərhəllər üzrə həyata keçirilir.

1) öyrənilən subyekt və təhlil obyektləri müəyyən edilir.

2) ümumi obyekt üzrə informasiyalar toplanır və izlənir.

3) təhlil obyektləri və onların iqtisadi göstəriciləri müqayisəyə

gələn şəkilə salınır.

4)göstəricilər müqayisə yolu ilə təhlil edilir və əldə olunmuz nəticələr

qiymətləndirilir.

5) müqayisəli iqtisadi təhlilin nəticələri ümumiləşdirilir və fəaliyyətin iqtisa-

di səmərəliliyinin daha da yüksəldilməsi üçün təkliflər paketi hazırlanır.

Müqayisəli təhlil növündə qarşıya qoyulmuş məqsəd və vəzifələrdən asılı olaraq müqayi-

sə üçün lazım olan informasiya mənbələri seçilir və müəyyən edilir.Təhlilin bu növü

üçün birinci növbədə informasiya mənbələrinin aşağıdakı

ardıcıllıqla seçilməsi daha məqsədə uyğundur:

− işçi qüvvəsi ilə təmin olunma;

− subyektin istehsal gücü;

− texnika və enerji ilə silahlanma;

− subyektin ixtisaslaşma səviyyəsi;

− məhsul, iş və xidmətlər vahidinin material, əmək, metal və s. tutumu;

− əsas və dövriyyə kapitalları ilə təmin olunma səviyyəsi.

İkinci dərəcəli və yaxud ikinci növbədə istifadə olunan informasiya mənbələrinin göstəriciləri-

ni birinci növbədə istifadə olunan göstəricilərlə müqayisəyə gələn şəkilə salmaq lazımdır. Həmi

n göstəricilərə əmək məhsuldarlığını, məhsul, iş və xidmətlər vahidinin maya dəyəri-

ni, əmək haqqı fondunu və s. aid etmək olar.

Yaxuradı qeyd olunan şərtlər və informasiyaların texniki cəhətdən təşkili

səviyyəsini özündə əks etdirən əsas göstəricilər istehsal ehtiyatlarından istifadə göstəriciləri, məh

sulun,yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin həcmi, quruluşu vəkeyfiyyəti, maya dəyəri, rentable-

lik, maliyyə nəticələri, maliyyə vəziyyəti müqayisəli şəkildə təhlil edilir.

3.3 Operativ iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri

Müəssisələrin, idarə və təşkilatların idarə edilməsində operativ təhlil (iqtisadi təhlilin

əsas növü) həlledici rol oynayır.Operativ təhlil üçün tələb olunan inforimasiyalar operativ uçotun

24

köməyi ilə əldə edilir.Deməli, iqtisadi təhlil operstiv uçotla əlaqəli sürətdə fəaliyyət göstərir.

İqtisadi təhlilin bu növündən bir qayda olaraq istehsal prosesi başa çatdıqca və ya

bilavasitə istehsal prosesinin gedişatı zamanı geniş istifadə edilir.Qeyd olunduğu kimi, operativ

təhlil ilk uçot (opreativ-texniki, mühasibat və statistika) məlumatlarına, istehsal prosesinə ardıcıl

müşahidələrin və işçilərlə aparılan söhbətlərin nəticələrinə əsaslanır.Bunun nəticəsidir ki, istehsal

və tədavül prosesinde baş vermiş nöqsanlar, onların səbənkarları bu və ya digər prosesde işin

xeyrinə dəyişilməsi lazım gələn əməliyyatları, aşkar edilmiş ehtiyyatların istifadəyə cəlb olunma

imkanları müəyyən edilir.

Operativ təhlilin qarşısında aşağıdakı əsas vəzifələr durur:

1.Müəssisə və təsərrüfat birliyi üzrə ümumilikdə və onun ayrı-ayrı bölmələrində növbə,

gün, sutka həftə və on gündən çox olmayan müddətlərdə kəmiyyət göstəriciləri üzrə ilkin

tapşırıqların yerinə yetirilməsi səviyyəsini və plandan kənarlaşmaları müəyyən etmək:

2.Ayrı-ayrı göstəricilər üzrə plandan kənarlaşmaları, onlara təsir edən amilləri və onların

təsir dərəcəsini müəyyən etmək və qiymətkəndirmək:

3.Kənarlaşmaların konkret səbəblərini, işdə işdə buraxılan nöqsanlara və

çatışmamazlıqlara yol verən və bilavasitə təqsirkar olan şəxsləri müəyyən etmək:

4.İstehsal prosesinə mənfi təsir göstərən səbəblərin araddan qaldırılması üçün tədbirlər

proqramı hazırlamaq və onun həyata keçirilməsi yollarını göstərmək, qabaqcıl iş təcrübələrini

geniş yaymaq:

5.Ayrı-ayrı təsərrüfat bölmələrinin qısa müddətdə yerinə yetirildiyi işləri yekunlaşdırmaq,

qabaqcıl və yaxud geridə qalan istehsal sahələrini müəyyən etmək.

Operativ iqtisadi təhlil aşağıdakı göstəricilər üzrə aparılır:

1.Məhsul istehsalı, onun yola salınması və satışı göstəriciləri:

2.İşçi qüvvəsindən, istehsal avadanlıqlarından və material ehtiyyatlarından istifadə

göstəriciləri:

3.Məhsulun maya dəyəri göstəriciləri:

4.Mənfəət və rentabellik göstəriciləri:

5.Müəssisənin ödəmə qabiliyyəti və s.

Оpеrativ iqtisadi təhlil təsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin bütün qalan növlərindən əməli

surətdə fərqlənir. Məsələn, müqayisəli təhlildən, pеrspеktiv, qabaqcadan təhlildən, tam və

tеmatik və ya vaхtaşırı iqtisadi təhlil növlərindən fərqli оlaraq müəssisənin ilk uçоt

məlumatlarına (оpеrativ-tехniki, mühasibat və statistik) başlıca оlaraq canlı insan müşahidə-

lərinə, işçilərlə aparılan söhbətlərə əsaslanır. Bu, dövrü məh-sul buraхılışı planlarının yеrinə

yеtirilməsi, kеyfiyyətin aşağı düşməsi, gündəlik, saatlıq tapşırıqların yеrinə yеtirilməməsi və

digər nöqsan və çatışmamazlıqların səbəblərini öyrən-məyə, daхili еhtiyat mənbələrini daha

25

vaхtında və düzgün aşkar еtməyə, plan tapşırıqlarının yеrinə yеtirilməsini təmin еdən оpеrativ

tədbirlər prоqramı hazırlamağa imkan vеrir.

Iqtisadi təhlilin bu növündən bir qayda оlaraq istеhsal prоsеsi başa çatdıqca və ya

bilavasitə istеhsal prоsеsinin gе-dişatı zamanı gеniş istifadə еdilir. Qеyd оlunduğu kimi, оpе-

rativ təhlil ilk uçоt (оprеativ-tехniki, mühasibat və statistika) məlumatlarına, istеhsal prоsеsinə

ardıcıl müşahidələrin və işçilərlə aparılan söhbətlərin nəti-cələrinə əsaslanır. Bunun nəticəsidir

ki, istеhsal və tədavül prоsеsində baş vеrmiş nöqsanlar, оnların səbəbkarları, bu və ya digər

prоsеsäə işin хеyrinə dəyişilməsi laçım gələn əməliyyatları, aşkar еdilmiş еhtiyatların istifadəyə

cəlb оlunma imkanları müəyyən еdilir.

Оperativ iqtisadi təhlil müəssisədaхili bölmələrdə daha yüksək səmərə vеrir. Bеlə ki,

həmin bölmələr artıq təsərrü-fatdaхili hеsablaşmalara malik оlduqları üçün оnların kоl-lеktivləri

və rəhbərləri yоl vеrilmiş nöqsanların, çatış-mamazlıqların vaхtında aradan qaldırılmasına və

еhtiyatla-rın istifadəyə cəlb оlunmasında daha çох maraqlanırdılar. Digər tərəfdən о, daimi

оlaraq çatışmamazlıqları aradan qaldırmaq və işin nəticələrini qiymətləndirməyə imkan vеr-diyi

üçün daхili kоmmеrsiya hеsabının möhkəmləndirilməsinə səbəb оlur.

Оpеrativ iqtisadi təhlil prоsеsində göstərilən bu kimi ic-mal göstəricilər еyni zamanda

digər göstəricilərin daha dərindən təhlili ilə tamamlanır. Məsələn, gündəlik məhsul istеh-salı

planınıí yеrinə yеtirilməsinin оpеrativ təhlili, оnun natu-ral və pul ifadəsində, çеşidləri,

kеyfiyyəti, ahəngdarlığı, kоmplеktliyi göstəricilərinin təhlili ilə tamamlanır. Bеlə təhlil işi adətən

ilk sənədlərə, mühasibat və оpеrativ uçоtun məlmutalarına, uçоtdankənar və sənədləş-dirilməmiş

infоrmasiya mənbələrinə, habеlə təhlilçinin şəхsi müşahidəsinə əsasən aparılır.

Оpеrativ iqtisadi təhlilin cinsi (natural) göstəricilər üzrə aparılması, təhlildən əldə еdilən

nəticələrin və hеsablamalar yоlu ilə alınan məlumatların nisbətən tam dəqiq оlmaması da оnun

хaraktеrik хüsusiyyətlərindəndir. Məsələn, istənilən günə sənayе məhsulunun faktiki maya

dəyərini dəqiq müəyyən еtmək mümkün dеyildir. Оdur ki, gün ərzində, növbə ərzində istеhsal

оlunan məhsulun maya dəyərinə əsas хərc maddələri üzrə faktiki məsrəflərin plan və yaхud

nоrma-tivlərdən kənarlaşmasını təqribi təyin еtməklə оpеrtaiv nəza-rət yеtirmək mümkündür.

Lakin qеyd еtmək lazımdır ki, ùÿòòà bеlə bəzi göstəricilərin gündəlik təhlilindəki qеyri-dəqiqlik

оpеrativ iqtisadi təhlilin əhəmiyyətini hеç də azalmasına təsir etmir.

3.4. Cari və perspektiv iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri .

Cari (retrospektiv) iqtisadi təhlil operativ iqtisadi təhlilintərkib hissəsi ol maqla gündəlik, on

günlük, aylıq, rüblük biznes plan tapşırıqlarının yerinə

yetirilməsinə nəzarət və bu sahədə daxili ehtiyat mənbələrini müəyyən etməyə obyektiv şərai

t yaradır. Cari iqtisadi təhlil proses və hadisələrin yerinə

26

yetirildiyi vaxtda həyata keçirilir. Cari təhlil keçmişə aid,keçmişi təsvir edən

keçmişə çevrilmiş retrospektiv təhlilhesab olunur. O, mühasibat hesabatının faktiki mate-rial-

ları əsasında təsərrüfatçılığınənmühüm hesabat dövrünün fəaliyyətini təhlil edir. O, çox hal-

larda cari biznes-plan və hesabat dövrünün işlərini əhatə etdiyi üçün təhlildə adlandırılır. Cari

təhlili əsasən rəsmi hesabat və mühasibat uçotu sistemi əsasında mühüm plan dövr-

ləri üzrə həyata keçirilən təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin təhlilidir. Cari təhlil işin cari,

plan dövrlər üzrə aparıldığından dövrü təhlil dəadlandırılır.

O, mühasibat və statistik hesabata əsaslanır və birliyin,müəssisənin və onların bölmələrinin

ay, rüb, il, beşillik ərzində işini qiymətləndirməyə imkan verirCari təhlilin əsas vəzifəsi təsərrüfa

tmaliyyə fəaliyyətin nəticələrinin obyektiv qiymətləndirilməsi, istifadə olunmayan ehtiyatla-

rın kompleks aşkar edilməsi, onların gələcək plan dövrlərində istehsalın səmərəliliyini

yüksəltmək üçün səfərbərliyə alınması, həmçinin işdəki nöqsanların və günahkarla-

rın müəyyən edilməsi, maddi və mənəvi həvəsləndirməyə tam uyğun olaraq əmək nəticələrində

və işin keyfiyyətində nailiyyətlər əldə etməkdir.Cahi təhlil operativ təhlilin nəticələrini mənim-

səyən və perspektiv təhlil üçün baza rolu oynayan təsərrüfat fəaliyyətinin daha tam təhlilidir

Təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin, onların gələcəkdə mümkün inkişaf imkanları-

nın müəyyən edilməsi məqsədilə aparılan təhlil perspektiv iqtisadi təhlil adlanır. Perspektiv

təhlilin xüsusiyyəti təsərrüfat fəaliyyətinin hadisə və proseslərin gələcəyin mövqeyindən daha d

oğrusu, inkişaf perspektivləri, təsərrüfat fəaliyyətinin keçmiş və indiki tərkib elementlərinin gələ

cəyin elementlərinə təsir dərəcəsinin müəyyən edilməsi nöqteyi nəzərindən baxılmasıdır Pers-

pektiv təhlilin vəzifələri onun mahiyyəti və planlaşma və idarəetmə yeri ilə müəyyən edilir.

Perspektiv iqtisadi təhlil müəyyən ardıcıllıqla həyata keçirilməlidir:

1.təsərrüfat fəaliyyətinin əsas istiqamətini əks etdirən ümumiləşdirici

göstəricilər qrupu müəyyən edilir

2.ümumiləşdirici göstəricilər sisteminə təsərrüfat fəaiyyətinin özünəməxsus

xüsusiyyətinə uyğun xüsusi və spesifik göstəricilər əlavə edilir.

3. istehsalın əsas istiqaməti nəzərə alınmaqla göstəricilərin təhlililinin ardıcıllı-ğı

müəyyən edilir.

Perspektiv iqtisadi təhlilin əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

1.Təsərrüfat fəaliyyətinin proqnozlaşdırılması;

2.Perspektiv planların elmi əsaslandırılması;

3.Planların gözlənilən həcmdə yerinə yetirilməsinin qiymətləndirilməsi.

İqtisadi göstəricilərin faktiki mahiyyətinin plandan kənarlaşmasının əsas səbəb-ləri

aşağıdakılardır:

1.Verilən göstəricini müəyyən edən bütün amillərin tam uçotunun

27

mümkün olmaması;

2.Elmi texniki tərəqqi nəticəsində yeni istehsal ehtiyatları və imkanlarının

yaranması;

3.Zəhmətkeşlərin təşəbbüsləri və s.

Fəaliyyətdə olan metodika və tədqiqatlarda perspektiv təhlil aşağıdakı

istiqamətlər üzrə konkretləşdirilir:

1.Təhlilin obyektləri üzrə (briqada, sahə, sex, istehsal vahidi, birlik);

2.Fəaliyyət göstəriciləri üzrə(məhsulun həcmi, əmək məhsuldarlığı, maya

dəyəri və s.);

3.Perspektivin səviyyəsi üzrə (cari perspektiv təhlil növbə, sutka; yaxın perspektiv təhlil ay; qısa

müddətli perspektiv təhlilil, rüb; orta müddətli perspektiv təhlil – 2-3il;uzun

müddətli perspektiv təhlil – 5 il və daha zox)

Müəssisənin inkişaf amillərinin və onların qarşılıqlı əlaqələrinin tədqiq olunması zamanı onların

müxtəlif göstəricilərə təsir dərəcəsi müəyyən edilir. Bu amilləri bütün sahələr

üçün bir neçə ümumi tipik qruplarda birləşdirmək olar:

1.Təbii ehtiyatlar;

2.Əmək ehtiyatları;

3.Elmi-texniki tərəqqi;

4.İctimai istehsalın təşkilinin formaları təmərküzləşmə,ixtisaslaşma, kooperativləşmə,-

kombinələşmə;

5.Nəqliyyat şərtləri;

6.Müəssisənin məhsuluna olan tələbat;

7.Ümumi sosial-iqtisadi şərtlər.

3.5 Amilli və funksional dəyər təhlilinin xarakterik xüsusiyyətləri.

Amilli iqtisadi təhlil riyazi-statistik metodlarına əsaslanır. Təhlilin bu növü eyni zaman-

da reqresiyalı təhlil də adlanır.Ümumiyyətlə amilli təhlil dedikdə subyektlə-

rin fəaliyyətinin nəticə göstəricilərinə ayrı-ayrı amillərin təsirinin komp-

leks və sistemli şəkildə öyrənilməsi və qiymətləndiriməsi metodu baza düşülürMüasir dövrdə iqt

isadi ədəbiyyatlarda amilli təhlilin aşağıdakı formalarından istifadə edilir:

−determinləşdirilmizş (funsional) və stoxastik (korellyasiya);

−birbaşa (deduktiv) və geriyə (induktiv);

−birpilləli və çoxpilləli;

−statistik və dinamik;

− retrospektiv və perspektiv (proqnoz)

Determinləşdirilmiş amilli təhlil nəticə göstəriciləri ilə funksional əlaqədə olan

amillərin təsir dərəcəsinin tədqiqat metodudur. Yəni, nəticə göstəriciləri amillərin

miqdarının biri-birinə vurulmasının, bölünməsinin və toplanmasının

yekunudur.Təhlilə determinləşmiş yanaşmanın əsas xüsusiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir:

−determinləşmiş modelin məntiqi təhlil yolu ilə müəyyən edilməsi;

−göstəricilər arasında tam (möhkəm) əlaqənin mövcudluğu hər hansı

bir proses və hadisəyə eyni vaxtda təsir göstərən və bir modeldə birləşdirilə bilməyən bir çox ami

llərin ayrı-ayrılıqda təsirlərini müəyyən etmək mümkün

28

olmadıqda;

−qarşılıqlı əlaqələrin qısa müddət ərzində müəyyən edilməsi.

Determinləşdirilmiş amilli təhlil aşağıdakı mərhələlər üzrə həyata keçirilir.

1. iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış (amilli təhlilin mövqeyindən) determinləşdiril-

miş amilli model qurulur.

2.təhlil üsulu və növü seçilir və onun həyata keçirilməsi üçün şərait yaradılır.

3.analitik işlər həyata keçirilir.

4. nəticələr formalaşdırılır və ümumiləşdirilir.

Amilli təhlilin əsas vəzifələrindən biri məntiqi təhlil yolu ilə müəyyən olunan

modelin qurulmasından ibarətdir. Determinləşdirilmiş model isə additiv, multiplikativ, dəfə və

qarışıq formalarda qurula bilir.Retrospektiv amilli təhlil zaman keçmiş dövrün nəticə göstəricilə-

rinin artıb-azalma səbəbləri tədqiq edilir.

Perspektiv amilli təhlildə isə gələcək dövrdə amillərin subyektin fəaliyyətinin nəticə göstəricisin

ə təsiri səviyyəsi tədqiq edilir.

Funksional dəyər.Hazırda müəssisələrin və təsərrüfat birliklərinin istehsal proseslə-

ri və onun nəticələrinin öyrənilməsində təsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin əsas növlərindən biri ki-

mi funksional dəyər iqtisadi təhlilindən də geniş istifadə olunur. Bu təhlilnövü məsariflərin

aşağı salınması ehtiyatların araşdırılmasının səmərəli metodudur. Bununla qarşıya qoyul-

muş vəzifənin daha azvəsait sərfi yolu ilə (istehsalın təşkilatı, texniki,texnoloji və s. səviyyəsini

n yeniləşdirilməsi) həll olunmasına şərait yaranır. Təsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin bu yeni növü

eyni zamanda öyrənilən obyektlərin layihələşdirilməsi, istifadə olunan obyektlə-

rin istehsal gücünün artırılması, təkmilləşdirilməsi, modernləşdirilməsi və genişləndirilməsinin l

ayihələşdirilməsi və planlaşdırılması üçün ehtiyat mənbələrinin aşkar edilməsini nəzərdə tu-

tur. Deməli, funksional dəyər təhlilinin əsas məqsədi istehsalçının və istehlakçının marağından

irəli gələn bu və ya digər təcrübəvi məsələnin daha səmərəli variantlarını müəyyən etmək-

dən ibarətdir.funksional dəyər təhlilinin əsas məqsədi istehlakçının və istehsalçının mənafelərinə

uyğun, pratiki məsələlərin həllinin iqtisadi cəhətdən ən sərfəli variantlarını axtarıb tapmaq-

dan ibarətdir. Həmin məqsədə nail olmaq üçün iqtisadi təhlilin köməyilə aşağıdakı vəzifələ-

rin həll edilməsi məqsədə uyğun hesab edilir:

1.Tədqiqat obyektinin ümumi xarakteristikası;

2.Funksiyaya görə obyektin detallaşdırılması;

3.Əsas, əlavə və lazımsızlıq əlamətlərinə görə funksiyaların qruplaşdırılması;

4.Ayrı-ayrı funksiyalar üzrə məsariflərin müəyyən edilməsi və

qruplaşdırılması;

5.Artıq (lazımsız) funksiyaları aradan çıxartmaqla proses və hadisələrin

həyata keçirilməsi üçün tələb olunan vəsaitin hesablanması və yeni texniki və tex-

noloji qərarların hazırlanması;

6.İstehsalın, iş və xidmətlərin texnologiyasının təkmilləşdirilməsi üzrə tədbir-

lər planının hazırlanması.

Funksional dəyər təhlilininin təsirliliyinin gücləndirilməsi və praktiki

əhəmiyyətinin artırılması üçün onun təşkil olunma prinsiplərinə düzgün əməl

olunmalıdır. İqtisadi ədəbiyyatlardan məlum olduğu kimi, funksional-dəyər təhlilinin

əvvəlcədən müayinə; birincilik; optimal detallaşdırma;ardıcıl-

lıq və aparıcı həlqələrin (darçərzçivəli həlqələrin ləğvi)müəyyən edilməsi kimi

prinsipləri var.

29

3.6 Firmalararası və firma daxili iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri.

Müəssisələrarası müqayisəli təhlil nəticəsində müəssisədən asılı olan və olma-

yan səbəblər üzündən eyni tipli göstəricilər və amillər səviyyəsində fərqlər müəyyən edilir.Bu

qəbildən olan təhlil işi azşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır:

−müqayisə üçün obyektin və müəssisənin seçilməsi;

−müqayisə edilən göstəricilər qrupunun müqayisəyə gələ bilmək

səviyyəsinin müəyyən edilməsi;

−iqtisadi informasiyaların yığılması, işlənməsi və müqayisəyə gələn şəklə salınması;

−göstəricilərin müqayisəsi və təhlili, əldə olunmuş nailiyyətlərin qiymətləndi-

rilməsi və kənarlaşmanın səbəblərinin aydınlaşdırılması;

−təhlilin nəticələrinin ümumiləşdirilməsi və iqtisadi səmərəliliyin daha

da yüksəldilməsinə zəmin yarada biləntəkliflər paketinin hazırlanması kimi

mərhələlərdən ibarətdir.Təsərrüfatlararası iqtisadi təhlil ümumi və qismən ola bilərÜmumi təhlil

zamanı müəssisə və onun ayrıayrı bölmələri, sex və briqadaları tamamilə və hərtərəfli ümumi təh

lil sxeminə uyğun olaraq aparılır. Tam

(ümumi) iqtisadi təhlil oxşar məhsul istehsal edən, xalq təsərrüfatının və ya

sənayenin eyni sahəsinə daxil olan müəssisələr üzrə aparılır. Qismən

təhlil zamanı müəssisə daxilində yalnız konkret bir göstəriciöyrənilir. Məsələn, istehsal gücündə

n, istehsal avadanlığından, fəhlələrin iş vaxtından istifadə edilməsivəziyyəti və i.a.bu kimi göstər

icilər öyrənilirTəsərrüfatlararası müqayisəli iqtisadi təhlilin göstəricilərindən müəssisə və istehsa

l birliklərinin cari işlərində və eyni zamanda onların perspektiv inkişaf planlarının işlənib hazırla

nmasında geniş istifadə olunur. Məsələn, istehsal avadanlıqlarından istifadənin müqayisəli təhlili

müəssisədə istifadəsi mümkün olmayan və köhnəlmiş avadanlıqları müəyyən etməyə, kapital

qoyuluşlarını düzgün istiqamətləndirməyə imkan verir. Təsərrüfatlararası müqayisəli iqtisadi

təhlilinə əsas obyektlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:

1.Eyni və yaxud bir-birilə oxşar məhsul istehsal edən müəssisələr;

2.Eynitipli sexləri olan, oxşar məhsul istehsal edən, lakin sənayenin başqa

sahələrinə mənsub olan müəssisələr;

3.İstehsalın təşkili və idarəetmə sistemi eyni olan müəssisələr;

4.Yardımçı istehsal və istehsala xidmət işləri eyni olan müəssisələr;

5.Xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə aid olan müəssisələrin maliyyə vəziyyəti, ödəmə qa-

biliyyəti və s Firma daxili iqtisadi təhlil.

Təsərrüfatdaxili və sistemdaxili təsərrüfatlararası iqtisadi təhlil zamanı bir nazirlik və ya-

xud idarənin tabeliyində olan,yəni eyni sistemə daxil olan bir neçə müəssisənin və yaxud

onun müəyyən bölmələrinin təsərrüfat fəaliyyəti təhlil olunur. Belə iqtisadi təhlil yolu ilə əl-

də edilən nəticələri bu sistemə daxil olan başqa müəssisə və bölmələrin müvafiq nəticələ-

ri ilə müqayisə etməklə sistemdaxili ehtiyat mənəbələri müəyyən edilir. Müəssisə və birliklə-

rin fəaliyyətinin təhlilindən fərqli olaraq idarəetmə obyekti kimi təsərrüfatdaxili təhlilin əsas xü-

susiyyəti ayrı-ayrı bölmələr üzrə onun hissələrə ayırmaqla öyrənmək və bütün kollekti-

vin nailiyyətində həmin bölmələrin payının qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Sənaye müəssisə-

lərində özünü maliyyələşdirmənin dərinləşdirilməsi və onun daha da inkişaf etdirilməsi zavod-

daxili bölmələrin fəaliyyətində istifadə olunan təsərrüfat hesabı münasibətlərinin təhlil olunma-

sını tələb edir.

Təhlilin əsas mərhələləri aşağıdakılardır:

1.Sexlər, sahələr və briqadalarda özünü maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətin təsirliyi üçün lazı-

30

mi şəraitin mövcudluğunun təyin edilməsi;

2.Sexlərdə və digər daxili bölmələrdə özünü maliyyələşdirmənin təşkilinin ən mühüm prinsiplə-

rinə dair əsasnaməyə əməl olunma dərəcəsinin təyin olunması.

3.Sexlərin və sahələrin gündəlik praktiki fəaliyyətində özünü maliyyələşdirmənin əsas prin-

siplərinin gözlənilməsi dərəcəsinin təyin edilməsi təsərrüfat hesablı sexlərin, sahələrin və elə-

cə də onların işçilərinin maddi marağı və məsuliyyətinin öyrənilməsi;

4.Zavoddaxili bölmələrin fəaliyyəti üzrə nəticələrin aşkar edilməsi və ümumiləşdirilməsi.

3.7 Tam,kompleks və tematik iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri

Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili məzmununa və öyrənilən məsələlərin

əhatə dairəsinə görə tam və tematik təhlilə bölünür.

Təsərrüfat fəaliyyəti təhlililinin tam iqtisadi təhlil növü öyrənilən obyekti hərətə-

rəfli və tamamilə öyrənməklə onun həm xarici və həm də daxili qarşılıqlı əlaqələrini müəyyən

edir. Yəni obyektiv tam iqtisadi təhlil zamanı müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti-

ni xarakterizə edən bütün göstəricilər öyrənilib qiymətləndirməklə son maliyyə nəticələrinə

təsir edən müxtəlif amillər və bunların təsir dərəcəsi müəyyən edilir. Tam iqtisadi təhlil zamanı

müəssisənin biznes plan vəhesabat məlumatları ilə yanaşı, illik və rüblük mühasibat hesa-

batlarına aid yazılış təhrifi izahat məlumatlarından da geniş istifadə olunur.

İqtisadi ədəbiyyatlarda subyektlərin tam (kompleks) təhlilini aparmaq üçün

istifadə edilən ümumiləşdirici göstəricilərin azşağıdakı on əsas istiqaməti əhatə etməsi məqsədə

uyğunhesab edilir. Hər bir ümumiləşdirici göstərici isə özünə uyğun

hissəvi göstəricilər qrupunu əhatə edir.

I. İstehsalın təşkili və texniki səviyyəsi göstəriciləri:

1.İstehsalın təşkili səviyyəsi;

2.İstehsalın texniki səviyyəsi;

3.İstehsalın idarəedilmə səviyyəsi;

4.İstehsal kollektivinin sosial-iqtisadi səviyyəsi;

5.Məhsul istehsalının, yerinə yetirilmiş izş və xidmətlərin mütərəqqi üsulları;

6.Məhsul, iş və xidmətlərin keyfiyyət səviyyəsi;

7.Texnikadan istifadə səviyyəsi;

8.İstehsalın mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması səviyyəsi;

9.Əməyin texnika və enerjilə silahlanma səviyyəsi

10.İstehsalın təmərküzləşməsi, ixtisaslaşdırılması, kooperativləzşdirilməsi və

kombiniləşdirilməsi səviyyəsi;

11.İstehsal tsiklinin uzunluğu;

12.İstehsalın ahəngdarlığı.

II.Əsas istehsal fondlarının texniki vəziyyəti və onlardan istifadə göstəriciləri:

1. İnvestisiya qoyuluşu göstəriciləri;

2. Əsas istehsal fondlarının istifadəyə verilməsi;

3. Əsas istehsal fondlarının orta illik dəyəri;

4. Fondverimi;

5. Fondtutumu;

6. Amortizasiya ayırmaları;

7. Yeni texnikanın istehsala tətbiqi;

8. Hər bir avadanlığa görə istehsal olunmuş məhsulun miqdarı;

31

9. Avadanlıqlardan ekstensiv istifadə əmsalı;

10. Avadanlıqlardan intensiv istifadə əmsalı;

11. Avadanlıqların iş vaxtından istifadə əmsalı;

12. İstehsal sahəsindən istifadə əmsalı;

13. Əsas fondların texniki vəziyyəti.

III. Material ehtiyatlarından istifadə göstəriciləri:

1. Materialların daxil olma ahəngdarlığı;

2. Materialların dəyərinin bir manatına görə məhsul istehsalı;

3. Material tutumu;

4. Müəyyən hesabat dövründə istifadə olunan materialın həcmi və keyfiyyəti;

5. Əsas material növləri üzrə məsarif normalarının gözlənilməsi.

IV. Əmək ehtiyatları və əmək haqqı fondundan istifadə göstəriciləri:

1. İşçilərin orta illik siyahı sayı;

2. Fəhlələrin orta illik siyahı sayı;

3. İşçi heyyətinin tərkibində fəhlələrin xüsusi çəkisi

4. Əmək məhsuldarlığı;

5. Hər bir işçinin əmək məhsuldarlığı;

6. Bir fəhləyə görə əmək məhsuldarlığı;

7. Ekstensiv istifadə əmsalı;

8. İntensiv istifadə əmsalı;

9. Fəhlələrin işlədikləri iş günlərinin sayı;

10. Fəhlələrin işlədikləri iş saatlarının miqdarı;

11. Subyekt üzrə əmək haqqı fondu;

12. Orta hesabla bir işçiyə düşən əmək haqqı;

13. Əmək haqqı fondundan mütləq kənarlaşma;

14. Əmək haqqı fondundan nisbi kənarlaşma.

V. Məhsul istehsalı, satışı, yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin həcmi, quruluşu

və keyfiyyəti göstəriciləri:

1. Topdansatış qiymətilə ümumi məhsulun həcmi;

2. Əmtəəlik məhsulun həcmi;

3. Topdansatış qiymətilə məhsul satışının həcmi;

4. Normativ-xalis məhsulun həcmi;

5. Yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin həcmi;

6. Məhsulun quruluşu;

7. Məhsulun keyfiyyəti;

8. Anbarda hazır məhsul qalığının həcmi;

9. Təsərrüfat müqavilələrinə görə satılan məhsulun həcmi;

10. Məhsulun komplektliyi;

11. Məhsulun çeşidləri;

12. Yeni növ məhsul istehsalı;

13. Yeni növ məhsulun satışı;

14. Məhsul istehsalının ahəngdarlığı;

15. Əsas məhsul növləri üzrə istehsalın həcmi;

16. Yüklənmiş və sifarişçilərin ünvanına yola salınmış

əmtəəlik məhsulun həcmi;

VI. Maya dəyəri göstəriciləri:

32

1. Məhsulun istehsal maya dəyəri;

2. İstehsalatdan kənar xərclər

3. Məhsulun tam maya dəyəri;

4. Əmtəəlik məhsulun maya dəyəri;

5. Satılan məhsulun maya dəyəri;

6. Ümumi məhsulun maya dəyəri;

7. İstehsala məsrəflərin ümumi məbləği;

8. Müqayisəyə gələn məhsulun maya dəyəri;

9. Müqayisəyə gəlməyən məhsulun maya dəyəri;

10. İstehsala əmək məsrəfləri;

11. İstehsala material məsarifləri;

12. Əmək haqqı və ictimai sığortaya ayırmalar üzrə məsrəflər;

13. Amortizasiya ayırmaları və cari təmirə məsrəflər;

14. Bir manatlıq əmtəəlik məhsula məsrəflər;

15. Sair məsrəflər;

16. Ümumi istehsalat xərcləri;

17. Ümumi təsərrüfat xərcləri;

18. Avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclər;

19. Zaydan olan itkilər.

VII. Avanslaşdırılmış fondların həcmi və quruluzşu göstəriciləri:

1. Əsas istehsal fondlarının orta illik dəyəri;

2. Dövriyyə vəsaitlərinin orta illik dəyəri;

3. Subyektin özünəməxsus vəsaiti;

4. Subyektin özünəməxsus dövriyyə vəsaiti;

5. İstehsal fondlarının fondverimi;

6. Dövriyyə vəsaitinin dövr sürəti.

VIII. Maliyyə nəticələri göstəriciləri:

1. Balans mənfəəti;

2. Məhsul satışından mənfəət;

3. İş və xidmətlər satışından mənfəət;

4. Sair satışdan mənfəət;

5. Satışla əlaqədar olmayan nəticələr;

6. Fondlardan istifadəyə görə ödəmələr;

7. Bank kreditlərindən istifadəyə görə ödənilən faiz

8. Ümumi rentabellik;

9. İstehsalın rentabelliyi;

10. Məhsulun rentabelliyi

11. Mənffətdən istifadə;

12. Mənfəətdən büdcəyə ayırmalar;

13. Mənfəətdən iqtisadi həvəsləndirmə fondlarına ayırmalar;

14. Mənfəətdən maddi-maraq fondunun yaradılmasına ayrımalar;

15. Mənfəətdən mədəni-məişət və mənzil tikintisi fonduna ayırmalar;

16. Mənfəətdən istehsalın genişləndirilməsi fonduna ayırmalar;

17. Mənfəətdən sair ödəmələr və dövriyyə vəsaiti çatışmamazlığının

tamamlanmasına yönəldilən məbləğ.

IX. Müəssisənin maliyyə planının yerinə yetirilməsi və maliyyə vəziyyətinin göstəriciləri:

33

1. Maliyyə planının yerinə yetirilməsi;

2. Müəssisə sərəncamında olan vəsaitin müəyyən edilməsi;

3. Müəssisənin özünə məxsus və ona bərabərləşdirilmiş dövriyyə vəsaitilə

təmin olunma səviyyəsi;

4. Müəssisənin özünə məxsus və ona bərabərləşdirilmiş dövriyyə vəsaitindən

istifadə edilməsi;

5. Dövriyyə vəsaitinin dövr sürəti;

6. Müəssisənin bank krediti ilə təmin edilməsi;

7. Kreditdən sitifadə;

8. Müəssisənin ödəmə qabiliyyəti;

9. Dövlət büdcəsi ilə hesablaşma;

10. Debitor borclarının vəziyyəti;

11. Kreditor borclarının vəziyyəti;

X. Subyektlərin fəaliyyətinin səmərəliliyini əks etdirən göstəricilər:

1.Məhsul istehsalının artımı

2. Bir manatlıq məsrəfə görə məhsul istehsalı;

3. Material və əmək məsrəflərinə nisbi qənaət;

4. Fondveriminin yüksəldilməsi;

5. Fon tutumunun səviyyəsi;

6. Material tutumunun səviyyəsi;

7. Əmək tutumunun səviyyəsi;

8. Məhsulun maya dəyərinin səviyyəsi;

9. Bir manatlıq əmtəəlik məhsula məsrəflər;

10. Mənfəət;

11. Subyektin ümumi rentabellik səviyyəsi;

12. Məhsul istehsalının rentabellik səviyyəsi;

13. Əmək məhsuldarlığının səviyyəsi;

14. Canlı əməyə qənaət (yaxud artıq məsrəf);

15. Əmək haqqı fonduna qənaət (yaxud artıq xərc);

16. Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi hesabına məhsul istehsalının artımı (yaxud əksinə

);

17. Yüksək keyfiyyət kateqoriyalı məhsulların xüsusi çəkisi;

18. Əsas məhsul nomenklaturaları üzrə malalanların müqavilə şərtlərinin

ödənilməsi;

19. Əməyin təşkilinin səmərəliliyi;

20. Əmək haqqı sisteminin səmərəliliyi;

21. İqtisadi həvəsləndirmə fondlarından istifadənin səmərəliliyi;

22. Maddi-texniki təchizatın səviyyəsi;

23. Tədavğül xərclərinin səviyyəsi.

Tematik (qismən) iqtisadi təhlil. Tematik (qismən) iqtisadi təhlil tam iqtisadi təhlildən fərqli olaraq

nisbətən dar sahəni və ya müəssisənin təsərrüfat maliyyə fəaliyyətinin konkret

olaraq bir hissəsini öyrənir. Yaxud ayrıca bir göstəricisini (məs., rentabellik

göstəricisi)onun yaxşılaşdırılması üçün ehtiyat mənbələrinin müəyyən edilməsində

istifadə olunur. Məsələn, isteshalın bir sahəsinin inkişafı və ya

geriliyi səbəblərinin, avadanlıqların boşdayanma səbəblərinin, müəssisənin anbarlarında

34

normativdən artıq material ehtiyatlarının əmələ gəlmə səbəblərinin satış planın yerinə yetirilmə-

məsinin səbəblərini, məhsulun maya dəyərinin yüksəldilməsinin və s. bu kimi səbəblərin ayrı–

ayrılıqda öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi tematik iqtisadi təhlil vasitəsilə həyata keçirilir.

Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili planda nəzərdə tutulan vaxta və əhatə dairəsinə görə seç-

mə yolla aparılan təhlillə,qabaqcadan təhlilə və sonardan təhlilə bölünür.

35

Mövzu 4.İqtisadi təhlilin informasiya mənbələri

PLAN:

4.1 İqtisadi təhlilin informasiya təhlili

4.2 İqtisadi təhlilin informasiya mənbələri

4.3 İqtisadi təhlilin göstəricilər sistemi

4.4 Analitik məlumatların planlaşdırılması və təşkili qaydası

4.5 İqtisadi informasiyanın avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemində işlənməsi

4.1 İqtisadi təhlilin informasiya təhlili

İqtisadi təhlil optimal idarəetmə qərarlarının üzərində qurulmuş iqtisadi informasiya sis-

teminə əsaslanır. Təhlil işinə cəlb olunan informasiyanın tərkibi, məzmunu və keyfiy-

yəti təsərrüfat fəaliy-yəti təhlilinin təsirliliyinin yüksəldilməsindəmühüm rol oynayır. təhlil

təkcə iqtisadi məlumatlarla kifayətlənmir, o öz işində külli miqdarda texniki, texnoloji məlumatl

ardan da istifadə edir. İqtisadi təhlilin informasiya mənbəyini plan, normativ, statistik, mühasiba

t, operativ və s.məlumatları təşkil edir. Həmin məlumatların toplanması, işlənməsivə

istifadəsi elmi cəhətdən əsaslandırılmadığı şəraitdə onun əsasında aparılmış təhlildən müs-

bət nəticələr gözləmək olmaz.

İqtisadi təhlil işində istifadə olunan informasiya mənbələrini 3 qrupa plan, hesabat və qey

ri hesabat ayrımaqolar. İnformasiyanın planmənbələrinə müəssisələrdə hazıranmış bütün növdən

olan planlar (perspektiv, cari, operativ,biznesplan, kommersiya hesabı, texnoloji kartalar), norm

ativ materiallar, smetalar, qiymət cədvəli, layihə tapşırıqları və s. aiddir.

Hesabat xarakterli informasiya mənbələrinə mühasibat, statistika və operativ uçot məlumatl

arı və bütün növdənolan hesabatlar, ilk uçotsənədlərində əksini tapan məlumatlar aiddirQeyri he

sabat xarakterli informasiya mənbələrinə təsərrüfat fəaliyyətini tənzimləyən sənədlər və əvvəlki

mənbələrə aid olmayan məlumatlar daxildir. Həmin sənədlərə müəssisə və birliklərin mütləq ria

yət etməli olduğu dövlət və yuxarı orqanların qərarları, göstərişləri, təftiş və audit aktları,müəssi

sə rəhbərliyinin əmr və göstərişləri; müqavilə, sövdələşmə, arbitraj və məhkəmə orqanlarının q

ərarlarını əks etdirən təsərrüfathüquqi sənədlər; ümumilikdə müəssisənin vəonun daxili bölmələr

iniəmək kollektivlərinin ümumi iclasının və əmək kollektivi şurasının qərarları; radio, televizo

r,qəzetlərdən əldə edilmiş qabaqcıltəcrübələrin materialları;texniki və texnoloji sənədlər; isteh-

sal prosesini əks etdirənxronometraj və fotoşəkillər; müəssisənin işçilərinin və digərtəşkilatların

nümayəndələrinin şifahi məlumatlarını aid etmək olar.

Qeyd olunduğu kimi, iqtisadi təhlilin təsirliliyininmüəyyən edilməsində həlledici rolu təhli

lə cəlb olunan informasiyanın tərkibi, məzmunu və keyfiyyəti oynadığı üçün burada əsas məqsə

d səmərəli informasiya patokunun yaradılmasına əsaslanan prinsiplərə riayət olunmasından ibar

ətdir.Əsas prinsiplər isə aşağıdakılardan ibarətdir:

−informasiyanın analitikliyindən;

−informasiya patokunun müəyyən edilməsi və onun səmərəli təminatından;

− istehsalın, tədavülün,istehlakın, təbii,əmək, material və maliyyəehtiyatlarından istifa-

dənin obyektiv əks etdirilməsindən;

− müxtəlif mənbələrdən (mühasibat, statistika, operativ uçot məlumatlarından) daxil olan infor-

masiyanın və plan göstəricilərinin eyniliyinin təmin edilməsi və ilk informasiyalarda təkrar-

36

ların aradan qaldırılmasından;

− yeni rabitə vasitələrinin köməyi ilə əldə edilmiş infor-

masiyanın operativliyindən;

− planlaşdırma və idarəetmə məqsədilə təhlil aparmaq və istifadə etmək üçün proqramın işlə-

nib hazırlanmasından və s. ibarətdir.

İnformasiyanın analitikliyinin mahiyyəti daxil olmamənbələrindən asılı olmayaraq iqtisadi i

nformasiya sistemitəsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin tələblərinə uyğun olmalıdır.Yəni, daxil olan ma

teriallar müəssisənin təhlilini maraqlandıran sahəsindən, detallaşdırılmış şəkildə, proses və had

isələri, əsas amillərin təsirini tam əks etdirən, istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin daha da yüksəld

ilməsinə imkan verən ehtiyatlar haqqında informasiya sisteminə malik

olmalıdır. Bazar iqtisadiyyatınakeçidlə əlaqədar yeni iqtisadi islahatlarınhəyata keçirilməsi təsər

rüfat fəaliyyəti təhlilinin informasiyatəminatı sisteminin vaxtaşırı təkmilləşdirilməsini tələb edir.

Bu vəziyyət xüsusən müəssisə və təşkilatlarda uçotun, biznesplanın və statistik məlumatların təş

kili ilə əlaqədardır. Misalüçün, respublikanın müəssisə və təşkilatlarda mühasibat uçotunun bey

nəlxalq uçot sisteminə keçirilməsi nəzərdə tutulur.

İdarəetmə, maliyyə və vergi uçot sistemləri genişlənir. Bütün bunlarla əlaqədar olaraq mü-

hasibatlıqda bir çox ilk sənədlərin forma və məzmunu dəyişir, kompyüter sisteminin tətbiqitam

amilə yeni forma və məzmunda sənədlər tələb edir ki,bununla da təhlilin informasiya sisteminin

vaxtaşırı təkmilləşdirilməsi ehtiyacı yaranır.

Uçot və biznesplanların informasiya mövqelərinin eyniliyi müasirşəraitdə iqtisadiyyatın vah

idliyinin tələblərindənirəli gəlir. Lakin bu prinsip həmişə gözlənilə bilmir. Onagörə ki, eyni isteh

sal istiqamətli, eyni sistemə daxil olanmüəssisələrdə belə ilk sənədlər hələ də unifikasiya (vahid

şəklə salınma) edilməmişdir. Belə olduğu halda müxtəlif istehsalistiqamətli müəssisələrdə bu ha

qda söhbət aparmağa dəyməz. İlksənədlərin iqtisadi informasiyasının elmi sistemiuçotun hər 3 n

övünün(mühasibat, statistika, operativ) vahid prinsipinə əsaslanaraq idarə, müəssisə (tabe olduğ

u) çərçivəsindən kənara çıxaraq sərbəstləşməlidir. Bu halda bütünsubyektlər üzrə vahid informa

siya sisteminə malik olmaq mümkündür.

Məlum olduğu kimi, hazırda respublikamızda dünyauçot sisteminə uyğunlaşdırılan uçot sistemi

təşkil olunur.Hüquqi şəxs olan bütün müəssisə və təşkilatlar (kooperativlər, icarəyə götürlmüş ş

əxsi və kollektiv müəssisələr, xarici kapitalın iştirakı ilə birgə müəssisələr, dövlət müəssisə vətəş

kilatları) mühasibat balansını və maliyyə nəticələri haqqında hesabatı vahid

formalar əsasında tərtib edirlər. Hesabat formalırının vahidliyi hesabdarlığın vahid ümumi prin

sipinə əsaslanır.Lakin, yuxarıda qeyd olunduğu kimi təcrübədə bu vahid prinsip həmişə göz-

lənilmir.

İstehsal prosesinin gedişatı haqda vaxtlı-vaxtında nəticələr çıxarıldıqda, maşın məlumat-

larının təhlili (əldə edilmiştörəmə göstəricilər, dinamik sıraları, aparılmış qruplaşdırma-

və müqayisələr, dəyişən kəmiyyətlərin optimallığı və s.) operativ olduqda iqtisadi informasiya si

steminin vahidliyi özünütam doğruldur. ümumi qayda olaraq təhlil özünün həyatakeçirilməsi üç

ün çıxış bazasını təşkil edən informasiya üzərində nəzarət apardığına görə iqtisadi təhlillə infor

masiyaqarşılıqlı əlaqədədir. İlkin məlumatların təhlilçi tərəfindən yoxlanma-

sı onun özünün təhlili aparılmaq üçün həyata keçirməli olduğu analitik işlərinin ən vacib mərhəl

əsidir. Eləbuna görə də əsaslı iqtisadi islahatlar keçirildiyi indiki şəraitdə informasiya xidmətin

in yenidən qurulması və onun üzərində iqtisadi təhlilin nəzarət funksiyasının daha da gücləndi

rilməsi zəruriyyətə çevrilir.

İqtisadi informasiyalar tədqiq olunan obyektləri, prosesləri və hadisələri obyektiv şəkildə ək

s etdirməlidir. Belə olmadığı şəraitdə təhlil aparılqdıqdan sonra əldə edilmiş nəticəfaktiki vəziyy

37

əti düzgün əks etdirə bilməz, tədqiqatçılar tərəfindən hazırlanmış təkliflərdən istifadəisə subye

ktə xeyir deyil, əksinə ziyan gətirə bilər.

İqtisadi informasiyanın yararlığı, informasiya patokunun səmərəliliyinin tədqiqi informasiy

aların günügündənartdığı müasir şəraitdə getdikcə mürəkkəbləşir. Bunun üçünvaxtaşırı iqtisadi

proses və hadisələrin qarşılıqlı əlaqələri dəqiqləşdirilməlidir. Deməli, informasiya patokuna yeni

dənbaxılmalı və informasiya təminatı sistemini özünün tələblərinə uyğunlaş-

dırmaq üçün bütün dəyişiklikləri özündə əks etdirəbilən yararlılıq meyarı müəyyən edilməlid

ir.

İstehsal prosesinə və onun nəticələrinə operativ yanaşmamümkünolduğu şəraitdə həyati təcr

übələr göstərdiyi kimitəhlilin səmərəliliyi tam təmin oluna bilir. Bu hal informasiyaların təhlili

çiyə mümkün qədər tez çatdırıldığı şəraitdə baş verir. Məhz elə buna görə də səmə-

rəli informasiya patokunun yaradılmasının əsas prinsiplərindən biri onun operativliyi-

dir. Müasir şəraitdə informasiyanın operativliyinin yüksəldilməsinin əsas yolları ən müasir rabit

ə vasitələrindən istifadə və alınmış məlumatların EHMdə işlənməsi və s. ibarətdir.İnformasiya

sistemi materialların yığılması, saxlanmasıvə işlənməsi prosesinə vəsait sərfinə qənaət etməklə

səmərəliolmalıdır. Eyni zamanda bu qənaətçillik təhlilçinin və rəhbərliyin hər bir sorğusuna vax

tlı-vaxtında cavab verilməsinə maneəçilik törətməməlidir.

İqtisadi təhlilin informasiya sistemi qeyd olunan prinsiplərə əsasən formalaşmalı və ardıcıl

olaraq təkmilləşdirilməlidir. Ancaq bu yolla iqtisadi təhlilin təsirliliyi və səmərəliliyini müntəzə

m olaraq yüksəltmək olar.

4.2. İqtisadi təhlilin informasiyaları mənbələri.

Idаrəetmədə qаrşıyа çıxаn çətinliklər, onlаrın yаrаnmаsı səbəbləri muəssisənin

sаhibkаrlаrı, investorlаr və mutəxəssisləri tərəfindən mövsud informаsiyаnı təhlil etməklə həll

olunmаlıdır.

Bir qаydа olаrаq, iqtisаdi təhlil muxtəlif informаsiyаlаrа əsаslаnır. Onа normаtiv, plаn,

stаtistik, muhаsibаt və operаtiv məlumаtlаr, ilkin sənədlər, hаbelə ixtisаslаşdırılmış firmаlаr

tərəfindən hаzırlаnаn informаsiyаlаr аxını və onlаrın işlənilməsi kimi bаxmаq lаzımdır.

Təsərrufаt fəаliyyətinin təhlilində işlərində sаysız-hesаbsız yаzılı və şifаhi, dаxili və xаrisi,

sаdə və murəkkəb iqtisаdi, texniki, texnoloji, təşkilаti və i.а. informаsiyа mənbələrindən istifаdə

olunur. Təhlilin əhаtə dаirəsi, keyfiyyəti, nətisələrinin dəqiqliyi, bu nətisələrə istinаd etməklə

hаzırlаnаn idаrəetmə qərаrlаrının təsirliyi və həyаtа keçirilməsinin effektliyi, ilk növbədə, təhlil

işlərində istifаdə olunаn informаsiyа mənbələrinin tərkibi, məzmunu, durustluyu və tədqiqаt

uçun yаrаrlılığındаn bilаvаsitə аsılıdır. Bunа görə də təhlil işinə dаir proqrаmın tərtibi zаmаn

təhlilin qаrşısındа qoyulаn məqsəd və vəzifələrdən аsılı olаrаq tədqiqаt uçun tələb olunаn

informаsiyа mənbələri təyin edilir.

Təhlil işlərində çoxlu sаydа dаxili və xаrisi, plаn, uçot və uçotdаn kənаr, normа və nor-

mаtiv, yаzılı və şifаhi və i.а. informаsiyа mənbələrindən istifаdə edilir. Odur ki, onlаrı muəyyən

əlаmətlərə görə qruplаşdırmаqlа-təsnifləşdirməklə öyrənmək məqsədəuyğundur.

Təhlil işlərində istifаdə olunаn butun informаsiyа məlumаtlаrını uç iri qrupdа birləşdirmək

olаr:

1. Rəsmi sənədlər və normаtiv-plаn sənədləri;

2. Uçot-informаsiyа mənbələri;

3. Uçotdаnkənаr informаsiyа mənbələri.

Birinsi təsnifаt qrupunа: dövlət qаnunlаrı, Аzərbаysаn Respublikаsı Prezidentinin

38

fərmаnlаrı, Nаzirlər Kаbinetinin və digər isrа və nəzаrət orqаnlаrının qərаrlаrı, yuxаrı

təşkilаtlаrın əmrləri, təsərrufаt-huquqi sənədlər (muqаvilələr, sаzişlər, kontrаktlаr, məhkəmə or-

qаnlаrının qərаrlаrı, аrbitrаj orqаnlаrının qərаrlаrı və i.а.), preyskurаntlаr, qiymət cədvəlləri,

stаtistik məsmuələr, smetаlаr, lаyihələr, istehsаl və mаliyyə-biznes plаnlаrı, səhmdаrlаrın,

təsisçilərin, investorlаrın yığınsаqlаrının qərаrlаrı, kollektivlərdə keçirilən yığınsаqlаrın qərаr-

lаrını dаxil etmək olаr.

Ikinsi informаsiyа qrupunа: idаrəetmə uçotu və hesаbаt, mаliyyə hesаbаtlаrı, sintetik və

аnаlitik uçot məlumаtlаrı və digər uçot registrləri, stаtistikа uçotu və hesаbаtlаr, vergi hesаbаtlаrı

və bəyаnnаmələr, operаtiv uçot və hesаbаtlаr, təsərrufаtdаxili hesаbаtlаr, ilkin uçot sənədləri və

onlаrа istinаd etməklə hаzırlаnаn ismаl sənədlər, mutəxəssislərin rаportlаrı və s. dаxil edir.

Uçotdаnkənаr informаsiyа məqbələri qrupunа: dаxili və xаrisi аuditorlаr tərəfindən

аpаrılаn yoxlаmаlаrа dаir аktlаr, irəli surulən rəylər, idаrədаxili və idаrədənkənаr təftiş аktlаrı;

vergi, kredit, ekoloji nəzаrət, mаliyyə orqаnlаrı və digər kənаr təşkilаtlаr tərəfindən аpаrılаn

yoxlаmаlаrın аktlаrı, lаborаtoriyа və sаnitаr-həkim nəzаrəti orqаnlаrının аktlаrı və rəylər, dövri

mətbuаt və internetdən аlınаn məlumаtlаr, mutəxəssis ekspertlərin rəyləri, kənаrdаn dаxil olаn

(аlınаn) texniki və texnoloji sənədləşdirmələr, xususi yoxlаmа, muаyinə mаteriаllаrı, kənаr isrа-

çılаrlа əlаqə mаteriаllаrı, xususi tədqiqаt (xronometrаj) məlumаtlаrı, konrааgentlərlə

məktublаşmаlаr, mutəxəssislərin məlumаt vərəqələri, reklаmlаr, vergi, mаliyyə, kredit orqаnlа-

rındаn аlınаn məsləhətlər, mаlаlаnlаrdаn, sifаrişçilərdən, lаyihəçilərdən, mаlsаtаnlаrdаn və digər

kənаr təşkilаtlаrdаn аlınаn iddiаlаr və digər məlumаtlаr dаxil edilir.

4.3. İqtisadi təhlilin göstəricilər.

Müəssisə, idarə və təzkilatlarda həyata kezirilən bütün proses və hadislər təsərrüfat

əməliyyatları, biznes-plan, hesabat və normativ göstəricilər və s. iqtisadi təhlilin obyektləri

hesab edilir. İqtisadi təhlilin obyektləri zox olduğuna, bir-birilə qarzılıqlı əlaqədə və bir-birindən asılı olduğuna görəbütün obyektləri müəyyən elementlərinə görə qruplazdırmaq

tələb olunur. Təhlil obyektlərinin qruplazdırılmasına onlarıntəsnifatı deyilir. İqtisadi təhlil obye

ktləri azağıdakı kimi təsnifləzdirilir:

− Məzmununa görə – sadə və mürəkkəb;

− Vaxta görə – kezmiz, cari və gələcək;

− Yerə görə – daxili və xarici;

− Təsir dövrünə görə – daimi və müvəqqəti;

− Dərk edilməsinə görə – dərk edilən və dərk edilməyən;

−Strukturuna görə – nğmunəvi, standart və standarta uyğun gəlməyən;

−Aşkarlığına görə – determinativ və təsadüfi;

−Əsas hadisələrin xarakterinə görə– funksional və korrelyasiya.

Proses və hadisələrin, yəni təhlil obyektlərinin düzgüntəsnifatı onların dəqiq ğyrənilməsini t

əmin etməklə yanazı,bu və ya digər obyektə təsir göstərən amillər və bu amillərin

təsir dərəcəsini təyin etməyə imkan verir.

Təhlilin obyektləri biznesplan və hesabatlarda, cariuçotda və digər informasiya mənbə-

lərində müəyyən göstəricilər sistemində əks etdirilir. Göstəricilər, proses və hadisələr,

əməliyyatlar subyektlərin bu və ya digər izini miqdarca ifadəedir. Göstəricilər sistemi daim bir-

birilə qarzılıqlı əlaqədə olur. İqtisadi təhlilin predmetində qeyd olunduğu kimi, o,

obyektiv və subyektiv amillərin təsirindən yaranan, iqtisadi informasiya sistemində əksi-ni tapan subyektlərin təsərrğfatprosesləri və onların kommersiya fəaliyyətinin sosial-iqtisadi

səmərəliliyini və son maliyyə nəticələrini ğyrənir. Deməli, iqtisadi təhlil göstəricilər sistemi,iqtis

39

adi informasiyanın kğllimiqdarda məlumatlarından kompleks istifadəyə əsaslanır.

Ona görə də təsərrüfat maliyyə fəaliyyətinin iqtisadi təhlili prosesində daim göstəricilər siste-mindən istifadə edilir.

Sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, ticarət, nəqliyyat və s.müəssisələrinin təsərrüfat-

maliyyə fəaliyyəti bir zox iqtisadi göstəricilərlə müəyyən edilir. Həmin göstəriciləri – tədqi-qatda hansı ölçülərdən istifadə olunacağı nəzərə alınaraq dəyər və natural; hadisə, pro-ses və əməliyyatların hansı cəhətininmüəyyən ediləcəyindən asılı olaraq kəmiyyət və keyfiyyət;

ayrıayrı göstəricilərin və onlar arasındakı qarzılıqlı əlaqəninmüəyyən edilməsində həcm və xüsusi qruplara ayırmaq olar.

Əmək ölçüləri əsasən işçi qüvvəsindən və onların iz vaxtından istifadə dərəcəsinin təyin edi

lməsində, habelə əməkməhsuldarlığı göstəricisinin hesablanmasında istifadə edilir.

Əmək göstəricilərinə adam-gğn, adam-saat, iz saatı və s. daxildir. Təsdiq edilmiz qaydalara görə göstəricilər 2 yerə bölünür. Yuxarı orqanlar tərəfindən təsd

iq edilən göstəricilər vəmğəssisə, idarə və təşkilatların özlərində hesablanan göstəricilər.

Yuxarı orqanlar tərəfindən təsdiq edilən göstəricilərədrektiv göstəricilər deyilir. Müəssisə, i

darə və təşkilatlar üçün direktiv tapşırıqlar qanun sayılır. Direktiv biznesplan göstəriciləri müəssisə, idarə və təzkilatların planlı fəaliyyətini ətraf

lı xarakterizə etdiyinə görə,müəssisə, idarə və təzkilatlar ğzlərində daha zox göstəricilər

sistemini əhatə edən biznesplan tapşırıqları tərtib edir. Biznesplan göstəriciləri sənaye mğəssisələrinin sənaye-texnikimaliyyə planında, ticarət mğəssisələrinin ticarət-maliyyə pla-

nında, kənd təsərrğfatı mğəssisələrinin istehsalat-maliyyəplanında və s. göstərilir.

Dəyər göstəriciləri hazırkı zəraitdə ən geniz yayılmız vəistifadə edilən göstəricilərdir. Baz

ar mğnasibətlərinə kezidzəraitində sərbəst bazarın mğvcudluğu, əmtəə-pul müna-

sibətləri və dəyər qanunun fəaliyyətinin genizlənməsi dəyərgöstəricilərindən istifadəni zəru-riyyətə zevirir. Həyati təcrğbədən məlumdur ki, bazar mğnasibətlərinin tələbləri tətbiq

edilən mikrosəviyyə subyektlərinin fəaliyyət dairəsi kimi zıxızedən əmtəəpul mğnasibətləri siste

mi vasitəsilə dəyər qanunurealizasiya olunur. Elə buna görə də mğasir zəraitdə ən

mğhğm dəyər göstəricisi kimi əmtəəlik, satılmız məhsulundəyəri göstəricisindən istifadə edilir. Biznes-planda əmtəəlikməhsulun həcminin göstərilməsi istehsalla-istehlakın və is- tehsalla bazarın qarzılıqlı əlaqəliliyindən irəli gəlir. Ümumiməhsulun dəyəri göstəricisi əsas gğt

ğrğldğyğ halda istehsalzıilə istehlakzının, istehsal ilə kommersiya hesabının maraqları, qarzılıqlı əlaqələri nəzərə alınmır.

Natural göstəricilər bütün mğəssisələrin praktikasındaplanlazmada və analitik uzot məlu

matlarında istifadə edilir.Natural göstəricilər bütün istehsal və xidmət sahələrində,

həmin sahələrin spesifik xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq istifadə edilməklə EHM istifadə zəraitində onların təhlil izlərindəəhəmiyyəti daha da artır.

İstehsal olunan və satılan məhsulların həcminin, quruluzunun və s. müəyyən olunmasında d

əyər və natural şəkildəistifadə edilən kəmiyyət göstəriciləri tətbiq edilir.

Kəmiyyət göstəricilərinə – satılan məhsulun həcmi –

manat, toxuculuqkombinatının məhsul buraxılızı – metr, istehsal proqramının

yerinə yetirilməsi natural və dəyər zəklində, topdan ticarətdə – bu və ya digər əmtəə qrupları üzrə – manat və naturada,

ictimai iazə müəssisələrində öz məhsulunun buraxılızı –

manat, fiziki və zərti bozqab, pərakəndə ticarətdə – manat və s. aiddir.

Keyfiyyət göstəriciləri buraxılaq məhsulların müəyyənolunmuz tələbata (standarta, texniki ş

şərtlərə, nğmunələrə)uyğunluğunu qiymətləndirmək, əmək, material və pul vəsaitlərinin sərfinin

iqtisadi səmərəliliyini müəyyən etmək üçünistifadə edilir. Həcm göstəricilərinə izzilərin sayı, istehsal olunan məhsulun həcmi, topdan və pərakəndə ti

carətin mal dövriyyələri,dövriyyə vəsaitləri, əsas fondlar, tədavül xərcləri, mənfəət, zərər və s. aiddir.

Ümumi qayda olaraq xüsusi göstəricilər həcm göstəricilərinin törəməsidir, yəni ümumi-

40

lər birinci, xüsusilər isə ikincidir. Belə ki, əmtəəlik məhsulun dəyəri və əsas vəsaitlərin

orta illik dəyəri həcm göstəriciləridir. Lakin birincinin ikinciyə nisbəti, yəni əsas fondların orta illik dəyərinin hər manatına görə istehsal edilmiz əmtəəlik məhsulun dəyəri (fond ve-

rimi) xüsusi göstəricidir.

İqtisadi tədqiqatlarda biznesplanın yerinə yetirilməsini,quruluzu, dinamikanı, intensiv inkizafı və s. əks etdirən nisbi kəmiyyət göstəricilərindən də istifadə edilir.

İnformasiyanın yoxlanması iqtisadi təhlilin ən ciddimərhələsi hesab olunur. Bu mərəhə-

lə məlumatların yoxlanmasını, onların müqayisəliliyinin təmin edilməsini və informasiyaların sayının sadələşdirilməsini əhəta edir.

Təhlil aparmaq üçün toplanmız informasiya birinci növbədə keyfiyyətcə yaxşı yoxlan-

malıdır. Yoxlanma ikitərəfliaparılmalıdır. Birincisi, təhlilzi plan və hesabatı əks etdirən məlumatların tamlığı və düzgün tərtib olunmasını yoxlayır.Burada rəqəmlərin düzgünlüyü, biznes-plan tapşırıqlarında təsdiq olunmuz göstəricilərin uyğunluğu mütləq yoxlanır.

Eynizamanda təhlilzi planda və hesabatda əks etdirilən cədvəllərin göstəricilərinin uyğunluğuna

xüsusi diqqət yetirməlidir. İkincisi, təhlilə cəlb olunmuz bütün məlumatlar mətləb və məqsədinə görə yoxlanılır. Bununla bu və ya digər göstəricinin nə dərəcədə həqiqətə uyğunluğu müəyyən edilir.

Göstəricilərin müqayisəliliyiyi təmin olunduğu zəraitdətəhlil izləri daha az əmək sərfi tələb

edir. Bunun üçün bütün informasiya məlumatları keyfiyyətcə yaxzı yoxlandıqdan so- nra onlar (bu dərsliyin II fəslində zərh olunmuz metod üzrə)müqayisəyə gələn zəklə salınmalıdır.Yuxarıda qeyd olunan bütün göstəricilər mğəssisə, idarəvə təzkilatların izini, proses və hadisələ

ri və s. planlı qaydadaidarə etmək üçün təyin edilir. Təhlilin başlıca vəzifəsi biznes-plan tapşırıqlarının yerinəyetirilməsini təyin etmək, biznes-

plan göstəricilərinin artıq-laması ilə və ya kəsirlə yerinə yetirilməsinə təsir göstərən

amilləri və bu amillərin təsir dərəcəsini təyin etməkdən ibarətdir. Buna görə də təhlil izində bizn

es-plan göstəriciləri iləyanazı hesabat göstəricilərindən də istifadə edilir. Hesabat göstəriciləri mğəssisə, idarə və təşkilatların aylıq, rüblük, illik mühasibat hesabatların-da, dövrü statistik hesabatlarda,mğtəxəssislərin raportlarında, sex, briqada, manqa, zğbə və

s. təsərrğat vahidləri üzrə aylıq istehsalat hesabatlarında, bazmğtəxəssislərin raportlarında, mğəssisənin pasportunda vədigər mənbələrdə göstərilir.

Təhlil izində biznesplan və hesabat göstəricilərinin hesablanması metodikasının eyni olması

zəruri zərtidir. Planlaşdırmada və hesabatlarda bu və ya digər göstəriciləri eyni

qaydada hesablamdıqda onları müqayisə etmək, bazqa sözlədesək, biznes-planın kəsirlə və ya artıqlaması ilə yerinə yetirilməsini düzgün təyin etmək mğmkğn olmur.

Son illərdə ölkəmizdə mühasibat uzotunu sadələzdirmək

məqsədilə bir sıra göstəricilər ixtisara salınmızdır. Buna görədə təhlil zamanı biznes-plan və hesabat göstəriciləri ilə yanazıbir sıra hesablama göstəricilərindən də istifadə edilir.

Hesablama göstəriciləri plan və hesabat sənədlərində, istehsal tapşırıqlarında göstəril-

mir. Hesablama göstəriciləriancaq təhlilin gedizatı zamanı analitik cədvəldə və bunlara aid hesablamalarda göstərilir. Hesablama göstəricilərində

başlıca olaraq müxtəlif amillərin (2dən artıq) təsirini təyinetmək üçün istifadə olunur. Bütün bu

göstəricilər bir-birilə əlaqədardır və bir-birinə təsir göstərir. Məsələn, əmək, mate-

rial, maliyyə və digər resurslardan qənaətlə istifadə göstəricisiməhsulun maya dəyərinə, məhsulun maya dəyəri mənfəətkütləsinə, mənfəət kütləsi rentabelliyə, əsas və dövriyyə fond- larından istifadə əmək resurslarından, torpaq sahələrindən istifadə göstəricisinə və s. təsir gös-

tərir. Təhlil zamanı bu və ya digər göstəriciyə təsir göstərənamilləri müəyyən etmək, amilləri öyr

ənmək və onların təsiri-ni hesablamaq lazım gəlir. Amil proses və hadisəni hərəkətə

gətirən göstəriciyə bu və ya digər istiqamətdə mğsbət və yamənfi təsir göstərən vasitədir.

41

4.4. Analitik məlumatların planlaşdırılması və təşkili qaydası.

Analitik informasiyanın yazılı açıqlanması barədə tələb «Mühasibat uçotu haqqında»

qanunda, habelə mühasibat uçotu haqqında digər əsasnamələrdə müəyyən edilmiş və mühasibat

hesabatı formalarında əks etdirilməmiş göstəricilər haqqında informasiya daхil edilməlidir. Yazılı

izahatda təşkilatın fəaliyyətinin növlərinin qısa хarakteristikası, onun əsas göstəriciləri və

təşkilatın maliyyə nəticələrinə və maliyyə vəziyyətinə təsir etmiş amillər, habelə illik maliyyə

hesabatının nəzərdən keçirilməsinin (araşdırılmasının) yekunları və təşkilatın sərəncamında

qalan mənfəətin bölüşdürülməsi üzrə qərarlar ehtiva edilməlidir.Yazılı izahatda Müəssisə

balansında və Maliyyə nətisələri və onların istifadəsi haqqında hesabatda əks etdirilən

maddələrin digər aktivlər, digər debitorlar və kreditorlar, digər öhdəliklər, mənfəət və zərərlərin

məzmunu açılmalıdır.

Vergi tutulması zamanı satışın həcminin, məhsulun (iş və хidmətlərin) dəyəri ödənildikcə

müəyyən edilməsi metodunu tətbiq edən təşkilat, təsərrüfat fəaliyyəti aktlarının vaхt etibarı ilə

müəyyənləşdirilməsinə yol verilməsinə əsaslanaraq, təqdim edilmiş vergi hesablamaları əsasında

hesablanmış ödənilməli olan vergi ödənişləri haqqında məlumatlar, məhsulun (iş və хidmətlərin)

satışı və mühasibat uçotunda göstərilmiş maliyyə nəticələri haqqında məlumatlar əsasında

hesablanmış məlumatları ayrıca (əlahiddə) əks etdirir. Təşkilatın fəaliyyətini səciyyələndirən əsas

göstəricilərin tərkibində əsas vəsaitlərin, qeyri-material aktivlərin, maliyyə qoyuluşlarının

strukturunu və vəziyyətini, məhsulun elmi - teхniki səviyyəsini əks etdirən göstəricilər təqdim

edilə bilər.

Qısamüddətli perspektivdə təşkilatın maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi üçün

balansın strukturunun (ödəmə qabiliyyəti əmsallarını, хüsusi dövriyyə vəsaiti ilə təmin

edilməsini, ödəmə qabiliyyətinin bərpa edilməsini (itirilməsini)), qənaətbəхşliyini, vəsaitlərin

mənbələrinin strukturunu, maliyyə müstəqilliyinin səviyyəsini əks etdirən göstəricilər təqdim

edilə bilər.

Ödəmə qabiliyyətini səciyyələndirən zaman banklardakı hesablarda və təşkilatın kassasında

pul vəsaitlərinin olması, zərərlər, ödəniş vaхtı keçmiş debitor və kreditor borcları, vaхtında

ödənilməmiş kreditlər və borclar, vergilərin büdcəyə köçürülməsinin tamlığı, büdcə qarşısında

öhdəliklərin icra edilməməsinə görə ödənilmiş (ödənilməli olan) cərimə sanksiyaları kimi

göstəricilərə diqqət yetirmək lazımdır. Təşkilatın qiymətli kağızlar bazarında vəziyyətini

səciyyələndirmək və mövcud mənfi halların səbəblərini göstərmək də lazımdır.

Uzunmüddətli perspektivdə təşkilatın maliyyə vəziyyətini qiymətləndirən zaman

vəsaitlərin strukturunu səciyyələndirmək, təşkilatın хarici investorlardan və kreditorlardan

asılılığı dərəcəsini müəyyən etmək, əvvəlki illərdə və perspektivdə investisiyaların dinamikasını

səmərəli qiymətləndirməklə əks etdirmək lazımdır. Bundan əlavə, təşkilatın məhsul satışı

bazarının genişliyi, o cümlədən iхrac əməliyyatlarına görə işgüzar fəaliyyətin qiyməti; təşkilatın,

хüsusən, хidmətlərdən istifadə edən müştərilərin məşhurluğu ilə ifadə olunan nüfuzu; plan

göstəricilərinin yerinə yetirilməsi; onlara tapşırılmış artım (azalma) templərinin təmin edilməsi

dərəcəsi; təşkilatın ehtiyatlarından istifadə edilməsi səviyyəsi də göstərilə bilər. Yazılı izahata

təşkilatın fəaliyyətini əks etdirən ən mühüm iqtisadi göstəricilərinin bir sıra illər üzrə dinamikası

barədə məlumatları, gələcək kapital qoyuluşlarının şərhini, həyata keçirilən iqtisadi, sosial və

təbiəti mühafizə tədbirlərini, habelə maliyyə hesabatının mümkün istifadəçiləri üçün maraqlı

olan digər informasiyanı daхil etmək məqsədəuyğundur. Əlavə informasiya zəruri olduğu halda

analitik cədvəllər, qrafiklər və diaqramlar şəklində təqdim edilə bilər. Bundan əlavə, ayrı-ayrı

analitik göstəricilərin hesablanması qaydası göstərilə bilər.

42

4.5 İqtisadi informasiyaların avtomatlaşdırılmş idarəetmə idarəetmə sistemində

işlənməsi.

İqtisadi informasiya-hesablama sisteminin subyektlərin fəaliyyətinin iqtisadi təhlilində tətbiqi onun əlilə həyata keçirilməsi formasından asılı surətdə fərqlənir. Lakin təhlilin məqsəd və vəzifəsi dəyişmir, olduğu kimi qalır. Yəni təhlilin informasiyaları avtomatlaşdırılmış sistem üzrə

izləndikdə “əlilə” aparılmasında olduğu kimi – məsariflərin, ehtiyatların, mənfəətin bölüşdürülməsi və istifadəsinin təhlili; ayri-ayri müqavilələrin rentabelliyinin müqayisəli təhlili; subyektin fəaliyyətinin ümumi təhlili və perspektiv inkişaf istiqamətinin qiymətləndirilməsi və

s. kimi məqsəd və vəzifələri yerinə yetirir. Buna baxmayaraq iqtisadi informasiyaların avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemində işlənməsi analitik işlərin səmərəliliyini (təhlilin aparılma müddətinin qisaldılması; təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə təsir göstərən geniş

amillər kütləsinin əhatə dairəsi; təqribi və sadələşdirilmiş hesabatların dəqiq hesablamalarla əvəz edilməsi; əllə və ənənəvi metodlarla həyata keçirilə bilməyən təhlilin yeni çox pilləli və çox ölçülü məsələlərinin qoyuluşu və həlli hesabına) yüksəldir.

Elmi-texniki tərəqqinin müasir inkişaf tempi şəraitində iqtisadi informasiyaların avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemində işlənməsi ümumilikdə iqtisadçıların və xüsusən də təhlilçilərin işinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

Bazar münasibətləri şəraitinə keçid, sahibkarlığın genişləndirilməsi əksər subyektlərin tam müstəqilliyi və sərbəstliyi, mülkiyyət formalarının genişlənməsi analitik işlərin genişləndirilməsini zəruriyyətə çevirir. Elə buna görə də iqtisadi təhlilin müasir elektron

hesablama maşınlarının bazası əsasında avtomatlaşdırılması bu günkü günün tələbidir. Avtomatik idarəetmə sistemində (AİS) iqtisadi təhlil subyektlərin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin idarəedilməsi prosesinin avtomatlaşdırılmış funksiyasıdır və ya iqtisadi təhlilin

avtomatlaşdırılmış funksiyasıdır. Bu funksiya avtomatlaşdırılmamış iqtisadi təhlildə olduğu kimi eyni obyektlərə və tədqiqat metoduna malikdir. Eyni zamanda, AİS-in üçünə məxsus xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq onların arasında əsasən aşağıdakı fərqlər mövcuddur:

1. Analitik işlərin AİS-də ümumi xarakterinə uyğun olaraq totallığı (ümumiliyi). Müasir EHM-in məhsuldarlığı maşının yaddaşına verilmış bütün texniki-iqtisadi informasiyaların təhlil edilməsinə imkan verir;

2. Əlavə giriş və çıxış qurğularının köməyi ilə EHM-in yaddaşına verilmiş informasiyaların iqtisadi təhlilinin fasiləsizliyi;

3. Biznes-plan tapşırıqlarının çərçivəsi daxilində subyektlərin fəaliyyət prosesinin

tənzimlənməsini təmin edə bilən məsələlərin sayca artımı; 4. Analitik işlərin operativliyinin yüksəldilməsi. Bu xüsusiyyət əsasən iki amilin – AİS-in

texniki təminatının kəmiyyət və keyfiyyət xüsusiyyətlərindən (EHM-i və kompleks perife-

riya qurğuları) və texniki-iqtisadi informasiyaların işlənməsinin təşkili formalarından irəli gəlir. Müasir şəraitdə EHM-in texniki imkanları fasiləsiz yüksəlir, sürəti artır, yaddaşın əhatə

dairəsi genişlənir və informasiyalara daxil olma imkanları getdikcə təkmilləşdirilir. Bütün bunlar idarəetmə prosesinin avtomatlaşdırılmasına zəmin yaratmaqla iqtisadi təhlilin retrospektiv, operativ və perspektiv növləri üzrə analitik işlərin həcmini və alqoritmini

stabilləşdirir. EHM-in kəmiyyətinin yaxşılaşdırılması sahəsindəki nailiyyətlər texniki-iqtisadi informasiyaların işlənməsinin təşkilinin keyfiyyətinin sıçrayışlı yüksəlişinə gətirib çıxarmışdır.

Elə bunun nəticəsi olaraq proqramların avtomatlaşdırılması prosesi ilə yanaşı özü-özünü sazlayan (kökləyən) və özü öyrənən proqram və sistem yaradılır ki, bununla da AİS-də daha az formalaşdırılan sistemli, eləcə də tematik xarakterli analitik məsələlərin proqnozlaşdırılması və

sistemləşdirilməsinə imkan yaranır. Hazırda AİS-də əsasən retrospektiv, operativ, perspektiv və tematik təhlilə aid olan məsələlərin həllinə daha geniş yer verilir. AİS-də həll edilən analitik məsələləri məzmunu və

mahiyyətlərinə görə sistemli, kompleks və ya tematik iqtisadi təhlilə aid etmək olar. Birinci istiqamət sistemli, qlobal (subyektin iqtisadi vəziyyətinin tam və ətraflı öyrənilməsi), ikinci

43

istiqamət isə lokal (müəyyən bir hissə, proses, hadisənin əməliyyatın göstəricinin öyrənilməsi)

xarakter daşıyır. İqtisadi informasiyaların fərdi EHM-da işlənməsilə iqtisadi təhlil yeni mərhələyə qədəm

qoymuşdur. Bu əsasən FEHM-in dəyərinin aşağı, məhsuldarlığının yüksək, etibarlı, xidmət və istifadəsinin sadəliliyi, istifadəsinin elastikliyi və muxtariyyəti, geniş proqram təminatının mövcudluğuna, dialoq (başqası ilə əlaqəyə girməklə) şəklində iş rejiminə girmək qabiliyyətinə

və sair üstünlüklərə malik olmasından irəli gəlir. FEHM-in bazası əsasında mühasiblərin, iqtisadçıların planlaşdırıcıların avtomatlaşdırılmış işçi yerləri (AİY) təşkil olunduqda daha yüksək səmərə əldə oluna bilir. Tədqiqatçıların AİY-nin FEHM-də istifadəsinin texniki bazasını

Es-1840, SM-1810, İskra-2130, Aqat-11, Robotron-1715, Robotron-5130 və s. tipli hesablama texnikası təşkil edir. Hazırda AİS-də analitik işlərin avtomatlaşdırılmasının qeyri-mərkəzləşdirilmiş,

kombinasiya edilmiş (uyğunlaşdırılmış) və mərkəzləşdirilmiş formalarından istifadə edilir. Qeyri-mərkəzləşdirilmiş forma dedikdə - həmin məsələlərin AİS-in funksional alt sistemlərində işlənməsi nəzərdə tutulur. Altsistem və ya metasistem – həmin məsələlərin ayrı-

ayrı hissələrinin öyrənilməsi və araşdıırlmasını əks etdirir. Kombinasiya edilmiş (uyğunlaşdırılmış) forma təhlilin idarəetmə funksiyası ilə qarşılıqlı

əlaqədə və qırılmaz surətdə bir-birinə bağlı olan mühasibat uçotu, planlaşma və tənzimləmədən

birinin avtomatlaşdırılması şəraitində AİS-in müəyyən funksional altsistemində analitik məsələlərin həllidir. Bu funksiya əsasən AİS-in mühasibat uçotu, texniki-iqtisadi planlaşdırma və operativ idarəetmə altsistemlərinə tam uyğun gəlir.

Mərkəzləşdirilmiş forma – sərbəst funksional altsistem çərçivəsində analitik məsələlərin həllidir. Hazırda analitik işlərin avtomaatlaşdırılmış idarəetmə sistemi əsasən statistik quruluş

sistemi xarakteri daşıyır. Yəni məsələlərin daimi tərkibi və həll olunma növbəsi (vaxtı) alqoritmlərlə ciddi reqlamentləşdirilir. Lakin bu sahədəki müasir inkişaf tempi müvcud vəziyyətlə kifayətlənə bilməz. Ona görə də mövcud quruluşda daha dinamik inkişafa nail

olunmalıdır. Yəni həll olunan məsələlərin daimi tərkibilə bərabər dəyişən alqoritmik həllərə malik məsələlərin işlənməsinə daha geniş yer verilməldir. Bu halda iqtisadi informasiya-hesablama sisteminin dinamik quruluşu-uçot, təhlil, planlaşma, tənzimləmə, informasiya sistemi

və idarəetmənin təsirliliyinin universal sisteminin formalaşdırılması (dinamik, quruluçlu alqoritmlərin və ya bir dəfəlik məsələlərin həlli) kimi komponentləri əhatə etməlidir.

Uçot elementi sisteminə-operativ uçotun məsələlərinin həlli; mühasibat uçotu məsələlərinin

həlli; statistik hesabatların formalaşdırılması; nəzarət üzrə msələlərin həlli aid edilməlidir. Təhlil elementi sisteminə- kompleks iqtisadi təhlil (retrospektiv, operativ, perspektiv) üzrə

məsələlərin həllinin təmin edilməsi və optimallaşdırılmış təhlilin həyata keçirilməsi; müqayisəli

təhlil üzrə məsələlərin həlli; funksional – dəyər təhlili üzrə məsələlərin həlli; iqtisadi-riyazi təhlil üzrə məsələlərin həlli aid edilməlidir.

Planlaşdırma elementi sisteminə -məhsul istehsalının həcminin, məhsul, iş və xidmətlərin

satışından daxil olan mənfəətin və s. göstəricilərin maksimallaşdırılmasına imkan verən, daha tez həyata keçirilə bilən biznes-planın variantlarının işlənib hazırlanması; məhsul vahidinin maya dəyərini, nadir tapılan materiallardan istifadə və sair göstəriciləri minimallaşdırmağa imkan

verən, daha tez həyata keçirilə bilən biznes-planın variantlarının işlənib hazırlanmsı; təsərrüfat müqavilələri və dövlət tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üzrə optimal variantların hazırlanması aid edilməlidir.

Tənzimləmə elementi sistemi – biznes-planın yerinə yetirilməsinə təsir göstərə bilən tənzimləyici üsulun seçilməsi; təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinə mənfi təsir göstərən amillərin minimizasiyası üzrə tənzimləyici idarəetmə qərarlarının formalaşdırılması; il ərzində əlavə

bağlanmış müqavilələrin yerinə yetirilməsi üçün tənzimləyici tədbirlərin hazırlanması aid edilməlidir. İnformasiya sisteminə - texniki-iqtisadi göstəricilər üzrə aparılmış dəyişikliklərin mövcud

idarəetmə sistemində həyata keçirilməsi; informasiya sistemində maşın dilinin tətbiqi və korrektirovkası; hesabat formaları, analitik cədvəllər və s. məlumatların kataloqlarının

44

hazırlanması; təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti informasiyalarının avtomatik və avtomatlaşdırılmış

qeydiyyat; informasiya nəzarət və onun məlumat bazasında yerləşdirilməsi; konkret məsələlərin həlli üçün informasiya bazasından məlumatların seçilməsi; məlumatların müntəzəm təzələnməsi

və korrektirovka olunması aid edilməlidir. İdarəetmənin təsirliliyinin universal sisteminin formalaşdırılması – tədqiqatın formalaşdırılması üçün istifadəçilərin tələbnaməsinə əsasən informasiya bazasından təhlilə aid

materialların təhlili üçün seçilməsi; məqsədli funksiyanın formalaşması və həddin müəyyən edilmə sistemi; məsələlərin həlli alqoritminin tətbiqi; alınmış alqoritmin EHM-in dilinə keçirilməsi və işçi proqramın alınması; istifadəçilərin təsurat nəticələrinə idarəetmənin

təsitliliyinin gücləndirilməsi; idarəetmənin təsirliliyinin gücləndirilməsindən gözlənilən nəticənin təhlili aid edilməlidir. Beləliklə, informasiyaların avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemində müasir inkişafa

malik uçotun, təhlilin, planlaşmanın, tənzimlənmənin, informasiya sisteminin və idarəetmənin təsirliliyinin universal sisteminin formalaşdırılmasının dinamik quruluşu alqoritmik məsələlərin həlli avtomatlaşdırılmış iş yerlərinin genişləndirilməsinə və küllü miqdarda vəsait sərfinə

qənaətə, anlitik işlərin səmərəliliyinin daha da yüksəlməsi ilə nəticələnəcəkdir.

45

MÖVZU 5. İqtisadi təhlilin təşkili prinsipləri

5.1 İqtisadi təhlilin təşkili xüsusiyyətləri (prinsipləri)

5.2 İstehsal-maliyyə fəaliyyətinin əsas göstəricilər üzrə təhlili metodikası

5.3 Kommersiya strukturlarında iqtisadi təhlilin təşkili xüsusiyyətləri

5.4 İqtisadi təhlilin nəticələrinin yekunlaşdırılması və idarəetmə qərarlarının işlənib

hazırlanması.

5.5 İqtisadi təhlilin müasir konsepsiyaları və inkişaf istiqamətləri.

5.1 . İqtisadi təhlilin təşkili xüsusiyyətləri (prinsipləri)

İqtisadi təhlilin təşkili formaları idarəetmə aparatına və subyektin texniki səviyyəsinə görə

müəyyən edilir Məlum olduğu kimi böyük sənaye kənd təsərüfatı tikinti və s müəssələrində

bütün iqtisadi xidmətlərə baş iqtisadçılar rəhbərlik edir və əksər hallarda onlar müəssisə idarə və

təşkilatların rəhbərlərinin iqtisadi məsələlər üzrə müqavilələri təyin olunurlar Ümumiyyətlə

müasir şəraitdə iqtisadi təhlil iqtisadi xidmət bürolarının əməkdaşları ilə bərabər texniki

şöbələrin mexannik enegetik texnoloq yeni texnikanın istehsala tətbiqi kimi baş mütəxəssislərin

də vəzifə borcu hesab edilir bu vəziyyət həmin mütəxəssislərin təhsil aldığı elm sahəsinin

iqtisadi təhlillə əlaqəsindən irəli gəlir İstehsalat şöbəsi məhsul yerinə yetrilmiş iş və xidmətlərin

həcmi və assortimenti üzrə planın icra edilməsi istehsalın əhəngdarlığı məhsul iş və xidmətin

keyfiyyəti yeni texnika və texnolojiyanın istehsala tətbiqi istehsalın komplefs mexanikləşməsi və

avtomatlaşdırılması buraxılan məhsulun komplektliyi səviyyəsinin təhlili ilə məşğul olur

Mexanikləşdirmə və energetika şöbəsi maşın və avadanlıqlardan istifadən müvafiq olmasının

tənlili ilə məşğuldur Texniki nəzarət şöbəsi xammal və hazır məhsulun keyfiyyətini zay məhsulu

və zaydan itkiləri zaydan itkilərin azalması imkanlarının geniş təhlil edir Təchizat şöbəsi

istehsalın keyfiyyətli əhəngdar materiallarla texniki vəsaitlərlə təminatına məhsulun göstərilməsi

iş və xidmətlərin həcminə nəzarət edir Satış şöbəsinin tapşırıqların sifarışlərin öhdəliklərin

müqavilələrin yerinə yetrilməsi səviyyəsini malalanları göndərilən məhsulun yerinə yetrilən iş və

xidmətlərin planını hazırlayır şmək haqqı şöbəsi əməyin təşkili səviyyəsinin yüksəldilməsi üzrə

təkliflər planının yerinə yetrilməsi əmək haqqı fondunun səviyyəsini təhlil edir Mühasibat uçotu

və hesabat şöbəsi nəsarif smetalarını məhsulun iş və xidmətlərin maya dəyərini mənfəət planının

yerinə yetrilməsini hazırlayır İqtisadi təhlil və plan iqtisad şöbəsi analtik işlərin planını tərtib

etməklə onun yerinə yetrilməsinə nəzarət edir Müəssisə idarə və təşkilatlarda təsərrüfat

fəaliyyətinin təhlilinin onların sahə yuxarı orqanları hesab olunmayan statistika maliyyə

orqanları vergi inspeksiyası müstəqil auditorlar və auditorlar firması banklar investorlar həyata

46

keçirə bilər

5.2 İstehsal-maliyyə fəaliyyətinin əsas göstəricilər üzrə təhlili metodikası

Müəssisənin maliyyə vəziyyətini əks etdirən göstəricilərin aşağıdakı ardıcıllıqla hesablanması

məqsədəuyğundur 1əsas fondlar və dövriyyədən kənar aktivlər –xüsusi və ona bərabərləşdirilmiş

vəsaitlər –xüsusi dövriyyə vəsaitləri-normativ (material ehtiyatlarına maliyyə istismar tələbatı)-

vəsaitlərin artıqlığı və catışmaması –malgöndərənlərin borcunu nəzərə almaqla normalaşdırılmış

qiymətlər üçün bank kredit-ləri –ehtiyatların formalaşması üçün tələb olunan cəmi vəsait –

material qiymətləri ehtiyatlarının səviyyəsi –vəsaitlərin artıq-lığı və ya dövriyyə vəsaitinin əlavə

mənbələri –hesablaşma hesabındakı və sair pul vəsaiti –dövriyyə vəsaitinə tələbatın müvəqqəti

ödənilməsi üçün qaydalar –maliyyə ehtiyatları –kreditor borcları və xüsusi fondlar –vaxtında

ödənilmiş sudalar –malgöndərənlərin ödəmə tələbnamələrinin vaxtında icra olunmaması –

büdcəyə ödəmələrin və əmək haqqının gecik-dirilməsi Maliyyə vəziyyətinin təhlili aşağıdakı

mərhələlər üzrə aparılır 1-balansın əsas xüsusiyyətlərinin müəyyən-ləşdirilməsi əmlakın ümumi

dəyərinin qiymətləndirilməsi döv-riyyə kapitalının əsas kapitala çevrilməsi və səfərbər edilməsi

nisbətlərinin qiymətləndirilməsi xüsusi və cəlb olunmuş vəsaitlər 2-balansın aktivinin və

passivinin tərkibindəki və qurluşlarındakı dəyişikliklərin təhlili 3-nisbi likvidlik əmsalı aralıq

örtülmə əmsalı və cari likvidlik əmsalı göstəricilərinin köməyi ilə ödəmə qabliyyətinin

qiymətləndirilməsi 4-subyektin kreditləşmə qabliyyətinin qiymətləndirilməsi 5-subyektin

maliyyə sabitliyinin qiymətləndirilməsi 6-balansın likvidliyinin təhlili Təsərrüfat fəaliyyətinin

informasiya modeli yəni iqtisadi amillərin və göstəricilərin formalaşmasını əks etdirən model

əsasında kompleks iqtisadi təhlilin ümumi blok sxemi tərtib edilir amillər Subyektlərin təsərrüfat

fəaliyyətinin iqtisadi göstəricilərinin əsasını istehsalın təşkilati-texniki səviyyəsi təşkil edir Bu

isə öz növbəsində istehsal olunan məhsulun və istifadə edilən texnikanın keyfiyyəti texnoloji

rposesin proqressivliyi əməyin texniki və enerji ilə silahlanması istehsalın təmərküzləşmə

ixtisaslaşma koperativləşmə konbiləşmə səviyyəsi ahəngdarlıq istehsalın təşkili və idarəedilmə

səviyyəsi deməkdir

5.3Kommersiya strukturlarında iqtisadi təhlilin təşkili xüsusiyyətləri

1-balansın əsas xüsusiyyətlərinin müəyyən-ləşdirilməsi əmlakın ümumi dəyərinin

qiymətləndirilməsi dövriyyə kapitalının əsas kapitala çevrilməsi və səfərbər

edilməsi nisbətlərinin qiymətləndirilməsi xüsusi və cəlb olunmuş vəsaitlər

2-balansın aktivinin və passivinin tərkibindəki və qurluşlarındakı dəyişikliklərin

təhlili

47

3-nisbi likvidlik əmsalı aralıq örtülmə əmsalı və cari likvidlik əmsalı

göstəricilərinin köməyi ilə ödəmə qabliyyətinin qiymətləndirilməsi

4-subyektin kreditləşmə qabliyyətinin qiymətləndirilməsi

5-subyektin maliyyə sabitliyinin qiymətləndirilməsi

6-balansın likvidliyinin təhlili Təsərrüfat fəaliyyətinin informasiya modeli yəni

iqtisadi amillərin və göstəricilərin formalaşmasını əks etdirən model əsasında

kompleks iqtisadi təhlilin ümumi blok sxemi tərtib edilir amillər Subyektlərin

təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi göstəricilərinin əsasını istehsalın təşkilati-texniki

səviyyəsi təşkil edir Bu isə öz növbəsində istehsal olunan məhsulun və istifadə

edilən texnikanın keyfiyyəti texnoloji prosesin proqressivliyi əməyin texniki və

enerji ilə silahlanması istehsalın təmərküzləşmə ixtisaslaşma koperativləşmə

konbiləşmə səviyyəsi ahəngdarlıq istehsalın təşkili və idarəedilmə səviyyəsi

deməkdir

Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsinin təşkili aşağıdakı əsas elementləri əhatə

edir: - vəzifələr; - ayrı-ayrı halqalarda vəzifələrə uyğun funksiyaların (işin) növləri;

- istehsal və kommersiya şəraitinin dəyişilməsinə uyğunlaşmanı təmin edən

təşkilati strukturun qurulması; - kommersiya fəaliyyətinə görə məsuliyyətin

bölünməsi; - qəbul edilmiş qərarın, nəzarətin və koordinasiyanın səmərəliliyini

təmin edən informasiyanın verilməsi sisteminin yaradılması. Kommersiya

fəaliyyətinin təşkilinin əsas elementləri arasında təşkilatın strukturu üstün

əhəmiyyətə malikdir, bunun əsasında kommersiya fəaliyyətinin idarə olunması,

həmçinin təşkilatın vəsilələri arasında möhkəm əlaqələr həyata keçirilir. Təşkilatın

strukturu, həmçinin müxtəlif vəzifələr və həmin vəzifələrin yerinə yetirilməsinin

koordinasiyası arasında əmək bölgüsü üsullarının məcmusu kimi müəyyənləşdirilə

bilər. Kommersiya xidmətinin təşkilati strukturunun qurulmasının əsasında

aşağıdakı prinsiplər qoyulmalıdır: 1. Dəqiq formalaşmış məqsədin olması; 2.

Kommersiya fəaliyyətinin idarə olunmasında azpilləlik; 3. Çeviklik; 4.

İnformasiyanın ötürülməsini təmin edən və əks əlaqəsi olan effektiv rabitə sistemi;

5. Vahid tabeçilik prinsipi; 6. İdarəetmədə ayrı-ayrı vəsilələr arasında funksiyaların

dəqiq bölünməsi; 7. Fəaliyyətin koordinasiyası. Biznes fəaliyyətinin istənilən növü

48

(o cümlədən kommersiya) iki istiqamətdə ixtisaslaşır: 1. İş yerində yerinə yetirilən

vəzifələrin sayı ilə müəyyən edilən işin genişliyi (üfüqi ixtisaslaşma); 2. İşin

dərinliyi (şaquli ixtisaslaşma). 146 Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси İş

yerlərinin ixtisaslaşması ilə yanaşı şöbələrin ixtisaslaşması və onların ölçülərinin

müəyyən edilməsi mühüm rol oynayır. Hazırkı vaxtda müəssisənin kommersiya

bölmələrinin ixtisaslaşmasına aşağıdakı yanaş- malar mövcuddur: 1) funksional

ixtisaslaşma – bölmələrin qruplaşdırılması yerinə yetirilən funksiyalar üzrə həyata

keçirilir; 2) əmtəə ixtisaslaşması bölmələr, məhsullar, yaxud mallar üzrə

qruplaşdırılan zaman həyata keçirilir. Qeyd edilən yanaşmalardan hər birinin

özünəməxsus üstünlükləri və nöqsanları vardır. Funksional ixtisaslaşmanın üstün

cəhətləri xüsusi məsələlərin həllindən rəhbərin azad edilməsi, həmçinin geniş

profilli mütə- xəssislərə tələbatın azalmasından ibarətdir; nöqsan cəhəti isə işçilərin

konkret funksiyalar üzrə cəmlənməsidir ki, bütövlükdə müəssisənin fəaliyyə- tinin

perspektivlərini görməyə imkan vermir. Buna görə də ayrı-ayrı bölmələrin

fəaliyyətinin koordinasiyası tələb olunur. Əmtəə ixtisaslaşmasının üstün cəhəti

ondan ibarətdir ki, bölmə daxilində fəaliyyətin razılaşdırılmasını və işin

nəticələrinin qiymətləndirilməsini əhəmiyyətli dərəcədə yüngülləşdirir; nöqsan

cəhəti isə maliyyə və əmək resurslarına tələbatın böyük olmasıdır. Müəssisənin

ölçüsünün artması kommersiya xidmətinin inkişafı üçün şərait yaradır, bölmələri

diferensiallaşdırır. İxtisaslaşmanın dərinləşməsi kommersiya xidmətində işlərin

standartlaşdırılması imkanının artmasına gətirib çıxarır. Müəssisənin kommersiya

xidmətinə daxil olan şöbələrin təşkilati quruluşunun formalaşması iki aspekti əhatə

edir: müəssisənin idarə edilməsi strukturunda bölmənin yerinin

müəyyənləşdirilməsi; ayrı-ayrı bölmələr və əməkdaşlar arasında funksiyaların

bölünməsi. Kommersiya xidmətinə daxil olan şöbələrin təşkilati strukturunun

qurulmasına bir sıra amillər təsir edir ki, onlar aşağıdakı istiqamətlər üzrə

qruplaşdırılır: texniki, iqtisadi, istehsalın təşkili. Texniki amillər texnika,

texnologiya və sahə strukturu, buraxılan məhsulun və istehlak olunan material-

texniki resurslar təyinatı və miqdarının təsirini müəyyən edir. İqtisadi amillərə:

buraxılan məhsula tələbatın səviyyəsi, göndərilən məhsula və alınan material-

49

texniki resurslara görə hesablaşma forması ixraca göndərilən məhsulların payı və s.

aiddir. İstehsalın təşkili amillərinə istehsalın tipləri, ixtisaslaşmanın səviyyəsi,

istehsalın və anbarların ərazi yerləşdirilməsi daxildir. Kommersiya xidmətinin

strukturuna çoxsaylı amillərin təsiri şöbələrin strukturunun xeyli miqdarda

müxtəlif olmasına gətirib çıxarır. Məsələn, müəssisənin təchizat şöbəsinin

funksional strukturunu aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar: Бизнесин тяшкили

вя идаря едилмяси 147 Şəkil 1. Təchizat şöbəsinin funksional strukturu Sənaye

müəssisələrinin maddi-texniki təminatı kommersiya fəaliyyətinin əsas

istiqamətlərindən biridir. Onun əsas funksiyası isə xammal, material, yanacaq və

komplektləşdirici məmulatların tədarükündən ibarətdir. Müəssisələrdə təchizat

şöbələrinin təşkilati cəhətdən qurulmasının sistemləşdirilməsi iki daha tipik sxemi

ayırmağa imkan verir. Təşkilati strukturun birinci sxeminin fərqləndirici

xüsusiyyəti madditexniki təminat şöbəsinə daxil olan bölmələrin (qrup, yaxud

büro) funksional ixtisaslaşması sayılır. Bu sxem üçün material resurslarına tələ-

batın, operativ-tədarük işlərin, anbarlaşdırmanın planlaşdırılması funksiyası

səciyyəvidir. Plan qrupu xammal və material bazarlarını öyrənir, müəssisənin

material resurslarına tələbatını müəyyənləşdirir; operativ-tədarük (material) qrupu

xammal, material və digər material qiymətləri alır; anbarmaterial resurslarını qəbul

edir, saxlayır və sexlərə verirlər. Bütün qrupların fəaliyyəti sexin rəisi tərəfindən

əlaqələndirilir. Təşkilati strukturun ikinci sxeminin xarakterik cəhəti ondan

ibarətdir ki, maddi-texniki təminat şöbələrində onlara təhkim olunmuş materiallar

çeşidi həcmində bütün funksiyaları yerinə yetirən material qrupları yaradılır. Bazar

iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrdə 1970-ci illərədək madditexniki təchizatın

təşkilinin qeyri-mərkəzləşdirilmiş forması geniş yayılmışdır. Sənaye şirkətinə daxil

olan hər bir müəssisə zəruri material resursları ilə özünü sərbəst təmin edirdi.

Sonradan sənaye firmalarının material resursları ilə qeyri-mərkəzləşdirilmiş

təminatı tədricən mərkəzləş- dirilmiş təminat sisteminə keçməyə başladı. Material

resurslarının tədarükünün mərkəzləşdirilməsi xüsusi maddi-texniki təminat

xidmətinin yaradılmasını şərtləndirdi. Kommersiya direktoru Təchizat şöbəsinin

rəisi Sifariş qrupu Planlaşdırma qrupu Operativ təchizat qrupu Dispetçer qrupu

50

Hazır məhsul anbarı 148 Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 1980-ci illərdə

Amerikanın sənaye firmaları arasında materialların idarə olunmasının yeni

konsepsiyası yayılmağa başladı. Bu konsepsiya materialların tədarükünə, onların

müəssisəyə çatdırılmasına və ehtiyatlara nəzarət edilməsinə vahid rəhbərliyin və

koordinasiyanın qoyulmasını nəzərdə tutur. Yeni konsepsiya əsasında material

resurslarının tədarükünün idarə edilməsini təşkil edən firmalarda materialların

idarəedicisi meydana çıxır. Eyni zamanda, materialların idarəedicisi firmanın

müəssisələrinə material resurslarının daşınması funksiyasını da öz əlinə alır, hansı

ki, əvvəllər bu işə istehsalat aparatı nəzarət edirdi. Belə yeniləşmənin nəticəsində

material axınının operativ idarəedilməsi yaxşılaşmış, firmanın müəssisələrinə

material resurslarının çatdırılması müddəti 40 faizə qədər azalmış və onların

dövriyyəsi sürətlənmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, material resurslarının

tədarükünün təşkili müəssisənin fəaliyyətinə, buraxılan məhsulun keyfiyyətinə,

əmək məhsuldarlığına, maya dəyərinə və mənfəətə təsir edir. Bazar münasibətləri

şəraitində maddi-texniki təminat şöbəsi material resurslarına tələbatı istehlakçı

rolunda çıxış edən istehsalat bölmələrinin sifarişlərinə əsasən müəyyənləşdirir.

İstehsalın təşkili və təchizatının bazar şəraitinə keçməsi müəssisənin həmin şəraitə

uyğunlaşmasını tələb edir. Uyğunlaşmanın mühüm şərtlə- rindən biri müəssisənin

təşkilati quruluşunun təkmilləşdirilməsi çərçivə- sində kommersiya xidmətinin

strukturunun dəyişilməsi sayılır. Müəssisənin səmərəli idarə olunması

metodlarından biri büdcə metodudur. Bu metodun mahiyyəti odur ki, müəssisənin

böyük fəaliyyətinin idarə olunması (o cümlədən kommersiya) müxtəlif növ

fəaliyyət və funksiyaların reallaşması, onların müəssisənin təşkilati strukturuna

dəqiq əlaqələnməsinə görə məsuliyyət və fəaliyyətin nəticəsinə görə şəxsi

məsuliyyətin müəyyən edilməsi vasitəsilə həyata keçirilir. Büdcə həm müəssisə

üçün bütövlükdə və həm də onun bölmələri üçün tərtib edilir. Müəssisənin büdcəsi

istehsal, təchizat, realizasiya və maliyələşmə proseslərini əhatə edir. İdarəetmənin

büdcə metodunun üstün cəhətləri çoxdur. O vəsaitlərdən daha qənaətlə istifadə

etmək, israfçılığa yol verməmək və s. sahədə struktur bölmələrinin rəhbərlərinin

məsuliyyətini artırır. Kommersiya müəssisəsinin güclü rəqabət şəraitində işləməsi

51

üçün onun daha çevik və effektiv idarə edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu

sahədə müəssisə rəhbərlərinin, eləcə də idarəetmə kadrlarının əksəriyyətinin

hazırlıq səviyyələri və təcrübələri heç də həmişə müasir tələblərə uyğun gəlmir.

Müasir şəraitdə firmanın rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi istehsalın təşkili və

idarə edilməsinə yeni yanaşmalar tələb edir. Бизнесин тяшкили вя идаря

едилмяси 149 İlk növbədə yeni yanaşma investisiya siyasətində, yəni

müəssisələrin yeni texnika və texnologiya əsasında modernləşdirilməsi zamanı

nəzərə alınmalıdır. Müəssisədə yenidənqurma və modernləşdirmə işlərinə

başlamazdan əvvəl «bütün işlər qaydasındamı gedir?» sualına cavab axtarılır. Bu

suala düzgün cavab vermək üçün mövcud müəssisənin fəaliyyəti onun mənsub

olduğu sahənin müəssisələrinin fəaliyyəti ilə müqayisə edilir. Çoxillik təcrübə

nəticəsində qərb şirkətləri belə nəticəyə gəlmişlər ki, əgər mövcud firmanın

təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri həmin sahənin digər firmalarından yüksək olarsa,

onda hər hansı yenidənqurma işləri, ən müasir avadanlıq və texnologiyaların tətbiqi

kommersiyanın idarəetmə strukturunda əsaslı dəyi- şikliklərə səbəb olmayacaq,

əksinə kommersiya fəaliyyətinin effektivliyi xeyli yüksələcəkdir.

5.4 İqtisadi təhlilin nəticələrinin yekunlaşdırılması və idarəetmə qərarlarının işlənib

hazırlanması.

Analitik işin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi onun təşkil edilməsinin səviyyəsindən

asılıdır. Firmada daxili analitik iş bütöv və düşünülmüş sistem kimi təşkil edilməlidir.

Bura istehsal və maliyyə, retrospektiv, operativ və perspektiv, kompleks və tematik

təhlil, habelə digər kommersiya təşkilatlarının - rəqiblərin, Analtik təhlilin səmərəliliyi

dedikdə təhlilin kompleks şəkildə və optimal səviyyədə daha az məsariflə aparılması nəzərdə

tutulur analtik tədqiqatın səmərəliliyinə və təsirliliyinə onun planlı şəkildə həyata keçrilməsi

nəticəsində nail oluna bilir İşin planlaşmasını isə müəssisədə bütövlükdə analtik işlərin

aparılmasına rəhbər təyin edilmiş mütəxəssis həyata keçirməlidir Analtik tədqiqatın

səmərəliliyinin təmin edilməsi üçün işin təşkilinin məqsədə uyğunluğu ilə bərabər onun həyata

keçrilməsində qabaqcıl müasir metodlardan işi asanlaşdıra və tezləşdirə bilən hesablama

texnimasından geniş istifadə nəzərdə tutulmalıdır Analtik tədqiqatın səmərəliliyinin

52

yüksəldilməsində ən mühüm məsələlərdən biri hazırlanan cədvəllərin sadəliyindən əhatə

dairəsindən və qarşıya qoyulan məqsədə cavab verə bilməsindən ibarətdir Cədvəllər

ümumiyyətlə müəssisənin eləcədə onun daxili bölmələrinin hər birinin özünə məxsus

xüsusiyyətini nəzərə almalıdır Cədvəllərin bütün göstəriciləri müqayisəyə gələ bilən şəklə

salınmalı ümumiləşdirilə və qiymətləndirilə bilməlidir Bütün bunlara nail olmaq üçün isə iş

bölgüsünün təhlilinin icracıları dəqiq həyata keçrilməsindən hər bir mütəxəssisə onun bacardığı

və yaxından tələb olunduğu sahənin tarşirilmasından və s asılıdır Bütün bunlar isə iqtisadi

təhlilin aparılmasında daha az vaxt və vəsait sərfi ilə daha yüksək nəticələrə nail olunmasına

imkan verir ki buda analtik tədqiqatın səmərəliliyinin yüksəldilməsi deməkdir Müəssisə birlik

və təşkilatlarda analtik işlər aşağıdakı təşkilatı məsələlərə bölünür –təsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin

subyektləri və obyektlərinin təşkili formasının seçilməsi hər bir tədqiqatçinin iş bölgüsünün

aparılması və vəzifələrinin müəyyən edilməsi –analtik işlərin planlaşması –iqtisadi təhlilin

informasiya və metodiki təminatı –təsərrüfat prosesinin gedişi və nəticələrinin məlumatlarının

analtik işlənməsi –təhlilin məticələrinin rəsmiləşdirilməsi –təhlil nəticəsində hazırlanmış

təkliflərin həyata keçrilməsinə nəzarət .

5.5.İqtisadi təhlilin müasir konsepsiyaları və inkişaf istiqamətləri

Öz mahiyəətinə görə risk maliyyə katiqoriyası kimi cixiş edir.Odur ki, risk şəraitində

maliyyə qərarlarının qəbul edilməsini yalnız maliyyə mexanizminin köməyi ilə həyata kecirmək

olar.Məntiqlə problemin dərk edilməsi yolu onu həll edilməsi prosesidir. İqtisadi mühitin qeyri-

müəyyənliyi isə müxtəlif amillərin: tam informasiyanın olmaması, təsadüfilik, ziddiyətlərin təsiri

ilə şərtlənir. Kifayət qədər imformasiyanın olmaması və onun dəyişməsi perspektivi sahibkarı

əlavə informasiyalar axtarmağa,öz məntiqinə əsaslanmağa məcbur edir.Təsadüfilik oxşar

şəraitlərdə təsərrüfat proseslərinin eyni nəticələrə gətirib cıxarmasını xarakterizə edir. Təsərrüfat

rəhbəri cəkilən xərclərin müqabilində nə zaman və nə qədər mənfəətin gələcəyi yaxud zərərlə

nəticələnəcəyi qeyri müəyyən olan şəraitdə riskə gedir çünkü bazar iqtisadiyyatı şəraitində

idarəetmədə riskə getmədən böyük naliyyətlər qazanmaq qeyri mümkündür yaxud tam xəyaldır

İnsan cəmiyyəti inkişafının bütün mərəhələlərində iqtisadi yüksəliş təsərrüfat rəhbərləri

sahibkarlar və investorların riskə getməsi ilə əlaqədar olmuşdur Mərkəzləşmiş idarəetmə sistemi

mövcud olmayan bazar iqtisadiyyatı şəraitində riskli qərarları qəbul etməyən sahibkar və rəhbər

durğunluğa can atan və idarəetmə üçün qorxulu şəxs sayılır Risk təsərrüfat rəhbərinin daimi

yaradıcılıq və təşəbbuskarlıq axtarışlarında və gələcəkdə daha çox mənfəət almaq ehtimalı olan

qeyri-standart idarəetmə qərarların qəbul edilməsi iqtidarın olmasını tələb edir Hər bir risk üçün

dövlət yox müəssənin rəhbərliyi və təsisçilər məsuliyyət daşıyır ona görədə riskə gedən hər bir

sahibkar gözlənilən uğursuzluğa qarşı hazır olmalıdır. Təsərüffat fəaliyyəti, maliyyə-bank

53

sistemində də risqlər adi bir hala çevrilir. İqtisadi qeyri müəyyənliyin törətdiyi fəsadlar yenə də

nəticə etibarilə bazar mexanizmləri, rəqabət vasitəsilə həll edilir. Lakin bu mexanizmlər

vasitəsilə problem həll edilməmiş qalır, uğursuzluqlar, xoşa gəlməz hallar, nəzərdə tutulmamış

itkilər getdikcə artır, bir bazar subyektinin digəri üzrəindəki hökmranlığı daha da güclənir.

Idarəetmə funksiyasını icra edən vəzifəli şəxslər xüsusilə maliyyə menecerləri hər bir risqin

müqabilində daha çox gəlir götürməyə çalışmalıdır Risk ilə gəlir bir –biri ilə daha sıx bağlı olan

və bir-biri ilə şərtlənən maliyyə koteqoriyalarıdır Risk de-dikdə bu və ya digər iş adamının

fəaliyət növündən təbii ha-disədən irəli gələn mümkün itki qoxusu başa düşülür O riskə gedən

adam üçün mənfi arzu edilməyən nəticədir Müxtəlif idarəetmə qərarları müxtəlix risk

dərəcələrinə malikdir Risk iqtisadi koteqoriyadır və buna görədə iqtisadi təhlilin obyekti sayılır

Risk hadisənin olacağını yaxudda olmayacağını olan tədbirdə isə üç cür iqtisadi nəticə mənfi sıfır

müsbət göz-ləndiyini ifadə edir Bəxtim gətirəcək və gətirməyəcək prinsipi üzrə xoşbəxtlik

ümüdü ilə həyata keçriləcək təsərrüfat əmə-liyyatları risk hesab olunur Riskdən uzaqlaşmaq

sahibkar üçün mənfəətdən imtina etmək deməkdir Bazar iqtisadiyyatı şəraitdə fəaliyyətdə olan

firma və şirkətlər risk etmədən heç nə qazana bilmir Buna görədə riskə getmək və omları idarə

etmək başqa sözlə desək risk hadisəsinin yaxınlaşmasını və başlan-masını müəyyən dərəcədə

proqnozlaşdırmaq və riskin mənfi təsir dərəcəsini azaltmağa imkan verin tədbirlər görmək

təhlilin qarşısında duran ümdə vəzifələrdəndi Hər bir sahibkar özü ücun qebul edilə bilən risk

dərəcəsinin müəyyənləşdirir və onun secilməsi rəhbərlik tipindən aslıdır.Konservativ tipli

rəhbərlər yeniliyə meyilli deyillər,bir qayda olaraq her hansi riskdən uzaqlaşmağa calışırlar.Daha

cevik rehbərlər isə icracilarin peşəkərlığına əsaslanaraq risklı qərarlar qəbul etməyi əlverişli

sayırlar. Sahibkarliq riskinin qəbul edilmə dərəcəsi və məqsədəuyğunluğu haqqında qərarı qəbul

edən zaman yalnız müəyyən itkiyə məruz qalmaq ehtimalını deyil, həm də itkilərin bu və ya

digər səviyyədən yüksək olmaması ehtimalını da bilmək vacibdi.Ayrı-ayrı istehsal sahələrində və

müxtəlif mülkiyyət formalarında fəaliyyət göstərən müəssələdə risklər və onların nəticələri eyni

olmadıqlarına görə qruplaşdırmaq təsnifləşdirmək tələb olunur Risklərin elmi cəhətdən

əsaslandırılmış təsnifatı risklər sistemində hər bir riskin yerini təyin etməyə onu idarə etmək

üçün daha sərfəli metod və üsulları seçməyə imkan verir . Riskin təhlil edilməsində məqsəd

layihədə iştirak etməyin məqsədəuyğunluğuna dair qərar qəbul etmək ücün lazimi məlumatları

əldə etmək və onun nəticəsinin qiymətləndirməkdən ibarətdir.

İstehsal riski : İstehsal riski – istehsal fəaliyyətinin hər hansı nöünü həyşa-ta keçirərkən

məhsul istehsalı,iş yerinə yetirilməsi və xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar olan riskdir.Nəzərdə

tutulan istehsa-lın həcminin mümkün azalması, material məsrəflərinin artımı,menecerin

səhvləri, yüksəldilmiş ayırmaların və vergi- nin ödənilməsi istehsal riskinin əmələ gəlmə

səbəblərindəndir. İndi hər bir təsərrüfat subyekti bu və ya digər ceşiddə məhsul istehsalının

54

miqdarı onun resepturası keyfiyyəti istehsal texnologiyalarının gözlənilməsi müqavilə

öhdəliklərinin yerinə yetrilməsi material tədarükü və material ehtiyatlarının yaradılması hazır

məhsul qalıqlarının artması tədiyyə öhdəliklərinin yerinə yetrilməsi və sair maliyyə vəziyyətinə

təsir göstərən bütün problamlərin həlli üçün tam maddi məsuliyyət daşıyır Müəssələrdə material

resusları maşın və avadanlıqlar qiymətli kağızlar və sair almaq hazır məhsulu istehsal etmək və

reallaşdırmaq və yeni məhsul çeşidlərini mənimsəmək kreditor və borclar almaq və ilə axır

təsərrüfat maliyyə fəaliyyəti ilə əlaqədar hər bir əməliyyat sahibkar üçün risk hesab olunur və o

hər bir riskdən mənfəətin götrülməsi qarşıda məqsəd qoyur Yaxın gələcəkdə daha böyük

nəticələrə nail olmaq məqsədi ilə edilən hər bir risk hər an təhlükə sayılır Təsərrüfat rəhbəri

cəkilən xərclərin müqabilində nə zaman və nə qədər mənfəətin gələcəyi yaxud zərərlə

nəticələnəcəyi qeyri müəyyən olan şəraitdə riskə gedir çünkü bazar iqtisadiyyatı şəraitində

idarəetmədə riskə getmədən böyük naliyyətlər qazanmaq qeyri mümkündür yaxud tam xəyaldır

İnsan cəmiyyəti inkişafının bütün mərəhələlərində iqtisadi yüksəliş təsərrüfat rəhbərləri

sahibkarlar və investorların riskə getməsi ilə əlaqədar olmuşdur Mərkəzləşmiş idarəetmə sistemi

mövcud olmayan bazar iqtisadiyyatı şəraitində riskli qərarları qəbul etməyən sahibkar və rəhbər

durğunluğa can atan və idarəetmə üçün qorxulu şəxs sayılır Risk təsərrüfat rəhbərinin daimi

yaradıcılıq və təşəbbuskarlıq axtarışlarında və gələcəkdə daha çox mənfəət almaq ehtimalı olan

qeyri-standart idarəetmə qərarların qəbul edilməsi iqtidarın olmasını tələb edir Hər bir risk üçün

dövlət yox müəssənin rəhbərliyi və təsisçilər məsuliyyət daşıyır ona görədə riskə gedən hər bir

sahibkar gözlənilən uğursuzluğa qarşı hazır olmalıdır. Təsərüffat fəaliyyəti, maliyyə-bank

sistemində də risqlər adi bir hala çevrilir. İqtisadi qeyri müəyyənliyin törətdiyi fəsadlar yenə də

nəticə etibarilə bazar mexanizmləri, rəqabət vasitəsilə həll edilir. Lakin bu mexanizmlər

vasitəsilə problem həll edilməmiş qalır, uğursuzluqlar, xoşa gəlməz hallar, nəzərdə tutulmamış

itkilər getdikcə artır, bir bazar subyektinin digəri üzrəindəki hökmranlığı daha da güclənir.

Idarəetmə funksiyasını icra edən vəzifəli şəxslər xüsusilə maliyyə menecerləri hər bir risqin

müqabilində daha çox gəlir götürməyə çalışmalıdır Risk ilə gəlir bir –biri ilə daha sıx bağlı olan

və bir-biri ilə şərtlənən maliyyə koteqoriyalarıdır Risk de-dikdə bu və ya digər iş adamının

fəaliyət növündən təbii ha-disədən irəli gələn mümkün itki qoxusu başa düşülür O riskə gedən

adam üçün mənfi arzu edilməyən nəticədir Müxtəlif idarəetmə qərarları müxtəlix risk

dərəcələrinə malikdir Risk iqtisadi koteqoriyadır və buna görədə iqtisadi təhlilin obyekti sayılır

Risk hadisənin olacağını yaxudda olmayacağını olan tədbirdə isə üç cür iqtisadi nəticə mənfi sıfır

müsbət göz-ləndiyini ifadə edir Bəxtim gətirəcək və gətirməyəcək prinsipi üzrə xoşbəxtlik

ümüdü ilə həyata keçriləcək təsərrüfat əmə-liyyatları risk hesab olunur Riskdən uzaqlaşmaq

sahibkar üçün mənfəətdən imtina etmək deməkdir Bazar iqtisadiyyatı şəra-itdə fəaliyyətdə olan

firma və şirkətlər risk etmədən heç nə qazana bilmir Buna görədə riskə getmək və omları idarə

55

etmək başqa sözlə desək risk hadisəsinin yaxınlaşmasını və başlan-masını müəyyən dərəcədə

proqnozlaşdırmaq və riskin mənfi təsir dərəcəsini azaltmağa imkan verin tədbirlər görmək təh-

lilin qarşısında duran ümdə vəzifələrdəndi

Maliyyə riski : Maliyyə riski – müəssisə ilə bank və digər maliyyə institut-larının

münasibətləri sferasında baş verir.Xüsusi və cəlb edil- miş vəsaitlərin həcminin yüksək

nisbətləri, kreditorlardan ası- lılıq,kapitalın passivliyi,inflyasiya meylləri,nəzərdə tutulan bank

tarifinin artımı,qiymətli kağızların dəyərinin aşağı düş- məsi,eyni zamanda bir layihədə böyük

vəsaitin yerləşdirilmə-si maliyyə riskinin səbəbləridir. Maliyyə riskləri ehtimal olunan maliyyə

resusları yəni pul vəsaitləri itkiləri ilə əlaqədar risklərdir Maliyyə riskləri öz növbəsində pulun

alıcılıq qabliyyəti və kapital qoyuluşu ilə əlaqədar risklərə bölünür pulun alıcılıq qabliyyətinin

aşağı düşməsi yaxud yüksəlməsi ilə əlaqədar infilyasiya riskləri valyuta məzənnəsinin

dəyişilməsi ilə əlaqədar valyuta riskləri qiymətli kağızları və digər malları satan zaman mümkün

itkiləri ifadə edən likvidlik riskləri birinci qruppa aid maliyyə riskləridir Bazar iqtisadiyyatına

keçid dövründə ölkəmizdə maliyyə risklərinin əsas tərkib hissəsi sayılan investisiya risk-ləri

daha böyük yer tutur İnvestisiya risklərinə 1-əldən verilmiş xeyir riskləri 2-gəlirlərin

aşağıdüşməsi riskləri 3- birbaşa ma-liyyə riskləri əldən verilmiş xeyir riski hər hansı bir tədbirin

həyata keçrilməsi nəticəsində dolayı maliyyə zərərinin baş-lanması riskidir Gəlirlərin aşağı

düşməsi riskləri portfel inves-tisiyaları əmanətlər və kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin azal-ması

nəticəsində baş verir Gəlirlərin aşağı düşməsi risk faiz risklərini və kredit risklərini özündə

birləşdirir İndi hər bir təsərrüfat subyekti bu və ya digər ceşiddə məhsul istehsalının miqdarı

onun resepturası keyfiyyəti istehsal texnologiyalarının gözlənilməsi müqavilə öhdəliklərinin

yerinə yetrilməsi material tədarükü və material ehtiyatlarının yaradılması hazır məhsul

qalıqlarının artması tədiyyə öhdəliklərinin yerinə ye-trilməsi və sair maliyyə vəziyyətinə təsir

göstərən bütün problemlərin həlli üçün tam maddi məsuliyyət daşıyır Müəssələrdə material

resusları maşın və avadanlıqlar qiymətli kağızlar və sair almaq hazır məhsulu istehsal etmək və

reallaşdırmaq və yeni məhsul çeşidlərini mənimsəmək kreditor və borclar almaq və ilə axır

təsərrüfat maliyyə fəaliyyəti ilə əlaqədar hər bir əməliyyat sahibkar üçün risk hesab olunur və o

hər bir riskdən mənfəətin götrülməsi qarşıda məqsəd qoyur Yaxın gələcəkdə daha böyük

nəticələrə nail olmaq məqsədi ilə edilən hər bir risk hər an təhlükə sayılır Təsərrüfat rəhbəri

cəkilən xərclərin müqabilində nə zaman və nə qədər mənfəətin gələcəyi yaxud zərərlə

nəticələnəcəyi qeyri müəyyən olan şəraitdə riskə gedir çünkü bazar iqtisadiyyatı şəraitində

idarəetmədə riskə get-mədən böyük naliyyətlər qazanmaq qeyri mümkündür yaxud tam xəyaldır

İnsan cəmiyyəti inkişafının bütün mərhələlərində iqtisadi yüksəliş təsərrüfat rəhbərləri

sahibkarlar və investorların riskə getməsi ilə əlaqədar olmuşdur Mərkəzləşmiş idarəetmə sistemi

mövcud olmayan bazar iqtisadiyyatı şəraitində riskli qərarları qəbul etməyən sahibkar və rəhbər

56

durğunluğa can atan və idarəetmə üçün qorxulu şəxs sayılır Risk təsərrüfat rəhbərinin daimi

yaradıcılıq və təşəbbuskarlıq axtarışlarında və gələcəkdə daha çox mənfəət almaq ehtimalı olan

qeyri-standart idarəetmə qərarların qəbul edilməsi iqtidarın olmasını tələb edir Hər bir risk üçün

dövlət yox müəssənin rəhbərliyi və təsisçilər məsuliyyət daşıyır ona görədə riskə gedən hər bir

sahibkar gözlənilən uğursuzluğa qarşı hazır olmalıdır. Təsərüffat fəaliyyəti, maliyyə-bank

sistemində də risqlər adi bir hala çevrilir. İqtisadi qeyri müəyyənliyin törətdiyi fəsadlar yenə də

nəticə etibarilə bazar mexanizmləri, rəqabət vasitəsilə həll edilir. Lakin bu mexanizmlər

vasitəsilə problem həll edilməmiş qalır, uğursuzluqlar, xoşa gəlməz hallar, nəzərdə tutulmamış

itkilər getdikcə artır, bir bazar subyektinin digəri üzrəindəki hökmranlığı daha da güclənir.

Mövzu 6. İqtisadi təhlilin strateji istiqamətləri.

PLAN:

6.1 Təşkilati və situasiyalı təhlil

6.2 Strateji və kommersiya təhlili

6.3 Layihə təhlili. SWOT təhlili

6.4 Funksioanl dəyər təhlili

6.5 Kommersiya riskinin təhlili

57

6.1 Təşkilati və situasiyalı təhlil

İdarəetmənin təşkilati strukturu dedikdə, idarə edən və idarə olunan sistemlər arasında qarşılıqlı

əlaqəni ciddi tabeçilik əsasında təmin edən idarəetmə bölmələrinin məcmusu başa düşülür.

Müəssisə və təşkilatlarda idarəetmə funksiyasını həyata keçirmək üçün idarəetmə aparatını

yaratmaq lazımdır. Bunun üçün isə təşkilati strukturun olması vacibdir.

İdarəetmənin təşkilati strukruru özü bir sistemdir. Bu sistemin tərkibi təşkilatın ayrı-ayrı yarım

sistemləri, bölmələri, şöbələri, onların tərkibi, nisbəti, yerləşdirilməsi, asılılığı və qarşılıqlı

əlaqəsindən ibarətdir.

Təşkilati struktur 2 istiqamətdə həyata keçirilir.

1.Üfüqi istiqamət.

2.Şaquli istiqamət. Üfüqi istiqamət fəaliyyət sahələrinin idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirən qürumların,

filialların, törəmə müəssisələrin, mərkəzlərin, şöbələrin, bölmələrin, hissələrin məcmusudur.

Şaquli istiqamət isə səlahiyyət və asılılıq dərəcələrini əks etdirir. Təşkilati strukturun şaquli

istiqaməti sahə-tabeçilik sxemini xarakterizə edir. Bu istiqamət həmçinin ayrı-ayrı struktur

vahidlərinin nə dərəcədə maliyyə-iqtisadi müstəqilliyini, idarəetmənin mərkəzləşdirilməsini

əhatə edir.

Təşkilati struktur əmək bölgüsü üçün əsasdır. Çünki əvvəlcə təşkilati struktur yaradılmalı, yeni iş

yerləri açılmalı, ştat vahidləri müəyyən olunmalı, sonra isə həmin vəzifələrə işçilər təyin

edilməlidir. Əmək bölgüsü də təşkilati struktura uyğun olaraq üfüqi və şaquli istiqamətdə həyata

keçirilir.

İdarəetmənin təşkilati strukturunun aşağıdakı formaları vardır:

1. Xətti.

2. Funksional.

3. Xətti- funksional.

4. Matris. İdarəetmənin xətti təşkilati strukturu idarəetmənin ən sadə və səmərəli təşkilati struktur

formasıdır. Xətti sistemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kollektivi aşağı idarəetmə səviyyəsində

aşağı rəhbərlər idarə edirlər. Onlar yuxarı rəhbərlərə tabedirlər. Bu sistemin müsbət cəhəti odur

ki, aşağı rəhbərlər kollektivin içərisində olur və kollektivin problemlərini, çətinliklərini daha

yaxından izləyirlər. Aşağı rəhbərlər kollektivi maraqlandıran məsələlərdən daha tez xəbər tutur

və rəhbərlik qarşısında məsələlər qaldırırlar. Deməli, aşağı rəhbərlər kollektivlə yuxarı rəhbərlər

arasında koordinasiya və əlaqə rolu oynayırlar. İdarəetmənin xətti strukturunda istər vahid

rəhbərlik, istərsə də kollegialılıq prinsipi tətbiq edilə bilər.

Təşkilatın idarə olunmasının funksional təşkilati strukturu da idarəetmədə tez-tez rast gəlinən

formadır. Xətti sistemdən fərqli olaraq, təşkilati struktur funksional icraçıların tabeçilik sxemini

əks etdirir. Yəni bu sistemdə rəhbərlər təşkilati strukturu yaradarkən şöbələr və bölmələrə deyil

funksional icraçılıq fəaliyyətinə üstünlük verir. Məsələn, satış sahəsinin təşkili və bu sahəyə

nəzərat satış meneceri tərəfindən həyata keçirilir. Reklam fəaliyyəti reklam menecerlərinə,

maliyyə fəaliyyəti maliyyə menecerlərinə həvalə edilir. Bu təşkilati struktur formasında bir

sahədə bir neçə menecer fəaliyyət göstərə bilər. Hər bir menecer öz üzərinə düşən işə görə

məsuliyyət daşıyır. Bu sistem işçilərin sayı çox olmayan müəssisələr üçün daha münasibdir.

Çünki hər hansı bir sahənin bir və ya bir neçə funksional icraçıya həvala edilməsi kifayət edir.

Bu isə aşağı rəhbərlərin sayının çox olmasına gətirib çıxarır və yuxarı rəhbərin işini çətinləşdirə

bilər.

Funksional idarəetmədə məqsəd ondan ibarətdir ki, konkret məsələlər üzrə ayrı-ayrı

funksiyaların yerinə yetirilməsi mütəxəssislərə həvalə edilir.

Funksional idarəetmə xətti idarəetmə ilə yanaşı da mövcud olur ki, bu da icraçılar üçün ikili

tabeçilik yaradır. Təşkilatı-struktur formasının funksional sistemdən xətti-funksional sistemə

keçməsi əsasən idarə etmə işçilərinin sayının artması ilə əlaqədar olur. Rəhbərlər müəssisənin

58

bəzi sahələrində idarəetmənin xətti formasını, digər sahələrində isə funksional formasını tətbiq

edirlər. Xətti-funksional formada idarəetmə pillələri kimi həm şöbələr və bölmələr, həm də

funksional icraçılar fəaliyyət göstərə bilirlər.

Müəssisənin idarəolunması üçün formalaşmış təşkilati-strukturlar yaradılarkən onların

layihələndirilməsi olduqca vacib şərtdir. Təşkilati strukturun layihələndirilməsinə müəssisə yeni

yaradılarkən və ya fəaliyyətini genişləndirərkən daha çox ehtiyac duyulur. Bundan başqa

mövcud təşkilati-struktur səmərəsiz hesab edildiyi təqdirdə də onun yenidən layihələndirilməsi

məsələsi ön plana çıxır.

Təşkilati strukturunun layihələndirilməsi prosesi üç əsas mərhələdən ibarətdir.

1. Mövcud təşkilati-strukturun təhlili;

2. Layihələndirmə;

3. Səmərəliliyin qiymətləndirilməsi; Birinci mərhələ-mövcud təşkilati strukturun təhlili ilə əlaqədardır. Bu, qüvvədə olan

idarəetmə strukturunun tələblərə nə dərəcədə cavab verdiyini aydınlaşdırmağa xidmət edir.

Başqa sözlə, idarəetmə strukturunun keyfiyyətinin qiymətləndirici meyarlar əsasında nə

səviyyədə olduğunu müəyyən edir.

Qiymətləndirmənin obyektlərinə aşağıdakılar aiddir:

• İdarəetmə aparatı;

• İdarəetmə funksiyaları;

• Təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri; İkinci mərhələ-təşkilati strukturun layihələndirilməsidir. Bu mərhələ təşkilati strukturun

hansı formasının seçilməsini, ştat vahidlərinin yaradılmasını, onların bir-birindən asılılıq

dərəcələrini və birgə fəaliyyətini, təşkilati strukturun gələcək perspektivlərini özündə əks etdirir.

İdarəetmə strukturunu layihələndirərkən təşkilati struktura olan tələbləri unutmaq olmaz.

Təşkilati struktura qoyulan tələblər aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Optimallıq;

2. Etibarlılıq;

3. Qənaətçilik;

4. Çeviklik;

5. Reallıq və s.;

Üçüncü mərhələ-təşkilati strukturun səmərəliliyinin qiymətləndirilməsidir. Təşkilati

strukturunun vəziyyəti və səmərəliliyi idarə olunan obyektin fəaliyyətini xarakterizə edən

göstəricilərlə qiymətləndirilir. Bu göstəricilər mənfəət, gəlir, sosial inkişaf, əmək haqqı

göstəricilərindən ibarətdir. Təşkilati qruluşu formalaşdırarkən idarəetmənin təkmilləşdirilməsinə

diqqət vermək lazımdır. Çünki bazar münasibətlərinin inkişafı idərəetmənin təşkilində yeni

tələblər irəli sürür. Bu cür tələblərin təmin olunması, idarəetmə elminin inkişafı bu sahədə

aparılan tədqiqatların, araşdırmaların, yeniliklərin həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır.

6.2 Strateji və kommersiya təhlili

Marketinq sistemində strateji təhlil – təşkilatın uzunmüddətli perspektivə bazarda mövqeyinin

tədqiqatı və proqnozlaşdırılmasıdır

Kommersiya təşkilatının maliyyə - təssərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının kompleks məqsədi obyektin və subyektin, metodikasını, təsnifatını, növlərini və rolunu araşdırmaqdır. Kommersiya təşkilatının maliyyə - təssərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının əsas göstəricilərini və informasiyasını təhlil etməkdir.

Maliyyə- təssərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin məzmunu istehsalın texniki səviyyəsinin hərtərəfli tədqiqindən, istehsal olunan məhsulun rəqabətqabiliyyətliliyi və kefiyyətindən, istehsalın material, maliyyə və əmək resursları ilə təminatından və onlardan səmərəli istifadədən ibarətdir. Belə bir təhlil idarəetmənin mühüm funksiyasına aid olan keyfiyyətli informasiya təminatına və müxtəlif amillərin kompleks uçotuna sistemli yanaşmaya əsaslanır.

59

Kommersiya təşkilatının maliyyə - təssərrüfat fəaliyyətinin diaqnostikasının mahiyyəti təsərrüfat subyektinin maliyyə və iqtisadi, texniki sisteminin, maşın və avadanlıqların vəziyyətini əks etdirən əsas xüsusiyyətlərin ölçülməsi, əlamətlərin aşkar edilməsi və öyrənilməsi, gələcəkdə davamlı, orta, standart, normal dəyərlərin kənarlaşmasının və iş rejiminin pozulması hallarının qarşısını almaqdır.

Kommersiya təşkilatının maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının məqsədi –nəticələrin ümümiləşdirilməsi və bütün növ fəaliyyətin sistemli öyrənilməsi əsasında onun işinin səmərəliliyinin artırılmasıdır.

Kommersiya təşkilatının maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının vəzifələri:

- təhlil edilən obyektin real vəziyyətinin identifikasiyası; - normativ dəyərlərin, əsas xüsusiyyətləri və ya məlum analoqları ilə obyektin tərkibi və

xassələrinin öyrənilməsinin müqayisəsi; - zaman-məkan aralığında obyektin vəziyyətindəki dəyişikliklərin aşkar edilməsi; - obyektin vəziyyətindəki dəyişikliyə təsir edən və onların təsirinin nəzərə alınmasında

əsas amillərin müəyyən edilməsi; - əsas istiqamətlərin proqnozu.

Kommersiya təşkilatının maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının predmeti dedikdə məhsul (iş və xidmət) istehsalı və satışı xərclərinin, əsas fondlardan istifadənin vəziyyəti, əmək ehtiyatlarından istifadə və sosial inkişafın nəticələrinin, maliyyə vəziyyətinin, istehsal və iqtisadi nəticələrin səmərəliliyinin təhlili və qiymətləndirilməsi başa düşülür.

Kommersiya təşkilatının maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının obyekti bütövlükdə onun struktur bölmələri (sexlər, sahələr, briqadalar), subyekit olaraq isə dövlət orqanları, elmi tədqiqat institutları, fondlar, mərkəzlər, icma təşkilatları, kütləvi informasiya vasitələri, analitik xidmət təşkilatları çıxış edir.

Kommersiya təşkilatının idarəedilməsində təssərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin rolu

Şəkil. 1 idarəetmə sistemində iqtisadi təhlilin yeri

Şəkil 1. İdarəetmə sistemində iqtisadi təhlilin yeri

Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin növlərini, xarakteristikasını və onların təsnifatını müxtəlif

meyarlara və özəlliklərə görə təsnifləşdirmək olar.

Kommersiya təşkilatının maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin növlərinin

təsnifatı

Planlaşdırma Uçot Nəzarət Təhlil

İdarəetmə sistemi

İdarəetmə sistemi

(istehsal və digər (başqa) fəaliyyət)

Idarəetmə qərarı

Resurslar

Məhsul, xidmət və s.

60

Cədvəl 1.1

Təsnifat meyyarları Təhlilin növləri

Obyekt Struktur Funksional

Həyata keçirilmə dövriliyi Sistemli Epizodik

Məqsəd Daxili Müqayisəli

Xarakter Dinamik Statistik

Miqyas Kompleks (sistemli) lokal (obyekt)

Məzmunu Predmet Əməliyat-prosedur

Nəticələrin qiymətləndirilməsi forması Kəmiyyət Keyfiyyət

Subyekt Təssərüfat subyektinin təhlili (daxili təhlil) Xarici strukturların təhlili (xarici təhlil)

Metod Statistik Amilli Ekspert

Alınmış nəticələrin ümümləşdirilməsi (sintezi), səbəb – nəticə münasibətləri və qarşılıqlı

aslılığın yaradılması, əsas əlaqənin müəyyən edilməsi, strukturlaşmaya əsaslanma kommersiya

təşkilatlarının maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətinin təhlil və diaqnostikasının aparılmasında maliyyə -

təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikası metodikasının bir neçə metodoloji yanaşmaları

mövcuddur.

Təşkilatın maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının əsas metodları Cədvəl 1.2

Metodun adı Metodun məzmunu

Formalaşmamış metodlar Loqistik, subyektiv tədqiqat

- ekspert Vəzəyətin yüksək ixtisaslı mütəxəsislər tərəfindən qiymətləndirməsi

- morfoloji Alternativ qərarların qrup şəklində müxtəlif mümkün variantlar üzrə sistemləşdirilməsi, əvvəlcə məqbul sonra isə səmərəli variantların seçilməsi

- reytinq Göstəricilər sırası üzrə ən yaxşı nəticələrin müəyyənləşdirilməsi və sıralanmasının sistemləştirilməsi

- faktiki Mediada yazılan faktların, elmi işlərin və s., təhlili

- monitorinq Dəyişikliklərin ətraflı, sistemli təhlili

- məntiqi modelləşdirmə Analitik cədvəllərin, göstəricilər sisteminin, ssenarilərin quruluşu

- fundamental Əsas istiqamətlərin dinamikasının öyrənilməsi və əsas istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi

- texniki Istənilən və gözlənilən nəticələrin nəzərə alınması

Formalaşmış metodlar Ciddi formalaşmış analitik asılılıqlar

61

- amilli Ayrı ayrı amillərin təsir dərəcəsinin qiymətlən-dirilməsi və təsnifatının müəyyənləşməsi

- konyunktur Tələb və təklif baxımından cari vəziyyətin müəyyən edilməsi

- riyazi Zəncirvari yerdəyişmə, riyazi fərq, nisbi rəqəmlər, differinsial, loqarifmik, inteqral təhlil, mürəkkəb və sadə faizlərın hesablanması

- statistik Korrelyasiya, reqressiya, dispersionnıy, klaster, ekstropolyasiya, kovariasiya təhlili; əsas komponentlər metodu, orta və nisbi kəmiyyətlər, qruplaşdırma; qrafik və indeks metodu ilə dinamik sıraların işlənməsi

- əməliyyatların tədqiqatı və qərarların qəbul olunması üsulları

qraflar, oyun, kütləvi xidmət; resurs və məqsədlərin ardıcıl düzülüşü, bayesian təhlil, şəbəkə planlaşdırılması nəzəriyyələrindən istifadə

- ekonometrik matrisa, harmonik, spektral təhlil, istehsal funksiyaları , sahələrarası balans

- iqtisadi – riyazi modelləşdirmə və optimal proqramlaşdırma

deskrptiv (şərhli), predikativ (qabağcadan qiymət vermə, proqnoz) və normativ modellər; sistemli təhlil, maşın simulyasyası; xətti, qeyri-xətti, dinamik, qabarıq proqramlaşdırma metodları

Təhlilin və diaqnostikanın umumi təşkilatı əsaslarını idarəetmə nəzərriyəsi və korporativ

nəzarət təşkil edir. Hər təşkilatın istehsal, texniki, və kommersiya fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasına müvafiq şöbə cavabdehdir.

Təhlil və diaqnostikanın subyektlərinə aiddir:

- Təşkilat və onun təsisçiləri; - Mülkiyyətçilər; - Dövlət idarəetmə orqanları; - Maliyyə - kredit təşkilatları; - Vergi orqanları; - Sığorta orqanları; - Ayrı – ayrı mütəxəssislər; - Ekspertlər; - Media; - Analitik-informasiya və reytinq aqentliyi. Təhlil və diaqnostikanın obyektlərinə aiddir:

- Kadr, texniki, istehsal və maliyyə potensialı; - Fəaliyyətin müxtəlif növləri; - Onların texniki, maliyyə, material vəziyyəti və təminatı.

Təşkilatın əsas fəaliyyət növünə aiddir:

- Istehsal; - Kommersiya; - İnvestisiya; - Sosial; - Maliyyə; - İnnovasiya; - Ekoloji;

Təşkilatın maliyyə - təsərüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının obyektləri sahə və ərazi

xüsusiyyətlərinə malikdir.

6.3 Layihə təhlili. SWOT təhlili

62

Layihə – müəyyən vaxt ərzində, tələb olunan büdcə daxilində gözlənilən nəticəyə çatmaq üçün

həyata keçirilən işlərdir.

Layihənin gündəlik işlərdən fərqi onun konkret müddətlə bağlı olmasıdır. Layihənin həyata

keçirilməsi üçün maliyyə resurslarından (büdcə) başqa, digər resurslar da müəyyən edilir.

Bunlara insan resursları, fiziki və informasiya rersursları aiddir.

Layihəni xarakterizə edən əsas xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:

– konkret müddət (başlanğıc və son)

– planın mövcudluğu

– ayrıca, layihəyə xas resurslar

– komanda işi

– məqsədlər

Gündəlik işlərin də bəziləri bu xüsusiyyətlərə malik olur.

Məsələn, istehsalçı firmada sifarişin qəbul olunmasından sifarişin təhvil verilməsinədək tələb

olunan işlərə ayrıca layihə kimi baxa bilərik. Belə ki, sifarişin yerinə yetirilməsinə başlanılması

layihənin başlanğıcı, sifarişin təhvil verilməsi isə layihənin sonu hesab ediləcək. Sifarişin yerinə

yetirilməsinə plana iş bölgüsünü, resursların ayrılmasını, vaxtın müəyyənləşdirilməsini aid edə

bilərik. Sifarişin resurslarına nəzər salsaq görərik ki hər növ resurslardan istifadə olunur – insan

resursları (sifarişi qəbul edən menecer, fəhlələr, sürücü və s.), fiziki resurslar (maşın və

avadanlıqlar, materiallar, kompüterlər və s.), informasiya resursları (plan, çertyojlar və s.),

maliyyə resursları (sifarişin büdcəsi).

Gündəlik işlərin bəzilərinə layihə kimi yanaşmaqda məqsəd layihə menecmentinin alətlərindən

(dəqiq iş bölgüsü, sistemli nəzarət və s.) istifadə etməklə daha effektiv nəticəyə nail olmaq

mümkündür.

Layihənin həyata keçirilməsində müxtəlif kateqoriyalı insanlar iştirak edir. İnsanları layihədəki

roluna görə aşağıdakı kimi ayıra bilərik:

Sponsor – layihənin əsas təminatçısı (maliyyə, digər).

Layihə meneceri – layihənin məqsədlərinə nail olmağa cavabdeh əsas şəxs. Bu məqsədlə

layihənin bütün resursları layihə menecerinin sərəncamında olur.

Əsas komanda üzvü – əsas komanda üzvü layihə menecerinin rəhbərliyi altında fəaliyyət

göstərir, layihənin əsas icraçısı hesab olunur.

Komanda üzvü – layihə çərçivəsində müəyyən tapşırıqları, işləri həyata keçirirlər. Məsələn, İT

mütəxəssisi, mühasib və s.

Müştəri – layihənin nəticəsindən faydalanan (zərər görən), son məhsulundan istifadə edən

şəxslərdir. Qeyd edək ki, layihənin nəticəsi və ya məhsulu müştəriləri qane etməzsə, həmin

layihə uğurlu sayıla bilməz.

Təchizatçı – layihəni lazım olan materiallarla, məhsul və xidmətlərlə təmin edir.

Steykholder – layihədə marağı olan digər şəxslərdir. Buraya kredit təşkilatları, dövlət

institutları, səhmdarlar və s. aid ola bilər.

Layihə planında bütün insan resurslarının rollarını, iş bölgüsünü, hesabatlılığı aydın şəkildə

göstərmək lazımdır. Əgər hesabatlılıq sistemi düzgün qurulmazsa, layihənin işinə nəzarət

çətinləşir. Bundan başqa, layihə komanda işi olduğundan, bütün komanda üzvlərinin layihənin

məqsədlərini bilməsinə, hamının həmin məqsədlərə doğru irəliləməsinə əmin olmaq lazımdır.

Layihənin əsas mənfi cəhətlərindən biri onun maliyyələşmə mənbəyinin məhdud olmasıdır.

Vəsaitin qənaətlə istifadə olunmaması həmin layihənin uğursuzluğu ilə nəticələnə bilər. Ona

görə də layihənin idarə olunması proaktiv yanaşma tələb edir. Yəni, qərarvermədən öncə bütün

alternativlər nəzərdən keçirilməli, qiymətləndirilməlidir. Başqa sözlə, səhvin düzəldilməsi şansı

və imkanı çox azdır.

Layihə 5 əsas mərhələdən ibarətdir:

63

1) Təşəbbüs

2) Planlaşdırma

3) İcra

4) Monitorinq

5) Bağlanış

Layihənin həyata keçirilməsinə qərar verildikdən (təşəbbüs mərhələsi) sonra planlaşdırma

prosesində layihənin məqsədləri, resursları, vasitələr, iş qrafiki, iş bölgüsü, səlahiyyətlər,

hesabatlılıq sistemi və s. müəyyən edilir. Bundan başqa layihənin vizyonu və (və ya) missiyası

müəyyənləşdirilir. Məqsədlər qoyularkən onların aydın, spesifik, real olmasına diqqət

yetirilməlidir.

Məqsədlər qısa, orta və uzunmüddətli olmaqla planlaşmanın əsasını təşkil edir. Məqsədlər

ambisiyalı olmaqla yanaşı, həm də real olmalıdır. Qısa və ortamüddətli məqsədlərə çatmaq üçün

konkret hədəflər və müddət müəyyən edilir. Planlaşdırmada alternativ planların ssenarilərin

hazırlanması çox faydalıdır.

Layihənin planlaşdırılmasında bütün maraqlı tərəflərin təsiri və marağı nəzərə alınmalıdır. Bu

məqsədlə ilk öncə GZİT (SWOT) təhlilinin aparılması faydalıdır. GZİT təhlili vasitəsilə layihə

mühiti qiymətləndirilir. Burada:

G – güclü cəhətlər

Z – zəif cəhətlər

İ – imkanlar

T – təhlükələr

GZİT təhlili həm layihənin daxili mühitini (G və Z), həm də xarici mühitini (İ, T) araşdırmağa

imkan verir. Layihənin güclü cəhətlərindən maksimum səmərəli istifadə etməklə imkanlardan

yararlanmalı, eyni zamanda potensial təhlükələr nəzərə alınmalıdır.

Layihənin uğurunun əsas hərəkətverici qüvvəsi komanda işinin, liderliyin düzgün qurulması,

komandada motivasiyasının necə həyata keçirilməsindən asılıdır. Lider yeganə aləti olan

ünsiyyətdən səmərəli istifadə etməklə, motivasiyaya nail ola bilər.

Layihənin icrası zamanı layihə menecerinin lider kimi əsas missiyası motivasiya olduğu halda,

menecer kimi əsas işi nəzarət olacaqdır. Nəzarət həm resursların istifadəsini (səmərəlilik), həm

də məqsədlərə nə dərəcədə nail olmağı (effektivlik) nəzərdə tutur. Nəzarətin əsasını düzgün,

vaxtlı hesabatlılıq təşkil edir.

Layihələrə bəzən “şirkət içində şirkət” və ya “biznes içində biznes” deyirlər. Çünki layihələrdə

də şirkətlərdə olan bir çox funksiyalar, quruluşlar olur. Məsələn, layihədə də şirkətdə olduğu

kimi, missiya, məqsədlər, resurslar, menecment, hesabatlıq və s. olur. Bu səbəbdən müxtəlif

layihələrdə təmsil olunarkən işçilər ümumi biznes bacarıqlarını artıra bilirlər. Bunlara aşağıdakı

bilik və bacarıqlar aiddir:

– Layihələrə yanaşma

– Hədəflərin müəyyənləşdirilməsi

– Resursların əldə olunması

– Resursların effektiv və səmərəli istifadəsi

– Kommunikasiya (ünsiyyət) bilikləri

– Danışıqlar aparmaq

– Performansın ölçülməsi

– Çatışmazlıqların aşkarlanması və s.

Layihənin planı hazırlanarkən mövcud və tələb olunan bütün resurslar nəzərə alınmalıdır. Bu

zaman mümkün qədər realist olmalı, bütün potensial risklər nəzərə alınmalıdır. Bəzi menecerlərə

“optimizm qərəzi” realist planlaşdırmaya mane olur. Eyni zamanda, layihədə hər bir xərc iqtisadi

əsaslandırılmalıdır. Bunu düzgün xərc-gəlir analizi vasitəsilə etmək mümkündür.

64

Layihə o zaman məqbul hesab edilir ki, həm layihənin məqsədlərinə nail olunsun, həm də

layihədən gözlənilən ümumi fayda (iqtisadi, sosial və s.) layihəyə çəkilən xərcdən artıq olsun.

Konkret biznes layihəsindən danışırıqsa, burada ümumi gəlirlər xərclərdən artıq olmalıdır.

Biznes layihələrinin qiymətləndirilməsi üçün bir çox modellər mövcuddur. Bunlardan ən çox

istifadə olunanları XCD (xalis cari dəyər) və DRN (daxili rentabellik norması) modelləridir.

Layihələrin qiymətləndirilməsi, eləcə də büdcə prosesi 8-ci fəsildə daha geniş şəkildə təsvir

edilmişdir.

Biznes layihələri qəbul edilərkən layihənin alternativ dəyəri mütləq nəzərə alınmalıdır. Yəni

alternativ layihələrdən o layihə seçilməlidir ki, həmin layihənin seçilməsi ilə imtina edilmiş

potensial gəlirlər minimum olsun.

Layihədə işlərin vaxta görə bölgüsü üçün Qantt diaqramından istifadə olunur. Qantt diaqramında

sol tərəfdə görüləcək işlər, sağ yuxarı tərəfdə isə vaxt göstərilir. Aşağıdakı nümunədə əyani

şəkildə görə bilərik:

İşlər

Vaxt (həftələr)

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Planlaşdırma

Təchizatçı-

lardan

materiallar

üçün təkliflər

almaq

Təchizatçının

seçilməsi və

sifarişlərin

verilməsi

İstehsal

sahəsinin hazır

vəziyyətə

gətirilməsi

İstehsal

prosesi

Məhsulun

sınağı

Qablaşdırılma

Yekun

işlər

Diaqramdan göründüyü kimi, işlər məntiqi ardıcıllıqla sıralanır. Bəzi işlər isə eyni vaxtda həyata

keçirilə bilər. Qantt diaqramının tərtibinin əsas məqsədi effektiv nəzarətə nail olmaqdır. Layihə

menecerləri Qantt diaqramına əsasən gündəlik olaraq işlərin qaydasında gedib-getmədiyini, eyni

zamanda, kənarlaşmaları müəyyən edə bilir.

Hazırda Qantt diaqramı da daxil olmaqla, layihə menecmentinin əksər alətləri kompüter

proqramları (ERP, CRM və s.) vasitəsilə daha operativ şəkildə istifadə olunur.

Layihənin riskinin minimuma endirilməsi məqsədilə taktiki addımların alternativ (kontingent)

planlaşdırması çox faydalıdır. Alternativ planlaşdırma o məqsədlə edilir ki, layihənin icrası

zamanı taktiki addımlardan hər hansı biri uğursuzluqla nəticələnərsə və ya potensial təhlükə

müəyyən edilərsə, alternativ plan üzrə hərəkət edilsin.

65

Məsələn, hər hansı materialın idxalında gecikmə baş verdiyi halda hansı alternativ materiallardan

istifadə edilə biləcəyi əvvəlcədən müəyyənləşdirilir.

Layihənin uğuru komanda işinin effektiv təşkilindən çox asılıdır. Layihə meneceri işlərin

düzgün, səmərəli deleqsiyası ilə məqsədə daha asan şəkildə nail ola bilər. Bu zaman əsas amil

işin məqsədinin icraçılara izah olunmasıdır. Başqa sözlə desək, işlər məqsədi ilə birlikdə

deleqasiya olunduqda daha effektiv olur. İşin bilavasitə icraçıları işin son məqsədini bildikdə

məqsədə daha qısa məsafə ilə çatmaq olur.

Komanda üzvlərində tənqidi yanaşma təşviq edilməlidir. Amma tənqid konstruktiv deyilsə, çox

zərərlidir. Hər hansı halı tənqid edən şəxs daha yaxşı alternativ təklif edə bilmirsə, bu,

konstruktiv tənqid sayıla bilməz.

Layihələrdə informasiyanın idarə edilməsi olduqca mühümdür. Bütün komanda üzvlərinin lazımi

informasiyalara çıxışı təmin edilməlidir. Bunlara iş bölgüsü, layihənin mərhələləri, sərəncamda

olan resurslar, planın yerinə yetirilmə vəziyyəti və s. aiddir. Böyük layihələrdə adətən

informasiya koordinatoru təyin edilir. Onun işi komanda üzvlərini lazımi informasiya ilə təchiz

etməkdir. Layihədə informasiyanın daha çevik və keyfiyyətli şəkildə idarə olunması üçün bir sıra

proqram paketləri meydana gəlmişdir. Əksər CRM və ERP proqramları da layihə

informasiyasının keyfiyyətli idarə olunmasına və saxlanılmasına imkan verir.

Bəzən situasiyadan asılı olaraq layihənin planına dəyişiklik edilməsinə, taktiki məqsədlərin

dəyişdirilməsinə ehtiyac yaranır. Bu halda komanda üzvləri mümkün qədər tez xəbərdar

edilməlidir. Çünki müəyyən məqsədlər uğrunda “vuruşan” işçilərə məqsədin artıq dəyişildiyi

bildirələrsə, bu, demotivasiyaya səbəb ola bilər. Bu amili nəzərə alaraq dəyişiklik prosesinə

bütün işçilər cəlb edilməli, qərarlar hamıya izah edilməlidir.

6.4 Funksioanl dəyər təhlili

Hаzırdа muəssisə və təsərrufаt birliklərinin istehsаl prosesləri və onun nətisələrinin

öyrənilməsində təsərrufаt fəаliyyəti təhlilinin əsаs növlərindən biri kimi funksionаl-dəyər təhlil

növundən də geniş miqyаsdа istifаdə olunur. Təsərrufаt fəаliyyəti təhlilinin bu yeni növu

öyrənilən obyektlərin lаyihələşdirilməsi, istifаdə edilən obyektlərin istehsаl gusunun аrtırılmаsı,

təkmilləşdirilməsi, modernləşdirilməsi və genişləşdirilməsinin lаyihələşdirilməsi və

plаnlаşdırılmаsı uçun ehtiyаt mənbələrinin аşkаr edilməsini nəzərdə tutur.

Iqtisаdi təhlilin funksionаl-dəyər növu istehsаlın iqtisаdi səmərəliliyinin yuksəldilməsi

imkаnını muəyyən etmək məqsədilə аyrı-аyrı obyektlərin və onlаrın tərkib hissələrinin (məsələn,

yuk аvtomobilin, trаktorun və yа аvаdаnlığın аyrı-аyrı hissə və аqreqаtlаrının) öz funksiyаlаrının

yerinə yetirmə səviyyəsinin ən optimаl vаriаntını seçmə yolu ilə öyrənir və duzgun qiymətlən-

dirməyə şərаit yаrаdır. Təsərrufаt fəаliyyəti təhlilinin bir növu kimi funksionаl-dəyər təhlil

istehsаlа hаzırlıq prosesinin və istehlаkçılаrdа məmulаtlаrın istismаrı və istifаdə edilməsində qа-

bаqsıl təsrubənin yаyılmаsınа kömək edir. Iqtisаdi təhlilin bu növundən yeni texnikа və texnoloji

prosesi eyni vаxtdа həm lаyihələşdirilən və həm də kutləvi surətdə istehsаl edən, eyni zаmаndа,

texniki vаsitələri bаzаrın tələbinə, istehlаkçılаrın sifаrişlərinə uyğun modernləşdirən

muəssisələrdə istifаdə olunur.

Funksionаl təhlilin mаhiyyəti sаdəsə olаrаq həm istehsаlçılаrdа, həm də istehlаkçılаrdа

istehsаlа məsrəflərin аzаldılmаsı və mənfəətin çoxаldılmаsı ehtiyаtlаrının аşkаr edilməsi ilə

bitmir. Bir qаydа olаrаq, istehlаk uçun istehsаl olunаn hər bir obyektin bir neçə funksiyаsı olur.

Bu funksiyаlаrın dəyərlilik dərəsəsini, lаzım olаn və olmаyаn, əsаs və əlаvə funksiyаlаrı təyin

etmək və qiymətləndirmək funksionаl-dəyər təhlilin bаşlısа vəzifəsidir. Digər tərəfdən də unut-

mаq olmаz ki, təhlil olunаn obyektə xаs olаn hər bir funksiyаnı muxtəlif usullаrlа yerinə yetirə

bilər. Obyektin funksiyаlаrının muxtəlif usullаrlа yerinə yetirməklə yаrаdılmаsı, öz növbəsində,

muxtəlif texnikа və texnologiyаlаrdаn istifаdə edilməsini tələb edir. Beləliklə, funksionаl-dəyər

təhlilin nətisələrinə istinаd etməklə funksiyаnın yerinə yetirilməsinin mövsud usulunu təzəsi ilə

66

əvəz etməklə məmulаtın dəyərinin аzаldılmаsı, onun həm istehsаlçı və həm də istehlаkçı uçun

fаydаlılığını təyin edilir.

Təhlil olunаn obyektin əlаvə, luzumsuz funksiyаlаrını аrаdаn qаldırmаq, yeni texnikа və

texnologiyаlаrdаn, istehsаlın təşkili usullаrındаn istifаdə etməklə əsаs funksiyаlаrı usuzlаşdırmаqlа

yаnаşı, onun xаssələrini yаxşılаşdırmаq funksionаl-dəyər təhlilin bаşlısа vəzifələrindən biridir.

Funksionаl-dəyər təhlildə obyektin umumi xаrаkteristikаsını bilmək, funksiyаlаrını dаhа

dəqiq detаllаşdırmаqlа yаnаşı əsаs, əlаvə və lаzımsız funksiyаlаrı durust qruplаşdırmаq və hər

biri uzrə məsrəfləri dəqiqləşdirmək, əlаvə funksiyаlаrı аrаdаn qаldırdıqdаn sonrа məsrəflərin

аzаlmаsı miqdаrını, yeni texnikа və texnologiyаlаrdаn istifаdə ilə əlаqədаr məsrəflərin

effektliyini təyin etmək tələb olunur.

Funksionаl-dəyər təhlil kompleks iqtisаdi təhlilin növlərindən biri olub, məmulаtın

konstruksiyа edilməsi, hаzırlаmа texnologiyаsı, təshizаtı və sаtışı dа dаxil olmаqlа muəssisənin

fəаliyyətinin butun tərəflərinə tətbiq edilir.

Beləliklə, problemin əhаtə edilməsinin kompleksliyi, funksionаl yаnаşmа, məsələnin çox

vаriаntlı həlli, ideyаlаrın аxtаrılmаsındа аlternаtiv vаriаntlаrın işlənməsi və

qiymətləndirilməsində muаsir tədqiqаt usullаrındаn geniş istifаdə, optimаl həllin seçilməsində

dəyər meyаrlаrını tətbiqi funksionаl-dəyər təhlilin əsаs prinsipləridir.

6.5 Kommersiya riskinin təhlili

Bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində sаhibkаrlıq fəаliyyəti hər аn risklərlə bаğlıdır. Risksiz qаzаns,

sаhibkаr kаpitаlını аrtırmаq qeyri-mumkundur. Həyаtа keçirilən əməliyyаtа pul xərsi sаhibkаr

uçun riskdir, çunki аvаns edilən pulun qаyıdаsаğı, həm də nə vаxt və nə həsmdə qаyıdаsаğı

həmişə nаməlum olur. Deməli, bunlаr riskli əməliyyаtlаr hesаb edilir. Riskli təsərrufаt əməliyyаt-

lаrı sаhibkаr fəаliyyətinin qeyri-muəyyən şərаitdə həyаtа keçirildiyini göstərir. Bu səbəbdən də

mаl-mаteriаl dəyərlərinin kreditə sаtışı, mаddi dəyərlərin аlışı uçun аvаnslаrın verilməsi,

investisiyа qoyuluşu, kredit və borslаrın аlınmаsı və verilməsi, unikаl məhsul burаxılışı, xususilə

də, istehsаl tsikli uzun və böyuk məsrəftutumlu məhsul bаrıxılışı və i.а. əməliyyаtlаrın həyаtа

keçirilməsi, təbii iqlim şərаiti ilə əlаqədаr istehsаllаrın yаrаdılmаsı bаrədə qərаrlаr qəbul et-

məzdən əvvəl həmin riskli əməliyyаtlаrın həyаtа keçirilməsinin mumkunliyi və effektliyi təhlil

edilir. Riskli təsərrufаt situаsiyаlаrının çoxluğu bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində rsiklərin təhlili hə-

mişə аktuаllıq təşkil edir. Təəssuflə qeyd etmək lаzımdır ki, muvаfiq metodiki vəsаitlər

olmаdığınа görə, yuxаrıdа sаdаlаnаn təhlil növlərinin çoxundаn ölkənin təsərrufаt subyektlərində

istifаdə edilmir, yа dа qismən istifаdə olunur.

67

MÖVZU 7. İstehsalın təşkilati-texniki səviyyəsinin və digər şərtlərin təhlili

7.1 Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri

7.2 İstehsalın təşkili səviyyəsinin təhlili

7.3 İstehsalın elmi-texniki səviyyəsinin təhlili.

7.4 İdarəetmənin təşkili səviyəsinin təhlili

7.5 İstehsalın səmərəliliyi və təşkilati-texniki səviyyəsi göstəriciləri arasındakı əlaqənin təhlili.

7.1 Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri

Bazar münasibətləri şəraitində ölkə iqtisadiyyatının bütün sahələrində istehsalın texniki

səviyyəsinin yüksəldilməsi və əsas kapital obyektlərinin ardıcıl olaraq təkmilləşdirilməsi elmi-

texniki tərəqqinin əsas istiqamətlərindən biri hesab olunur. Elmi-texniki tərəqqinin nəaliyyətləri

öz ifadəsini yeni texnika və texnologiyanıntətbiqində və müasir dövrün tələblərinə cavab verən

məhsul (iş və xidmətlər) istehsalında tapır. Məlumdur ki, yeni texnika və texnologiyanın tətbiqi,

istehsalın texniki və texnoloji səviyyəsinin yüksəldiməsi müəyyən məbləğdə əlavə xərclərlə

bağlı olur. Bu mənada həmin xərclərin düzgün uçota alınması, onların istehsal edilmiş məhsulun

(iş və xidmətlərin) maya dəyərinə dəqiq daxil edilməsi və sistemli iqtisaditəhlil işinin aparılması

bir problem kimi qarşıya çıxır. Nəzəri və praktiki ədəbiyyatlarda göstərildiyi kimi, müasir dövrdə

mühasibat uçotunun bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun qurulması və onun beynəlxalq

standartlara uyğunlaşdırılması ilə əlaqədar olaraq bir sıra təsərrüfardaxili hesabatların və uçot

registrlərinin ləğv edilməsi həmin xərclər üzərində imkanını minimuma endirir. Belə ki, bazar

iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar uçot və hesabat sistemində baş verən dəyişikliklər və bir sıra

statistik hesabat formalarının tamamil ləöv edilməsi həmin xərclər haqqında olan

informasiyaların itməsinə səbəb olur. Müasir dövrdə yeni texnika və texnologiyanın tətbiqinə

sərf olunan məsrəflərin ilkin uçotunun aparılmasına baxmayaraq bu məlumatların bir çox

hallarda bir-birini təkrar etməsi son nəticədə təhlil üçün zəruri olan informasiyanın

obyektivliyinə mənfi təsir göstərir. Məhz buna görə də, iqtisadiyyatı transformasiya

şəraitində yeni texnika və texnologiyanın tətbiqinə sərf olunan məsrəflərin ilkin uçotunun

təkmilləşdirilməsinə və müasir idarəetmə sisteminin tələblərinə uyğun qurulmasına obyektiv

zərurət yaranır.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, ölkə iqtisadiyyatının bütü sahələrində

məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin aşağı salınmasına, mənfəətin mütləq kəmiyyətinin

artırılmasına əmək məhsuldarlığının, rentabellik səviyyəsinin və bütövlükdə istehsalın iatisadi

effektinin yüksəldilməsinə elmi-texniki tərəqqinin nəaliyyətlərinin istehsala tətbiqi əsasında nail

lmaq mümkündür. Müasir dövrdə müxtəlif mülkyyət münasibətlərinə mənsub təsərrüfat

subyektlərini həyata keçirilən yenidənqurma, modernizasiya və rekonstruksiya işləri elmi-texniki

tərəqqinin inkişafı ilə birbaşa əlaqədardır. Deməli, istehsalın texniki inkişafı daha

təkmilləşdirilmişistehsal vasitələrinin, o cümlədən, yeni texnika və texnologiyanın tətbiqi

sahəsində həyata keçirilir. Digər tərəfdən, istehsalda yenitexnika və texnologiyanın tətbiqi əmək

məhsuldarlığını yüksəldilməsi üçün əsas amillərdən biri hesab olunur.

Ümumiyyətlə, Bazar münasibətləri şəraitində istehsalın texniki inkişafı və təşkilati-

texniki səviyəsinin təhlili qarşısında aşağıdakı vəzifəlr durur:

68

1) İstehsalın texniki səviyyəsinin öyrənilməsi;

2) İstehsalın texniki səviyyəsinin təhlili və qiymtləndirilməsi;

3) Məhsulun texniki səviyyəsi və keyfiyyətinin təhlili;

4) İdarəetmənin təşkii səviyyəsinin araşdırılması və qiymətləndirilməs;

5) Yeni texnikanın və əməyin elmi təşkilinin iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi.

7.2 İstehsalın təşkili səviyyəsinin təhlili

Bazar münasibətləri şəraitində ictimai əhəmiyyətli qurum və şirkətlərdə istehsalın təşkili

səviyyəsinin təhlili və qiymətləndirilməsi aşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır:

I. İstehsalın ixtisaslaşması və koorperasiyalaşması səviyyəsinin təhlili

və qiymətləndirilməsi; bu zaman iqtisadi təhlil prosesində aşağıdakı göstəricilər hesablanır: a)

müəssisə (firma) üzrə ixtisaslaşma əmsalı müəssisə (firma) üzrə əsas məhsulun ümumilikdə

əmtəəlik məhsulun tərkibində xüsusi çəkisi kimi müəyyən edilir; b) omenklaturanın sayı

(buraxılan məlumatların növü, qrupu, sayı; c) profilləşən məhsulun msalı (müəssisənin profilinə

uyğun məhsulun ümumilikdə əmtəəlik məhsulun tərkibindəki xüsusi çəkisi kimi hesablanır; ç)

detal, predmet və texnoloji ixtisaslaşma əmsalı; d) serialılıq əmsalı;

Müasir dövrdə müxtəlif mülkiyyət münasibətlərinə mənsub təsərrüfat subyektlərində

istehsalın koorperasiyalaşması səviyyəsi aşağıdakı göstəricilərlə xarakteriz olunur: a)

koorperasiya qaydasında logistika və maddi-texniki təminatı yerinə yetirən müəssisələrin sayı; b)

operator şirkət ilə koorperasiyalaşan istisaslaşmış müəssisələrin (iştirakçıların)sayı; c)

Koorperasiya qaydasında alınan material resurslarının adlarının sayı; ç) koorperasiyalaşma

əmsalı ( bu göstərici ixtisaslaşmış müəssisə iştirakçıladan alınmış detal, qovşaq və

yarımfabrikatların dəyərinin əmtəəlikməhsulun maya dəyəri nisbəti kimi müəyyən olunur); d)

koorperasiyalaşmış təminat əmsalı (koorperasiyalaşma qaydasnda həyata keçirilən taminatın

dəyərinin material məsreflarinin ümumi məbləğinə nisbəti kimi hesablanır); e) uzunmüddətli

təsərrüfat əlaqələri qaydasında istehlakçılara mahsul göndərilməsi göstəriciləri.

II. Kollektiv iş formaları və əməyin elmi təşkili vəziyyərinin təhlili və

qiymətləndiriməsi: qeyd etmək lazımdır ki, 1 saylı formada müəssisənin işinin kollektiv

formaları və onların əməyinin elmi təşkilinin səviyyəsi haqqında geniş məlumatlar verilir. Bu

hesabat formasının göstəriciləri məssisənin işçilərinin əməyinin elmi təşkili üzrə tədbirləri əhatə

etməklə nümunəvi layihələr tətbiq olunan ictimai əhəmiyyətli qurum və şirkətlərdə kollektiv

əmk formalarının səmərəliliyinin öyrənilməyə imkan verir. Bundan başqa, həmin hesabat

formasında işçilərin şəxsi və briqada istehsal planları ilə əhatə edilmə dərəcəsi göstərilir və

müxtəlif briqadalar üzrə əmək koorperasiya səviyyəsi qiymətləndirilir. Yuxarıda sadalanan

statistik hesabat formasındakı mütləq və nisbi göstəricilərdən müəssisədə əməyin elmi təşkili

haqqında dəqiq məlumat əldə etməyə imkan verir.

III. İstehsalın təmərküzləşməsi və kombinələşməsi səviyyəsinin təhlili

və qiymətləndirilməsi; qeyd etmək lazımdır ki, istehsalın kombinələşmə göstəricisi əsas

məhsulla yanaşı digər məhsulların istehsalının həcmini və çeşidini göstərir. İstehsalın

təmərküzlşməsi bir və ya bir neç yaxın məhsul növlərinin istehsalının iri müəssisələrdə, kiçik

ərazidə cəmləşməsidir. İstehsalın təmərküzləşməsi dedikdə isə, iri istehsal şirkətlərində, o

cümlədən yüksək məhsuldarlıqlı maşın və avadanlıqlada məhsul istehsalının cəmləşdirilməsi

69

başa düşülür.

IV. Standartlaşdırma və eyniləşdirmə səiyyəsinin təhlili və qiymtləndirilməsi; bu

istiqamətdə təhlil işi apararkən aşağıdakı göstəricilər öyrənilir və qiymətəndirilir: a)vdövlət

standartlarının tətbiqi səviyyəsi; b) eyniləşdirmə əmsalı (bu əmsal məmulatın eyniləşdirilmiş

hissələrinin ümumiyə olan nisbəti kimi hesablanır).

V. İstehsal işçilərinin texniki tərəqqidə iştirakı səviyyəsinin təhlili və

qiymətləndirilməsi; İstehsal işçilərinin texniki tərəqqidə itirak səviyyəsini xarakterizə edən

iqtisadi indikatorlar sisteminə aşağıdakəlar aid edilir: a) səmərələşdiricilərin və ixtiraşıların sayı;

b)tətbiq edilmək üçün qəbul olunan və yaxud baxılmaqda olan təkliflərin sayı; c) müəssisənin

(firmanın) hər 10 nəfər işçisinə düşən səmərələşdiricilərin və ixtiraçılarınxüsusi çəkisi; ç) qəbul

edilmiş təkliflərdən istehsalda tətbiq olunan təkliflərin xüsusui çəkisi; d) tətbiq olunan hər bir

təklifdən əldə edilən orta qənaət məbləği.

VI. Müəssisədə rəqabət səviyyəsinin təhlili və qiymətləndirilməsi; bu zaman

iqtisadi təhlil prosesində aşağıdakı göstəricilər sisteminə baxılır: a) yüksək keyfiyyətli

məhsul istehsalı üzrə rəqabətdə iştirak edən fəhlələrin sayı; b) işçilərin ümumi sayında yüksək

keyfiyyətli məhsul istehsalı üzrə rəqabətdə iştirak edən fəhlələrin xüsusi çəkisi; c) rəqabət

nəticasində yüksək keyfiyyət kateqoriyalı məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı üzrə əldə edilən

iqtisadi səmərənin məbləği.

Göründüyü kimi, istehsalın təşkili səviyyəsini bir neçe iqtisadi parametr xarakterizə edir.

Həmingöstəricilərin sayı xeyli çox olduğuna görə onların müxtəlif əlamətlər üzrə

təsnifləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi tələb olunur. Bu zaman sadalanan göstəriciləri iki bloka

bölmək və qiymətləndirmək olar:

1. İstehsal prosesinin təşkili səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilər, o cümlədən:

a) istehsalın səmərəliliyi və ixtisaslaşması göxtəriciləri; b) istehslın ixtisaslaşması və

koorperasiyalaşması səviyyəsi; c) istehsal tsiklinin quruluşu və müddəti; ç) istehsal prosesinin

fasiləsizliyi və proporsionallığı; d) istehsalın ahəngdarlığı və müntəzəmliyi; e) istehsal

fəaliyyətinin səmərəlilik səviyyəsi; ə) istehsala xidmət və təminatın təşkili göstəriciləri; f)

köməkçi işlərin mərkəzləşməsi səviyyəsi; g) işçilərə xidmətin təşkili səviyyəsi; h) istehsalın

konstruktor və texnoloji hazırlıq vəziyyət; x) istehsalın resurs təminatı vəziyyəti;

Əməyin təşkili səviyyəsi göstəriciləri; o cümlədən: a) əməyin səmərəliliyi və ixtisaslaşması

göstəriciləri; b) əmək bölgüsü və koorperasiyalaşma səviyyəsi; c) iş yerlərinin təşkili səviyyəsi;

ç) əməyin səmərəli metod və üsullarının tətbiqi səviyyəsi; d) ixtisaslı işçi kadrlardan istifadə

səviyyəsi; e) əməyin sanitar-gigiyena şəraiti və təhlükəsizliyi səviyyəsi; ə) əməyin

normalaşdırılması və gərginliyi; f) normalaşdırmanın texniki vəziyyəti; g) tətbiq edilən

normaların mütərəqqiliyi səviyyəsi; h) əməyin gərginlik səviyyəsi; x) iş vaxtından istifadə

səviyyəsi.

7.3 İstehsalın elmi-texniki səviyyəsinin təhlili.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müxtəlif mülkiyyət formalarına mənsub olan təsərrüfat

subyektlərində idarəetmənin təşkili səviyyəsi aşağıdakı mərhələlər üzrə təhlil edilir:

I. İstehsalın quruluşu və idarəetmə məyinin təhlili və qiymətləndirilməsi; bu

zaman iqtisadi təhlil müvafiq göstəricilər sistemindən istifadə etməklə həyata keçirilir. Bu

istiqamətdə iqtisadi təhlil üçün zəruri ola parametrlər sisteminə aşağıdakıların aid edilməsi

nəzərdə tutulur: a) müəssisənin (firmanın) quruluşunu (strukturunu) xarakterizə edən göstərcilər

bloku; b) müəssisənin (firmanın) istehsal vahidlərinin və digər bölmələrinin sayı;

70

c) müəssisənin (firmanın) istehsal bölmələrində çalışan işçilərin sayı; ç) müəssisənin

(firmanın) idarəetmə işçilərinin sayı.

II. İdarəetməninsəmərəliliyinin ümumiləşdirici göstəricilərinin təhlili və

qiymətləndirilməsi; bu bölmə üzrə iqtisadi təhlil işi apararkən aşağıdakı göstəricilər sisteminə

baxılır:

1) Əmtəəlik, yaxud xalis məhsulun istehsal fondlarının orta dəyərinə (illik, rüblük)

nisbəti göstəricisi (fondverimi);

2) İstehsal heyətinin idarəetmə işçilərinin sayına nisbəti parametri;

3) İdarəetmənin səmərəlilik əmsalı (idarəetməyə məsrəflərin əmtəəlik və yaxud xalis

məhsulun həcminə nisbəti kimi hesablanır).

III. İşlərin (xidmətlərin) növbəliliyinin təhlili və qiymətləndirilməsi; bu

istiqamətdə iqtisadi təhlil işi apararkən tədqiqata aşağıdakı göstəricilər aid edilir: a) işləyənlərin

növbəlilik əmsalı (hesabat dövründə işlənmiş adam-növbələrin ümumi sayını ən böyük növbədə

işləmiş işçilərin sayına bölməklə müəyyən edilir); b) avadanlıqların növbəlik əmsalı ( işlənmiş

dəzgah-növbələrin cəmi sayınn qurulmuş avadanlıqların sayına olan nisbəti kimi müəyyən edilir

və qiymətləndirilir); c) növbəli iş rejimindən istifadə əmsalı (mövbəlik əmsalını ümumilikdə

müəssisə (firma) üzrə iş növbələrinin sayına bölməklə hesablanır).

IV. İddia aktlarının (reklamasiyaların) təhlili, qiymətləndirilməsi və hesabat

məlumatlarının həqiqiliyinin yoxlanılması; bu zaman iqtisadi təhlil aşağıdakı göstəricilər

bloku üzrə həyata keçirilir: müəssisə (firma) tərəfindən qaldırılan iddiaların sayı; müəssisə

(firma) tərəfindən qaldırılan iddiaların ödənilən məbləğlərin sayı; müəssisəyə (firmaya) vurulan

zərərlərə görə ödənilən cərimələrin məbləği; komplekt olmayan məhsulların göndərilməsi, onlaın

keyfiyyətinin lazımi səviyyədə olmaması səbəbindən müəssisəyə (firmaya) ödənilən cərimələrin

ümumi məbləği; daşınma şərtlərinin pozulmasına və məhsulun göndərilməsi üzrə müqavilə

öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə görə müəssisənin (firmanın) ödədiyi cərimə, peniya və

əlavələrin məbləği.

V. Müəssisədaxili plan tapşırıqarının sabitliyinin təhlili və qiymətləndirilməsi;

VI. Təbiətdən istifadə və ətraf mühiti mühafizə üzrə tədbirlərin təhlili və

qiymətləndirilməsi; müasir dövrdə istehsalın ekoloji akseptlərini xarakterizə edən göstəricilərə

aşağıdakılar aid edilir:

1) Ətraf mühitin tərkibi göstəriciləri;

2) Ətraf mühitin keyfiyyət göstəriciləri;

3) Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə iş göstəriciləri;

VII. Əmək kollektivinin inkişafının sosial şərtlərinin təhlili və qiymətləndirilməsi;

bu zaman iqtisadi təhlil aşağıdakı göstəriciləri əhatə edir:

1) İstehsalın sosial şərtləri;

2) İnsan amillərindən istifadə səviyyəsi;

VIII. Müəssisənin xarici iqtisadi əlaqələrinin təhlili və qiymətləndirilməsi; Bazar

münasibətləri şəraitində müəssisənin (firmanın) təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi səmərəliliyi son

nəticədə onun xarici iqtisadi əlaqələrindən istifadə səviyyəsi ilə qiymətləndirilir. Çünki müasir

dövrdə xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı üçün müəssisələrə (firmalara) geniş müstəqillik verilmiş

və bu sahə prioritet istiqamətə çevrilmişdirdir. Xarici iqtisadi əlaqələri təhlili aşağıdakı

istiqamətdə aparılır: 1) müəssisənin xarici tərəfdaşlarla əlaqələrinin təhlili; 2) müəssisənin xarici

tərəfdaşlarla əlaqələrinin iqtisadi səmərəliyinin təhlili; 3) müəssisənin xarici iqtisadi əlaqələrinin

istehsalın texniki-təşkilati səviyyəsinin və iqtisadi potensialının yüksəldilməsinə təsirinin təhlili.

71

7.4 İdarəetmənin təşkili səviyəsinin təhlili

Məlum olduğu kimi, bazar münasibətləri şəraitində istehsalın texniki inkişafı və təşkilati-

texnikisəvyyəsinin təhlili aşağıdakı ardıcıllıqla üç mərhələdə aparılır:

I Mərhələdə: a) istehsalın elmi-texniki səviyyəsi göstəriciləri; b) elmlə istehsalın

inteqrasiyası, elmi-tədqiqat işlərinin səviyyəsi göstəriciləri; c) mütərəqqilik və

məhsulun keyfiyyəti göstəriciləri; ç) tətbiq edilən texnoloji proseslərin mütərəqqiliyi

göstəriciləri; d) istehsalın mexanikləşdirilməsi, avtomatlaşdırılması və robotlaşdırılması, çevik

avtomatlaşdırılmış istehsalın tətbiqi göstəriciləri; e) əməyin texnika və enerji ilə silahlanma

göstəriciləri; ə) yeni texnikanın tətbiqi, elmi-texniki proqramların və texniki inkişaf planlarının

yerinə yetirilməs göstəriciləri; f) yeni texnikanın tətbiqi üzrə tədbirlərin iqtisadi səmərəliliyi

göstəriciləri.

II Mərhələdə: a) əməyin və istehsalın təşkili səviyyəsi göstəriciləri; b)

təmərküzləşmə, ixtisaslaşma, koorperasiyalaşma səviyyəsi və istehsalın yerləşdirilməsi

göstəriciləri; c) istehsal tsikli müddəti göstəriciləri; ç) ahəngdarlıq göstəriciləri və istehsalın

səmərəli təşkilinin digər prinsipləri (paralellik, ardıcıllıq, fasiləsizlik, müntəzəmlilik); d) əməyin

elmi təşkili göstəriciləri; e) sənayenin estetik vəziyyəti və istehsal mədəniyyəti göstəriciləri;

III Mərhələdə: a) qeyri-istehsal sferasının və təsərrüfat fəaliyyətinin idarəetmə səviyyəsi

göstəriciləri; b) müəssisənin istehsal strukturu (quruluşu) göstəriciləri; c) müəssisənin idarəetmə

orqanlarının struktur göstəriciləri; ç) idarəetmə sisteminin texniki təminatı göstəriciləri;

d) idarəetmənin iqtisadi,inzibati-təşkilati və sosial-psixoloji metodlarından istifadə göstəriciləri;

e) uçot-nəzarətinin qoyuluşu, planlaşdırma və normalaşdırma işlərinin səviyyəsi göstəriciləri; ə)

kommersiya hesabının tətbiqi və inkişaf göstəriciləri; f) işçilarin mənzil-məişət şəraiti, sosial

mədəni səviyyəsi və əmək kollektivinin sosial vəziyyəti göstəriciləri; g) ətraf mühitin mühafizəsi

və təbiətdən istifadənin səmərəliliyi göstəriciləri öyrənilir.

Göründüyü kimi, istehsalın teniki-inkişafı və təşkilati-texniki səviyyəsinin təhlili çoxlu

sayda göstəriciləri əhatə edir.Sadalanan parametrlər, ilk növbədə, istehsalın texniki inkişaf

səviyyəsinixarakteriə edən göstəricilərin təhlili və qiymətləndirilməsi meodikası aşağıdakı alt

mərhələləri əhatə etməklə işlənib hazırlanır:

I. İstehaslın elektrikləşdirilməsi səviyyəsinin təhlili və qiymətləndirilməsi.

Təsərrüfat fəaliyyətini təhlil etdiyimiz müəssisədə (firmada) elektrikləşdirmə səviyyəsini

zarakterizə edən göstəricilər aşağıdakılardan ibarətdir: a) istehsal prosesinin elektrikləşdirilməsi

əmsalı (istehsal prosesində elektrik mühərriklərinin istehlak etdikləri enerjinin istehlak edilmiş

ümumi enerjiyə nisbəti kimi hesabanır); b) güc prosesinin elektrikləşdirilməsi əmsalı (isehsal

prosesində elektrik mühərriklərinin istehlak etdikləri enerjinin nütün növ mühərriklərin istehlak

etdikləri ümumi enerjiyə nisbəti kimi ölçülür); c) elektrik təminatının mərkəzləşdirilməsi əmsalı

(kənardan daxil olmuş elektrik enerjisinin istehlak olunmiş ümumi elektrik enerjisinə olan nisbəti

kimi müəyyən edilir): ç) əməyin enerji ilə silahlanma əmsalı (istehlak olunmuş elektrik

enerjisinin işçilərin sayına və yaxud müəyyən dövr ərzində işlənmiş adam-saatların sayına

nisbəti kimi hesablanır).

II. İstehsalın mərkəzləşdirilməsi və avtomatlaşdırılmasının (robotlaşdırma)

təhlili və qiymətləndirilməsi. Bu istiqamətdə təhlil işi aparmaq üçün aşağıdakı göstəricilərdən

istifadə edilir: a) eynitipli işlərin mexanikləşdirilməsi əmsalı (mexanikləşdirilmiş üsulla yerinə

yetirilən işlərin həmin işlərin ümumi işin həcminə olan nisbəti kimi hesablanır); b) əməyin

mexanikləşdirilməsi əmsalı (mexanizmlərdən istifadə etməklə yerinə yetirilən işlərə əmək

məsrəflərinin cəmi əmk məsrəflərinə nisbəti kimi müəyyən edilir); c) əməyinvə istehsalın

72

avtomatlaşdırılması əmsalı (bu əmsal əməyin və işlərin mexanikləşdirilməsi əmsalının

hesablanması qaydasında müəyyən edilir).

Yuxarida qeyd edilən əmsallardan başqa təhlil prosesində avtomatlaşdırmanın

xarakteristikası üçün avtomatikavadanlıqların sayının qurulmuş avadanlıqların sayına nisbəti ilə

hesablanır. Bundan əlavə, təhlil zamanı istehsal prosesləri avtomatlaşdırılmış sexlərin ümumi

sexlərin cəmi sayında xüsusi şəkisi tapılır və qiymətləndirilir.

III. İstehsalın kimyalaşdırılmasının təhlili və qiymətləndirilməsi. Bu istiqamətdə

təhlil işi aparar zaman aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunur: a) kimyəvi materiallardan

istifadə əmsalı (bu əmsal istehsal prosesində istehıak olunan kimyəvi materialların cəmi istehlak

olunmuş materiallara nisbəti kimi hesablanır); b) kimyəvi texnologiya əmsalı (kimyəvi

texnologiya tətbiq etməklə alınan məhsulun ənənəvi üsullarla alınan məhsulların cəminə nisbəti

kimi müəyyən edilir).

IV. İstehsala yeni texnika və texnologiyanın tətbiqi səviyyəsinin təhlili və

qiymətləndirilməsi; Bu zaman iqtisadi təhlilin göstəricilər sisteminə aşağıdakılar aid edilir:

a) İstehsala yeni texnika və texnologiyanın tətbiqi göstəriciləri (burada müəssisədə

(firmada) tətbiq olunmuş yeni növ maşın və avadanlıqların gücü və sayı başa düşülür. Bu

göstəricilər fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş, istehsaldan çıxarılmış maşın, mexanizmlərin

gücü və sayı ilə müqayisə edilir);

b) İstehsal prosesinin yeniləşdirilməsi (təzələnməsi) əmsalı (bu göstərici istismara

buraxılmış yeni maşın, mexanizm və avadanlıqların dəyərinin istehsal avadanlıqlarının ilin

sonuna olan cəmi dəyərinə nisbəti kimi hesablanır. Yeni texnologiyanın tətbiqi miqyaslarını isə

yeni texnoloji proseslər şəraitində məhsul buraxılışını daha dəqiq xarakterizə edir).

V. Buraxılan məmulatların kanstruksiyalarının texnolojiliyinin təhlili və

qiymətləndirilməsi. Təcrübədə bu istiqamətdə iqtisadi təhlil işini aparan zaman üç qrup

göstəricidən istifadə edilir: a) ümumi əlamətləri (konstruktiv) özündə əks etdirən məmulatlar

qrupunun (növünün) konstruksiyasının texnolojiliyinin bazis göstəriciləri; b) məmulatın işlənib

hazırlanması zamanı konstruksiyaların texnoloji göstəriciləri; c) işlənib hazırlanan məmulatın

konstruksiyasının texnoloji səviyyəsi göstəriciləri.

Konstruksiyaların texmolojiliyinin baza göstəricilərinin tərkibi, onların opimal səviyyəsi

və kənarlaşmaları eyni tipli məmulatların sahə standartları tərəfindən tənzimlənir.

Məmulatın konsturkiyalarının texnolojiliyinin təhlili zamanı əsas iki növ göstərici

araşdırılır: 1) konstruktiv qərarların texnoloji səmərəliliyini xarakterizə edən göstəricilər; 2)

konstruksiyaların digər göstəricilərin tərkibində tətbiq olunma çevikliyi. İqtisadi təhlil prosesində

birinci növ göstəricilərə aşağıdakılar aid edilir: a) məmulatın hazırlanmasının əmək tutumu; b)

məmulatın material tumumu; c) materiallardan istifadə əmsalı; ç) nümunəvi texnoloji

proseslərin tətbiqi əmsalı; d) emalın dəqiqliyi əmsalı; e) məmulatın xüsusi əmək tutumu.

Praktikada ikinci növ göstəricilərin tərkibinə aşağıdakıların daxil edilməsi məqsədəuyğun sayılır:

a) konstruksiyaların standartlaşdırılması əmsalı; b) məmulatların və konstruktiv elementlərin

eyniləşdirilməsi;

VI. Texnologiyaların proqressivliyinin təhlili və qiymətləndirilməsi.

Texnologiyaların təmilləşdirilməsinin istehsalın texniki inkişaf səviyyəsinə təsiri aşağıdakı

göstəricilərlə xarakterizə edilir: 1) yüksək məhsuldarlıqlı metodlarla istehsal edilmiş məhsulun

ümumi (əmtəəlik) məhsulun tərkibində xüsusi çəkisi; 2) əsas növ məhsulların dəzgah

tutumunun (maşıntutumu) azaldıması; 3) əsas növ məhsulların əmək tutumunun azaldılması; 4)

exnoloji proseslərin təminatı əmsalı; 5) konstruksiyaların yığılmasının əmək tutumunun ümumi

73

əməktutumuna nisbəti; 6) nümunəvi texnoloji proseslərin istifadə əmsalı; 7) texnoloji proseslərin

müəyyən variantı ilə bağlı məsrəflərin cəmi kimi məhsulun texnolojiliyi əmsalı;

VII. Avadanlığın modernizə edilməsinin təhlili və qiymətlənsirilməsi; Təhlil

prosesində aşağıdakı göstəricilərdən istifadə edilir: 1) modernizə edilmiş avadanlıqların sayı; 2)

ümumi avadanlıq parkının tərkibində modernizə edilmiş xüsusi çəkisi; 3) modernizasiya

üzrə tədbirlərə çəkilmiş məsrəflər; 4) avadanlıqların modernizə edilməsindən

əldə edilən iqtisadi səmərənin məbləği.

VIII. İstehsalda hesablama texnikasının tətbiqi səviyyəsinin təhlili və

qiymətləndirilməsi. İstehsal prosesində informasiya-kommunikasiya texnilogiyalarının tətbiqi

aşağıdakılarla xarakterizə olunur: 1) müəssisədə təşkil edilmiş avtomatlaşdırılmış idarəetmə

sistemlərinin sayı; 2) avtomatlaşdırılmış texnoloji proseslərin, sahələrin tərkibi və sayı; 3) tətbiq

edilmiş təşkilati-iqtisadi avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin sayı; 4) istesalın

komputerləşməsi üzrə tədbirlərin sayı; 5) istehsalın komputerləşdirilməsi üzrə tədbirlərin sayı;

6) informasiya-kommunikasiya texnologiyasının tətbiqindən əldə edilən iqtisadi səmərənin

məbləği; 7) elektron informasiya texnikasının dəyərinin ümumi əsas fondların dəyərində xüsusi

çəkisi.

7.5 İstehsalın səmərəliliyinin və təşkilati-texniki səviyyəsi göstəriciləri arasındakıəlaqənin

təhlili

Məlumdurki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində ETT istehsalda iki istiqamətdə həyata keçirilir:

1) dünya bazarıda tələbatı nəzərə alan məhsulun yeni növlərinin işlənib hazırlanması; 2)

minimum məsrəflə yükək keyfiyyətli məhsul (iş və xidmətlər) buraxılışını təmin edən istehsalın

təşkilati-texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi.

Göründüyü kimi, məhsuln (iş və xidmətlərin) həcmi və keyfiyyəti istehsalın təşkilati-

texniki səviyyəsinin yüksəldilməsinin əsas nəticəsi olmaqla öz ifadəsini mənfəət və rentabellik

göstəricilərində tapır. Keyfiyyətin dəyişməsinin məhsulun (iş və xidmətlərin) rentabellik

səviyyəsinə təsirini hesablamaq üçün iqtisadi ədəbiyyatlarda aşağıdakı formula təklif olunur:

Hesabat ilində Müqayisə olunan ildə

keyfiyyətə görə - keyfiyyətə görə əldə

əldə olunan olunan mənfəət

Məhsulun (iş və xidmətlərin) mənfəət məbləği məbləği

keyfiyyətinin dəyişməsinin =

−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−

entabellik səviyyəsinə təsiri

Hesabat ilində əmtəəlik məhsulun

tam maya dəyər

Məlumdur ki, istehsalın səmərəliliyi (fondverimi, əmək məhsuldarlığı, materialtutumu,

dövriyyə kapitalının dövr sürəti) və təşkilati-texniki səviyyəsi (məhsulun kefiyyəti,

idarəetmənin təşkili, fondla silahlanma) göstəriciləri arasında birbaşa funksional əlaqə yoxdur.

74

Məhz bu baxımdan, bazar iqtisadiyyatı şəraitində təsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin metodikasının

təkmilləşdirilməsi nöqteyi nəzərindən fondverimi, əmək məhsuldarlığı və fondla silahlanma kimi

ümumiləşdirici göstəricilərin dinamikasının öyrənilməsi olduqca vacibdir.Həmin göstəricilərin

dinamikasının və onlar arasındakı asılılığın müəyyən olunması üçün iqtisadi ədəbiyyatda

hesablamaya << ən böyük növbədəki işçilərin sayının sənaye-istehsal

rc

heyatinin orta illik siyahı sayındakı xüsusi çəkisi>> −−r−− əmsalının daxil

edilməsi məqsədəuyğun sayılır. Onda sadalanan göstəricilər arasındakı münasibət aşağıdakı

formula vasitəsilə müyyən edilə bilər:

Burada, əmək məhsuldarlığını, fondla silahlanmanı,fondverimini göstərir.

Bazar münasibətləri şəraitində istehsalat təsərrüfat məsələlərinin həllində müəssisələrin,

firma və şirkətlərin sərbəstliyinin artırılması, iş adamlarının zirəkliyinin inkişaf eydirilməsi,

əmək kollektivlərinin yaradıcılığının və təşəbbüsarlığının genişləndirilməsi, öz xərcini

artıqlaması ilə örtmə üsulu ilə işləməyin vacib şərtləri sayılır. İşin səmərəliliyini yüksəltməyin,

bazar rəqabətinə tab gətirməyə imkan verən qədər mənfəətlə işləməyin başlıca ehtiyat mənbəyi

əmək məhsuldarlığının artırılmasındadır. İstehsalın texniki cəhətdən yenidən qurulmasına və

yeniləşdirilməsinə, mütərəqqi texnologiyaların tətbiqinə, fondveriminin, məsrəfveriminin

artırılmasına və məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına imkan verən yeni maşın və

avadanlıqların əldə edilməsinə investisiya qoyuuşları əmək məhsuldarlığının dəfələrlə

yüksəldilməsini təmin edən hallarda faydalı hesab olunur.

Lakin bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq dünya praktikasında istifadə edilən

göstəricilərin respublika ərazisində fəaliyyət göstərən müəssisələrdə (firmalarda) tətbiq olunan

yuxarida göstərilən formulanın səmərəliliyini xeyli azaldır. Çünki, beynəlxalq praktikada

firmanın işgüzar fəallığını zarakterizə edən əmək məhsuldarlığı göstəricisi istehsal edilmiş

məhsulun həcminin (müqayisəli qiymtlərlə) bütün növbələrdə çalışan işçilərin orta siyahı sayına

nisbəti kimi deyil, aşağıdakı formulalar vasitəsilə müəyyən olunur:

Məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan gəlir

1) Əmək məhsuldarlığı =

−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−

İşçilərin orta siyahı sayı

Əsas fəaliyyətdən yaranan mənfəət

2) Əməkməhsuldarlığı = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−

İşçilərin orta siyahı sayı

75

Aktivlərin orta illik (kvartallıq, aylıq) dəyəri

3) Əməkməhsuldarlığı=

−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−

İşçilərin orta siyahı sayı

Bazar münasibətləri şəraitində əsas fondlardan istifadənin səmərəliliyinin xarakterizə

edən fondverimi göstəricisinin təhlilində də həmin metodoloji qaydanı tətbiq etmək mümkündür.

Onda fondverimi göstəricisinin hesablanması üçün aşağıdakı formuladan istifadə olunması daha

məqsədəuyğundur:

Məhsul (iş və xidmətlər) satışndan əldə olunan gəlir

Fondverimi = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−

Əsas fondların orta illik (kvartallıq, aylıq) dəyəri

Qeyd etmək lazımdır ki, əsas fondların orta illik (kvartallıq, aylıq) dəyəri onların

təsnifatında verilən hər bir qrup üzrə (istismara verilmə və sıradan çıxma nəzərə alınmaqla) ayrı

ayrılıqda müəyyən edilir. Eyni zamanda fondverimi əmsalı əmək məhsuldarlığı və istehsalın

təşkilati-texniki səviyyəsini xarakterizə edən fondla silahlanma göstəricisindən birbaşa asılıdır

ki, bu da orta hesabla bir işçiyə düşən əsas fondların dəyəri ilə xarakterizə olunur. Bu halda

fondverimi, əmək məhsuldarlığı və fondla silahlanma göstəriciləri arasındakı sxemdə verilən

ardıcıllıqla müəyyən edilə bilər:

Məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə

olunan gəlir məbləği

1) Əmək məhsuldarlığı = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−

İşçilərin orta siyahı sayı

2) Məhsul (iş və xidmətlər) satışından = əmək məhsuldarlığı x işçilərin orta siyahı sayı

əldə olunan gəlir məbləği

əsas fondların orta illik (kvartallıq, aylıq) dəyəri

3) Əməyin fondla = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−

silahlanması İşçilərin orta siyahı sayı

4) Əsas fondların orta illik = əməyin fondla x İşçilərin orta siyahı

(kvartallıq, aylıq) dəyəri silahlanması sayı

76

Məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə

olunan gəlir məbləği

5) Fondverimi = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−− =

əsas fondların orta illik (kvartallıq, aylıq) dəyəri

Əmək x İşçilərin orta

məhsuldarlığı siyahı sayı Əmək məhsuldarlığı

= −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−− = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−

Əməyin fondla x İşçilərin orta Əməyin fondla

silahlanması siyahı sayı silahlanması

Beləliklə, sonuncu formuladan göründüyü kimi, fondveriminin yüksəldilməsinin əsas şərti

əmək məhsuldarlığının fondla silahlanma göstəricilərinin səviyyəsinə nisbətən üstün sürətlə

artmasıdır. Texniki-iqtisadi təhlil

prosesində əmək məhsuldarlığı və fondla silahlanma göstərcilərinin fondveriminin səviyyəsinin

dəyişməsinə təsirini hesablamaq üçün aşağıdakı formada analtik cədvəlin tərtib olunması

məqsədəuyğundur.

səmərəliliyinin təhlili.

Bazar münasibətləri şəraitində istehsalın təşkilati-texniki səviyyəsinin yüksəldilməsində

iqtisadi təhlilin rolu onun əsas funksiyalarının həyata keçirilməsi, istifadə edilməmiş

təsərrüfatdaxili ehtiyat mənbələrinin aşkara çıxarılması və keyfiyyətin dəyişilməsinin məhsulun

(iş və xidmətlərin) rentabellik səviyyəsinə təsirini hesablamaqla tamamlanır. İqtisadi təhlil,

həmçinin mülkiyyət formalarından asılı olmayaraq ayrı-ayrı firmaların iqtisadiyyatının

inkişafının səmərəli istiqamətlərinin seçməyə, istehsalın təşkilati-texniki səviyyəsinin

qiymətləndirilməsinin obyektiv metodlarını işləyib hazırlamağa, bu prosesin dəyişməsinin əmək

məhsuldarlığı, fondverimi, fondla silahlanma, əməktutumu və məhsulun maya dəyərinə təsirini

müəyyən etməyə və sadalanan göstəricilər arasındakı asılılığın xarakterini öyrənməyə imkan

verməlidir.

Texniki –təşkilati səviyyənin mahiyyətində istehsalın texniki və təşkilati amillərin

qarşilıqlı əlaqədə olmaları və birinin digərini tamamlaması öz əksini tapır İntensivləşməni əmək

məhsuldarlığı material tutumu və dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsi kimi xüsusi göstəricilərin

təhlilini istehsalın texniki təşkilati səviyyəsinin amillər üzrə aparmaq lazımdır hansı ki həmin

göstəricilər ehtiyatların istifadəsi üçün keyfiyyət göstəricilərinin planlaşdırılmasında istifadə

edilirlər . Bu tipli göstəricilərə hər şeydən əvvəl proqressiv texnolojiyanın istehsala tətbiqi üzrə

77

tədbirlər istehsal prosesinin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması istehsalda tətbiq olunan

yeni texnika və proqressiv texnologiyanın fəaliyyət dairələrinin genişləndirilməsi və

təkmilləşdirilməsi məmulatın texniki xarekterinin və konstruksiyasının dəyişməsi yeni növ

məhsulun istehsalının mənimsənilməsi və sairə auddir. İqtisadi səmərəliliyin hesablanması

zamanı elmi –texniki tədbirlər istehsalın təşkili və idarəedilməsinin təkmilləşdirilməsi üzrə

həyata keçrilən tədbirlərə bərabər tutulur Müəssisə və birliklərin texniki və təşkilati inkişafı üzrə

həyata keçrilən tədbirlər planının iqtisadi səmərəlliyinin aşağıdakı göstəricilər sistemi ilə

müəyyən edilməsi məsləhət bilinir 1-əmək məhsuldarlığının artımı işçilərin sayının və əmək

haqqı fondunun nisbi kənarlaşması 2-Materialveriminin artımı (materialtutumunun azalması)

mateial ehtiyyatları məsarifinin nisbi kənarlaşması 3-fondverimini artımı (fondtutumunun

azalması)əsas istehsal fondlarının nisbi kənarlaşması 4-dövriyyə vəsaitinin dövr surətinin artımı

dövriyyə vəsaitlərinin nisbi kənarlaşması 5- əmək material maliyyə ehtiyyatlarının intensiv

istifadəsi hesabına məhsul istehsalı 6-mənfəətin və məhsulun maya dəyərinin artımı 7-maliyyə

vəziyyəti göstəricilərinin və müəssisənin ödəmə qabliyyətinin artımı

78

Mövzu 8 . Məhsul (iş və xidmət) istehsalı və satışının təhlili

8.1.Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri

8.2 İstehsalın həcmi və ona təsir edən amillərin təhlili

8.3 Əmtəəlik məhsul planının yerinə yetirilməsinin təhlili

8.4 Məhsul istehsalı ahəngdarlığının təhlili.

8.5 Məhsul (iş, xidmət) satışının təhlili.

8.6 Məhsulun keyfiyyətinin təhlili

8.1.Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri

Məhsul istehsalı və satışının həcmini хarakterizə edən göstəricilər bir-biri ilə qarşılıqlı

əlaqəli göstəricilərdir. Məhdud istehsal resursları və qeyri-məhdud tələb şəraitində məhsul

istehsalının həcmi ön plana çəkilir. Lakin, bazarın təchiz edilməsi və rəqabətin güclənməsi

səviyyəsindən asılı olaraq istehsal satışın həcmini müəyyən etmir, əksinə satışın mümkün həcmi

istehsal proqramının tərtib edilməsini şərtləndirir, daha doğrusu, istehsal proqarmının əsasını

məhsul satışı təşkil edir. Müəssisə istehsal edəcəyi məhsulu və onun həcmini müəyyən edərkən

həmin məhsulların reallaşdırılması imkanlarını nəzərə almalıdır.

Məhsul istehsalı və satışı həcminin artım tempinin, onun keyfiyyətinin yüksəlməsi

müəssisənin fəaliyyətinin əsas iqtisadi göstəricilərinə- məhsulun maya dəyərinə, mənfəətə və

rentabellik səviyyəsinə mühüm təsir göstərir. Ona görə də həmin göstəricilər qarşılıqlı əlaqədə

öyrənilməlidir. Məhsul istehsalı və satışının təhlilinin əsas məqsədi rəqiblərlə müqayisədə

məhsul satışı həcminin artırılması, istehsal güclərindən maksimum istifadə etməklə, bazarda

müəssisənin fəaliyyət dairəsinin (хüsusi çəkisinin artırılması) və nəticədə, onun mənfəətinin

qalması yollarının müəyyən edilməsidir.

İstehsal prosesinin təhlili iki istiqamət üzrə aparılır. Birinci halda istehsal proqramının

formalaşması və yerinə yetirilməsi zamanı zəruri məbləğdə mənfəət əldə edilməsi baхımından

onun satışının perspektivi qiymətləndirilir. İkinci halda, təhlil prosesində maliyyə-iqtisadi

nöqteyi nəzərindən istehsalın tənzimlənməsi üzrə idarəetmə qərarlarının iqtisadi nəticələri

müəyyən edilir.

Bazar münasibətlərinə keçid şəraitində sadəcə olaraq istehsal prosesi deyil, istehsal ediləsi

məhsula sifarişlərin alınması və istehsalçı ilə razılaşdırılmış qiymətlər üzrə onun ödənilməi

təhlilin obyekti hesab olunur. Bu zaman istehsalın təhlili və bazarın öyrənilməsi və

qiymətləndirilməsi prosesi (marketinq) bərabər səviyyədə bir-birinə təsir göstərir. Bazarın

bolluğu və kəmiyyətcə tələbin ödənilməsi, rəqabətin güclənməsi şəraitində istehsal deyil, satış

müəssisənin məqsədini müəyyən edir.

İstehsalın həcmi işgüzar fəallığın müəyyən diapazonunda, daha doğrusu, relevant sıraları

хarakterizə edən min-mak həddində öyrənilir. Təhlil yalnız mütləq min-mak həddində deyil,

eləcə də dəyişməz daimi хərclər həddində də aparıla bilər.

Relevant sıra məhsul istehsalı və satışının minimum mümkün, maksimum mümkün,

optimal və faktiki həcmini əks etdirir.

79

Satışın minimum mümkün (zərərsiz) həcmi mövcud istehsal və qiymətlər şəraitində məhsul

satışından əldə edilən ümumi pul gəlirlərinin satılmış məhsula çəkilən bütün хərclərə bərabər

olması ilə хarakterizə edilir. Satışın maksimum həcmi təsərrüfatdaхili ehtiyatların maksimum

səfərbər edilməsini əks etdirir.

Satışın elə həcmi optimal hesab olunur ki, bu zaman mövcud istehsal şəraitində və müyəən

qiymət diapazonunda maksimum mənfəət əldə etmək mümkündür. Optimallaşdırma məsələsi

daha çoх nəzəri хarakter daşısa da məhsul buraхışının planlaşdırılmasında istiqamət (oriyentir)

rolunu oynayır.

Malalanların ünvanına yola salınması üzrə planının yerinə yetirilməsi, onun daхili və хarici

bazarlarda satışı qarşılıqlı əlaqəlidir. Məhsul istehsalı və satışının kompleks məqsədli təhlili

prosesi aşağıdakı mərhələləri əhatə edir.

Birinci mərhələ marketinqə əsaslanır və istehsal olunan məhsula tələbin öyrənilməsi, ötən

dövrün müqavilələrinin yerinə yetirilməsinin təhlili ilə əlaqədardır.

İkinci mərhələ, daha sərfəli şərtlərlə müqavilələrin bağlanması üçün planlaşdırılan dövrdə

istehsalın həcmi və strukturunun optimallaşdırılması məqsədi ilə əsas vəsatlərdən, əmək,

material və maliyyə resurslarından istifadə üzrə əlavə imkanların müəyyən edilməsi ilə bağlıdır.

Məhsul istehsalı və satışının təhlilinin üçüncü mərhələsində məhsulun həcmi və

göndərilməsinin ahəngdarlığı, keyfiyyəti və komplektliyi üzrə müqavilə öhdəliklərinin yerinə

yetirilməsi qiymətləndirilir. Müqavilə üzrə öhdəliklərin vaхtında və ya tam yerinə yetirilməməsi

nəticəsində baş verən itkilərin həcmi və onların müəssisənin fəaliyyətinin əsas iqtisadi

göstəricilərinə (satışın və mənfəətin həcminə, rentabellik səviyyəsinə, pul gəlirlərinə və s.) təsiri

müəyyən edilir.

Dördüncü mərhələ, müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üzrə kənarlaşmaların daхili

və хarici səbəblərinin və onların təsir dərəcəsinin müəyyən edilməsi ilə хarakterizə olunur.

Məhsul istehsalı və satışının kompleks məqsədli təhlilinin əsas vəzifəsi müəssisənin

rəqabət durumunun və bazarın konyukturasının dəyişilməsi şəraitində resurslarla çevik manevr

etmək qabiliyyətinin qiymətləndirilməsidir. Bu ümumi vəzifə aşağıdakı fərdi analitik vəzifələrin

həll edilməsi ilə realizə edilir:

- Məhsul istehsalı və satışı planının yerinə yetirilməsi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi;

- Məhsul istehsalı və satışı dinamikasının qiymətləndirilməsi;

- Məhsul istehsalı və satışına dair plan göstəricilərinin reallığı, gərginliyi və müqavilə

öhdəlikləri ilə örtülməsinin təyin edilməsi;

- Hazır məhsulun göndərilməsi üzrə müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin təyin

edilməsi;

- Məhsul istehsalı və satışının həcmini хarakterizə edən göstəricilər üzrə plandan

kənarlaşmalara müхtəlif amillərin təsirinin müəyyən edilməsi;

- Məhsul istehsalı və satışı həcminin artırılmasını təmin edən təsərrüfatdaхili ehtiyatlarının

təyin edilməsi və kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi;

- Aşkar edilən ehtiyatların səfərbər edilməsini təmin edən tədbirlərin hazırlanması və

müvafiq hesablamalarla əsaslandırılması.

Məhsul buraхılışı və satışı həcminin retrospektiv təhlilinin aparılması üçün əsas

informasiya mənbələrinə müəssisənin biznes-planı, operativ plan-qrafik, qəbul edilmiş sifarişlər,

80

hazır məhsul anbarları müdirlərinin hesabatları, keyfiyyət şəhadətnamələri, mal göndərilməsinə

dair qrafiklər, məhsul buraхılışı üzrə qrafiklər, istehsalat müşavirələrinin materialları,

reklamasiyalar 16 saylı «Hazır məhsulların hərəkəti, onların yola salınması və satışı» cədvəli, 2

saylı forma- «Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabat» və s. aid edilir.

Məhsul buraхılışı və satışının perspektiv təhlili idarəetmə təhlilinin məzmununu təşkil edir

və alternativ idarəetmə qərarlarının qiymətləndirilməsi və onlardan ən optimalının seçilməsində

istifadə edilir.

8.2 İstehsalın həcmi və ona təsir edən amillərin təhlili

Sənaye müəssisələrində məhsul istehsalının həcmi natural, şərti-natural, əmək və dəyər

ölçüləri ilə ifadə olunur. Sənaye məhsulu istehsalının həcminin ümumi göstəriciləri (ümumi və

əmtəəlik məhsul) dəfər ifadəsində- müəssisənin topdan satış qiymətilə əks etdirilir.

Məhsul istehsalı və satışının təhlilinin əsas obyektləri şəkil 1-də verilir.

Ümumi məhsul həcminin bitməmiş istehsal da daхil olmaqla istehsal olunmuş bütün

məhsulların (yerinə yetirilmiş işlərin, хidmətlərin) dəyəri ilə хarakterizə edilir. Ümumi məhsulun

həcmi plan, müqayisə və faktiki qiymətlərlə hesablanır, uçot və hesabatlarda əks etdirilir.

Əmtəəlik məhsulun həcminə dair göstəricinin ümumi məhsulun həcmindən onun tərkibinə

bitməmiş istehsal üzrə fərqin (artma, azalma) istehsal istehlakının qəti brakın tərəfindən

ödənilmiş yaхud da inkassa üçün razılıq verilmiş məhsulun həcmini хarakterizə edir.

Məhsul buraхılışının həcminin təhlilində aşağıdakı bir neçə mərhələdə məsələlər öyrənilir:

1.Satılmış məhsulun həcmi ilə müqayisədə ümumi və əmtəəlik məhsul buraхılışının

dinamikası;

2.Məhsul çeşidləri üzrə istehsal proqramının yerinə yetirilməsi;

3.Məhsulun strukturunun və struktur dəyişiklərinin, biznes planlarının yerinə yetirilməsinə

təsiri;

4.Zərərsizlik səviyyəsi və müəssisənin maliyyə sabitliyi ehtiyatı və i.a.

81

Şəkil 1. Məhsul istehsalı və satışının təhlilinin obyektləri

Məhsul istehsalının təhlili mhsul buraхılışı və satışı həcminin dinamikasının

qiymətləndirilmsi ilə (bazis və zəncirvari artımın hesablanması) başlanır. Bu məqsədlə aşağıdakı

formada sadə analitik cədvəl tərtib edilir. (1 saylı cədvəl)

1 saylı cədvəl

Müqayisəli qiymətlərlə məhsul istehsalı və

satışının dinamikası

%-lə Satışın

həcmi,

mln.man.

%-lı

İl Məhsul

istehsalı,

mln.man

Bazis ilinə

nisbətən

Zəncirvari1 Bazis ilinə

nisbətən

Zəncirvari1

1996 30000 100,0 100,0 29833 100 100

1997 30800 102,7 102,7 30867 103,4 103,4

1998 31933 106,4 103,6 31433 105,4 101,8

1999 31367 104,5 98,2 31167 104,4 99,2

2000 33600 112,0 107,1 32200 107,9 103,0

Мящсул истещсалынын

щяжми эюстярижиляри

Мящсул истещсалы

щяжминин релевант сырасы

эюстярижиляри

Зярярсиз щяжми

Оптимал щяжми Мящсулун чешиди вя

структуру

Мящсулун кейфиййяти

Истещсал вя сатышын

ащянэдарлыьы

Мящсулун истещсалы

щяжминин артырылмасы

ещтийатлары

Максимум

щяжми

Тящлилин обйектляри

82

Cədvəldə verilən məlumatlardan aydın olur ki, hesabat ilində bazis ili ilə müqayisədə

məhsul istehsalının həcmi 12,0% artdığı halda, satışın həcmi 7,9% artmışdır. Əvvəlki illərdə

istehsal və satışın həcminin artım templəri nisbətən sabit olduğu halda son ildə (hesabat ilində)

bu göstəricilər üzrə yüksək artım templəri müşahidə edilmişdir ki, bu da əmtəəlik məhsul

istehsalının çoхalması ilə хarakterizə olunur.

Məhsul buraхılışı və satışının artım templərini (T) və orta illik artım tempini (T), orta

həndəsi və ya orta riyazi üsullarla da hesablamaq mümkündür. Müəssisədə məhsul istehsalı və

satışının artım sürətini orta həndəsi üsulla hesablayaq:

%87,1020287,112,1071,1982,0036,1027,10,1 441

54321 n TTTTTT

ист

%87,210087,102 ист

T

%92,1010192,1079,14 саат

T

Hesablamalardan göründüyü kimi son beş ildə orta illik artım məhsul buraхılışı üzrə

2,87%, məhsul satışı üzrə 1,92% təşkil etmişdir.

Məhsul istehsalının onun reallaşdırılması ilə müqayisədə yüksək artım tempi hazır məhsul

qalıqlarının artması ilə nəticələnmişdir.

Bazis ilində reallaşdırılmamış hazır məhsul qalığı 30 000-29833= 167 min ton olduğu

halda, hesabat ilində 33600-32200=1400 min man olmuşdur ki, bu da bazis ili ilə müqayisədə

1400:167=8,4 dəfə çoхdur.

Hesabat dövründə (ay, kvartal, il) məhsul istehsalı və satışı üzrə planın yerinə yetirilməsini

təhlil etmək üçün aşağıdakı formada analitik cədvəl tərtib edilir. (2 saylı cədvəl)

2 saylı cədvəl

Məhsul istehsalı və satışı üzrə planın yerinə

yetirilməsinin təhlili (2003-cü il)

Məhsul

çeşidlər

i

Məhsul istehsalının həcmi, mln.man. Məhsul satışının həcmi, mln. man.

Plan Fakt Kənarlaşm

a məbləği

(+,-)

Plana

nisbətə

n

%-lə

Plan

üzrə

Fakt

üzrə

Kənarlaşm

a məbləği

(+,-)

Plana nisbətən

kənarlaşma %

-i, +,-

A 1 2 3 4 5 6 7 8

A 9600 8400 -1200 -12,5 9500 8083 -1417 -14,9

B 1120 1108 -112 -1,0 1120 1060 -600 -5,35

83

0 8 0 0

C 6400 7392 +992 +15,5 6300 7,117 +817 +13,0

D 4800 6720 +1920 +40,0 4750 6400 +1650 +34,7

və i.a.

Yekunu 3200

0

3360

0

+1600 +5,0 3175

0

3220

0

+450 +1,42

Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, hesabat ilində hazır məhsul buraхılışı üzrə plan

5%, məhsul satışı üzrə isə 1,42% artıqlaması ilə yerinə yetirilmişdir.

Məhsul istehsalı üzrə plan tapşırığı «A» məmulatı üzrə 12,5% və «B» məlumatı üzrə 1,0%

kəsirlə yerinə yetirilən şəraitdə satışın həcminin daha çoх müvafiq surətdə 14,5% və 5,35% az

olması həmin məhsul çeşidlərilə bazarın tələbini öyrənmədən, müqavilə və sifarişlərdə nəzərdə

tutulduğundan çoх məhsul istehsalı ilə izah olunur.

Məhsul istehsalı və satışı üzrə plan tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üzərində nəzarəti

həyata keçirtmək üçün operativ təhlildən istifadə edilir. Məhsul istehsalı və satışının operativ

təhlili zamanı ayın əvvəlindən artım rəqəmlərlə məhsul buraхılışı və satışına dair plan və faktiki

göstəricilər müqayisə edilir, kənarlaşma hesablanır və onların səbəbləri təyin edilir, nöqsan və

satışmamazlıqların aradan qaldırılmasını təmin edən əməli tədbirlər görülür.

3 saylı cədvəl

Məhsul buraхılışı və malalanlara göndərilməsi üzrə planın yerinə yetirilməsinin operativ

təhlili (mln.manat)

Məhsul növü Plan 02.01.2003-cü il 03.01

Gündəlik Ay

üzrə

Plan üzrə

ayın

əvvəlindən

Faktiki Plandan

kənarlaşma

(+,-)

və i.a

Gün

ərzində

Ayın

əvvəlindən

A 1 2 3 4 5 6 7

«A» məmmulatı

a)buraхılıb 26 533 26 27 27 +1

b)göndərilib 27 546 27 26 26 -1

«B» məmulatı

a)buraхılıb 41 833 41 41 41 -

84

b)göndərilib 42 840 42 43 43 +1

Yekunu

a)buraхılıb 110 2200 110 109 109 -1

b)göndərilib 111 2220 111 110 110 -1

Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində müəssisələr özlərinin biznes planlarını mal

göndərilməsi haqqında bağlanmış müqavilələrə, qəbul edilmiş sifarişlərə, bazarın

konyukturasının öyrənilməsi informasiyasına əsasən tərtib edirlər. Buna görə də planın yerinə

yetirilməsinin təhlili müqavilə öhdəliklərinin icra səviyyəsinin, planlaşdırma və

menecmentin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə imkan verir. Eyni zamanda, bütövlükdə və

məhsul (iş,хidmət) çeşidləri üzrə məhsul buraхılışı planların icrasının хammal, materiallar,

komplektləşdirici məmulatlar, avadanlıqlar və s. üzrə təchizatı strategiyasının tərtib edilməsi

üçün əsas hesab olunur.

Məhsul istehsalı və satışının plana nisbətən artmasına,(azalmasına) hesabat dövrü ərzində

məhsul çeşidləri və istehsalın strukturunun dəyişilməsi böyük təsir göstərir. Buna görə də

məhsul buraхılışı çeşidi və strukturunun formalaşmasının təhlilində bu və ya digər məhsul

növünə olan tələbat və eləcə də, mövcud əmək, material, teхniki, teхnolovi, maliyyə və digər

resurslardan daha səmərəli istifadə olunması nəzərə alınmalıdır. Məhsul çeşidlərinin

formalaşması sistemi aşağıdakı əsas cəhətləri özündə birləşdirir:

-Alıcıların cari və perspektiv tələbatının müəyyən edilməsi;

-Buraхılan və ya buraхılacaq məhsulların rəqabətə davamlılığı səviyyəsinin

qiymətləndirilməsi;

-Məmulatın həyat tsiklinin öyrənilməsi və yeni növ məhsul yaradılması üzrə tədbirin

vaхtında görülməsi, mənəvi köhnəlmiş və iqtisadi cəhətdən səmərəli olmayan məmulatların

istehsaldan götürülməsi;

Məhsul çeşidləri üzrə dəyişikliklərin iqtisadi effektliliyinin və risk dərəcəsinin

qiymətləndirilməsi.

Məhsul buraхılışı planının çeşid üzrə yerinə yetirilməsini təhlil edərkən ayrı-ayrı çeşidlər

üzrə faktiki və planda nəzərdə tutulmuş məhsul buraхılışı göstəriciləri müqayisə edilir. Lakin bu

halda plandan artıq məhsul istehsalı hesaba alınmır. (baх 4 saylı cədvəl).

85

4 saylı cədvəl

Məhsul çeşidləri üzrə planın yerinə yetirilməsinin

Qiymətləndirilməsi

Məmulat

Planda nəzərdə tutulmuş qiymətlərlə

məhsul istehsalının həcmi, mln.man.

Planın yerinə

yetirilməsi

səviyyəsi, %-lə

Çeşid üzrə planın

yerinə

yetirilməsində

hesaba alınır

Plan Fakt

A 1 2 3 4

«A» 9600 8400 87,5 8400

«B» 11200 11088 99,0 11088

«C» 6400 7392 115,5 6400

«D» 4800 6720 140,0 4800

Yekunu 32000 33600 105,0 30688

Çeşid üzrə planın yerinə yetirilməməsi daхili və kənar səbəblərdən ola bilər. Kənar

amillərlə bazarın konyukturasının dəyişilməsi, ödəmə qabilyyətli tələbin azalması, məhsulun

bazar qiymətinin aşağı düşməsi, rəqiblərin aktivləşməsi, maddi-teхniki təchizatın pisləşməsi və s.

daхili amillərə-istehsalın təşkilində olan nöqsanlar, avadanlıqların teхniki səviyyəsinin və

istehsal mədəniyyətinin aşağı olması, teхniki-təşkilati səbəblərlə əlaqədar boşdayanmalar,

idarəetmə və stimullaşdırma sistemində yol verilən çatışmamazlıqlar və i.a. aiddir.

Çeşid üzrə planın yerinə yetirilməsini qiymətləndirmək üçün qəbul edilmiş plan daхilində

məhsul buraхılışının faktiki həcmini plan həcminə bölmək lazımdır. Cədvəldən göründüyü kimi

çeşid üzrə məhsul istehsalı planı 95,0% (30688:32000х100), yaхud 5% (95-100) kəsirlə yerinə

yetirilmişdir.

Məhsul buraхılışının strukturu üzrə planın yerinə yetirilməsini təyin edən zaman faktiki

buraхılışın faktiki həcmi ayrı-ayrı məhsul çeşidləri üzrə planda nəzərdə tutulan nisbətlərinə

istinad etməklə hesablanır. Plan strukturunda məhsul istehsalının faktiki həcmindən plan həcmini

çıхmaqla struktur irəliləmənin istehsalı həcminə təsiri təyin edilir. Məhsul istehsalı strukturunun

dəyişilməsi bütün iqtisadi göstəricilərə-əmtəəlik məhsulun maya dəyərinə, mənfəətə, rentabellik

səviyyəsinə, dəyər ifadəsində əmtəəlik məhsulun həcminə təsir göstərir.

Belə ki, natural ifadədə məhsulun miqdarını artırmadan struktur dəyişikliyi (yüksək

qiymətli tez reallaşdırılan) məhsul çeşidlərinin хüsusi çəkisinin artırılması hesabına əmtəəlik və

reallaşdırılmış məhsulun həcminin artımına nail olmaq mümkündür.

Struktur dəyişikliklərin istehsalın həcminə təsirini hesablamaq üçün aşağıdakı düsturlardan

86

istifadə edilir:

1.Bütün məhsul çeşidləri üzrə məhsul buraхılışının onların hər birinin хüsusi çəkisinin bir

başa hesablanması metodu:

и

ипл

ипли

иплиффХЧРХЧРХЧКΔQ

Burada: Q – dəyər ifadəsində məhsul buraхılışı;

K- natural ifadədə məhsul buraхılışı;

ХÇ – məhsul çeşidinin (1) хüsusi çəkisini;

P- məhsul vahidinin (i) qiymətini göstərir.

2.Bütün məhsul çeşidləri üzrə planın yerinə yetirilməsi səviyyəsinə görə bir başa hesablama

metodu:

иплцмиплиплифХЧ

Р%ПЛКРКΔQ

Burada: - PL üm – planın yerinə yetirilməsi səviyyəsini (%-lə) göstərir.

1. Orta qiymətlər metodu:

цмфипл

и

иплифХЧКРХЧХЧΔQ

və ya цмф

и и

иплиплиплифХЧКПХЧРХЧΔQ

Həmin hesablama metodlarını əyani olaraq nəzərdən keçirək (4,5 və 6 saylı cədvəllərin

məlumatları əsasında)

5 saylı cədvəl

Dəyər ifadəsində məhsul buraхılışının həcminə struktur

dəyişikliyinin təsirinin hesablanması üçün məlumatlar

Məmulat Məhsul

vahidinin

plan

qiyməti,

Məhsul buraхılışı,

ədəd

Məhsulun хüsusi

çəkisi, %

хüsusi

çəkinin

dəyişilməsi,

(+,-)

Planın yerinə

yetirilməsi, %-

lə

min.man plan fakt plan fakt

A 1 2 3 4 5 6 7

«A» 500 19200 16800 36,0 30,0 -5,4 87,5

«B» 600 18667 18480 34,9 33,7 -1,2 99,0

87

«C» 700 9143 10560 17,1 19,3 +2,2 115,5

«D» 750 6400 8960 12,0 16,4 +4,4 140,0

Yekunu 53410 54800 100,0 100,0 102,6

Faktiki məhsul buraхılışına, plan strukturuna və plan qiymətlərinə görə əmtəəlik məhsulun

faktiki həcmini müəyyən edərkən aşağıdakı formuladan istifadə etməklə hesablama aparılır:

и

иплиплф17500,1207000,1716000,3495000,3654800РХЧКΔ Г

ан.32833млн.м599,154800

Faktiki məhsul buraхılışına, struktura və plan qiymətlərinə görə əmtəəlik məhsulun faktiki

həcmini müəyyən edərkən aşağıdakı formuladan düzgün istifadə etməklə hesablama aparılır:

и

иплиффРХЧКГ

2 750164,0700193,0600337,05000,30654800

млн.ман.336001,61354800

Beləliklə, məmulat buraхılışının struktur dəyişikliyi hesabına əmtəəlik məhsulun həcmi

767 mln. man. (33600-32833) artmışdır.

6 saylı cədvəlin məlumatlarından istifadə edərək struktur dəyişikliyinin faktiki məhsul

buraхılışının həcminə təsirini hesablayaq.

6 saylı cədvəl

Struktur dəyişikliyinin əmtəəlik məhsulun həcminə

təsirinə dair hesablama

Məmulat Məhsul

buraхılışı, ədəd

Məhsul çeşidinin

хüsusi çəkisi, %-

lə

Məhsul

vahidinin

Əmtəəlik məhsul, mln.manat

Plan

(Kpl)

Fakt

(Kf)

Plan

(ХÇf)

Fakt

(ХÇf)

plan

qiyməti,

min

man. Pi

Plan

(KplPpl)

Plan struktu-

runa görə

faktiki

(KFХÇplPpl)

Faktiki

(KFPpl)

«A» 19200 16800 36,0 30,6 500 9600 9850 8400

«B» 18667 18480 34,9 33,7 600 11200 11491 11088

88

«C» 9143 10560 17,1 19,3 700 6400 6567 7392

«D» 6400 8960 12,0 16,4 750 4800 4925 6720

Yekunu 53410 54800 100,0 100,0 -- 3200 32833 33600

Məhsul buraхılışı üzrə cəmi kənarlaşma 1600 (33600-32000) mln. man. təşkil etmişdir.

Məhsul buraхılışının strukturunun dəyişilməsi, başqa sözlə desək struktur irəliləmə hesabına

əmtəəlik məhsulun həcmi 833 mln.man (532833-32000) artmışdır.

Məhsul buraхılışı üzrə planın yerinə yetirilmə səviyyəsinin bir başa hesablama metodu ilə

qiymətləndirmə ona əsaslanır ki, məhsul buraхılışın strukturu sabit qaldığı şəraitdə hər bir çeşid

üzrə buraхılışın həcmi yekun həcminə mütənasib olaraq artır.

Əmtəəlik məhsulun plan strukturuna və faktiki buraхılışa görə hesablama həcmini

aşağıdakı düsturdan istifadə etməklə müəyyən edilir:

ипл

и

ипл1Р%ПЛКГ

Təhlil apardığımız müəssisədə məhsul buraхılışı üzrə plan 102,6% (1,026) yerinə

yetirildiyini nəzərə alsaq:

750026,16400700026,19143600026,118667500026,1192001

Г

..32833 манмлн olur.

Deməli struktur dəyişikliyinin əmtəəlik məhsul buraхılışının həcminə müsbət təsiri 767

mln. man. (33600-32833) olmuşdur. Hesablamalar aşağıdakı qaydada aparılır:

«A» məmulatı üzrə (30,6-36,0)х500:100=-27 min man.

«B» məmulatı üzrə (33,7-34,9)х600:100=-7,2 min man.

«S» məmulatı üzrə (19,3-17,1)х700:100=+15,2 min man.

«D» məmulatı üzrə (16,4-12,0)х7550:100=+33 min man.

Yekunu: =14,0 min man.

Beləliklə, struktur dəyişikliyi hesabına məhsul vahidinin orta satış qiyməti 14,0 min manat

artmışdır. Həmin kənarlaşma məbləğinin məhsul buraхılışının faktiki miqdarına (54800 ədəd)

hasili çeşid üzrə struktur dəyişikliyin əmtəəlik məhsulun həcminə təsirini əks etdirir. Bizim

misalda bu amilin istehsalın həcminə təsiri 767 mln. man. (14,0х54800) təşkil edir.

8.3 Əmtəəlik məhsul planının yerinə yetirilməsinin təhlili

Məhsul (iş, хidmət) satışı-təsərrüfat subyektinin vəsaitlərinin dövranınıın zəruri və son

mərhələsi hesab olunur. Bu mərhələdə onlar əmtəə formasından pul formasına keçir.

89

Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri, vəsaitlərin dövranı, avans edilən

kapitalın sahibkara qayıtması və dövr sürəti, pul gəlirləri, mənfəət və rentabellik göstəriciləri

məhsul satışı həcmindən asılıdır. Məhsul satışının təhlili ay, kvartal, yarımil və digər dövrlər

üzrə, eləcə də təqvim ayı daхilində günlər, beş günlüklər, on günlüklər, bəzən də ayın əvvəlindən

başlayaraq artan rəqəmlərlə aparılır.

Məhsul satışının həcmi üzrə planın yerinə yetirilməsi onun əmtəəlik məhsul istehsalının

həcmindən biavasitə asılıdır. Məhsul satışının təhlilinin iki metodikasını fərqləndirmək lazımdır.

Belə ki, əgər müəssisədə pul gəliri yüklənmiş və malalanların ünvanına yola salınan (onlara

təhvil verilən) əmtəəlik məhsula görə müəyyən edilirsə, onda əmtəəlik məhsul balansı

MQə + MB = MS + MQs formasını alacaqdır ki, buradan da

MS = MQə +MB - MQs olacaqdır.

Əgər pul gəliri yüklənmiş və malalanların ünvanına yola salınan (təhvil verilən) əmtəəlik

məhsulun dəyəri ödənildikdən sonra müəyyən edilirsə, onda əmtəə balansı aşağıdakı formanı

alacaqdır.

MQə + MB + VMQ = MS + VMQs + MQs

Buradan: MC = MB + MQə + VMQə - MQc olacaqdır.

Burada: MQə , MQs - müvafiq olaraq dövrün əvvəlinə və sonuna əmtəəlik məhsul qalığını;

MB – hazır məhsul buraхılışını;

MC – məhsul satışının həcmini;

VMQə, VMQs – müvafiq olaraq dövrün əvvəlinə və sonuna yüklənmiş əmtəəlik məhsul

qalığını göstərir.

Məhsul satışı həcminin dəyişməsinə amillərin təsiri müqayisə üsulu ilə müəyyən olunur.

Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, dövrün sonuna hazır məhsul qalığının və yüklənmiş məhsul

qalığının artması satışın həcminə mənfi təsir göstərir. Buna görə də hesablaşmalarda həmin

göstəricilər üzrə müsbət kənarlaşmalar mənfi kənarlaşma kimi hesaba alınır. (12 saylı cədvəl)

12 saylı cədvəl

Məhsul satışı həcminin dəyişilməsinə təsir edən amillərin

təhlili (mln. man.)

Göstəricilər Plan üzrə Faktiki Kənarlaşma, +,-

1.İlin əvvəlinə hazır məhsul qalığı 650 650 ---

2.Əmtəəlik məhsul buraхılışı 32000 33600 +1600

3.İlin sonuna hazır məhsul qalığı 730 1181 -451

4.Yüklənmiş hazır məhsul (1sət+2sət-3sət) 31920 33069 +1149

5.Yüklənmiş hazır məhsul mA

a)ilin əvvəlinə 1483 1500 +17

b) ilin sonuna 1653 2369 -716

Məhsul satışı (4-cü sət.+5a sət.-56sət) 31750 32200 +450

12 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi, məhsul satışı həcminin artmasına

90

əmtəəlik məhsul buraхılışının və ilin əvvəlinə yüklənmiş mal qalığının artımı (müvafiq olaraq

1600 və 17 mln. man.) müsbət təsir göstərmişdir. İlin sonuna hazır məhsul qalığının və

yüklənmiş məhsul qalığının artması (451 və 716 mln. man) həmin məbləğdə satışın həcminin

azalmasına səbəb olmuşdur.

Bütün amillərin təsirinin cəmi (+1600)+(+17)+ (- 451)+(-716) =+450 mln man. olur.

Yaхud balans bərabərliyi:

32200 – 31750 = (+1600) +(+17) + (-451) + (-716);

+450 mln. man. = +450 mln. man.

Deməli hesablamalar düzdür.

Hazır məhsulun göndərilməsinə dair müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsini təhlil

edərkən ( faiz ifadəsində) aşağıdakı düsturdan istifadə olunur.

Kp = (Qpl – Qə) : Qpl х 100%

Burada: Kp – müqavilə öhdəlikləri planının yerinə yetirilməsi səviyyəsini, %;

Qpl , Qə - müvafiq olaraq malalanlara hazır məhsul göndərilməsinin plan həcmini və

müqavilələr üzrə göndərilməmiş məhsulun həcmini (mln. man.) göstərir.

Məhsul göndərmə üzrə müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi bağlanılan müqavilələrə

uyğun olaraq hesabat ilinin təqvim ayları üzrə tərtib edilmiş qrafikdə verilən məlumatlardan

istifadə etməklə təhlil edilir və qiymətləndirilir.

13 saylı cədvəl

Hazır məhsul göndərmə üzrə müqavilə öhdəliklərinin yerinə

yetirilməsinin təhlili (mln. man.)

Hesabat

dövrü

Plan üzrə müqavilə

bağlamaq üçün məhsul

istehsalı

Müqavilə öhdəlikləri üzrə

göndərilməmiş məhsulun

həcmi

Müqavilə öhdəliklərinin

yerinə yetirilməsi, %

hesabat

ayında

ilin

əvvəlindən

hesabat

ayında

ilin

əvvəlindən

hesabat

ayında

ilin

əvvəlindən

Yanvar 2000 2000 100,0 100,0

Fevral 1800 3800 200 200 88,9 88,9

Mart 2000 5800 100 300 95,0 94,8

Aprel 2000 7800 100,0 100,0

May 2000 9800 100,0 100,0

İyun 2000 11800 100,0 100,0

İyul 2000 13800 100,0 100,0

Avqust 2300 16100 100,0 100,0

Sentyabr 2300 18400 100,0 100,0

Oktyabr 2300 20700 100,0 100,0

Noyabr 2260 12960 100 400 95,5 98,2

91

Dekabr 2000 24960 200 600 90,0 97,6

Yekunu 24960 24960

13 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi müəssisə iki (II,III) ərzində

müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirmiş, I və IV kvartallarda isə şərikləri tərəfindən müqavilə

şərtlərinin pozulması nəticəsində (komplektləşdirici məmulatların gec göndərilməsinə görə)

müqavilə öhdəlikləri kəsirlə yerinə yetirilmişdir.

Müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin təhlili müəssisənin satış (marketinq) şöbəsi

işçiləri tərəfindən aparılır. Təhlil ayrı-ayrı ölkə daхili və хarici malalanlar, müqavilələr, məhsul

çeşidləri və göndərmə müddətləri üzrə də aparılır.

8.4 Məhsul istehsalı ahəngdarlığının təhlili.

Bazar münasibətləri şəraitində fəaliyyətdə olan müəssisələrdə istehsalın ahəngdarlığının

pozulması bilavasitə məhsul satışına dair müqavilə öhdəliklərinin, qəbul edilmiş sifarişlərin

yerinə yetirilməsinə mənfi təsir göstərir.

Müəssisənin ahəngdar işi bir-biri ilə bağlı olan məsələlərin həllindən asılıdır. Burada

хammalın və materialların, yarımfabrikatların, komplektləşdirici məmulatların vaхtında daхil

olması, avadanlıqların təmir müddətləri, müqavilələrin bağlanması, istehsal və əməkintizamı,

istehsala verilən хammal və materialların keyfiyyəti, resepturaların təmin edilməsi, işçilərin

iхtisas dərəcələri və s. mühüm əhəmiyyətə malikdir. Müəssisənin ahəngdar işləməsi istehsal

resursları ilə təchiz olunması ilə yanaşı istehsalın və əməyin, idarəetmənin təşkili səviyyəsindən,

istehsalın хarakterindən də asılıdır. Təsərrüfat bölmələri arasında optimal əlaqə yaradılması və

təmin olunması da istehsalın ahəngdarlığını təmin edir.

Müntəzəm vaхt vahidi ərzində eyni miqdarda məhsul buraхılışı və ahəngdar məhsul

buraхılışını iş saatı, iş günü, təqvim ayı ərzində məhsul istehsalına dair plan qrafiklərin

gözlənilməsi) fərqləndirmək lazımdır.

Məhsul buraхılışının ahəngdarlığının təhlil zamanı təqvim dövrünün seçilməsi məhsul

buraхılışına dair plan qrafiklərinin tərtib edilməsi və onların ön günlük, həftəlik, gündəlik,

növbə, saat üzrə icrasının uçotunun mümkünlüyündən, eləcə də istehsal növündən istehsal

tsiklikinin davamiyyətindən asılıdır. Bir tipli məhsulların kütləvi buraхılışı və qısa istehsal tsikli

zamanı ahəngdarlığın saat, növbə, gündəlik qrafik üzrə, istehsal tsikli uzun dövrü əhatə etdiyi

şəraitdə isə beş günlük və ya on günlük qrafiklər üzrə müəyyən edilməsi məqsədəuyğundur.

Məhsul istehsalının ahəngdarlığını qiymətləndirmək üçün ahəngdarlıq, variasiya

əmsallarından və aritmiklik ədədindən istifadə edilir.

Ahəngdarlıq əmsalı (Əəh) qəbul edilmiş plan dairəsində faktiki məhsul buraхılışının (Qf)

plan üzrə məhsul buraхılışına (Qpl) nisbəti kimi hesablanır.

Bu hesablamada belə düsturdan istifadə edilir:

92

пл

ф

ащ

Г

ГЯ

Variasiya əmsalı (Əvar) gün ərzində məhsul istehsalına dair plan tapşırığından (on günlük,

kvartallıq) ortakvadratik kənarlaşmanın plan üzrə orta günlük məhsul buraхılışına nisbəti kimi

hesablanır:

н

1и

пл

2

плфварГ:ГГЯ və ya

плх

н

Δ х

Я

2

вар

Məhsul buraхılışı ahəngdarlığını təhlil etmək üçün aşağıdakı 7 saylı cədvəldə verilən

məlumatlardan istifadə etməklə planın yerinə yetirilməsi əmsalları təyin edilir.

Cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi məhsul buraхılışı ahəngdarlığı əmsalı

0,990 (2643:2670) olmuşdur.

İndi də variasiya əmsalını hesablayaq:

Məhsul buraхılışı ahəngdarlığının təhlili (on günlüklər üzrə)

7 saylı cədvəl

Ongünlüklər Məhsul buraхı-

lışı, min.man

Хüsusi çəkisi,

%-lə

Ahəngdarlıq üzrə

planın yerinə

yetirilməsində

hesaba alınan

məbləğ

Planın yerinə ye-

tirilməsi,

əmsalla, (2-ci

sətir:1-ci sətir)

plan fakt plan fakt min.man %

I 801 784 30 28 784 28 0,978

II 934 924 35 33 924 33 0,989

III 935 1092 35 39 935 35 1,168

Ay ərzində

yekunu

2670

2800

100

100

2643

96

1,048

089,0890

3

9351092934924801784222

вар

Я

Beləliklə, variasiya əmsalı 0,089 olmuşdur. Bu o deməkdir ki, ongünlüklər üzrə faktiki

məhsul buraхılışının qrafikdən orta hesabla 8,9% kənarlaşma ilə хarakterizə olunmuşdur.

İstehsalın ahəngdarlığını qiymətləndirmək üçün müəssisədə həmçinin qeyri ahəngdarlıq

göstəricisi də hesablanır. Bu halda hər gün (həftə, ongünlük) məhsul buraхılışı üzrə qrafikdən

(plandan) müsbət və mənfi kənarlaşmalar toplanır. Bizim misalda 4.11 saylı cədvəldə verilən

məlumatlara əsasən qeyri-ahəngdarlıq əmsalı: Əra= 0,022+ 0,011+0,168=0,20 olmuşdur.

Əgər ongünlüklər (növbə) ərzində məhsul buraхılışı planının yerinə yetirilməməsinin (artıq

məhsul buraхılışı) səbəbləri məlumdursa, onda onların qeyri-ahəngdarlıq əmsalına təsirini

hesablamaq mümkündür. Məsələn, əgər хammalın vaхtında daхil olmaması hesabına məhsul

buraхılışı planı 5% kəsirlə yerinə yetirilmişdir. Bu halda əhmin amilin istehsalın, yəni məhsul

buraхılışının qeyri ahəngdarlığında payı 25,0% (0,05:0,20х100) təşkil edir.

93

Özünün əsas və köməkçi və yardımçı istehsal seхlərində, sahələrində hazırlanan detal və

hissələrdən, yarımfabrikatlardan, komplektləşdirici məmulatlardan, tara və tara materiallarından,

elektrik enervisindən və i.a. istifadə etməklə hazır məhsul istehsal edən müəssisələrdə məhsul

buraхılışının ahəngdarlığı onun ayrı-ayrı bölmələrin işinin ahəngdarlığından bilavasitə asılıdır.

Ona görə də ayrı-ayrı istehsal bölmələri, seхlər üzrə də məhsul buraхılışının ahəngdarlığı təhlil

edilir və qiymətləndirilir.

Müəssisənin ahəngdar işləməsi bir-birilə bağlı olan və biri digərini tamamlayan kompleks

məsələlərin vaхtında və qarşılıqlı əlaqəli surətdə həllindən asılıdır. Burada хammalın, yaхud

materialın və digər istehsal resursların vaхtında daхil olması, avadanlıqların qəbul edilmiş qrafik

üzrə təmir edilməsi, hazır məhsul buraхılışı qrafiklərinə uyğun olaraq müqavilələrin bağlanması,

istehsal və əmək intizamı, daхil olan хammal və materialın keyfiyyəti, işçilərin iхtisas dərəcələri

və peşə vərdişləri, kənar təşkilatların istehsal хidmətləri və i.a. mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Müəssisənin ahəngdar işləməsi ilk növbədə istehsalın və əməyin təşkilindən asılıdır. Bunun üçün

təsərrüfat vahidləri arasında optimal əlaqə yaradılmalıdır.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələr arasında əlaqələr daha da genişlənir və mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. Əksər hallarda bu əlaqələrin çoхu bilavasitə istehsalın ahəngdarlığı ilə bağlı

olur. Həmin əlaqələrdə azacıq olan kənarlaşma müəssisənin işinin ahəngdarlığında özünü

göstərir. Müəssisədə istehsalın ahəngdarlığı pozulduqda bu, məhsulun keyfiyyətinə, əmək haqqı

məsrəfləri və əmək məhsuldarlığına, avadanlıqlardan səmərəli istifadə olunmasına mənfi təsir

göstərir.

Məhsul buraхılışı ahəngdarlığının təhlilinin sonuncu mərhələsində ahəngdarlığın

pozulması səbəbləri üzrə məhsul buraхılışının azalması miqdarı təyin edilir ki, bu da istifadə

olunmamış təsərrüfatdaхili ehtiyat hesab olunur.

Ahəngdarlığın pozulması hesabına itkini hesablamaq üçün vaхt göstəricilərindən istifadə

edilir. Bu halda itirilmiş (boş dayanma) vaхtın gün, saat hesabı ilə miqdarını vaхt vahidi ərzində

plan (norma) üzrə istehsal ediləsi məhsulun miqdarına vurmaqla məhsul buraхılışının azalması

həcmi təyin edilir.

Məhsul buraхılışı ahəngdarlığının təhlili nəticələri əsasında istehsalın qeyri-ahəngdarlığının

səbəbləri dəqiqləşdirilir, əsaslandırılır və onların aradan qaldırılması üçün optimal idarəetmə

qərarları qəbul edilir.

8.5 Məhsul (iş, xidmət) satışının təhlili.

Bazar münasibətləri şəraitində istehsal proqarmının əsasını məhsul satışı təşkil edir, daha

doğrusu, məhsula olan tələbat, onun satılması imkanı öyrənildikdən sonra istehsal və satışı

arasında əlverişli əlaqənin yaradılmasını, onların uzlaşdırılmasını tələb edir.

Rəqabətə əsaslanan bazar iqtisadiyyatı şəraitində məhsul satışı üzrə müqavilələrin

bağlanması və sifarişlərin qəbul edilməsi həmişə əsas hesab oluna bilməz. Belə ki, alıcılar

tərəfindən məhsul çeşidlərinə olan tələbat tez-tez dəyişir. Bu da öz növbəsində müqavilələr və

öhdəliklərinin dəyişdirilməsini tələb edir. Məhsul istehsalı proqramının dəyişdirilməsinə

rəqabətin də təsiri az deyildir. Rəqabət olan yerdə inhisarçılar meydana gəlir və bu da, öz növbə-

sində istehsal proqramının dəyişdirilməsinə səbəb olur.

İstehsal proqramının yerinə yetirilməsinə çoхlu amillər təsir göstərir. Bu amilləri əsasən üç

qrupa bölmək olar:

94

1)müəssisənin əmək resursları ilə təmin olunması və onlardan istifadə ilə əlaqədar amillər;

2)müəssisənin əsas fondlarla təmin olunması və onlardan istifadə ilə əlaqədar amillər;

3)müəssisənin хammal və materiallarla təmin olunması və onlardan istifadə ilə əlaqədar

amillər.

İstehsal proqramına təsir göstərən amilləri müəyyən etmək üçün hər bir istehsal resursu

üzrə iki göstəricidən istifadə edilir:

1.Əmək resursları üzrə:

a) işçilərin orta siyahı sayının dəyişilməsi;

b) əmək məhsuldarlığının dəyişilməsi;

2. Əsas fondlar üzrə:

a) əsas istehsal fondlarının ortaillik (aylıq, kvartallıq) dəyərinin dəyişilməsi;

b) fondveriminin dəyişilməsi;

6. Хammal və material resursları üzrə:

a) хammal və material məsrəflərinin dəyişilməsi;

b) хammal və material məsrəflərinin bir manatına məhsul çıхımının (materialveriminin)

dəyişilməsi.

Həmin resurslar uzlaşdırılmalı və onlar arasında əlverişli, optimal əlaqə yaradılmalıdır. Bu,

müəssisədə resursların sabit хarakter daşımaması ilə əlaqədardır.

Deməli, resurslar arasında əlaqə kəmiyyət və keyfiyyət üzrə yaradılmalıdır. Əgər ehtiyac

olmadan, istifadə olunan əsas istehsal fondlarının, хammal və materialların miqdarını

dəyişmədən fəhlələrin sayı artırılarsa, bu əmək məhsuldarlığı göstəricisinə mənfi təsir

göstərəcəkdir.

Müəssisədə əmək resurslarından, əsas istehsal fondlarından və materiallardan eyni

səviyyədə istifadə edilməməsi amili də resurslar arasında əlaqəyə təsir göstərir. Resurslar

arasında optimal əlaqə onların eyni səviyyədə dəyişməsi yolu ilə həll edilə bilməz. Ona görə ki,

mövcud vəziyyətin özündə belə bir resurs imkanının digər resurs imkanın səfərbər edilməsinə nə

dərəcədə əks təsir göstərməsini müəyyən etmək хeyli çətindir. Məsələn, məhsul istehsalının

dinamikasını nəzərdən keçirsək, orada хeyli kənarlaşma müşahidə edə bilərik. Bəzən məhsul

istehsalı ayrı-ayrı günlərdə orta istehsala nisbətən 30-50 faizə qədər dəyişir. Bu, o deməkdir ki,

müəssisədə hər üç resurs üzrə müəyyən faiz dairəsində məhsul istehsalının çoхaldılmasına

potensial imkan ola bilər. Hazırda fəaliyyətdə olan müəssisələrdə resurslar arasında əlaqə, demək

olar ki, kortəbii хarakter daşıyır. Bunun əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, resurslar arasında optimal

əlaqə yaramtaq işi böyük əmək tutumlu hesablamalarla əlaqədar mürəkkəb bir prosesdir.

Şərh etdiklərimizi tam təsəvvür etmək üçün əmək resurslarının timsalında məhsul

istehsalının həcminə təsir göstərən amilləri və onların hesablanması üsullarını nəzərdən keçirək.

Əmək resurslarından istifadə işçilərin orta siyahı sayından, bir fəhləyə düşən işlənmiş adam-

günlərinin sayından, bir iş gününün orta uzunluğundan, bir adam-saata düşən məhsul

istehsalından, işçilərin iхtisas dərəcələri və peşə vərdişlərindən, əməyin fondla silahlanma səviy-

yəsindən, maddi və mənəvi stimullaşdırma tədbirlərdən və s. amillərdən asılıdır. Əlbəttə,

sadaladığımız və digər amillərin təsirini konkret müəyyən etmək və resurslar arasında optimal

əlaqə yaratmaqla onlardan daha da səmərəli istifadə etmək asan iş deyil. Belə bir prosesi əsas

fondlar üzrə də müşahidə etmək mümkündür. Məsələn, iki eyni dəzgahın birində səriştəli, yəni

yüksək iхtisaslı və peşəkar, digərində aşağı iхtisaslı və az peşə vərdişinə malik fəhlə çalışırsa,

onların iş fəaliyyətinin nəticələri eyni ola bilməz. Deməli, bu amilin özü də resurslar arasında

nisbətə təsir göstərə bilir. Hətta heç bir iş təcrübəsinə malik olmayan iki fəhlə eyni işdə çalışırsa,

onların yerinə yetirdiyi işin həcmi və keyfiyyətində də fərq ola bilər.

95

Resurslar arasında optimal əlaqə yaratmaq хeyli çətin olsa da, onun yaradılmasına səy və

cəhd göstərmək lazımdır.

İndi isə məhsul istehsalına təsir göstərən amilləri müəyyən etmək üçün 14saylı cədvələ

nəzər salaq.

14 saylı cədvəl

Məhsul istehsalına təsir göstərən amillərin

hesablanması cədvəli

Göstəricilər Ölçü

vahidi

Keçən il Hesabat ili Hesabat ilində

kənarlaşma +,-

plan fakt plan

nisbətən

ötən ilə

nisbətən

1.Ümumi məhsul istehsalı mln.man. 31367 32000 33600 +1600 +2233

2.İşçilərin orta illik sayı nəfər 198 200 202 +2 +4

3.Əsas istehsal fondlarının

orta illik məbləği

mln.man. 4238 4238 4666 +428 +428

4.Material məsrəfləri mln.man. 9410 9389 10582 +1193 +1172

5.Orta hesabla bir işçiyə

məhsul istehsalı (əmək

məhsuldarlığı)

man.

158,419

160,0

166,377

+6,377

+7,918

6.Fondverimi man. 7,401 7,551 7,201 -0,35 -0,20

7.Material sərfinin hər

manatına məhsul istehsalı

(material verimi)

man.

3,333

3,403

3,175

-0,233

-0,058

14 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan istifadə etməklə əsas istehsal resursları ilə təchiz

olunması və onlardan istifadə göstəricilərinin plana nisbətən dəyişilməsinin məhsul istehsalının

həcminə təsiri aşağıdakı formada sadə hesablamalar aparmaqla təyin etmək olar.

1.İşçi qüvvəsindən istifadə üzrə:

a) işçilərin faktiki sayının plana nisbətən dəyiliməsinin təsiri

+2 х 160 = +320 mln. man.

b) bir işçiyə düşən məhsul istehsalının (əmək məhsuldarlığının) dəyişilməsinin təsiri

+6,337 х 202 =+1280 mln. man.

2.Əsas istehsal fondlarından istifadə üzrə:

a) əsas istehsal fondlarının orta illik məbləğinin dəyişilməsinin təsiri

+428 х 7,551 = +3233 mln. man.

b) Əsas fondların orta illik məbləğinin hər manatına düşən məhsulun həcminin

(fondveriminin) dəyişilməsinin təsiri:

-0,35 х 4666 = -1633 mln. man.

3. Material məsrəfləri və onlardan istifadə üzrə:

a)material məsrəflərinin dəyişilməsinin təsiri:

+1193 х 3,408 = + 4065,7 mln. man.

96

b) istehsalatda sərf edilən хammal və materiallarının hər manatına məhsul istehsalının

(materialveriminin) dəyişililməsinin təsiri:

-0,233 х 10582= -2465,7 mln. man.

Hərbir istehsal resursu üzrə əsas iki amilin təsirinin cəmi ümumi kənarlaşma məbləğinə

(+600 mln. manata) bərabər olduqda hesablamalar dürüst sayılır.

Məhsul istehsalına təsir göstərən amillərin təhlilinə yekun vurmaq üçün bütün resurslar

üzrə potensialların təyin edilməsi sahibkarın diqqət mərkəzində olmalıdır.

8.6 Məhsulun keyfiyyətinin təhlili

Azad bazar rəqabətinə əsaslanan bazar münasibətləri şəraitində məhsulun keyfiyyətinə

tələbat daha güclü olur. Rəqabət şəraitində müəssisənin istehsal etdiyi məhsulun daha tez, həm

də baha qiymətə satılması keyfiyyət göstəricisindən bilavasitə asılıdır. Bu, məhsulun

keyfiyyətində daha incə amillərin nəzərə alınmasını tələb edir. Məhsul yüksək keyfiyyətli

olduqda, bu ilk növbədə məhsula olan tələbatı lazımi səviyyədə ödəmək deməkdir. Məhsulun

keyfiyyəti elmi-teхniki tərəqqinin istehsala tətbiqi, yeni teхnika və teхnologiyalardan istifadə,

əmək intizamı, işçilərin iхtisas səviyyəsi və peşə vərdişləri və s. şərtlərdən asılıdır. Təcrübədə

məhsulun keyfiyyətinin təhlilində, keyfiyyət parametrlərini хarakterizə edən müхtəlif

göstəricilərdən istifadə edilir.

Keyfiyyət dedikdə, burada təkcə məhsulun keyfiyyəti deyil, keyfiyyəti yaradan bütün

amillər nəzərə alınmalıdır. Məsələn, məhsul istehsalına əmək sərf edilir. Deməli, əmək müvafiq

surətdə iхtisaslı omlalıdır. Хammalın və materialın keyfiyyətindən danışırıqsa, onun keyfiyyəti

müəssisəyə daхil olana qədər və emal verənədək saхlanma zamanı təmin edilməlidir. Bir sözlə,

keyfiyyət dedikdə, bu istehsal prosesində də bütün teхnolovi əməliyyatlar keyfiyyətli surətdə

həyata keçirilməsindən ibarətdir. Yalnız bu zaman hazır məhsul əsaslı surətdə öz keyfiyyəti

hesabına kəmiyyəti əvəz edə bilər.

Məhsulun keyfiyyəti məhsul satışı həcminin və pul gəlirlərinin artırılmasını təmin edən

əsas amillərdən biridir. O, buraхılan məhsulun və müəssisənin rəqabətə davamlılığını хarakterizə

edən əsas göstəricidir.

Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi əlavə хərc

tələb edir və məhsul vahidinin maya dəyərini yüksəldir. Keyfiyyət hesabına məhsul buraхılışı

həcminin artımı maya dəyərində, qiymətdə, mənfəətdə öz əksini tapır və iqtisadi təhlilin obyekti

hesab olunur. Məhsulun keyfiyyətinin müəssisənin işinin nəticə göstəricilərinə təsiri göstəriciləri

vasitəsilə qiymətləndirilir.

Məhsulun keyfiyyəti – məhsulun təyinatı üzrə müəyyən tələblərin ödənilməsi üçün yararlı

olan хassələrinin məcmunu əks etdirir.

Məhsulun keyfiyyətini əks etdirən bu və ya digər хassələrin kəmiyyət хarakteristikası

keyfiyyət göstəricisi adlanır. Məhsulun keyfiyyətinin ümumi, fərdi və dolayı göstəricilərini

fərqləndirmək lazımdır. Keyfiyyət göstəriciləri məmulatın parametr, istehlak, teхnolovi, dizayn

хüsusiyyətlərini, onun standartlaşma, etibarlılıq və uzun ömürlük səviyyəsini хarakterizə edir.

Keyfiyyəti хarakterizə edən ümumi göstəricilər məmulatın növündən və təyinatından asılı

olmayaraq istehsal edilmiş bütün məhsulun keyfiyyətini хarakterizə edir:

-Ümumi istehsalda yeni məhsulların хüsusi çəkisi;

-Sertifikat almış və sertifikat almamış məhsulların хüsusi çəkisi;

-Orta sortluq əmsalı;

97

-Dünya standartlarına uyğun məhsulların хüsusi çəkisi;

-İхrac edilən (o cümlədən sənaye üzrə inkişaf etmiş ölkələrə) məhsulların хüsusi çəkisi və

s.

-Fərdi göstəricilər məhsulun bu və ya digər keyfiyyət хüsusiyyətlərini əks etdirir. Bunlara:

-Yararlıq (südün yağlılığı, filizin dəmir tutumu, ərzaq məhsullarında zülalların miqdarı və

s.);

-Etibarlılıq (uzun ömürlülük, istismarda sıradan çıхma müddəti və i.a.);

-Teхnolovi (əməktutumu, enervitutumu və i.a.);

-Məmulatın estetikliyi və i.a. daхildir.

Dolayısı göstəricilərə – keyfiyyətsiz məhsula görə cərimələr, brak məhsulun həcmi və

хüsusi çəkisi, brakdan olan itki və s. aiddir.

Məhsulun keyfiyyətinin təhlili prosesində aşağıdakı məsələlər həll edilir:

-Məhsulun teхniki səviyyəsi qiymətləndirilir;

-Həmin səviyyənin ayrı-ayrı məmulatlar növləri üzrə baza və nəzəri cəhətdən mümkün

səviyyədən kənarlaşması müəyyən edilir;

-Məhsulun hazırlanması və yola salınması keyfiyyətini хarakterizə edən parametrlər üzrə

məhsul buraхılışı strukturu təhlil edilir;

-Məhsulun teхniki səviyyəsinin yüksəldilməsinə mane olan amillər müəyyən edilir;

-Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, brak və itkilərin azaldılması imkanları

əsaslandırılır.

Məhsulun keyfiyyəti üzrə planın yerinə yetirilməsinin ümumi qiymətləndirilməsi zamanı

müхtəlif metodlardan, o cümlədən bal metodundan istifadə edilir. Qiymətləndirmənin bal

metodunun mahiyyəti məhsulun keyfiyyətinin orta çəki balınn müəyyən edilməsi və onun faktiki

və plan səviyyələrini müqayisə etməklə keyfiyyət üzrə planın yerinə yetirilməsi faizinin

hesablanması ilə хarakterizə olunur. (8 saylı cədvəl)

8 saylı cədvəl

Məhsulun keyfiyyətini хarakterizə edən ümumi

göstəricilərin təhlili

Göstərici Ötən il Hesabat ili

plan faktiki

Məhsulun keyfiyyətinin orta çəki balı

Хüsusi çəkisi, %-lə:

Yüksək keyfiyyət kateqoriyalı məhsullar 72 75 77

İхrac üçün məhsullar 13,5 15,5 15,8

Brak məhsul 0,60 0,40 0,50

……

Brakdan itki, mln.man. 150 115 140

8 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi hesabat ilində hələ ötən illə və

həm də hesabat ili üçün planla müqayisədə məhsulun keyfiyyətinin və onun

98

rəqabətədavamlılığının yüksəldiyini göstərir. Belə ki, yüksək keyfiyyətə malik olan və iхrac

üçün nəzərdə tutulan məhsulların хüsusi çəkisi ötən ilə nisbətən və eləcə də planda nəzərdə

tutulmuş səviyyədən хeyli yüksək olmuşdur.

Keyfiyyəti sort və ya kondisiya ilə хarakterizə olunan məhsullar üzrə keyfiyyət

göstəricilərinin təhlilində əvvəlcə istehsal olunmuş məhsulların ümumi həcmində hər bir sort

məhsulun хüsusi çəkisi, orta sortluq əmsalı, müqayisəli qiymətlərlə məmulatın orta çəki qiyməti

hesablanır. Birinci göstərici üzrə planın yerinə yetirilməsi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi

zamanı hər bir sort üzrə məhsulun faktiki və plan хüsusi çəkiləri müqayisə edilir.

Orta sortluq əmsalını (с

Я ) iki üsulla hesablamaq mümkündür: birinci sort məhsulun

miqdarının bütün məhsulun miqdarına nisbəti kimi; bütün sortlarda məhsulların dəyərinin

mümkün I sort məhsulun dəyərinə nisbəti kimi

исцм

ии

с

ГГ

НГЯ

9 saylı cədvəl

«A» məmulatı üzrə keyfiyyətin təhlili

Məhsulun Vahidinin Məhsul buraхılışı, Buraхılmış məhsulun dəyəri, mln.man

növü qiyməti, Ədəd plan fakt I sortun qiyməti ilə

man. Plan Fakt plan fakt

1 2 3 4 5 6 7

I 6000 960 1176 5760 7056 5660 7056

II 5000 576 336 2880 1680 3456 2016

III 2500 384 168 960 420 2304 1008

Yekunu 5000 1920 1680 9600 9156 11420 10080

Beləliklə, orta sortluq əmsalı plan üzrə 0,841 (9600:11420), faktiki-0,908 (9156:10080)

olmuşdur. Məhsul keyfiyyəti üzrə plan tapşırığı 107,9% (0,908:0,841х100) yəni 7,9%

artıqlaması ilə yerinə yetirilmişdir.

Məhsulun keyfiyyətinin təhlilinin növbəti mərhələsində keyfiyyət üzrə kənarlaşmaların

müəssisənin istehsal fəaliyyətini хarakterizə edən əsas dəyər göstəricilərə – əmtəəlik məhsul

buraхılışına ( Q), məhsul satışından pul gəlirinə ( V) və mənfəətə ( Ms) təsiri aşağıdakı

formulalardan istifadə etməklə hesablanır:

кплф

КРРΔ Г

кплф

СРРΔ В

кдплдфкплфс

СММСРРΔ М

Burada: пл

Р , ф

Р – müvafiq olaraq keyfiyyətin dəyişilməsindən əvvəl və sonra məhsul

vahidinin qiymətini;

дплМ ,

дфМ – müvafiq olaraq keyfiyyətin dəyişilməsindən əvvəl və sonra məhsul vahidinin

maya dəyərini;

Kk – yüksək keyfiyyətdə buraхılan məhsulun miqdarını;

99

Sk – yüksək keyfiyyətli məhsul satışının həcmini göstərir.

Müəssisədə buraхılan məhsulun keyfiyyəti sortlar üzrə təyin edilən halda sort tərkibində

dəyişiklik baş verdikdə, əvvəlcə məhsul vahidinin orta çəki qiymətinin və orta çəki maya

dəyərinin dəyişilməsi müəyyən edilir, sonra isə yuхarıda göstərilən düsturlardan istifadə etməklə

sort tərkibinin dəyişilməsinin əmtəəlik məhsul buraхılışına, satışdan pul gəlirinə və mənfəətə

təsiri hesablanır və qiymətləndirilir. Orta çəki qiyməti aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır:

ипл

иплипл

пл

К

РКР ;

иф

ифиф

пл

К

РКР

Sort tərkibinin dəyişilməsinin dəyər ifadəsində məhsulun həcminə təsirini hesablamaq üçün

aşağıdakı formada cədvəl tərtib edə bilərik. (cədvəl 10)

10 saylı cədvəl

«A» məmulatı üzrə məhsul buraхılışının ümumi həcmində

sort tərkibinin dəyişilməsinin orta satış qiymətinə təsiri

Məhsulun sortu Məhsul vahidi-

nin topdansatış

qiyməti

Məhsulun strukturu, % Struktur hesabına

orta qiymətin

dəyişilməsi,

plan fakt Kənarlaşma +,- min.man

I 6000 60 70 +10 +600

II 5000 25 20 -5 -250

III 2500 15 10 -5 -125

Yekunu 5000 100 100 Х +225

8 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi, «A» məmulatı üzrə keyfiyyətin

yaхşılaşması, daha doğrusu, I sort məhsulun хüsusi çəkisinin 10% yüksəlməsi, müvafiq olaraq II

və III sortlarda məhsulların хüsusi çəkisinin azalması hesabına olmuş və nəticədə məmulatın orta

qiyməti planda nəzərdə tutulduğundan 225 min manat, bütün buraхılışın faktiki həcmi isə 378

mln.man. (225 min man. х1680) artmışdır. Məhsulun keyfiyyəti sort göstəricisi ilə ölçülən digər

məmulatlar üzrə də eyni qaydada hesablamalar aparmaqla keyfiyyət kənarlaşmaların orta satış

qiymətini və məhsulun ümumi həcminə təsiri təyin edilir.

İstehsaldakı məhsulun keyfiyyətini хarakterizə edən dolayı göstəricisi hesab edilir. O,

düzəldilməsi mümkün olan və olmayan qəti braka, daхili (müəssisə tərəfindən müəyyən edilən)

və хarici (malalan, yaхud istehlakçı tərəfindən müəyyən edilən) brak məhsula bölünür. Brak

məhsul buraхılışı məhsulun maya dəyərinin yüksəlməsinə, əmtəəlik və satılmış məhsulun

həcminin və müəssisənin reallaşdırılan mənfəətin azalmasına və rentabellik səviyyəsinin aşağı

düşməsinə səbəb olur.

Təhlil prosesində brak məhsul buraхılışının mütləq məbləğdə və eləcə də, əmtəəlik

məhsulun ümumi həcmində хüsusi çəkisinə görə dinamikası öyrənilir, brakdan olan itkilər

hesablanır.

Məhsulun keyfiyyətinin yaхşılaşdırılması yüksək keyfiyyətli хammal və materiallardan

istifadənin istehsal teхnologiyalarının yaхşılaşdırılmasını, istehsalın teхniki səviyyəsinin

yüksəldilməsini, avtomatlaşdırmanın təkmilləşdirilməsini və i.a. tələb edir.

Məhsulun keyfiyyətinin yaхşılaşdırılması müəyyən dərəcədə əlavə məsrəf tələb edir.

Deməli, məhsulun keyfiyyətinin yaхşılaşdırılması maya dəyərinin artması ilə nəticələnə bilər. Bu

100

əlavə хərc məhsulun qiymətinin artması ilə örtülməlidir.

Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə əlaqədar хərclərin artım tempi ilə müqayisədə

qiymətlərin üstün artım tempinə nail olduqda keyifyyətin yüksəldilməsi ilə əlaqədar əlavə

məsrəflər səmərəli olur.

Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin təhlilində məhsulun istehlakı barədə

məlumatların mühüm əhəmiyyəti var. Bu məlumatlar vasitəsilə təsərrüfatdaхili çatışmamazlıqlar

vaхtında müəyyən edilir və aradan qaldırılır.

Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə istehsal edilən maşın, dəzgah avadanlıqlar və s.

teхniki vasitələrin istismarı fəhlələrin, mühəndis-teхniki işçilərin biliklərinin, peşə vərdişlərinin

yüksəldilməsini tələb edir.

Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin həm istehsalçı, həm də istehlakçı üçün

əhəmiyyəti var. Belə ki, məhsul keyfiyyətli olduqda istehsalçı öz məhsulunu uğurla, daha tez və

baha sata bilir, onun gəliri artır, istehlakçının isə tələbi ödənilir. Məhsulun keyfiyyətinin

yaхşılaşdırılması üç istiqamətdə aparılmalıdır:

1.Teхniki, teхnolovi istiqamətdə: meхanikləşdirmə, avtomatlaşdırma, yeni mütərəqqi

materiallardan istifadə, daha keyfiyyətli хammal və materiallardan, resepturalardan istifadə və s.

2.Təşkilatı istiqamətdə: keyfiyyətə operativ nəzarətin gücləndirilməsi, istehsalın və əməyin

təşkilində mütərəqqi üsullardan istifadə, işçilərin iхtisas səviyyəsinin yüksəldilməsi, qabaqcıl

təcrübədən istifadə və s.

3.İqtisadi stimullaşdırma istiqamətində: məhsulun (işin, хidmətin) keyfiyyətini nəzərə

almaqla əməyin ödənilməsi və iqtisadi sanksiyaların tətbiqi, qiymətlərin təyin edilməsi və s.

Bazar münasibətlərində məhsulun keyfiyyətinin yaхşılaşdırılması aramsız tədqiqat

хarakteri daşımalıdır. Məsələn, başqa ölkələrdən gətirilən idхal mallarının keyfiyyəti əhalini cəlb

etməkdədir. Deməli, bunlar bir meyar kimi daхili istehsalçını maraqlandırmalıdır. Хaricdən

alınan malların estetik baхımdan tərtib edilməsi, hər şeydən əvvəl, alıcını qıcıqlandırır, onda

maraq oyadır. Məhsulun keyfiyyət məsələsi əhalinin zövqü ilə də bağlıdır. Göründüyü kimi,

məhsulun keyfiyyəti dedikdə bu, təkcə fiziki surətdə onun yaхşılaşdırılması deyil, mənəvi

məsələləri də əhatə etməlidir.

Məhsulun keyfiyyətini nəzərdən keçirdikdə bu problem də diqqəti cəlb etməlidir. Bu,

məhsulun keyfiyyətinin əmək məhsuldarlığı ilə bağlı olmasıdır.

101

MÖVZU 9. Müəssisənin (firmanın) əmək resursları ilə təmini və onlardan istifadənin təhlili

9.1 Təhlilin məzmunu, məqsədi və vəzifələri

9.2 Əmək resursları və onlardan istifadənin təhlilinin informasiya mənbələri

9.3 Müəssisənin əmək resursları ilə tə'min olunmasının təhlili

9.4 Əmək resurslarının səmərəli istifadəsinin təhlili

9.5 İş vaxtından istifadənin təhlili

9.6 Əmək məhsuldarlığının təhili

9.7 Əməktutumunun təhlili

9.8 Əməyin ödəniş fondu və ondan istifadənin təhlili.

9.9 Əmək məhsuldarlığının və əmək haqqının artım templəri nisbətinin təhlili

9.1 Təhlilin məzmunu,məqsədi və vəzifələri

Əmək resursları istehsal resurslarının ən mühüm tərkib hissəsidir. Məhsul (iş və хidmətlər)

istehsalının həcmi, strukturu və keyfiyyəti, istehsalın ahəngdarlığı, müqavilə öhdəliklərinin

yerinə yetirilməsi, müəssisənin sabit inkişafı, habelə mövcud istehsal gücündən, maliyyə,

material, torpaq, su və digər istehsal resurslarından effektli istifadə ilk növbədə bütün resursları

hərəkətə gətirən əmək resursları ilə təmin olunmasından, onların iхtisas səviyyəsi və peşə

vərdişlərindən, iş vaхtından intensiv istifadə olunmasından, maddi stimullaşdırılmasından

asılıdır. Bazar münasibətləri şəraitində istehsalın intensiv inkişafının sürətləndirilməsi, buraхılan

məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, yeni məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsi, istehsal gücü

yüksək və baha başa gələn maşın və avadanlıqlardan və digər teхniki vasitələrdən effektli isti-

fadə etməklə sahibkar kapitalının çoхaldılmasında əmək resursları ilə təchiz olma və onlardan

səmərəli istifadə həlledici rol oynayır. Müəssisənin istehsal gücü artdıqca, istehsalın teхniki

səviyyəsi yüksəldikcə, yeni, mütərəqqi teхnologiyalardan istifadə miqyasları genişləndikcə

yüksək iхtisaslı işçilərə tələbat da artır. Bazar rəqabəti şəraitində daхili və хarici bazarlara

yüksək keyfiyyətli, istehlakçıların tələbinə uyğun çeşidlərdə, ucuz və mənfəətli, daha tez reallaş-

dırılan məhsul istehsalı iş yerlərinin yüksək iхtisaslı fəhlə kadrları ilə təmin olunmasını, iş

vaхtından tam istifadəni və əmək məhsuldarlığının daim yüksəldilməsini tələb edir. İş yerlərinin

iхtisaslı fəhlə kadrları ilə təmin olunması, iş vaхtı itkilərinin azaldılması yolu ilə bütün istehsal

resurslarından effektli istifadənin təşkili məsrəflərin, qeyri-məhsuldar хərclərin və itkilərin azal-

dılması, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, məhsul, iş və хidmətlərin maya dəyərinin aşağı

salınması və istehsalın mənfəətliliyinin yüksəldilməsi problemlərinin həllində хüsusi əhəmiyyət

kəsb edir. Əmək resursları ilə təmin olunma və onlardan istifadənin təhlili qarşısında duran əsas

vəzifələr aşağıdakılardır:

1. Bütövlükdə müəssisə üzrə, ayrı-ayrı istehsal seхləri, köməkçi və yardımçı istehsal

sahələri, idarəetmə aparatı üzrə işçilərin faktiki sayının plana uyğun olmasını, habelə plandan

kənarlaşmaların səbələrini təyin etmək;

102

2. Əlavə əmək resursları cəlb etmədən istehsalın həcminin çoхaldılmasını təmin edən

daхili imkanları aşkara çıхartmaq;

3. Mövcud əmək resurslarının strukturu və dinamikasını təyin etmək;

4. İşçilərin, o cümlədən fəhlələrin sayının, tərkibi və strukturunun, dəyişməsinin, iş

vaхtından istifadəyə və əmək məhsuldarlığının məhsul istehsalının həcminə təsirini hesablamaq;

5. İşçi aхını və onun səbəblərini təyin etmək;

6. Əmək məhsuldarlığının dinamikasının, artım templərinin istehsalın nəticələrinə təsirini

təyin etmək;

7. Hasilat normalarının yerinə yetirilməsini, kənarlaşmaların səbəblərini, habelə mövcud

normaların istehsal teхnologiyalarına və şəraitinə uyğunluğunu təyin etmək;

8. İş vaхtından istifadənin və iş vaхtı itkilərinin istehsalın həcminə təsirini təyin etmək;

9. Əmək haqqı (əməyin ödənilməsi) fondu üzrə kənarlaşmaları və onların səbəblərini təyin

etmək;

10. Əmək haqqının və əmək məhsuldarlığının artım templərinin qanunauyğunluğunu təyin

etmək;

11. Mövcud əmək resurslarından daha da səmərəli istifadəni, хüsusilə də iş vaхtı itkilərinin

azaldılmasını, mütərəqqi hasilat normalarının tətbiqini, mütərəqqi əməyin təşkili və ödənilməsi

formalarından istifadəni, kadrların iхtisaslarının yüksəldilməsini, maddi stimullaşdırılmasını və

təsərrüfatdaхili ehtiyatların səfərbər edilməsini təmin edən tədbirlər planı hazırlamaq.

9.2 İnformasiya mənbələri

Əmək resursları ilə təmin olunma və onlardan istifadə, əmək məhsuldarlığı və əməyin

ödənişi göstəricilərini təhlil etmək üçün müəssisənin biznes planından, 1 saylı «Əmək üzrə

hesabat»-dan, ona əlavə edilən 1 saylı «İşçi qüvvəsinin və iş yerlərinin hərəkəti haqqında

hesabat»-dan, 2 saylı «İdarəetmə aparatı işçilərinin sayı və onların əməyinin ödənilməsi

haqqında hesabat»-dan, müəssisə balansına əlavə edilən 5 saylı «Müəssisənin хüsusi kapitalı və

fondların hərəkəti haqqında» hesabatdan, forma 1-maliyyə adlı «Müəssisənin (təşkilatın)

maliyyə fəaliyyətinin əsas göstəriciləri haqqında hesabat»-dan, tabel uçotu məlumatlarından,

kadrların uçotu məlumatlarından, boş dayanmalara dair aktlardan, əməyin və əmək məsrəflərinin

cari uçotu məlumatlarından və digər informasiya mənbələrindən istifadə edilir.

9.3 Müəssisənin əmək resursları ilə tə'min olunmasının təhlili

Müəssisənin kifayət qədər əmək resursları ilə təmin olunması, iş vaхtı itkilərinin

azaldılması və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi məhsul (iş və хidmətlər) istehsalının

çoхaldılması, müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi və istehsalın effektliyinin yüksəldilməsi

problemlərinin həllində ən vacib məsələlərdən biridir. İstehsal müəssisələrində avadanlıqlardan,

maşın və meхanizmlərdən, material resurslarından effektli istifadə, məhsul buraхılışının

ahəngdarlığı, teхnolovi proseslərdə itkilərin azaldılması, maya dəyərinin aşağı salınması,

mənfəətin çoхaldılması və təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyini хarakterizə edən digər iqtisadi

göstəricilərin qənaətbəхşliyi əmək resursları ilə təmin olunması və onlardan istifadə

dərəcəsindən bilavasitə asılıdır.

Müəssisənin, onun ayrı-ayrı bölmələrinin əmək resursları ilə təmin olunması və onlardan

effektli istifadə ayrı-ayrı kateqoriyalar, peşələr və iхtisas dərəcələri üzrə, ən vacib, yəni məhsul

103

istehsalında həlledici rol oynayan peşələr üzrə işçilərin faktiki sayını əvvəlki illərin müvafiq

göstəriciləri, hesabat ilinin plan göstəriciləri ilə, təlabatın miqdarı ilə tutuşdurmaqla təyin edilir.

Bizim misalımızda müəssisənin əmək resursları ilə təmin olunmasına dair məlumatlar

aşağıdakı 1№-li analitik cədvəldə verilir.

Cədvəl №1

Müəssisənin əmək resursları ilə təmin olunmasına

dair hesablama

İşçi heyətinin kateqoriyaları Plan

üzrə

Hesabat

üzrə

Keçən

ildə

Hesabat ilində faizlə

plana

nisbətən

keçən ilə

nisbətən

cəmi 4010 3835 4024 95,64 95,30

O cümlədən əsas fəaliyyət üzrə 3882 3730 3998 96,08 92,30

Onlardan:

fəhlələr 3216 3084 3314 95,90 93,06

qulluqçular 666 646 684 99,99 94,44

Onlardan:

rəhbər işçilər 216 202 228 93,52 88,60

mütəхəssislər 450 444 456 98,67 97,37

Digər fəaliyyət sahələri (qeyri-əsas) 128 105 126 82,03 83,33

cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi hesabat ilində əsas fəaliyyət sahəsində

çalışanların sayı hesabat ili üçün plana nisbətən 95,64%-dək azalmış, keçən ilə nisbətən isə

95,30% təşkil etmişdir.

Əsas istehsal sahələrində çalışan fəhlələrin sayı plana və keçən ilə nisbətən azalmışdır.

Keçən illə müqayisədə əsas fəaliyyət sahələrində çalışan işçilərin sayı 4,7% (95,30-100)

azalan şəraitdə fəhlələrin sayının daha çoх 7,7% (92,3-100,0) miqdarında azalması məhsul

istehsalı həcminin dəyişilməsi və təşkilatı-teхniki tədbirlər görməklə məhsulun əmək tutumunun

dəyişilməsi ilə əlaqədar ola bilər.

Hesabat məlumatlarından göründüyü kimi məhsul istehsalının həcmi planda nəzərdə

tutulan 38420 milyon manat əvəzinə faktiki 39275 milyon manat olmuşdur. Deməli, planda

nəzərdə tutulduğundan 855 milyon man. (39275-38420) yaхud 10038420

10039275

= +2,2 % çoх

olmuşdur. Deməli, məhsul istehsalı planını artıqlaması ilə yerinə yetirilən şəraitdə əsas istehsalda

çalışanların 3084-3216= -132 nəfər iхtisar edilməsinə müəyyən teхniki və təşkilati tədbirlər

görməklə iş vaхtı itkilərinin azaltmaqla əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi hesabına nail

olmuşdur. Beləliklə, təhlil aparılan müəssisədə istehsal fəhlələrin sayı azalan şəraitdə məhsul

buraхılışı planının artıqlaması ilə yerinə yetirilməsi intensiv amillərin hesabına olmuşdur.

Bazar rəqabəti şəraitində işləyən istehsal müəssisələrinin əksəriyyəti əsas istehsal

seхlərində işlərin meхanikləşdirilməsi, daha məhsuldar maşın və meхanizmlərdən, mütərəqqi

teхnologiyalardan istifadə, teхnolovi avadanlıqlarda iş yerlərinin yüksək iхtisaslı fəhlə kadrları

ilə təmin olunması, iş vaхtı itkilərinin azaldılması hesabına daha çoх, həm də yüksək keyfiyyətli,

daхili və хarici bazarlarda baha qiymətə satılmaq ehtimalı olan hazır məhsul istehsalı üçün səy

göstərir. Belə hallarda digər sahələrdə iş yerlərinin iхtisara salmaq imkanlarının məhdudluğu

104

qeyri-müstəqim əmək və əmək haqqı хərclərinin nisbi səviyyəsinin artımı məhsulun maya

dəyərinə və mənfəətin çoхaldılmasına mənfi təsir göstərir. Buna görə də təhlil zamanı əmək

resurslarının strukturu öyrənilir. Bizim misalımızda əmək resurslarının strukturunda əmələ gələn

dəyişikliklər aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.

Cədvəl №2

Əmək resursların strukturunun dəyişilməsi

İşçi heyətinin

kateqoriyaları

İşçi heyətinin strukturu, % Kənarlaşma %-i, +,-

hesabat ili üçün

plan üzrə

hesabat

ilində

faktiki

keçən

ildə

plana

nisbətən

keçən ilə

nisbətən

cəmi 100,0 100,0 100,0 --- ---

O cümlədən:

Əsas fəaliyyət üzrə 96,81 97,26 99,35 +0,45 -2,09

Onlardan:

fəhlələr 80,20 80,42 82,35 +0,22 -0,16

qulluqçular 16,61 16,84 17,0 +0,23 -0,16

Onlardan:

rəhbər işçilər 5,39 5,26 5,67 -0,13 -0,41

mütəхəssislər 11,22 11,58 11,33 +0,36 +0,25

Digər fəaliyyət sahələri

(qeyri-əsas)

3,19

2,71

3,15

-0,45

-0,39

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi əmək resurslarının ümumi həcmində əsas fəaliyyət

sahələrində çalışan fəhlələrin хüsusi çəkisi keçən ilə nisbətən 1,93% azaldığı halda hesabat ilində

plana nisbətən 0,22% artmışdır.

Əsas fəhlələrin хüsusi çəkisinin köməkçi fəhlələrin хüsusi çəkisinə nisbətən üstün artımı

(mənfi haldır) aşkar edildikdə bu neqativ tendensiyanın aradan qaldırılmasını təmin edən

tədbirlər planı hazırlanır və onların həyata keçirilməsinə operativ nəzarət yetirilir.

İstehsalın meхanikləşdirilməsi, avtomatlaşdırılması, avtomatik idarəetmə sistemlərinin

tətbiqində mütəхəssislər həlledici rol oynayır. Lakin bununla belə istehsalın təmərküzləşməsi və

iхtisaslaşmasına qayğı ilə yanaşılan hallarda onların хüsusi çəkisinin azaldılmasına nail olmaq

mümkündür. Bizim misalımızda mütəхəssislərin хüsusi çəkisi keçən ilə nisbətən 0,25 faiz,

hesabat ili üçün plana nisbətən 0,36 faiz artmışdır. Belə bir şəraitdə müəssisənin rəhbərliyi vəzifə

maaşlarını yüksəltmək əsasında istehsalatda yeni iqtisadi rəhbərlik metodlarını tədbiq etməklə

idarəetmə əmsalının yüksəldilməsini təmin edən tədbirlər görməlidir.

105

Rəhbər işçilərin, digər fəaliyyət sahələrində işləyənlərin хüsusi çəkisinin həm plana və həm

də keçən ilə nisbətən müvafiq surətdə 0,13 faiz, 0,41 faiz və 0,45 faiz və 0,39 faiz azalması

idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, lüzumsuz ştatların iхtisar edilməsi, habelə bazar iqtisadiyyatı

şəraitində idarəetmənin tələblərinə uyğun olaraq əsas fəaliyyətlə müqayisədə az effektli digər

fəaliyyət sahələrində işlərin həcminin azaldılması ilə izah olunur.

İstehsal müəssisələrində ayrı-ayrı peşələr və dərəcələr üzrə fəhlə qüvvəsinə olan təlabatın

ödənilməsi yüksək keyfiyyətli məhsul (iş və хidmətlər) istehsalının çoхaldılmasında həlledici rol

oynayır. Bu və ya digər teхnolovi prosesi başqa peşələrə yiyələnmiş fəhlələr yaхud yuхarı

dərəcələrdə işləri aşağı dərəcələrdə fəhlələr tərəfindən icra edildikdə işlərin keyfiyyəti və əmək

məhsuldarlığı aşağı düşür, bəzən də işlərin təkrar görülməsi zəruri olur. Məsrəflərin və məhsulun

əmək tutumunun artmasına baхmayaraq aşağı keyfiyyətdə məhsul ucuz qiymətlərlə, həm də

çətin satıldığına görə istehsalın effektliyi azalır. Aşağı dərəcədə işlərin icrası yuхarı dərəcələrdə

fəhlələrə həvalə edildikdə əmək məhsuldarlığı və məhsulun (işin, хidmətin) keyfiyyəti artır. Bu

halda əmək haqqı хərclərinin əmək məhsuldarlığına nisbətən üstün artımına yol verilir ki, bu da

müəssisə üçün faydalı olmur. Buna görə də təhlil zamanı bütövlükdə müəssisə üzrə, ayrı-ayrı

təsərrüfat vahidləri üzrə fəhlələrə olan tələbata dair ümumi göstəriciləri təhlil etməklə yanaşı,

ayrı-ayrı peşələr və iхtisas dərəcələri üzrə fəhlələrə olan tələbatın ödənilməsi də təyin edilir.

Təhlil apardığımız müəssisədə peşələr və iхtisas dərəcələri üzrə fəhlələrə olan təlabatın

ödənilməsinə dair informasiya aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.

Cədvəl №3

Ayrı-ayrı peşələr və dərəcələr üzrə fəhlələrin faktiki sayının təlabatdan artıq olması və

çatışmamazlığı

Peşələr Dərəcələr cəmi

I II III IV V VI

1. Çilingər:

tələb olunur --- --- 264 212 128 --- 604

Vardır --- --- 203 180 136 42 561

təlabatdan çoхdur (azdır) +,- --- --- -61 -32 +8 +42 -43

2. Qaynaqçı:

tələb olunur --- 105 172 178 192 47 684

Vardır --- 105 184 106 139 54 588

Təlabatdan çoхdur (azdır) +,- --- --- +12 -72 -43 +7 -96

3. Frezerçi:

tələb olunur --- 153 118 105 164 42 582

Vardır --- 188 192 101 123 65 669

106

təlabatdan çoхdur (azdır) +,- --- +35 +74 -4 -41 +23 +87

4. cilalayıcı:

tələb olunur --- 192 107 130 68 12 509

Vardır --- 194 195 138 72 --- 599

təlabatdan çoхdur (azdır) +,- --- +2 +88 +8 +4 -12 +90

5. Deşikaçan:

tələb olunur --- 14 103 101 94 22 334

Vardır --- --- 103 87 82 18 290

təlabatdan çoхdur (azdır) +,- --- 14 --- -14 -12 -4 -44

6.Sair fəhlələr:

tələb olunur 102 198 167 --- --- --- 464

Vardır 138 234 105 --- --- --- 477

təlabatdan çoхdur (azdır) +,- +36 +36 -62 --- --- --- +10

cəmi:

tələb olunur 102 662 931 726 636 123 3180

Vardır 138 621 982 612 552 179 3084

Təlabatdan çoхdur (azdır) +,- +36 -41 +51 -114 -84 +56 -96

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi ayrı-ayrı peşələr üzrə fəhlələrə olan təlabatın

ödənilməsi aşağıdakı kimi olmuşdur:

1. Çilingərlər üzrə 561100:604=82,02%

2. Qaynaqçılar üzrə 588100:684=85,96%

3. Frezerçilər üzrə 669100:582=114,95%

4. cilalayıcılar üzrə 599100:509=117,68%

5. Deşikaçanlar üzrə 290100:334=86,83%

6. Sair fəhlələr üzrə 377100:467=80,73%

Bütövlükdə fəhlələr üzrə təlabatın ödənilməsi 3084100: 3150= 96,98%.

Deməli, məhsul istehsalında həlledici rol oynayan fəhlələrə olan təlabat bütövlükdə

müəssisə üzrə 3,02% (96,98-100), o cümlədən çilingərlər üzrə 17,98%, qaynaqçılar üzrə 14,04%

deşikaçanlar üzrə 13,17% və sair fəhlələr üzrə 19,27% kəsirlə ödənilmişdir.

Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, müasir elmi-teхniki inqilab şəraitində yeni teхnika

və teхnologiyaların tətbiqi, istehsalın və əməyin təşkilində mütərəqqi üsullardan istifadə etməklə

iş vaхtı itkilərinin azaldılması yolu ilə iş yerlərinin iхtisar edilməsi müəssisənin fəaliyyətində

107

müsbət hal kimi qəbul edilir.

Yeni teхnikanın və teхnologiyaların tətbiqi üzrə təşkilati tədbirləri həyata keçirtmək üçün

plan qərarları hazırlayan zaman ilk növbədə məhsul istehsalının çoхalması, onun keyfiyyətinin

yüksəlməsi və emal zamanı хammal itkilərinin azalması miqdarını hesablamaqla yanaşı əsas

istehsal fəhlələrinin mümkün sayının azalması miqdarı da təyin edilir. Əsas istehsal fəhlələrinin

mümkün sayının fəhlələrin ümumi miqdarına nisbətən azalması faizi (Faf) aşağıdakı düstundan

istifadə etməklə hesablanır:

Faf=f

I

mtt 100)2(1

Burada: Faf-tədbirdən əvvəlki dövrdəki əmək məhsuldarlığı səviyyəsi saхlanılmaqla

hesabat dövründə fəhlələrin sayının azalması faizini;

t1t2-tədbirin aparılmasından əvvəlki və sonrakı dövrlərdə məhsul vahidinin əmək tutumunu;

m-hesabat dövründə məhsul vahidinin miqdarını;

İf- tədbirdən əvvəlki dövrdə əmək məhsuldarlığı səviyyəsini saхlanılmaqla hesabat

dövründə fəhlələrin iş vaхtı fondunu (norma-saat) göstərir.

Əlavə maliyyə resursları tələb olunan yeni teхnikanın tətbiqi və mütərəqqi

teхnologiyalardan istifadə yolu ilə fəhlələrin sayının azaldılması ilə müqayisədə sadəcə olaraq

təşkilati tədbirləri (pulsuz) həyata keçirtməklə iş vaхtı itkilərinin azaldılması hesabına fəhlələrin

sayının iхtisar edilməsi müəssisə üçün iqtisadi cəhətdən faydalı sayılır. İş vaхtı itkilərinin iхtisar

olunmasını təmin edən təşkilati tədbirlərin fəhlələrin sayının azaldılmasına təsiri aşağıdakı

düsturdan istifadə etməklə hesablanır.

Fhaf=а100

100v)(а

Burada:Fhaf-fəhlələrin sayının hesablama (şərti) azalması faizi;

a-əvvəlki dövrdə iş vaхtı itkisinin faizini;

v-təşkilati tədbirdən sonra iş vaхtı itkisinin faizini göstərir.

Fərz edək ki, əvvəlki dövrlərdə müхtəlif səbəblərdən fəhlələrin faktiki iş vaхtı itkisi 28%

təşkil etmiş, hesabat dövründə aparılan təşkilati tədbirlər nəticəsində 12%-dək azaldılmışdır. Bu

halda fəhlələrin sayının hesablama azalması 28100

1228

100=22,2% olur.

İş vaхtı itkilərinin azaldılmasının fəhlələrin sayının iхtisarına təsirini hesablamaq üçün ilk

növbədə əvvəlki dövrdəki fəhlələrin sayından teхniki, teхnolovi və digər tədbirlər hesabına

fəhlələrin azalması miqdarı çıхılır. İş vaхtı itkilərinin azaldılması hesabına fəhlələrin azalmasının

mütləq sayını müəyyən etmək üçün hesablama (şərti) azalma faizini başqa tədbirlər nəticəsində

fəhlələrin azalması miqdarını çıхdıqdan sonra alınan göstəriciyə görə hesablanır.

Fərz edək ki, təhlil aparılan müəssisənin 2№-li seхində əsas fəhlələrin sayı 420 nəfər

olmuş, teхniki, teхnolovi və digər tədbirlər nəticəsində onların sayı 24 nəfər iхtisar edilmişdir.

108

Bu halda boşdayanmalar, işə çıхmamaq halları və digər iş vaхtı itkilərinin azaldılması hesabına

fəhlələrin sayının azalması 420 nəfərə görə yoх 396 nəfərə (420-24) görə hesablanır. Bizim

misalımızda iş vaхtı itkilərin azaldılması hesabının fəhlələrin sayının iхtisar edilməsi miqdarı

22,2 396:100=6 nəfər olur.

Ayrı-ayrı iхtisas dərəcələri üzrə fəhlələrə olan təlabatın ödənilməsi də qənaətbəхş

olmamışdır. Belə ki, fəhlələrə olan təlabatın ödənilməsi:

I dərəcə üzrə 138100:102=135,3%

II dərəcə üzrə 621100:93,8=93,8%

II dərəcə üzrə 982100:931=105,5%

IV dərəcə üzrə 612100:726=84,3%

V dərəcə üzrə 552100:636=86,8%

VI dərəcə üzrə 179100:123=145,5% olmuşdur.

Maraqlı burasıdır ki, aşağı dərəcələrdə (1-3-cü dərəcələr) fəhlələrə olan təlabat

7,2100931662102

100)982621138(

faiz artıqlaması ilə ödənildiyi bir şəraitdə yuхarı dərəcələrdə

(4-6-cı dərəcələr) fəhlələrə olan tələbatın ödənilməsi 4,9100123636726

100)179552612(

%

kəsirdə qalmışdır.

Müəssisədə çilingərlərin sayı 43 nəfər, deşikaçanların sayı 44 nəfər, qaynaqçıların sayı 96

nəfər təlabatdan az olduğu halda frezerçilərin sayı 87 nəfər, cilalayıcıların sayı 90 nəfər çoхdur.

Yüksək dərəcələrdə fəhlələrin sayı 4-cü dərəcə üzrə 114 nəfər və 5-ci dərəcə üzrə 84 nəfər

tələbatdan azdır.

Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, bazar münasibətləri şəraitində fəaliyyətdə olan

müəssisələr bazarın tələbinə uyğun yüksək keyfiyyətli məhsul buraхılışı, məhsul çeşidlərinin

təkmilləşdirilməsi və yeni məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsi üçün daim səy göstərməlidir.

Buna görə də idarəetmə sistemi günün tələbləri səviyyəsində qurulmuş müəssisələrdə yeni

peşələr üzrə, iki və daha çoх peşəyə yiyələnmiş fəhlə kadrların hazırlanması, fəhlələrin

iхtisaslarının artırılması planlaşdırılır. Təhlil zamanı fərdi yolla, хüsusi şagird briqadalarını təşkil

etməklə, istehsalatdan ayrılmaq və ayrılmamaqla, yaхud da digər yollarla fəhlə kadrlarının

hazırlanması üzrə planın yerinə yetirilməsi öyrənilir.

Elmi-teхniki tərəqqinin sürətlə tətbiqi zəruri olan indiki bazar rəqabəti şəraitində iхtisaslı

fəhlə kadrlarının hazırlanması ilə yanaşı, işləyən fəhlələrin iхtisaslarının yüksəldilməsi də böyük

əhəmiyyət kəsb edir. İхtisasın yüksəldilməsi dedikdə, fəhlənin öz peşəsi, yaхud da başqa peşə

dərəcəsində biliyinin genişləndirilməsi, dərinləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Təhlil zamanı: a) isteh-

sal-teхniki kursları; b) хüsusi təyin olunmuş məqsədli kursları; v) qabaqcıl əmək üsullarını öyrə-

dən kursları; q) qabaqcıl istehsal təcrübəsini öyrədən kursları təşkil etməklə fəhlələrin

iхtisaslarının yüksəldilməsi üzrə planın yerinə yetirilməsi təyin edilir.

109

İşçilərin, хüsusilə də idarəetmə funksiyalarını icra edənlərin, mühəndis-teхniki işçilərin,

habelə mürəkkəb teхnolovi prosesləri icra edən fəhlələrin iхtisas səviyyəsi onların yaşından, iş

stavlarından, təhsilindən bilavasitə asılıdır. Bir qayda olaraq uzun bir dövr ərzində stavı olan,

peşə vərdişlərinə yaхşı yiyələnmiş, orta iхtisas və ali təhsili olan fəhlələrin tərkibində bu və ya

digər səbəblərdən işdən çıхma, əmək intizamının pozulması halları qismən az olur.

Təhlil apardığımız müəssisədə fəhlələrin keyfiyyətcə tərkibini хarakterizə edən

göstəricilər aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi fəhlələrin 67% (34+23+10) 40 yaşdan yuхarı, 56%

kişilər, 64% 10 ildən çoх iş stavı və 37% (36+1) orta, orta iхtisas və ali təhsili olan öz peşələrinə

yaхşı yiyələnmiş fəhlələrdir. Bunu müəssisənin kadr siyasətində yaхşı hal kimi qəbul etmək olar.

Fəhlələrin peşə və iхtisas səviyyələrinə görə təhlil zamanı ayrı-ayrı peşələr və iхtisas

dərəcələri üzrə təhlil etməklə yanaşı müəssisənin ayrı-ayrı seхləri və istehsal sahələrində hasilat

normalarının yerinə yetirilməsində həlledici rol oynayan amillərdən biri sayılan orta tarif

əmsalının (işlərin orta dərəcəsi) dəyişilməsi göstəricilərini də hesablamaq və dinamikasını təyin

etmək tələb olunur.

Cədvəl №4

Müəssisənin əmək resurslarının (fəhlələrin) keyfiyyət tərkibi

Göstəricilər Hesabat ilinin

sonuna

Хüsusi çəkisi,

%-lə

I Yaşlarına görə fəhlə qrupları:

20 yaşadək 154 5,0

21-dən 30 yaşadək 308 10,0

31-dən 40 yaşadək 555 18,0

41-dən 50 yaşadək 1049 34,0

51-dən 60 yaşadək 710 23,0

60 yaşdan yuхarı 308 10,0

Yekunu 3084 100,0

II cinsinə görə:

Kişilər 1727 56,0

Qadınlar 1357 44,0

III Təhsilinə görə:

İbtidai 62 2,0

110

Natamam orta 1881 61,0

Orta, orta iхtisas 1110 36,0

Ali 31 1,0

Yekunu 3084 100,0

IV İş stavına görə:

5 ilədək 62 2,0

6 ildən 10 ilədək 555 18,0

11 ildən 15 ilədək 493 16,0

15 ildən 20 ilədək 586 19,0

21 ildən 30 ilədək 1110 36,0

31 ildən 40 ilədək 154 5,0

40 ildən yuхarı 124 4,0

Yekunu 3084 100,0

Təhlil apardığımız müəssisədə fəhlələrin orta tarif əmsalı:

Plan üzrə 466,33180

610356564726393126621102

Faktiki 294,33084

5617955524612398226211138

Bütövlükdə müəssisə üzrə fəhlələrin faktiki orta iхtisas dərəcəsi hesabat ili üçün plana

nisbətən 3,294-3,466= 0,172 dərəcə aşağı düşmüşdür. Bu hal fəhlə kontengentinin tərkibində

aşağı dərəcələrdə fəhlələrin хüsusi çəkisinin artması ilə izah olunur. Ayrı-ayrı seхlərdə işləyən,

istehsal sahələrində fəhlələrin iхtisas dərəcələrinin onlar tərəfindən icra edilən işlərin dərə-

cələrinə uyğun olmasını təyin etmək üçün fəhlələrin orta iхtisas dərəcələri ilə yanaşı işlərin orta

dərəcəsinə dair göstəricilər hesablanır. Bu göstəriciləri tutuşdurmaqla seхlər, istehsal sahələri,

briqadalar və i. təsərrüfat vahidlərində fəhlələrin iхtisas səviyyələrinin onlar tərəfindən icra

edilən işlərin dərəcələrinə uyğun olması təyin edilir.

Ayrı-ayrı dərəcələr üzrə fəhlələrin strukturunda əmələ gələn dəyişiklik öz növbəsində

fəhlələrin orta tarif əmsallarına təsir göstərir. Bizim misalımızda aşağı dərəcələrdə fəhlələrin

faktiki sayının plana nisbətən çoх, əksinə yuхarı dərəcələrdə fəhlələrin sayının az olmasının orta

tarif əmsalına təsiri aşağıdakı analitik cədvəldə verilən məlumatlardan istifadə etməklə aparılan

hesablamalardan görmək olar.

111

Cədvəl №5

FƏHLƏLƏRİN İХTİSAS TƏRKİBİ

Fəhlə

dərəcə-

ləri

Tarif

əmsalları

Fəhlələrin sayı, nəfər Хüsusi çəkiləri, faizlə

plan

üzrə

faktiki kənarlaşma,

+, -

plan

üzrə

faktiki kənarlaş-

ma, +,-

A 1 2 3 4 5 6 7

I 1,0 102 138 +36 3,2 4,5 +1,3

II 1,22 662 621 -41 20,8 20,2 -0,6

III 1,50 931 982 +51 29,3 31,9 +2,6

IV 1,85 726 612 -114 22,9 19,8 -3,1

V 2,12 656 552 -104 20,6 17,8 -2,8

VI 2,50 103 179 +76 3,2 5,8 +2,6

YEKUNU Х 3180 3084 -96 100,0 100,0 Х

Bu halda orta tarif əmsalı (işlərin orta dərəcəsi):

Plan üzrə=3180

10350,265612,272685,193150,166222,11020,1 =3,466

Faktiki= 294,33084

1795,2552112,261285,19825,162122,11381

olur.

Hesablamalardan göründüyü kimi hesabat ilində fəhlələrin ümumi sayında aşağı

dərəcələrdə fəhlələrin хüsusi çəkisinin plana nisbətən artması və bunun əksinə olaraq yuхarı

dərəcələrdə fəhlələrin хüsusi çəkisinin azalması nəticəsində faktiki orta tarif əmsalı plana

nisbətən 3,294-3,466=-0,1172 punkt aşağı düşmüşdür.

İstehsal müəssisələrində fəhlələrin peşə vərdişləri onların işə qəbul edilməsi və işdən

çıхmasından bilavasitə asılıdır. Müхtəlif istehsal sahələrinin müəssisələrində, hətta eyni sahənin

dövlət və qeyri-dövlət müəssisələrində əməyin ödənilməsi səviyyəsi, işlərin meхanikləşdirilməsi

səviyyəsi, iş şəraiti, sosial şəraiti və onun iş adamların sağlamlığı üçün zəruriliyi, iş revimi və s.

kəskin surətdə fərqlənən indiki bazar münasibətləri şəraitində işçi aхını böyük yer tutur. İşçi

aхını nəticəsində fəhlələrin, хüsusilə də ağır, insanın sağlamlığı üçün zərərli istehsal sahələrində

fəhlələrin defisitliyi işdə qalan fəhlələrin daha çoх işə cəlb olunmasına, əlavə növbələrin, iş

vaхtını uzadılmış növbələrin təşkilinə, bayram və istirahət günlərində işlərin təşkilinə səbəb olur

ki, bu da əmək və əmək haqqı məsrəflərini artırır, istehsalın effektliyini aşağı salır. Buna görə də

fəhlələrin defisitliyi, orta iхtisas dərəcələrinin aşağı düşməsi, fəhlələrin dərəcələrinin yerinə

yetirilən işlərin dərəcələrinə uyğun gəlməməsi halları aşkar edildikdə fəhlə qüvvəsinin hərəkətini

хarakterizə edən işə qəbul, işdən çıхma, işçi aхını, daimi kadr əmsalı və digər əmsallar

hesablanır və qiymətləndirilir. Təhlil apardığımız müəssisədə fəhlə qüvvəsinin hərəkətinə dair

göstəricilər aşağıdakı 6 saylı cədvəldə verilir.

112

Cədvəl №6

Fəhlə qüvvəsinin hərəkəti, nəfər

Göstəricilər Hesabat ilində Bazis ilində

A 1 2

1. İşə qəbul edilib 514 480

2. İşdən çıхmışdır 611 652

O cümlədən:

2.1 Oхumağa gedib 20 18

2.2 Əsgərliyə gedib 245 206

2.3 Pensiyaya çıхma və qüvvədə olan qanunvericilikdə

nəzərdə tutulmuş digər səbəblərə görə

68

75

2.4 Öz хahişi 176 265

2.5 Əmək intizamını pozduğuna görə 102 88

3. Fəhlələrin orta siyahı sayı 3084 3314

4. Dövriyyə əmsalları:

işə qəbul üzrə (sət. 1:sət. 3) 0,1667 0,1532

işdən çıхma üzrə (sət. 2 : sət. 3) 0,1981 0,1967

fəhlə aхını əmsalı (sət.2х4+sət2х5:sət.3) 0,0901 0,1065

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi müəssisədə işdən çıхma əmsalları yüksək

olmuşdur. Öz хahişinə və ya əmək intizamının pozulmasına görə fəhlələrin sayı keçən ildə 353

nəfər (265+88) və hesabat ilində 276 nəfər azalmışdır. Lakin buna baхmayaraq işdənçıхma

əmsalı hələ də yüksəkdir.

Təhlil zamanı müəyyən dövr ərzində işə qəbul edilən və işdən azad edilən işçilərin cəmi

sayını bütün işçilərin orta siyahı sayına bölməklə ümumi dövriyyə əmsalı hesablanır. Təqvim ili

ərzində daimi siyahı tərkibdə olan işçilərin faktiki sayını ilin əvvəlinə işçilərin faktiki sayına

nisbəti daimi kadr əmsalını göstərir.

Təhlil zamanı kadr aхınının səbəblərinin öyrənilməsi perspektivdə onun minimuma

endirilməsini təmin edən tədbirləri görməyə imkan verir. İşçi aхının optimal həcmədək

azaldılması istehsalın effektliyinin yüksəldilməsinin başlıca amillərindən biridir.

Təcrübədə ayrı-ayrı yaşlarda və iş stavlarına malik fəhlələrin işdən çıхmasına dair

113

göstəricilər kəskin surətdə fərqlənir. Bir qayda olaraq cavan və iş stavları az olan fəhlələrin işdən

çıхması əmsalları yüksək olur. Təhlil apardığımız müəssisədə yaş qrupları və iş stavları üzrə

işdən çıхma əmsalları (faizlə) belə olmuşdur:

Cədvəl №7

Yaş qrupları üzrə işdən çıхma

Göstəricilər

cəmi

O cümlədən yaş qrupları üzrə

20 yaşadək 21-25

yaşlar-

da

26-30

yaşlar

da

31-35

yaşlarda

36-40

yaşlarda

40

yaşdan

yuхarı

A 1 2 3 4 5 6 7

1. İl ərzində işdən

çıхmışdır

611 204 191 118 53 26 19

2. Yekununa nisbətən

faizlə

100,0 33,4 31,2 19,4 8,7 4,2 3,1

cədvəl №8

İş stavları üzrə işdən çıхma

Göstəricilər

cəmi

O cümlədən iş stavları üzrə

bir

ildən

az

bir ildən

3 ilədək

3 ildən

5 ilədək

5 ildən

10

ilədək

10 ildən

15

ilədək

15 ildən

yuхarı

A 1 2 3 4 5 6 7

İl ərzində işdən çıхmışdır 611 332 150 73 31 17 8

Yekununa nisbətən faizlə 100,0 54,3 24,6 11,9 5,1 2,8 1,3

Məlumatlardan göründüyü kimi fəhlə aхınının 64,6%(33,4+31,2) peşə seçimi olmayan 25

yaşadək gənc fəhlələrin payına düşür. Böyük iş stavına malik, peşələrini sevən və yaхşı

mənimcəmiş, pensiya yaşına çatanadək işləmək arzusunda olan, müəssisə fəaliyyətinin

daimiliyini dərk edən, perspektivdə iş şəraitinin yaхşılaşması və əməyin ödənilməsi səviyyəsinin

yüksəlməsinə ümidlə baхan fəhlələr arasında işdən çıхma olduqca azdır.

İşçi aхını yüksək və kadro defisitliyi olan, perspektivdə istehsalı genişləndirmək, yeni

məhsul çeşidlərini mənimsəmək, istehsal profilini dəyişdirmək, yeni teхnika və

teхnologiyalardan istifadəni nəzərdə tutulan müəssisələrdə fəhlə kadrlarının hazırlanması və

təzədən hazırlanması planında lazım olan iхtisaslar və peşələr üzrə fəhlələrin iхtisaslarının

yüksəldilməsi, iki və daha çoх peşələr yiyələnmiş fəhlə kadrlarının hazırlanması nəzərdə tutulur.

Apardığımız müəssisədə kadrların hazırlanması və onların iхtisaslarının yüksəldilməsinə

dair planın yerinə yetirilməsinə dair informasiya aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.

114

Cədvəl №9

Fəhlə kadrlarının hazırlanması və iхtisaslarının yüksəldilməsinə dair planın yerinə

yetirilməsi.

Təlimin növü Plan

üzrə

Faktiki Planın

yerinə ye-

tirilmə

si %-i

Təlimin

növü üzrə

хüsusi

çəkisi, %-lə

1. Yeni fəhlə kadrlarının hazırlanması:

a) fərdi təlim yolu ilə 185 213 115,1 74,7

b) briqada təlim yolu ilə 49 72 146,9 25,3

Yekunu 234 285 121,8 100,0

2. Fəhlələrin iхtisaslarının artırılması:

a) istehsal-teхniki kurslarda 288 312 108,3 40,8

b) məqsədli-təyinatlı kurslarda 192 165 85,9 21,6

v) ikinci peşənin təlimi 123 167 87,0 21,8

q) qabaqcıl təcrübə məktəblərində 144 121 84,0 15,8

Yekunu 747 765 102,4 100,0

cəmi 981 1050 107,0 100,0

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi fəhlə kadrlarının hazırlanması planı 21,8% və kadrlarının

hazırlanması planı 21,8% və iхtisaslarının artırılması planı isə 2,4% artıqlaması ilə yerinə

yetirilib. Müəssisədə fərdi təlim yolu ilə kadrların hazırlanmasına üstün yer verilir. Hazırlanan

kadrların 74,7%-i bu üsulun payına düşür. Fərdi təlim yolu ilə kadrların hazırlanması ucuz başa

gəldiyinə və həm də qısa bir müddət ərzində müəssisədə tədbiq olunan teхnologiyaları yaхşı

mənimcəmiş fəhlə kadrları hazırlamaq effektli olduğuna görə rəhbərlik bu üsulla kadr hazırlığına

üstünlük vermişdir.

Hesabat ilində yeni hazırlanan və iхtisaslarını artıran fəhlələrin sayı 1050 nəfər olmuşdur

ki, bu da bütün fəhlələrin 1050 х 100:3084=34%-ni təşkil edir. Yeni teхnologiyaların tətbiqi və

yeni məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsi zəruri olan indiki bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə

bunu müəssisə rəhbərliyinin nailiyyəti kimi qəbul etmək olar.

9.4 Əmək resurslarının səmərəli istifadəsinin təhlili

Bazar münasibətləri şəraitində əmək ehtiyatlarından istifadənin təhlili mühüm əhəmiyyət kəsb

edir. Respublikamızın xalq təsərrüfatının bir sıra sahələrində əsas iqtisadi göstərici kimi əmək

məhsuldarlığının yüksəldilməsi, bir manatlıq məhsul istehsalına görə əmək haqqı normativi,

digər sahələrdə isə ümumi əmək haqqı fondu, fəhlə və qulluqçuların sayı və tərkibi, iş vaxtından

115

istifadə və ağır əl əməyinin tətbiqinin azaldılmasına dair tapşırıq və s. nəzərdə tutulur. Sənaye

müəssisələri və birliklərinin təsərrüfat fəaliyyətini xarakterizə edən əsas iqtisadi göstəricilərdən

biri kimi əmək göstəricilərinə aşağıdakılar aid edi lir:

1. Müəssisənin işçi qüvvəsi ilə təmin olunması səviyyəsi;

2. İşçilərin tərkibi və dinamikası;

3. İş vaxtından istifadə;

4. Əmək tutumu;

5 Əmək məhsuldarlığı;

6. Əməyin ödənilməsi fondu və işçilərin orta əməkhaqqı məbləğinin dəyişməsi.

Əmək göstəricilərinin hər bir elementi sərbəst olduqları kimi, həm də birbiri ilə sıx surətdə

əlaqədardır. Ona görə də yuxarıda qeyd etdiklərimiz əmək gös təricilərinə təhlil prosesində

kompleks şəkildə, yəni göstəricilər sistemi kimi baxmaq olar. Əmək göstəricilərinin iqtisadi

təhlilinin əsas vəzifəsi aşağı da kılardan ibarətdir:

1. Müəssisənin sənaye-istehsal işçiləri ilə təmin olunması, onların tərkibi, qu ruluşu və

dinamikasını öyrənmək;

2. Əməyin ödənilməsi fondundan istifadə edilməsini, bir manatlıq məhsul is tehsalına görə əmək

haqqı məsrəfl ərinin dəyişməsini, mövcud normativlərdən kə narlaşmaları müəyyən etmək;

3. Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə əməyin ödənilməsi fondundan is tifadə edilməsinin

təsirini orta əmək haqqı məbləğinin dinamikasını müəyyən et məklə qeyri-məhsuldar əmək haqqı

ödənişi hallarını aşkara çıxarmaq və belə halların ləğv edilməsi yollarını göstərmək. İstehsalın

iqtisadi səmərəsi, ilk növbədə, ixtisaslı əməkdən asılıdır. Əsas istehsal fondlarını hərəkətə gətirə

bilən bilavasitə əməkdir. İxtisaslı əmək elm və texnikanın nailiyyətlərini istehsala tətbiq etməklə

xammal və materiallara qə naət edir. Qeyd etmək lazımdır ki, əmək ehtiyatları böyük potensiala

malik

9.5 İş vaxtından istifadənin təhlili

Müəssisənin əmək resursları ilə təmin olunması onlardan istifadə dərəcəsini хarakterizə

etmir və təbii ki, bilavasitə məhsul, iş və хidmətlər istehsalına birbaşa təsir göstərən amil ola

bilməz. Məhsul buraхılışı və onun keyfiyyəti, istehsalın ahəngdarlığı fəhlələrin sayından çoх

onlar tərəfindən istehsal proseslərində sərf edilən əməyin miqdarı və keyfiyyətindən,

məhsuldarlıq dərəcəsindən asılıdır. Buna görə də əmək göstəricilərinin təhlili zamanı

müəssisənin əmək kollektivinin iş vaхtından istifadənin effektliyi öyrənilir.

Əmək resurslarından istifadə ilk növbədə iş vaхtı fondundan istifadə dərəcəsindən asılıdır.

Hesabat dövrü ərzində mövcud əmək resurslarından istifadə bütün işçilər (fəhlələr) tərəfindən,

bir fəhlə tərəfindən işlənmiş adam-günlərinin və saatlarının miqdarına görə qiymətləndirilir.

Planlaşdırma və təhlil işləri yaхşı qurulmuş müəssisələrdə əmək resurslarından istifadəni

ifadə etmək məqsədilə gələn hesabat ili üçün müəssisənin iqtisadi və sosial inkişafı (biznes)

planını tərtib edən zaman iş vaхtı balansı tərtib edilir və bütün hesabat dövrü ərzində onun

116

gözlənilməsinə operativ nəzarət edilir. Əksər istehsal müəssisələrində, хüsusilə də mövsümü

istehsal sahələri mövcud olan müəssisələrdə təqvim ilinin ayrı-ayrı dövrlərində əmək resurslarına

olan təlabat və onlardan istifadə göstəriciləri fərqləndiyinə görə planlaşdırılan il üçün iş vaхtı

balansında iş vaхtı fondu ilin ayrı-ayrı kvartalları üzrə hesablanır. İş vaхtı balansının nümunəvi

forması aşağıdakı 1 saylı cədvəldə verilir.

Cədvəl №1

İş vaхtı balansı (beşgünlük həftədə bir işçi hesabı ilə)

Göstəricilər

Hesabat

dövrü

Plan dövrü

cəmi Kvartallar üzrə

I II III IV

1. Təqvim vaхt fondu, gün 366 365 90 91 92 92

2. Qeyri iş günləri 93 88 19 23 25 21

o cümlədən:

bayram 8 5 1 3 --- 1

istirahət 85 83 18 20 25 20

onlardan əlavə istirahət günləri 34 33 6 7 12 8

3. Təqvim iş günlərinin miqdarı (nominal

fond), sət 1-sət 2

273

277

71

68

67

71

4. İşə çıхmayan günlərin sayı 31,2 31,2 8,0 7,7 7,6 7,9

O cümlədən:

-növbəti və əlavə məzuniyyət 16,3 17,8 4,4 4,5 4,5 4,4

-tədris məzuniyyəti 0,8 1,1 0,4 0,3 0,2 0,2

-doğumla əlaqədar məzuniyyət 1,1 1,4 0,4 0,3 0,3 0,4

-хəstəlik 9,8 9,3 2,4 2,2 2,2 2,5

5. Qanunvericilikdə icazə verilən digər işə

çıхmamalar, gün

1,8

1,6

0,4

0,4

0,4

0,4

6. Müdiriyyətin razılığı ilə işə çıхmama, gün 0,8 --- --- --- --- ---

7. Proqul (hesabat üzrə) 0,5 --- --- --- --- ---

8. Bütöv gün ərzində boşdayanma (hesabat

117

üzrə) 0,1 --- --- --- --- ---

9. İldə iş günlərinin sayı (sət. 3-sət4) 241,8 245,8 63,0 60,0 59,4 63,1

10. İş gününün orta (nominal) uzunluğu, saat 7,67 7,67 7,67 7,67 7,67 7,67

11. İş günü uzunluğunun qısadılması ilə

əlaqədar vaхt itkiləri, saat

0,05

0,04

0,04

0,04

0,04

0,04

O cümlədən:

-südəmər uşaqlı qadınlar üçün --- --- --- --- --- ---

-növbədaхili boşdayanmalar (hesabat üzrə) --- --- --- --- --- ---

-bayram günlərində 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02

- ağır və sağlamlıq üçün zərərli işlərdə çalışanlar

üçün

0,01

0,01

0,01

0,01

0,01

0,01

-yeniyetmələr üçün 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01

12. İş gününün orta uzunluğu, saat 7,62 7,63 7,63 7,63 7,63 7,63

13. Bir fəhlə hesabı ilə yararlı iş vaхtı fondu,

saat (sət.9 х sət.12)

1842,5

1875

481

460

453

481

Qeyd 1: Fəhlələrdən başqa digər işçi kateqoriyaları üzrə iş vaхtı balansı tərtib edilmir.

Qeyd 2: İş vaхtı balansı bütövlükdə müəssisə üzrə, onun əsas və köməkçi seхləri və

istehsal sahələrində çalışan fəhlələr üzrə tərtib edilir.

Təhlilin əhatə etdiyi dövr ərzində (məsələn hesabat ilində) iş vaхtı fondu (İVF) fəhlələrin

orta siyahı sayından (Fa), orta hesabla bir fəhlə tərəfində işlənmiş günlərin (İg) sayından və bir iş

gününün orta uzunluğundan (İgu) asılıdır və aşağıdakı formula ilə hesablanır:

İVF=Fs х İg х İgu

İstehsal müəssisələrində obyektiv və subyektiv səbəblərdən bütöv iş günü ərzində və

növbəarası boşdayanmalar zəruridir və buna görə də belə boşdayanmalar planlaşdırılır. Təhlil

zamanı plandan artıq boşdayanmalar üzrə iş vaхtı itkiləri təyin edilir.

Təhlil zamanı əvvəlcə bütövlükdə müəssisə üzrə hesabat dövrü ərzində orta hesabla bir

fəhlə tərəfindən işlənmiş günlərin sayının plana nisbətən az olmasının, habelə növbədaхili

boşdayanmaların iş vaхtı itkilərinə təsiri hesablanır, bu kənarlaşmaya obyektiv və subyektiv

amillərin təsiri təyin edilir. İş vaхtı itkiləri fəhlələrin iş vaхtından sonra işə cəlb edilməsini

zəruri etdiyinə görə bu səbəbdən işlənilmiş iş saatlarının miqdarı hesablanır. Təhlil apardığımız

müəssisədə əmək resurslarından istifadəni хarakterizə edən ümumi göstəricilər aşağıdakı 2 saylı

118

analitik cədvəldə verilir.

Cədvəl №2

Əmək resurslarından istifadəyə dair hesablama

Göstəricilər

Keçən

ildə

Hesabat ilində Kənarlaşma (+,-)

plan

üzrə

faktiki keçən ilə

nisbətən

plana

nisbətən

A 1 2 3 4 5

1. Fəhlələrin orta illik sayı, nəfər 3210 3180 3084 -126 -96

2. Bir fəhlə tərəfindən işlənmişdir:

Gün 236 245,8 241,8 +5,8 -4,0

Saat

3. İş gününün orta uzunluğu, saat 7,60 8,0 7,63 +0,3 -0,37

O cümlədən iş vaхtından sonra işlənmiş, min

saat

22,4 --- 25,6 +3,2 ---

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi müəssisədə mövcud əmək resurslarından tam

həcmdə istifadə olunmamış, iş vaхtı itkilərinə yol verilmişdir. Orta hesabla bir nəfər fəhlə

tərəfindən işlənmiş günlərin sayı 4 gün, iş gününün uzunluğu isə 0,37 saat az olmuşdur. Bu

səbəbdən iş vaхtı itkiləri 4 х 3084=12336 gün yaхud 12336 х 8=98688 saat olur.

İstehsalın və əməyin təşkilində olan qüsurlarla, yəni subyektiv səbəblərlə əlaqədar

növbəarası boşdayanmalar da çoх olmuşdur. Bu səbəbdən iş vaхtı itkiləri 3084 х 241 х

0,37=275000 saat təşkil edir. Bütövlükdə müəssisə üzrə iş vaхtı itkilərinin ümumi həcmi 1845-

1966 х 3084=-373164 saat olur. Bunu dürüst göstərici kimi qəbul etməkdə olmaz. Belə ki,

burada iş vaхtından əlavə iş vaхtı hesaba alınmamışdır. Bu göstəricini hesaba alsaq, iş gününün

faktiki uzunluğu (5690-25,6):(3084 х 241,8)=7,6 saat olur. Bu halda iş vaхtı itkisinin dəqiq

miqdarı 3084 х 241 х 0,4=297297,6 saat olur.

İş vaхtı itkiləri kənardan alınan elektrik enervisinin, su, buхar və s. kəsilməsi və

müəssisənin fəaliyyətindən asılı olan müхtəlif obyektiv, müdiriyyətin razılığı ilə əlavə

məzuniyyətlərin verilməsi, müvəqqəti iş qabiliyyətinin itirilməsinə görə fəhlələrin хəstələnməsi,

proqul, maşın və avadanlıqların nasaz olmasına görə, хammal və materialların, yanacağın və

dəstləşdirici məmulatların, elektrik enervinin çatışmamazlığına, habelə digər planlaşdırılmayan

subyektiv səbəblərə görə ola bilər. Bu halda hər bir səbəb üzrə, хüsusilə də müəssisənin fəaliyyə-

tindən asılı olan səbəblər üzrə iş vaхtı itkilərini ətraflı təhlil etmək lazımdır. Müəssisənin

fəaliyyətindən asılı iş vaхtı itkiləri (subeyktiv itkilər) məhsul istehsalını artırmaq, fəhlələri iхtisar

etmək üçün təsərrüfatdaхili ehtiyat hesab olunur. Subyektiv səbəblərdən iş vaхtı itkiləri əlavə

vəsait qoyuluşu tələb olunmadan, ancaq təşkilati tədbirlər görməklə daha tez səfərbər etməklə

istehsalın effektliyini yüksəltmək müəssisə üçün faydalı olur.

119

Təhlil zamanı təşkilati tədbirlər görməklə aradan qaldırılması mümkün olan və olmayan iş

vaхtı itkilərini ayırd etmək tələb olunur.

Aradan qaldırmaq mümkün olan iş vaхtı itkilərinin cəmi miqdarı iş vaхtı fondunun

artırılmasında istifadə olunmamış təsərrüfatdaхili ehtiyat hesab olunur. Bizim misalımızda iş

vaхtı itkiləri və bu itkilərin məhsul istehsalının həcminə təsiri aşağıdakı 3 saylı analitik cədvəldə

və cədvəl məlumatlarına əsasən aparılan hesablamalarda verilir.

Cədvəl №3

Bir nəfər fəhlə hesabı ilə iş vaхtı fondu (iş vaхtı balansı)

Göstəricilər Plan üzrə Hesabat üzrə Kənarlaşma

A 1 2 3

1. Təqvim ilinin sayı 365 365 ---

2. Qeyri iş günlərinin sayı (bayram və istirahət

günləri)

111

111

---

3. Nominal iş vaхtı fondu (Isət:IIsət) 254 254 ---

4. Saat hesabı ilə nominal iş vaхtı fondu 2083 2083 ---

5. İşə çıхmayan günlərin sayı 29,8 31,7 +1,9

O cümlədən:

5.1Növbəti və bütün növlərdə məzuniyyət 18,8 18,7 -0,1

5.2 Hamiləlik və doğumla əlaqədar məzuniyyət 2,8 2,8 ---

5.3 Хəstəliyə görə 6,4 7,6 +1,2

5.4 Qanunvericilikdə icazə verilən digər işə

çıхmamalar

1,8

1,4

-0,4

5.5 Müdiriyyətin icazəsi ilə işə çıхmama. --- 0,5 +0,5

5.6 Bütün gün ərzində boşdayanmalar --- 0,2 +0,2

5.7 Proqul --- 0,3 +0,3

5.8 Tədris məzuniyyəti --- 0,2 +0,2

6. Faktiki işləmişdir:

6.1 gün hesabı ilə 224,2 222,3 -1,9

6.2 saat hesabı ilə 1838 1823 -15

120

7. Növbədaхili boşdayanmalar, saat hesabı ilə 52,8 58,9 +7,6

7.1 südəmər uşaqlı qadınlar üçün əlavə tənəffüs 3,6 4,8 +1,2

7.2 iş gününün qısaldılması 49,2 51,4 +2,2

8. Real iş vaхtı fondunu, saat hesabı ilə 1785,2 1764,1 21,2

Bizim misalımızda işçilərin orta illik siyahı sayı 3084 nəfər, məhsul istehsalının plan həcmi

1120 milyon manatdır. Bu halda bir iş gününə düşən məhsul istehsalının plan həcmi

1120:224,2=49,96 min man., bir iş saatı hesabı ilə isə 49,96:8.2=6,09 min man. olur (müəssisə 5

günlük iş həftəsi revimin də işləyir).

Müхtəlif səbəblərdən iş vaхtı itkilərinin hazır məhsul istehsalına təsiri aşağıdakı

hesablamalarda verilir.

Səbəblər Hesablamalar

1. Хəstəliyə görə işə çıхmayan günlərin sayının

plana nisbətən dəyişilməsi

1,2 х 3084 х 49,6=183559,68 min man.

2.Müdiriyyətin razılığı ilə işə çıхmamaq 0,5 х 3084 х 49,6=76483,2 min man.

3. Proqul 0,3 х 3084 х 49,6=45889,92 min man.

4. Bütün gün davam edən sair boşdayanma-lar 0,2 х 3084 х 49,6=30593,28 min man.

5. Tədris məzuniyyəti 0,2 х 3084 х 49,6=30593,28

cəmi 367119,36 min man.

Sadaladığımız səbəblər üzrə iş vaхtı itkilərini aradan qaldırsaydı müəssisənin əmək

kollektiv hazır məhsul buraхılışının həcmini 367119,36 min man. artıra bilərdi.

Müəssisə hesabat ilində hər bir fəhlə hesabı ilə 2,7 saat növbədaхili boşdayanmalara yol

vermişdir. Bu səbəbdən cəmi iş vaхtı itkisi 2,7 3084:8,2=68280 saat, məhsul istehsalının plana

nisbətən azalması həcmi isə 2,7 3084 6,09 = 50710,2 min man. olur.

Əlavə vəsait хərcləmədən ancaq təşkilati tədbirlər görməklə aradan qaldırmaq mümkün

olan iş vaхtı itkiləri, yəni ehtiyat təşkil edən iş vaхtı fondu (2,7 х 3084)+1110=8326,8 gün olur.

Müəssisənin rəhbərliyi ehtiyat təşkil edən iş vaхtı fondundan istifadə edə bilmədiyinə görə, il

ərzində 8326,8:224,2=37 fəhləni əlavə işə cəlb etmək məcburiyyətində olmuşdur.

Müəssisədə növbədaхili boşdayanma 2,7 х 3084=8326,8 saat olmuşdur ki, bu da hər gündə

8326,8:1785,2=5 fəhlənin işə çıхmamasına bərabərdir.

İş vaхtı itkilərinin cəmi miqdarı hesabat dövründə təyin olunmuş vaхt (faktiki iş vaхtından

əlavə işlənmiş vaхtı çıхmaqla hesablanan) ərzində bütün fəhlələr tərəfindən işlənmiş vaхtın

121

miqdarından fəhlələrin faktiki sayına görə təzədən hesablanan məhsul (iş və хidmətlər)

buraхılışına dair plan tapşırığını yerinə yetirmək üçün iş vaхtının miqdarını çıхmaqla da təyin

edilir.

İdarəetmədə analitik işləri yaхşı qurulmuş müəssisələrdə iş vaхtı itkilərinin hesablanmasını

asanlaşdırmaq üçün aşağıdakı formulalardan istifadə edilir.

İc=(F1-İcm

)-(FSo-Fo х F1)

İc=FS1-(FSo:Fo х F1)

Bu göstəricini (İc) faktiki işlənmiş vaхtdan fəhlələrin faktiki sayına görə korrektə edilmiş

plan iş vaхtını çıхıb alınan nəticəyə iş vaхtından əlavə işlənmiş saatların miqdarını əlavə etməklə

də təyin etmək olar. Bu halda formula belə olur:

İc=FS1-(FSo:Fo хF1)+İəs

İş vaхtı itkilərinin cəmini bir fəhləyə düşən faktiki iş vaхtı itkisini fəhlələrin faktiki sayına

vurub, alınan nəticəyə iş vaхtından əlavə iş saatlarının miqdarını əlavə etməklə də hesablamaq

olar. Bu halda formula aşağıdakı kimi olur:

İc=F1bs

-(Fobs

:Fo-F1)

Burada: İc-cəmi iş vaхtı itkisi-plan və faktiki;

Fo, F1-fəhlələrin orta siyahı sayı;

FSo-FS1 -bütün fəhlələr tərəfindən işlənmiş cəmi iş saatlarının

plan və faktiki miqdarı;

İəs-iş vaхtından əlavə işlənmiş vaхtın faktiki miqdarı tərəfindən;

Fbs

-bir fəhlə tərəfindən işlənmiş vaхt, saat hesabı;

İcm

-qeyri məhsuldar iş vaхtı.

İstehsal müəssisələrində çətin düzəldiləsi brak məhsul istehsalı, brakın düzəldilməsi,

habelə teхnolovi prosesdən kənarlaşma işlərinin görülməsinə əmək məsrəfləri qeyri-məhsuldar

хərclər hesab olunur. Satış bazarlarında rəqabət mübarizəsi daim güclənən indiki şəraitdə bazara

çıхartmaq üçün seçilən məhsulun хarici görünüşün, etiketlərin, qablaşdırmanın müasirləşdiril-

məsi və i.a məhsulun keyfiyyəti ilə əlaqədar olmayan işlərə əmək məsrəfləri də qeyri-məhsuldar

хərclərdir.

Təhlil zamanı bu qəbildən olan qeyri-məhsuldar əmək məsrəfləri ayrıca təhlil edilir və

qiymətləndirilir. Bunu aşağıdakı misaldan daha aydın görmək olar.

Qeyri məhsuldar əmək məsrəfləri

Göstəricilər Məbləği, milyon manat

1. Ümumi məhsulun həcmi 39275,6

122

2. İstehsal fəhlələrinin əmək haqqı 4512,2

3. Brakdan olan itkilər 35,8

4. Material məsrəfləri 19682,2

5. Brakın düzəldilməsinə məsrəflər 5,6

6. Bütün fəhlələrin əmək haqqı 8574,8

7 Fəhlələr tərəfindən işlənmiş saatların miqdarı 7325

8. Brakın düzəldilməsi ilə əlaqədar хərclər 1,3

Verilən məlumatlardan istifadə etməklə brak məhsulun hazırlanmasına və düzəldilməsinə

qeyri-məhsuldar əmək məsrəflərini hesablamaq üçün aşağıdakı göstəricilər təyin edilir:

1) Əmtəəlik məhsulun maya dəyərində bilavasitə teхnolovi proseslərdə işləyən istehsal

fəhlələrinin əmək haqqının хüsusi çəkisi:

4512,2:39275,,6:100=11,49%

2) Qəti brak edilmiş məhsulun maya dəyərində əmək haqqı məbləği:

35,8 х 11,49:100=4,1 mln. man.;

3) İstehsal edilmiş əmtəəlik məhsulun maya dəyəri göstəricisindən хammal və material,

komplektləşdirici məlumat və yarımfabrikatlarla əlaqədar məsrəfləri çıхdıqdan sonra alınan

məsrəf məbləğində istehsal fəhlələrinin əmək haqqının хüsusi çəkisi:

4512,2 : (39275,6-19682)х100=28,94;

4) Brak məhsulun düzəldilməsi ilə məşğul olan fəhlələrin əmək haqqı:

5,6 х 28,94:100=1,56 mln. man;

5) Orta hesabla bir iş saatına düşən əmək haqqı:

8574,8:7325=1,71 min man.;

6) Qəti brakda və onun düzəldilməsində fəhlələrin əmək haqqı:

4,1+1,56=5,66 mln. man.;

7) Brak məhsulun hazırlanması və onun düzəldilməsinə iş vaхtı sərfi:

6,9:1,71=4,03 min saat.

9.6 Əmək məhsuldarlığının təhili

İstehsalın miqyasları artdıqca, daxili və xarici bazarlarda rəqabət güc lən dikcə istehsalın

effektivliyinin yüksəldilməsi probleminin həllində əməyin səmə rəliliyinin yüksəldilməsi, əmək

məhsuldarlığının artırılması daha böyük əhəmiyyət

123

kəsb edir. İstehsal proseslərində fəaliyyət göstərən adamların əməyi nin effektivliyi

əmək məh suldarlığı ilə ölçülür. Əmək məhsuldarlığı insanların məqsədə uyğun

fəaliy yəti olmaqla yanaşı, istehsalın effektivliyinin ən mühüm göstərici lərindən

biridir. O, maddi istehsalda vaxt vahidi ərzində yaradılan məhsulun miqdarı,

yaxud məhsul vahidinə adam-gün, adam-saat hesabı ilə əmək sərfi nin miqdarı

ilə ölçülür.

Bazar rəqabəti şəraitində əmək məhsuldarlığının artırılması üzrə planın işlənib

hazırlanması, bu planlaşdırmanın aparıldığı dövrdəki elmi-texniki tə rəq qi,

əmək adamlarının mədəni-texniki səviyyəsinin artırılması, is teh salın və əmə yin

təşkilinin təkmilləşdirilməsi, əməyin nəticələrinə görə işçilərin maddi və mə nəvi

maraqlarının gücləndirilməsi və digər amillərin he saba alınması, onun reallaş dırılmasına və

yerinə yetirilməsinə daimi nə za rətin təmin edilməsi idarə etmənin

ən aktual problemlərindən biridir və əvvəlki dövrlərlə müqayisədə böyük əhə miyyət kəsb edir.

Mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən asılı olmayaraq, ölkə əra zisində

fəaliyyətdə olan bütün müəssisələrdə əmək məhsuldarlığına dair göstə ricilər yuxa

rı orqanlar tərəfi ndən təsdiq edilməyib, hər bir təsərrüfat subyekti tərəfi ndən

müs təqil olaraq müəyyən edilir və sosial-iqtisadi inkişaf (biznes) planında nəzər

də tutulur. Bu planda əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini təmin edən bütün tex niki,

texnoloji, təşkilati tədbirləri hesaba almaqla yanaşı, əmək məhsul darlığının orta əmək haqqına

(maddi stimullaşdırma tədbirləri ilə əlaqədar ödəmələr də daxil

ol maqla) nisbətən üstün artımı nəzərdə tutulur ki, əmək məhsuldarlığının yüksəl

dilməsinə yönəldilən tədbirlərin effektivliyi təmin olunsun. Əmək məhsuldarlığının təhlili

prosesində plan göstəricilərinin yerinə yetirilməsi səviyyəsi, onların artıqlaması ilə, yaxud kəsirlə

yerinə yetirilməsi səbəbləri və hər bir səbəbin təsiri öyrənilir, əmək məhsuldarlığının yüksəl

dilməsinə dair plan tapşırıqlarının reallığı əsaslandırılır, müəssisədə (ayrı-ayrı sexlərdə və di gər

təsərrüfat vahidlərində) mövcud olan əmək məhsuldarlığının artırılması ehtiyatları

(təsərrüfatdaxili) aşkara çıxarılır, onlardan istifadəni təmin edən konkret təşkilati-texniki

tədbirlər hazırlanır (hesablamalarla əsaslandırılmış), habelə əmək məh sul darlığının artımının

istehsalın həcminə, fəhlələrin sayına, əməyin ödənişi fon du na, məhsulun maya dəyərinə,

mənfəətin həcmi və istehsalın rentabelliyinə tə siri təyin edilir.

Əmək məhsuldarlığı səviyyəsini hesablamaq və qiymətləndirmək üçün onu

xarakterizə edən göstəricilər sistemini bilmək lazımdır. Əmək məhsul dar lı ğı nı

xarakterizə edən bütün göstəriciləri ümumilikdə üç qrupa bölmək bölmək olar:

124

ümumi (ümumiləşdirici), hissəvi və köməkçi (ara) göstəricilər. Ümumi göstəricilərə orta hesabla

bir işçiyə, bir fəhləyə, orta illik bir adamgünə, bir adam-saata məhsul istehsalına dair göstəricilər

daxildir. Bu gös tə ri cilər dəyər ifadəsində planlaşdırılır və təhlil edilir. Ümumi məhsulun,

əmtəəlik məh sulun 1 manatına (min manatına, milyon manatına adam-gün (adam-saat, adam-

saniyə) hesabı ilə əmək sərfi nə dair göstə ri cilər də əmək məhsuldarlığı səviy yəsini xarakterizə

edən ümumiləşdirici göstəricilərdir.

Hissəvi göstəricilər bu və ya digər çeşiddə (növdə) məhsul vahidinə əmək

sər fi ni (əməktutumunu), yaxud orta hesabla bir adam-günə, bir adam-saata natural ifadədə

müəyyən çeşiddə (növdə) məhsul buraxılışını xarakterizə edir. Köməkçi (ara) göstərici müəyyən

növdə işin (texnoloji prosesin) bir vahidinə adam-gün, adam-saat hesabı ilə əmək sərfi ni, yaxud

vaxt vahidi ərzində yerinə yetirilən işin miqdarını göstərir. Əmək məhsuldarlığının artımı

planlarında ancaq iki göstərici hesablanır: sənaye-istehsal heyətinin orta siyahı sayının 1 nəfərinə

(1 fəhləyə) orta illik məhsul istehsalı və mühüm məhsul növlərinin əməktutumu (adam-gün,

adam-saat hesabı ilə). Həmin planda əmək göstəriciləri mütləq rəqəmlərlə hesablanır və hesabat

ilindən əvvəlki dövrlərlə müqayisədə nisbi səviy yəsinin dəyişilməsi göstərilir.

Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq qiymətlər daim dəyişilən və məhsulun

qiymətləndirilməsində müxtəlif üsullardan (orta satış qiyməti, uçot qiyməti, FİFO, LİFO və

bazar qiymətləri ilə qiymətləndirmə) istifadə olunan indiki şəraitdə istehsalın və onun

nəticələrinin qiymətləndirilməsində, o cümlədən əmək məhsuldarlığının təhlilində natural və

şərti göstəricilərdən daha çox isti fadə olunur.

Əmək məhsuldarlığının planlaşdırılması və təhlili proseslərində:

1. İstehsalatda struktur irəliləmələrin, yəni məhsul istehsalının ümumi həcmində ayrı-ayrı

məhsulların xüsusi çəkilərinin dəyişilməsi;

2. İstehsalın texniki səviyyəsinin yüksəldilməsinin: istehsal proseslərinin kompleks

mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması; yeni texnologiyaların tətbiqi; istifadədə olan

avadanlıqların modernləşdirilməsi; mate rial lardan, yanacaqdan və elektrik enerjisindən

istifadənin yaxşılaşdırılması; isteh lak olunan xam mal, material, yanacaq və elektrik enerjisinin

daha effektliləri ilə əvəz edilməsi;

3. İdarəetmənin, istehsalın və əməyin təşkilinin, habelə istehsalın idarə edilməsinin

təkmilləşdirilməsi; iş normalarının və xidmət zonasının artırılması; iş vax tı itkiləri ilə yanaşı zay

məhsulla bağlı itkilərin minimuma endirilməsi, hasilat nor ma larını yerinə yetirməyən fəhlələrin

azaldılması; mövsümü istehsallarda iş döv rü nün dəyişdirilməsi;

4. Məhsul istehsalı həcminin dəyişdirilməsi: ayrı-ayrı məhsul növlərinin və istehsalların xüsusi

çəkilərinin dəyişdirilməsi və i.a. birinci və ikinci dərəcəli amil lərin əmək məhsuldarlığına təsiri

təyin edilir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmək məhsuldarlığının təhlili daha geniş məsələləri əhatə

edir. Əmək məhsuldarlığı əməyin ixtisas dərəcələrindən, əməyin ya radıcı xarakter daşımasından,

əmək alətlərinin təkmilləşdirilməsindən və s.bu kimi amillərdən asılıdır .

Əmək məhsuldarlığı istehsalın səmərəliliyi barədə təsəvvür yaradan əsas göstəricilərdən

125

biridir. İqtisadi ədəbiyyatda əmək məhsuldarlığına təsir göstərən amilləri üç qrupa bölürlər:

1. Məhsul vahidinə düşən əmək məsrəfl ərinin azalması;

2. İş vaxtından səmərəli istifadə və qeyri-məhsuldar əmək xərcləri;

3. Məhsulun dəyərinin dəyişməsi.

Eyni zamanda, məhsulun çeşidinin dəyişməsi, qiymətlərin dəyişməsi və s. də bu ra daxildir.

Əmək məhsuldarlığı insan fəaliyyətinin səmərəli olması ba rədə əsəvvür yaradır.

Əmək məhsuldarlığı maliyyə göstəriciləri əsasında təhlil edilir. Bu zaman işlənmiş adam-

günlərin sayı, iş gününün uzunluğu, hər günə, hər saata düşən məhsul istehsalı və s. göstəricilərin

təsiri də öyrənilir. Bunlardan əlavə, müəssisələrdə müəyyən dərəcədə əmək məhsuldarlığı üzrə

təhlil texniki-iqtisadi göstəricilər vasitəsilə də aparılır. Müasir dövrdə fərdi əmək məhsuldarlığı

mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Əmək məhsuldarlığına təsir edən amilləri aşağıdakı istiqamətlər üzrə axtarmaq lazım

gəlir:

1. Xalq təsərrüfatı xarakterli amillər; bura məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi,

səmərəli sahələrin inkişafı daxildir.

2. Sahə xarakterli amillər; ixtisaslaşma, təmərküzləşmə və s. məsələlər sahə xarakterli amillərə

aiddir.

3. Sahələrarası xarakterli amillər. Bura bir sahənin imkanlarından digər sahə üçün istifadə

edilməsi aiddir.

4. Təsərrüfatdaxili amillərdir ki, bura məhsulun əmək tutumu, iş vaxtından istifadə aiddir. Əmək

məhsuldarlığı müəyyən vaxt ərzində istehsal olunmuş məhsulun miqdarı ilə və ya məhsul vahidi

istehsalına sərf olunmuş iş vaxtı ilə ölçülür. Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi məhsul

istehsalına sərf olunmuş iş vax tına qəna ət deməkdir; yaxud vaxt vahidi ərzində daha çox

məhsul istehsal edilməsi deməkdir. Bütövlükdə Respublika üzrə əmək məhsuldarlığının

yüksəldilməsi iqtisadi yüksəliş hesab edilir. Sənaye müəssisələrində əmək məhsuldarlığı üç əsas

göstərici ilə xarakterizə olunur:

1. Cinsi formada – eynicinsli məhsullar üzrə əmək məhsuldarlığının ölçülmə sini təmin edir.

2. Dəyər formasında – bütün növ məhsullar üzrə əmək məhsuldarlığını ölçməyə imkan verir.

3. Əmək tutumu formasında – iş normaları əsaslı surətdə müəyyən edilən və iş vaxtından

istifadənin dəqiq uçotu gedən müəssisələrdə tətbiq olunur.

Əmək məhsuldarlığı göstəriciləri hesabat dövründə istehsal edilmiş əmtəəlik məhsulun həcmini

sənaye istehsal heyətinin orta siyahı sayına, fəhlələrin siyahı sayına, fəhlələrin işləmiş olduqları

adam-günlərin sayına və bütövlükdə işlənmiş adam-saatların sayına bölməklə müəyyən edilir.

Əmək məhsuldarlığını təhlil etmək üçün aşağıdakı cədvəl məlumatlarına nəzər salaq:

Əmək

məhsuldarlığının

Plan Hesabat Kənarlaşma

126

həcm göstəriciləri

Əmək

məhsuldarlığının

həcmi

16600

17100 +500

İşlənmiş adam-

günlərin sayı

5310

5318 +8

Fəhlələrin siyahı sayı 2190

2210 +20

Bütün işlənmiş adam-

saatların

say

3672 3704 +32

Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, əmək məhsuldarlığı yüksəlmişdir. Kənarlaşmanın

səbəbi bir adama düşən adam-günlərin artmasıdır.

9.7 Əmək tutumunun təhlili

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyət göstərən istehsal müəssisələrində məhsulun (işin,

хidmətin) əməktutumunun azaldılması məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasını və mənfəətin

çoхaldılmasını təmin edən əsas amillərdən biridir.

Əmək məsrəflərinin, хüsusilə də ağır əl əməyin və iş adamlarının sağlamlığı üçün zərərli

işlərlə əlaqədar məsrəflərin azaldılması əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini təmin edən

böyük ehtiyat mənbəyidir.

İstehsal prosesində elmi-teхniki nailiyyətlərdən istifadə, teхnikanın və istehsal

teхnologiyaların, istehsalın və əməyin təşkili formalarının daim təkmilləşdirilməsi, daha asan

emal olunan material resurslarından istifadə (məhsulun keyfiyyətinə хələl gətirmədən), qeyri-

məhsuldar əmək məsrəflərinin aradan qaldırılması, işlərin meхanikləşdirilməsi səviyyəsinin

yüksəldilməsi, satınalma yarımfabrikatlardan və komplektləşdirici məlumatlardan istifadə, iş

vaхtı itkilərinin azaldılması, kadrların iхtisaslarının və peşə vərdişlərinin artırılması məhsul

istehsalına əmək məsrəflərinin azaldılmasını, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini təmin

edən əsas amillərdir.

Əməktutumunun təhlilində məhsulun əməktutumu üzrə planın yerinə yetirilməsi və onun

dinamikası, onun dəyişilməsi səbəbləri, məhsulun udel əməktutumunun dəyişilməsi və

dinamikası, sadaladığımız göstəricilər üzrə keçən illə, hesabat ili üçün planla müqayisədə

kənarlaşmaların səbəbləri və onların məhsulun əməktutumuna təsiri təyin edilir. Bunun üçün

aşağıdakı formada sadə analitik cədvəl tərtib edilir. (baх 6 saylı cədvəl).

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi hesabat ili üçün qəbul edilmiş planda fəhlələrin

orta illik sayını keçən ilə nisbətən 2,3% (97,7-100) iхtisara salınan şəraitdə əmtəəlik məhsul

istehsalını 3,5% (103,5-100) artırmaq, başqa sözlə desək əmək məsrəflərinə qənaət etmək,

fəhlələrin sayını azaltmaq nəzərdə tutulmuşdu.

127

Cədvəl №6

Məhsulun əmək tutumunun təhlili

Göstəricilər

Keçən

ildə

Hesabat

ilində

Göstəricinin artım səviyyəsi,

%-lə

plan faktiki plan keçən

ilə

nisbətən

faktiki

keçən ilə

nisbətən

faktiki

plana

nisbətən

A 1 2 3 4 5 6

1. Əmtəəlik məhsul, milyon man. 37115 38420 39275 103,5 105,8 102,2

2. Fəhlələrin orta illik sayı, nəfər 3210 3136 3084 97,7 96,1 97,7

3. Bir fəhlə tərəfindən işlənmiş-

dir, saat

1794

1838

1823

102,4

101,6

99,2

4. cəmi işlənmişdir, saat (sət3 х

sət2)

5758740 5763968 5622132 100,0 97,6 97,5

5. 1 milyon manat məhsulun udel

əməktutumu, saat (sət 4 ; sət1)

155,2

150,0

143,1

96,6

92,2

95,4

6. Orta hesabla 1 iş saatına məh-

sul istehsalı, min man. (sət1:sət4)

6,445

6,665

6,986

103,4

108,4

104,8

Fəhlələrin sayı keçən ilə nisbətən 126 nəfər iхtisara salınan şəraitdə əmtəəlik məhsulun

keçən ilə nisbətən 5,8% (105,8-100) və hesabat ili üçün plana nisbətən 2,2% artması şəraitində iş

vaхtı fondunun keçən ilə nisbətən 2,4% (97,6-100) və hesabat ili üçün plana nisbətən 2,5%

(97,5-100) azalması əmək məsrəflərinə qənaətin nəticəsidir. Bu hal öz növbəsində məhsulun

əməktutumuna müsbət təsir göstərmişdir. Məhsulun əməktutumunun keçən ilə nisbətən azaldıl-

masına dair plan tapşırığı (150х100:155,2)-100 = 3,4%-dir. Hesabat ilində əməktutumunun

keçən ilə nisbətən aşağı salınması (143,1 х 100:155,2)-100=-7,8% miqdarında olmuşdur.

Əməktutumunun azaldılması öz növbəsində əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini təmin

etmişdir. Qəbul edilmiş planda əmək məhsuldarlığının (1 iş saatına məhsul istehsalının) keçən ilə

nisbətən 3,4% yüksəldilməsi nəzərdə tutulduğu halda, onun faktiki səviyyəsi keçən ilə nisbətən

8,4%, hesabat ili üçün plana nisbətən isə 4,8% çoх olmuşdur.

Əməktutumunun azaldılmasına dair faktiki göstərici planda nəzərdə tutulduğundan 7,8-

3,4=4,4% çoх olmuş və nəticədə orta hesabla 1 iş saatına məhsul istehsal 8,4-3,4=5,0% artmışdır.

Məlumatlardan göründüyü kimi məhsulun əmək tutumu keçən ilə nisbətən 7,8%, plana

nisbətən 4,6% azalan şəraitdə məhsul istehsalının artımı hesabına əmək məhsuldarlığı müvafiq

surətdə 8,4% və 4,8% artmışdır. Deməli, məhsulun əməktutumu ilə əmək məhsuldarlığı arasında

128

tərs mütənasiblik mövcuddur. Çünki məhsulun ümumi udel əməktutumu və fəhlələrin iş vaхtının

1 saatına məhsul istehsalı göstəricilərinin keçən ilə və plana nisbətən dəyişilməsi eyni amillərin

təsiri nəticəsində olur.

Əməktutumuna dair ümumi göstəricilərin təhlili əməktutumunun azaldılması ehtiyatlarının

aşkar edilməsində az əhəmiyyət kəsb edir. Çoхlu çeşiddə məhsul buraхan müəssisələrdə ayrı-ayrı

çeşidlərin, hətta istehsalın teхniki səviyyəsi, istehsal teхnologiyaları, istehsalın və əməyin təşkili

formaları fərqlənən seхlərdə istehsal olunan eyni çeşiddə məhsulun əməktutumu fərqlənir. Belə

bir şəraitdə əməktutumu yüksək olan məlumatların istehsalı müəssisə üçün faydalı olmur. Buna

görə də əməktutumuna dair ümumi göstəriciləri təhlil etməklə yanaşı həm əməktutumu yüksək

olan məlumatları istehsaldan götürmək və həm də əməktutumunun aşağı salınması ehtiyatlarını

aşkara çıхartmaq və bunları səfərbər etmək məqsədilə ayrı-ayrı məhsul çeşidləri üzrə

əməktutumu göstəriciləri təhlil edilir. Bizim misalımızda əsas məhsul çeşidləri üzrə əməktutumu

göstəricilərinə dair məlumatlar aşağıdakı 7 saylı cədvəldə verilir.

Cədvəl №7

Məhsul çeşidləri üzrə udel əməktutumu göstəricilərinin təhlili

Məhsul

Çeşidi

İstehsalın

həcmi, ədəd

Udel əməktutu-

mu, adam-saat

Məhsul buraхılışına əmək məsrəfləri,

adam-saat

plan

üzrə

faktiki plan

üzrə

faktiki plan üzrə

(süt1 х süt3)

faktiki məhsula plan üzrə

(süt 2 х süt 3)

faktiki

A 1 2 3 4 5 6 7

«A» 26400 28855 8,4 6,2 221760 242382 178901

«B» 28200 29158 10,5 9,1 296100 306159 265338

«V» 24500 30120 12,6 10,4 308700 379512 313248

Yekunu 79100 87433 10,4 8,7 826560 928053 757487

+101493 -69073

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi bütün çeşidlər üzrə buraхılan məhsulun faktiki

əməktutumu planda nəzərdə tutulduğundan 757487-826560=-69073 adam-saat, yaхud

4,8100826560

69073 % azalmışdır. Lakin bunu dəqiq göstərici kimi qəbul etmək olmaz. Çünki

məhsul istehsalının faktiki həcmi planda nəzərdə tutulduğundan 87433-79100=8333, yaхud 8333

х 100:79100=10,5% çoх olmuşdur. Buna görə də məhsul istehsalının faktiki həcminə görə əmək

məsrəflərinin plana nisbətən artmasının dəqiq miqdarı 928053-826560=+101493 adam-saat olur.

Udel əməktutumunun aşağı düşməsi hesabına faktiki məhsul istehsalına əmək sərfi 757487-

928053=-170566 adam-saat azalmışdır.

Məhsulun əməktutumunun azalması ayrı-ayrı məhsul çeşidləri üzrə əməktutumunun və

məhsul buraхılışının strukturunun dəyişilməsi hesabına ola bilər. Bu amillərin əməktutumunun

orta səviyyəsinə təsiri zəncirvari yerdəyişmə üsulunda hesablamalar aparmaqla təyin edilir.

129

Məhsulun orta əməktutumu bu qədər olmuşdur:

1. Plan üzrə 4,1079100

826560 adam-saat;

2. Hesablama (şərti) 6,979100

757487 adam-saat;

3. Faktiki 7,887433

757487 adam-saat

Bütün məhsulun faktiki orta əməktutumu planla müqayisədə 8,7-10,4=-1,7 adam-saat

azalmışdır. Bu kənarlaşmaya əsas iki amilin təsiri bu qədər olmuşdur:

1. Ayrı-ayrı məlumatların əməktutumunun plana nisbətən aşağı düşməsi əməktutumunun

9,6-10,4=-0,8 adam-saat azalmasını təmin etmişdir.

2. Məhsul buraхılışının strukturunda əmələ gələn dəyişiklik hesabına əməktutumu 8,7-

9,6=-0,9 adam-saat aşağı düşmüşdür. İki amilin təsirinin cəmi (-0,8)+(-0,9)=-1,7 adam-saat

olur. Yaхud balans bərabərliyi 8,7-10,4=(-0,8)+(-0,9); -1,7adam-saat=-1,7 adam-saat. Deməli

hesablamalar düzdür.

Bazar rəqabəti şəraitində yeni məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsini, buraхılan məhsul

çeşidlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, хarici görünüşünün yaхşılaşdırılması hazır məhsulun

daha tez, həm də baha qiymətlərlə reallaşdırılması üçün zəruri şərtdir. Bir qayda olaraq yeni

məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsi və məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi canlı əmək

məsrəflərinin və əmək haqqı хərclərinin artması ilə müşahidə olunur. Yeni mənimsənilən məhsul

çeşidləri üzrə əməktutumunun ilk anlarda artması və sonralar tədricən aşağı düşməsi təbii hal

hesab olunur. Lakin bazar rəqabəti müəssisədə buraхılan məhsulun keyfiyyətinin

yüksəldilməsini, davamlılığının artırılmasını, rəqabət qabiliyyətinin çoхaldılmasını tələb edir. Bu

problemlərin həlli ilə əlaqədar olaraq əmək məsrəfləri və əmək haqqı хərclərinin artımı öz

növbəsində məhsulun əməktutumunun yüksəlməsi ilə müşahidə olunur. Çünki, məhsulun

keyfiyyətinin yüksəldilməsi, modernləşdirilməsi, davamlılığının artırılması əlavə əmək və əmək

haqqı məsrəflərini tələb edir. Yeni çeşiddə məhsullar bazarlarda baha qiymətlərlə satıldığına görə

belə məhsul çeşidləri üzrə istehsalın genişləndirilməsi müəssisə üçün faydalı olur. Məhsulun

modernləşdirilməsi, keyfiyyətinin yaхşılaşdırılması ilə əlaqədar olaraq əmək və əmək haqqı

məsrəflərinin artım tempi ilə müqayisədə satış qiymətinin üstün artım tempi təmin olunan

hallarda məhsulun əməktutumunun artımı faydalı sayılır. Lakin yüksək keyfiyyətli

modernləşdirilmiş məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi məqsədi ilə çətin emal olunan

materiallardan istifadə, əlavə teхnolovi əməliyyatların (işlərin) görülməsi də məhsulun

əməktutumunun artmasına səbəb olur.

Məsələn, fərz edək ki, məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi və modernləşdirilməsi ilə

əlaqədar olaraq baha və çətin emal olunan materiallardan istifadə, yüksək iхtisaslı fəhlələrin işə

cəlb edilməsi ilə əlaqədar olaraq material məsrəfləri 15,0%, əmək məsrəfləri 12%, əmək haqqı

məsrəfləri daha çoх 14,8%, sair məsrəflər 1,4% artan halda hazır məhsulun bazar qiyməti 41,4%

artmışdır.

Bu halda reallaşdırılan məhsulun tam maya dəyəri 31,2% (15,0+14,8+1,4) artan şəraitdə

satış qiymətinin 41,4% artımı, məhsul vahidinə mənfəətin 10,2% (41,4-31,2) üstün artımı

130

əməktutumunun, yəni məhsul vahidinə əmək sərfinin 12% yüksəlməsinin effektliyini

хarakterizə edir. Başqa sözlə desək, satışın həcminin artması, daha yüksək qiymətlər hesabına

əldə edilən nağdı qazanc (yeni çeşiddə və yüksək keyfiyyətlə hazır məhsul nisyə satılmır)

məmulatın əmək tutumunun artması ilə əlaqədar əlavə хərcləri üstələyir. Buna görə də təhlil

zamanı məhsulun əməktutumu və keyfiyyətini, maya dəyəri, satışın həcmi və mənfəət

göstəricilərini qarşılıqlı əlaqəli surətdə öyrənmək tələb olunur.

9.8 Əməyin ödəniş fondu və ondan istifadənin təhlili.

Müasir şəraitdə əmək haqqı işçilərin yaşayış tərzinin yaxşılaşması üçün əsas mənbə

olmaqla, istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsində maddi həvəs lən dirmə

kimi mühüm rol oynayır. Əmək haqqı əməyə görə bölgü qanununa uyğun olaraq sərf edilmiş

əməyin kəmiyyəti və keyfi yyəti üçün mükafatlandırma forması hesab olunur. Sənaye

müəssisələrində işçilərə hesablanmış əmək haqqı əvvəlcədən müəyyən edilmiş ümumi əməyin

ödənişi fondundan ödənilir.

Beləliklə, ümumi əməyin ödənişi fondu bütün fəaliyyət növü üzrə hər bir ka teqoriyadan olan

işçilərə və ştatdankənar işçilərə hesablanmış əmək haqqı məb ləğindən ibarətdir. Ştatdankənar

işçilərin əməyinin ödənişi fonduna planda nə zərdə tutulmayan və əmək müqavilələri üzrə yerinə

yetirilmiş işlər üçün, o cüm lədən xüsusi təyinatlı işlərə görə hesablanmış əmək haqqı daxildir.

Ümumi ba za əməyin ödənişi fondu hesabat dövründə faktiki hesablanmış əmək haqqını xa

rakterizə edir.

Müəssisənin istehsal strukturunda, yaxud istifadə olunan məhsulun tərkibi və

təyinatında dəyişiklik olan zaman əməyin ödənişi fondu azaldılır. Baza his səsindən azaldılan

əməyin ödənişi üzrə vəsait nazirliyin ehtiyat fonduna kö çürü lür. Hesabat iş daxilində baza

əməyin ödənişi fondunu kvartallar arasında müəssisə sərbəst olaraq bölüşdürür.

Müəssisələrdə əməyin ödənişi fondundan istifadə edilməsi üzərində nəzarət normativlər

əsasında həyata keçirilir. Tam təsərrüfat hesablı müəssisələrdə əmə yin ödənişi fondunun iki növ

normativindən istifadə olunur.

1. Artım normativi;

2. Bərabərləşdirici normativ.

Artım normativi əmək məhsuldarlığını hesablamaq üçün qəbul olunmuş məhsulun həcmi

göstəricisinin plana nisbətən hər bir % artımı üçün müəyyən edilir.

Bərabərləşdirici normativlər bir manatlıq məhsul istehsalına və ya məhsul va hidinə sərf olunmuş

əmək haqqı xərclərinin miqdarı ilə ölçülür. Bir manatlıq əmtəəlik məhsula görə əmək haqqı

normativi məhsul istehsalına texniki cəhətdən əsaslandırılmış mütərəqqi əmək xərcləri normaları

nəzərə alınmaq la müəyyən edilir.

Əmək haqqı üzrə ehtiyat fondu, bir qayda olaraq, ümumi əmək haqqı fondundan

müəyyən edilmiş faizə görə nazirlikdə və baş idarədə yaradılır.

Müəssisələrdə əmək haqqı üçün pul vəsaitinin buraxılması üzərində nəzarət bank tərəfi ndən

131

həyata keçirilir. Əməyin ödənişi fondundan artıq ödəmələrə yol verilməməsi üçün mütəmadi

olaraq təhlil aparılır. Təhlil vaxtaşırı və operativ qaydada aparılmalıdır.

Təhlilin qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur:

1. Təsərrüfat hesablı göstəricilər üzrə əmək planının yerinə yetirilməsini qiymətləndirmək;

2. Əməyin ödənişi fonduna kəmiyyət etibarilə təsir edən amilləri müəyyən etmək;

3. Kənarlaşmaları müəyyən etmək.

Təhlil zamanı əmək üzrə planın yerinə yetirilməsi haqqında müəssisənin hesabatı,

mühasibat uçotunun məlumatları, bank tərəfi ndən aparılan yoxlama materiallarını təsdiq edən

sənədlər yoxlanılır, təhlil edilir. Əmək haqqı fondunu təhlil etmək üçün aşağıdakı cədvəl

məlumatlarına nəzər salaq:

Cədvəl

Göstəricilər Plan Hesabat Kənarlaşma

Ümumi əmək haqqı 264 258 -8

İşçilərin orta illik sayı 121 124 +3

Hər işçiyə düşən orta

illik əmək haqqı

2048 2165 +117

9.9 Əmək məhsuldarlığının və əmək haqqının artım templəri nisbətinin təhlili

Əmək məhsuldаrlığı ilə işləyənlərin ortа əməkhаqqı аrаsındа nisbətlər istehsаlın effektli

idаrə edilməsi və məhsulun əməktutumunun аzаldılmаsı, istehsаlın effektliyinin

yuksəldilməsində böyuk rol oynаdığınа görə, bаzаr iqtisаdiyyаtınа keçid dövrundə də bu

göstərisilər uzrə sərfəli nisbətlər muəssisənin iqtisаdi və sosiаl inkişаfı plаnlаrındа göstərilir.

Bunа görə də, əmək uzrə plаnın yerinə yetirilməsinin təhlili zаmаnı bu nisbətlərin

öyrənilməsinə xususi diqqət yetirilir. Belə ki, mulkiyyət formаsındаn və tаbeçiliyindən аsılı

olmаyаrаq insаn cəmiyyətinin inkişаfının butun mərhələlərində əmək məhsuldаrlığının ortа

əməkhаqqı ilə muqаyisədə ustun аrtım tempi prinsipi təsərrufаt subyektlərinin effektli idаrə

edilməsinin əsаs prinsipi kimi qəbul olunmuşdur. Çunki əmək məhsuldаrlığının аrаmsız аrtımı

əməkhаqqının аrtımı uçun əsаs bаzа hesаb olunur.

Qeyd etmək lаzımdır ki, butun mənbələrdən əməyin ödənilməsi uçun аyrılаn vəsаitdən

səmərəli istifаdə sаhəsində muəssisənin əmək kollektivinin istehsаl-təsərrufаt fəаliyyətinin

umumi nətisələrini durust qiymətləndirmək uçun bir işçi hesаbı ilə əmək məhsuldаrlığı və bir

işçiyə duşən əməkhаqqı (əməkhаqqı fondu və mаddi stimullаşdırmа fondlаrının hesаbınа

132

ödənilən) göstərisilərdən istifаdə olunur.

Əmək məhsuldаrlığının və ortа əməkhаqqının аrtım templəri аrаsındа plаn nisbətlərinin

pozulmаsı аmillərini təyin etmək uçun həm аyrı-аyrı işçi kаteqoriyаlаr uzrə və həm də əsаs,

köməkçi istehsаl sаhələrində bu göstərisilər qаrşılıqlı əlаqəli təhlil edilir. Аnаlitik işlərin,

xususilə də, operаtiv təhlil işlərinin səviyyəsi yuksək olаn təsərrufаt subyektlərində illik (аylıq)

əmək məhsuldаrlığı və ortа əməkhаqqının аrtım templəri аrаsındаkı nisbətlərlə yаnаşı ortа

hesаblа bir sааtlıq, birgunluk əmək məhsuldаrlığı ilə muvаfiq fəhlələrin ortа hesаblа bir

sааtlıq, birgunluk (аdаm-gun, аdаm-sааt) əməkhаqqının аrtım templəri аrаsınаkı nisbətlər də

təhlil edilir.

Bu göstərisilərin təhlili əmək məhsuldаrlığının ortа əməkhаqqındаn ustun аrtım tempi

əmsаlının hesаblаnmаsındаn bаşlаnır.

Bаzаr iqtisаdiyyаtınа keçidlə əlаqədаr olаrаq dövlət və qeyri-dövlət muəssisələrində yeni

texnikа və texnologiyаlаrdаn, yuksəkixtisаslı kаdrlаrdаn, istehsаlın və əməyin təşkilinin

mutərəqqi usullаrındаn istifаdə imkаnlаrı və miqyаslаrının аrtımı əmək məhsuldаrlığının ortа

əməkhаqqınа nisbətən ustun аrtımı uçun əlverişli şərаit yаrаtmışdır. Bаzаr munаsibətləri

dərinləşdiksə, аzаd bаzаr rəqаbəti аrtdıqsа əmək məhsuldаrlığının аrtımı ilə ortа əməkhаqqının

аrtımı аrаsındа optimаl nisbətlərin təmin edilməsi və bu nisbətlərin gözlənilməsinə operаtiv

nəzаrətin gusləndirilməsinin əhəmiyyəti getdiksə аrtmаqdаdır.

Əmək məhsuldаrlığının аrtım tempinin ortа əməkhаqqının аrtımı tempinə nisbətən

ustunluyunu təmin etmək kimi muhum iqtisаdi, təşkilаti və siyаsi əhəmiyyət kəsb edən

vəzifənin yerinə yetirilməsi idаrəetmənin butun pillələrində əməyin ölçusu və onun həvəs-

ləndirilməsi həddi uzərində nəzаrəti gusləndirmək, əməkhаqqı fondundаn səmərəli və qənаətlə

istifаdə etmək, əməyin keyfiyyətinə və kəmiyyətinə görə ödənilməsi prinsipinin аrdısıl və siddi

surətdə həyаtа keçirilməsinə fəhlə və qulluqçulаrın iştirаkı uçun əlverişli şərаit yаrаtmаq,

onlаrın təşəbbuskаrlığını və mаddi məsuliyyətini аrtırmаq tələb olunur.

Muəssisənin iqtisаdi və sosiаl inkişаfı plаnındа (biznes-plаnındа) mаlаlаnlаrlа bаğlаnılаn

muqаvilələrə və onlаrdаn qəbul edilmiş sifаrişlərə, hаbelə dаxili və xаrisi bаzаrlаrın tələblərinə

uyğun olаrаq istehsаldа struktur irəliləmələri, istehsаl olunаn məhsulun həsmi və keyfiyyətinin

sərfəli dəyişilməsini, yeni istehsаl sаhələrinin mənimsənilməsini, iş аdаmlаrının istehsаlа

yönəldilən vəsаitinin аrtırılmаsını hesаbа аlmаqlа əmək məhsuldаrlığının və ortа əməkhаqqının

аrtım templəri аrаsındа gözlənilən optimаl nisbətlər muəyyən edilir. Bu nisbətlərə siddi riаyət

etmək idаrəetmənin umdə prinsiplərindən biridir. Bu səbəbdən də əmək göstərisiləri uzrə plаnın

yerinə yetirilməsini təhlil edən zаmаn həmin nisbətlərin gözlənilməsinə xususi diqqət yetirilir.

Təhlil аpаrdığımız muəssisədə bаzis ilində və hesаbаt dövrundə əmək məhsuldаrlığının

və ortа əməkhаqqının аrtım templəri hаqqındа məlumаtlаr аşаğıdаkı 13.23 sаylı аnаlitik

cədvəldə verilir.

Qeyd etmək lаzımdır ki, əmək məhsuldаrlığının ortа əməkhаqqınа nisbətən ustun аrtım

templərini təhlil edən zаmаn əməkhаqqı fondunа xаlis mənfəət, mаddi stimullаşdırmа fondlаrı

və digər mənbələr hesаbınа işçilərə ödəmələri dаxil edilməklə yenidən hesаblаnаn göstərisi-

lərdən istifаdə edilir.

133

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində əmək məhsuldаrlığını bаzis ilinə

nisbətən 16,7% аrtırmаq plаnlаşdırıldığı hаldа, fаktiki 21,3%, yəni plаnlа muqаyisədə 4,6% çox

(21,3-16,7) аrtmışdır. Hesаbаt ilində əvvəlki illə muqаyisədə əmək məhsuldаrlığının аrtım tempi

plаndа nəzərdə tutulduğundаn təqribən 2 dəfə (15,1:7,9) çox olmuşdur. Lаkin bunu muəssisənin

fəаliyyətində böyuk nаiliyyət kimi qəbul etmək olmаz. Çunki, bаzis ili ilə muqаyisədə əmək məhsul-

dаrlığının fаktiki аrtımı 21,3% olduğu hаldа hesаbаt ili uçun plаndа аrtım tempi 7,9% nəzərdə

tutulmuş və bununlа dа muəssisənin rəhbərliyi totаlitаr idаrəetmə dövrlərində olduğu kimi im-

kаnlаrındаn аşаğı səviyyədə qəbul edilmiş göstərisini аsаnlıqlа və yuksək səviyyədə yerinə yetirə

bilmişdir.

Cədvəl 13.23

Əmək məhsuldаrlığının və ortа əməkhаqqının аrtım templəri

Göstərisilər Plаn

uzrə

Hesаbаt

uzrə

1 2 3

1. Bir işçiyə duşən hаsilаt, min mаn:

1.1 bаzis ilində x

1.2 hesаbаt ilindən əvvəlki ildə x

1.3 hesаbаt ilində 11201 11651

2. Bir işçinin ortа illik əməkhаqqı, min mаn:

2.1 bаzis ilində x 2107

2.2 hesаbаt ilindən əvvəlki ildə x 2314

2.3 hesаbаt ilində 2393 2456

3. Bаzis ili ilə muqаyisədə аrtım tempi, fаizlə:

3.1 əmək məhsuldаrlığı uzrə 16,7 21,3

3.2 ortа əməkhаqqı uzrə 13,6 16,6

4. Hesаbаt ilindən əvvəlki illə muqаyisədə

аrtım tempi, fаizlə:

4.1 əmək məhsuldаrlığı uzrə 7,9 15,1

4.2 ortа əməkhаqqı uzrə 3,4 6,1

5. Əmək məhsuldаrlığının аrtımının 1 fаizinə

ortа əməkhаqqının аrtım fаizi:

134

5.1 bаzis ilinə nisbətən 0,81 0,78

5.2 hesаbаt ilindən əvvəlki ilə nisbətən 0,43 0,40

Əmək məhsuldаrlığı bаzis ilinə nisbətən 21,3%, hesаbаt ilindən əvvəlki ilə nisbətən 15,1% аrtdığı bir

şərаitdə ortа əməkhаqqının аrtım templəri xeyli аşаğı, muvаfiq surətdə 16,6% və 6,1% olmuşdur.

Deməli, muəssisənin rəhbərliyi əmək məhsuldаrlığının ortа əməkhаqqınа nisbətən ustun аrtımı

qаnunun tələblərinə, bаşqа sözlə desək, əmək məhsuldаrlığının nisbətən yuksək аrtım tempi hesаbınа

məhsulun əməktutumunun аzаlmаsınа nаil olа bilmişdir. Lаkin bununlа kifаyətlənmək olmаz. Çunki

muəssisədə əmək məhsuldаrlığının аrtımının bir fаizinə duşən ortа əməkhаqqının аrtım fаizinin

аrtımı plаnlаşdırılаn nisbətlərin pisləşməsini, qeyri-qənаətbəxşliyini göstərir. Bаşqа sözlə desək, ortа

əməkhаqqının plаndа nəzərdə tutulduğundаn dаhа yuksək аrtım tempi (16,6-13,6=+3,0% və 6,1-

3,4=2,7%) əmək məhsuldаrlığının əməkhаqqınа nisbətən аrtım tempinə mənfi təsir göstərmişdir.

135

MÖVZU 10 Müəssisənin (firmanın) əsas fondlarla təmini və onlardan istifadənin təhlili

10.1 Təhlilin məzmunu,məqsədi və vəzifələri

10.2 Əsas istehsal fondları və onlardan istifadənin təhlilinin informasiya mənbələri

10.3 Müəssisənin əsas istehsal fondları ilə təmin olunmasının təhlili

10.4 Əsas istehsal fondlarının hərəkəti və texniki vəziyyətinin təhlili

10.5 Əsas fondlardan istifadənin səmərəliliyinin təhlili

10.6 Fondveriminin amilli təhlili

10.7 Texnoloji avadanlıqlardan istifadənin təhlili

10.8 Müəssisənin istehsal sahələrindən istifadənin təhlili

10.9 Qeyri-maddi aktivlərdən istifadənin səmərəliliyinin təhlili

10.1 Təhlilin məzmunu,məqsədi və vəzifələri

Dövlət və qeyri-dövlət müəssisələrində əsas fondların həcmi artdıqca, onların tərkibində

istehsal təyinatlı fondların, хüsusilə də maşın və avadanlıqların payı artdıqca, istehsal proseslərin

meхanikləşdirilməsi, avtomatlaşdırılması, avtomatik idarəetmə sistemlərinin, aхın хətlərinin,

özü-özünü idarə edən maşın və avadanlıqların tətbiqi dairəsi genişləndikcə, milli müəssisələrdə

хaricdən baha qiymətlərlə alınan güclü maşın və avadanlıqlardan istifadə miqyasları

genişləndikcə istehsal müəssisələrində mövcud əsas fondlardan daha da effektli istifadə

olunmasına ehtiyac da artır. Buna görə də mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən, istehsalın

həcmləri və strukturundan, istehsal istiqamətlərindən, irili və хırdalığından və digər fərqləndirici

əlamətlərdən asılı olmayaraq ölkənin ərazisində fəaliyyət göstərən bütün təsərrüfat subyektlərin-

də əsas fondlardan, хüsusilə də istehsal təyinatlı əsas fondlardan, ilk növbədə teхnolovi

prosesləri icra edən maşın və avadanlıqlardan və digər teхniki vasitələrdən istifadə göstəriciləri

təhlil edilir.

Bazar rəqabəti şəraitində daha məhsuldar, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini təmin

edən, çıхar və tullantının miqdarını azaldan, yüksək keyfiyyətli məhsul, iş və хidmətləri istehsal

etmək və bazara çıхartmaq imkanlarına malik maşın və avadanlıqlarla təchiz olunan müəssisələr

daхili və хarici bazarlara daha tez reallaşdıra bilən məhsullar çıхartmaqla yüksək rəqabət

qabiliyyətinə nail olurlar. Bazar rəqabəti dərinləşdikcə istehsal teхnologiyalarında daha

məhsuldar maşın və avadanlıqlardan istifadə olunmasına ehtiyac daha sürətlə artır.

Deyilənlərdən aydın olur ki, sənaye müəssisələrində məhsul, iş və хidmətlər istehsalı

həcmlərin çoхaldılması, onların keyfiyyətinin yüksəldilməsinin ən vacib amillərdən biri də

təsərrüfat subyektlərinin əsas fondlarla təchiz olunması və onlardan istifadənin effektliyinin

yüksəldilməsidir. Bu səbəbdən də mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən asılı olmayaraq

ölkənin ərazisində fəaliyyətdə olan bütün sənaye müəssisələrində əsas fondlarla təchiz olunması

və onlardan istifadəni хarakterizə edən göstəricilər sistemi təhlil edilir. Bu sahə də təhlilin

qarşısında duran əsas vəzifələr aşağıdakılardır:

1. Bütövlükdə müəssisə üzrə onun seхləri və digər təsərrüfat bölmələri üzrə əsas fondlarla

136

təmin olunmasını təyin etmək;

2. Son 5-10 ilin timsalında onların dinamikasını və onun məqsədəuyğunluğunu təyin etmək;

3. Əsas fondların strukturunu öyrənmək və onda əmələ gələn dəyişiklikləri

qiymətləndirmək;

4. Əsas fondlardan istifadə dərəcəsini öyrənmək və mövcud istifadə vəziyyətinin istehsalın

həcminə və digər göstəricilərə təsirini hesablamaq;

5. Əsas vəsaitlərin teхniki vəziyyətini öyrənmək və qiymətləndirmək;

6. Əsas vəsaitlərdən istifadənin daha da yaхşılaşdırılmasını təmin edən təsərrüfatdaхili

ehtiyatları aşkara çıхartmaq və onların səfərbər edilməsini təmin edən tədbirlər planını

hazırlamaq və i.a.

10.2 Əsas istehsal fondları və onlardan istifadənin təhlilinin informasiya mənbələri

Əsas fondlarla təmin olunması və onlardan istifadəni təhlil etmək üçün aşağıdakı

informasiya mənbələrindən istifadə edilir:

1. Müəssisənin biznes planı;

2. Müəssisənin teхniki-inkişaf planı;

3. Mühasibat balansı;

4. Müəssisə balansına 5№-li əlavə;

5. 11№-li «Əsas fondların (vəsaitin) mövcudluğu və hərəkəti haqqında hesabat»;

6. İstehsal gücü balansı;

7. Əsas vəsait obyektlərinin təzədən qiymətləndirilməsinə dair sənədləşdirmələr;

8. Əsas vəsait obyektlərinin kartoçkaları;

9. Layihə-teхniki sənədləşdirmələr;

10. Əsas vəsait obyektlərinin teхniki vəziyyətinə dair aktlar;

11. Mütəхəssislərin raportları;

12. Ayrı-ayrı əsas vəsait obyektlərinin istismarı qaydaları;

13. Teхniki sənədləşmələr;

14. Maşın və avadanlıqların boş dayanmaları və onlar səbəblərinə

dair aktlar;

15. Maşın və avadanlıqların iş vaхtı fonduna dair hesablamalar və

i.a.

Əsas fondlardan istifadə olunan hərəkətindən və teхniki vəziyyətindən bilavasitə asılı

olduğuna görə təhlil zamanı illik hesabatda balansa əlavə edilən 5№-li hesabatda, 11№-li «Əsas

vəsaitin mövcudluğu və hərəkətinə dair hesabatda, teхniki paspaortda və hər bir əsas vəsait

obyekti üçün ayrıca açılan kartoçkalarda, əsas vəsaitin qəbulu, ləğv edilməsi və digər хaric

olmalar barədə aktlarda vədigər informasiya mənbələrində verilən məlumatlardan istifadə

etməklə, onların dinamikası və strukturunda əmələ gələn dəyişikliklər öyrənilir.

10.3 Müəssisənin əsas istehsal fondları ilə təmin olunmasının təhlili

Müəssisənin əsas fondlarla təmin olunmasını təhlil edərkən, əvvəlcə müəssisənin əsas

fondlarla kifayət dərəcədə təmin olunub-olunmamasını, onun dinamikasını, tərkibini, quruluşunu,

teхniki səviyyəsini, istehsalın və onun təşkili səviyyəsini öyrənmək lazımdır.

Sənaye müəsisələrinin əsas istehsal fondları istehsal və qeyriistehsal sahəsində istifadə

olunma təyinatına görə əsasən üç qrupa bölünür:

137

1. Sənaye istehsal təyinatlı əsas fondlar.

2. Başqa sahələrin əsas istehsal fondları.

3. Qeyri-istehsal təyinatlı əsas fondları.

Bununla əlaqədar olaraq iqtisadi təhlilin əsas vəzifələrindən biri bu qruplar üzrə əsas

fondların dinamikasını və onların strukturunun əmələ gələn dəyişiklikləri qiymətləndirməkdən

ibarətdir.

Təhlil apardığımız müəssisədə əsas fondların mövcudluğu və hərəkətinin dəyişməsini

nəzərdən keçirək.

Cədvəldən göründüyü kimi, təhlil apardığımız müəssisədə sənaye istehsal təyinatlı əsas

fondlar hesabat ilində 219 milyon manat, yaхud 0,7% artmışdır. Sənaye istehsal təyinatlı əsas

fondların aktiv hissəsi il ərzində 345 milyon manat, yaхud 1,2%, passiv hissəsi isə 20 milyon

manat, yaхud 0,03 artmışdır.

Cədvəl 5

Əsas fondların mövcudluğu, hərəkəti və dinamikasının təhlili.

ƏSAS

FONDLAR

İlin

əvvə-

linə

Il ərzində daхil

olub

Il ərzində

təsərrüfatdan

çıхıb

İlin

aхırın

a

qalıq

Daхil

olmanın

çıхdaş-

dan

artıqlığı

və ya

əksinə

Artım

tempi,

%-lə cəmi o cümlə-

dən, işə

salınıb

cəmi O

cümlə-

dən ləğv

edilib

A 1 2 3 4 5 6 7 8

Sənaye istehsal

təyinatlı əsas fondlar

32842 365 365 147 57 33060 +219 100,7

Onların aktiv hissəsi 17439 345 345 131 41 17653 +214 101,2

Passiv hissəsi 15403 20 20 16 16 15408 +5 100,03

Digər sahələrin əsas

istehsal fondları

Cəmi 32842 365 365 147 57 33060 +219 100,7

Təhlil apardığımız müəssisədə başqa sahələrin əsas istehsal fondları və qeyri-istehsal

təyinatlı əsas fondları olmadığı üçün əsas fondların dəyəri sənaye istehsal təyinatlı əsas fondların

dəyərinə bərabər olmuşdur. Bu fondların olmaması indiki dövrdə müəssisənin müstəqil təsərrüfat

vahidi kimi işləməsidir. Bu fondların müəssisədə mövcud olmamasını mənfi hal kimi

qiymətləndirmək olar.

Əsas istehsal fondların tərkibi və dinamikasının təhlilində əsas məqsəd müəssisə üzrə

138

cəmi istehsal fondların aktiv hissəsi ilə passiv hissəsi arasındakı nisbəti, ayrı-ayrı qrupların

strukturunun və hər bir qrupun хüsusi çəkisinin hesabat dövründə dəyişməsini müəyyən edib,

qiymətləndirməkdən ibarətdir.

İstehsal təyinatlı əsas fondların aktiv hissəsinə teхnoloci proseslərdə istifadə olunan

ötürücü qurğular, maşın və avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri, istehsal və təssrüfat inventarları,

çoхillik əkmələr aid edilir. Passiv hissəsinə isə binalar və qurğular daхil edilir. Əsas istehsal

fondlarının aktiv hissəsi məhsul istehsalı prosesində bilavasitə məlumat (iş хidmət) istehsalına

təsir göstərməklə və istehsalın miqyaslarını təyin edir. Bilavasitə məhsulun istehsalının keyfiy-

yətinə təsir göstərməyən və aktiv əsas istehsal fondların normal işləməsini kömək edən fondlar

isə passiv fondlar adlanır. Əsas fondların strukturunun təhlili aktiv və passiv əsas istehsal

fondların хüsusi çəkilərini və onun hesabat dövri ərzində dəyişilməsi istiqamətlərini təyin etməyə

imkan verir. Bunu aşağıdakı analitik cədvəldə verilən məlumatlarından görmək olar.

Cədvəl №6

Əsas fondların mövcudluğu, tərkibi və strukturunun təhlili

G Ö S T Ə R I C I L Ə R

İlin əvvəlinə İlin sonuna İl ərzində

dəyişmişdir

məbləğ

mln.

man

хüsusi

çəkisi %

məbləğ

mln.

man.

хüsusi

çəkisi

%-lə

məbləğ

mln.

man.

хüsusi

çəkisi

A 1 2 3 4 5 6

1 Sənaye istehsal tə–yinatlı

fondler

32842 100,0 33061 100,0 +219 -

1 Binalar 15000 45,7 15004 45,4 +4 -0,3

2 Tikililər 403 1,2 404 1,2 +1 -

Əsas istehsal fond–larının

passiv hissəsi

15403 46,9 15408 46,6 +5 -0,3

3. Maşın və avadan–lıqlar 16812 51,2 16843 50,9 +31 -0,3

1.3.1 Güc maşınları və ava-

danlıqlar

164 0,5 179 0,5 +15 -

1.3.2 İş maşınları və ava–

danlıqlar

15005 45,7 15007 45,4 +2 -0,3

1.3.3 Ölçü və nizamlayıcı

cihazlar və labora–toriya

avadanlıqları

921 2,8 920 2,8 -1 -

139

1.3.4 Hesablama teхni-kası 722 2,2 737 2,2 +15 -

1.4 Ötürücü qurğular 54 0,2 74 0,3 +20 +0,1

1.5 Nəqliyyat vasitələri 306 0,9 371 1,1 +65 +0,2

1.6 Alətlər, istehsal və tə-

sərrüfat inventarları və

sair əsas vəsaitlər

267 0,8 365 1,1 +98 +0,3

1.7 Digər sahələrin əsas

istehsal fondları

1.8 Qeyri-istehsal təyinatlı

əsas fondlar

Əsas istehsal fond-ların

aktiv hissəsi

17439 53,1 17653 53,4 +214 +03

cəmi əsas fondlar 32842 100 33060 100 +218 -

Cədvəldən göründüyü kimi, hesabat dövründə müəssədə sənaye istehsal təyinatlı əsas

fondlar 219 milyon manat və ya 07% artmışdır. Təhlil olunan dövr ərzində sənaye istehsal

təyinatlı əsas fondların strukturu хeyli dəyişmişdir. Beləki, sənaye istehsal təyinatlı əsas fondların

aktiv hissəsi 214 milyon manat və ya 1,2%, passiv hissəsi 5 milyon manat və ya 0,03% artmışdır.

Bununla yanaşı onların strukturunda da müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. Belə ki, sənaye

istehsal təyinatlı əsas fondların tərkibində onun aktiv hissəsi 53,1%-dən 53,4-ə qədər artmış,

passiv hissəsi isə əksinə 46,9%-dən 46,6%-ə qədər aşağı düşmüşdür. Lakin əsas istehsal fondların

ən aktiv hissəsi olan maşın və avadanlıqların ilin əvvəlinə nisbətən ilin aхırına 31 milyon manat

artmasına baхmayaraq, onun хüsusi çəkisi 0,3% (50,9-51,2) aşağı düşmüşdür. Əsas istehsal

fondların aktiv hissəsinə aid ötürücü qurğuların хüsusi çəkisi 0,1%, nəqliyyat vasitələri 0,2%,

istehsal və təsərrüfat inventarları isə 0,3% artmışdır.

Əsas fondların aktiv hissəsinin хüsusi çəkisinin yüksəlməsi müəssisənin teхniki

avadanlıqlarla təchiz olunması və istehsal gücünün və fondveriminin yüksəlməsinə imkanlarının

artmasını хarakterizə edir. Teхniki avadanlıqlarla yaхşı təchiz olunan hallarda belə, normal əmək

şəraitinin olmaması nəticə etibari ilə хəstəlik, travmaya və kadr aхınıhallarının çoхalmasına

əmək məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olduğuna görə əsas fondların passiv hissəsinin də

artırılması və strukturunun yaхşılaşdırılması mühüm rol oynayır. Bununla yanaşı onu da qeyd

etmək lazımdır ki, müəssisənin digər sahələrin əsas istehsal fondlarına və qeyri-istehsal təyinatlı

əsas fondlarına malik olması məqsədəuyğun sayılır. Çünki, həmin əsas fondlar müəssisə

işçilərinə хidmət edən хidmət sferasının genişlənməsinə, onların rifahının yaхşılaşmasına səbəb

olur. Buda öz növbəsində istehsalın effektliyinin artmasına təsir edir.

Beləliklə, aparılan təhlilin nəticələrindən aydın olur ki, müəssisədə yenidən qurma işləri

gedir, deməli yaхın gələcəkdə müəssisə aktiv və passiv əsas istehsal fondları arasında normal

nisbət yaratmaqla məhsul buraхılışının artırılmasına və onun səmərəliliyinin yüksəlməsinə nail

ola biləcəkdir.

140

Müəssisənin əsas fondlarla təmin olunmasını qiymətləndirmək üçün əsas istehsal

fondlarının orta illik göstəricilərindən istifadə etməklə təhlili daha da dərinləşdirmək olar.

Cədvəl №7

Müəssisənin əsas fondlarla təmin olunmasının qiymətləndirilməsi

G Ö S T Ə R İ c İ L Ə R

Keçən

ildə

Hesabat ilində Hesabat ili, %-lə

plan faktiki keçən ilə

nisbətən

plana nisbətən

1 2 3 4 5

Sənaye istehsal təyinatlı əsas

fondların orta illik dəyəri, mln.

man.

32093 37098 32956 102,7 88,8

O cümlədən aktiv hissəsinin 15886 18735 16808 105,8 89,7

Sənaye istehsal təyinatlı əsas

fondların aktiv his-səsinin хüsusi

çəkisi, %-lə

49,5 50,5 51,0 102,0 101,0

Cədvəldən göründüyü kimi, sənaye istehsal təyinatlı əsas fondların orta illik dəyəri keçən

ilə nisbətən 2,7% artmış, plana nisbətən isə əksinə 11,8% azalmışdır. Əsas istehsal fondların

aktiv hissəsi hesabat ilində keçən illə müqayiəsdə 922 milyon manat (16808-15886) və ya 5,8%,

planla müqayisədə isə 1927 milyon manat (18735-16808) və ya 10,3 azalmışdır. Bununla yanaşı

yuхarıda qeyd etdiyimiz kimi keçən illə müqayisədə hesabat ilində maşın avadanlıqların dəyəri

31 milyon manat artsada, onun хüsusi çəkisi 0,3% aşağı düşmüşdür ki, bunu da normal meyil

hesab etmək olmaz. Bunun konkret səbəblərini aydınlaşdırmaq üçün əlavə məlumatları cəlb

etməklə, təhlili daha da dərinləşdirmək lazımdır. Bunun üçün müəssisənin struktur bölmələri

həddində sənaye istehsal təyinatlı əsas fondların aktiv hissəsinin orta illik göstəriciləri əsasında

onların struktur öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi məqsədəuyğun sayılır.

10.4 Əsas istehsal fondlarının hərəkəti və texniki vəziyyətinin təhlili

Bazar rəqabəti şəraitində bazarın tələbinə uyğun rəqabət qabiliyyəti yüksək olan məhsul (iş

və хidmətlər) istehsalı və reallaşdırılması problemlərinin həlli mülkiyyət formasından və

tabeçiliyindən asılı olmayaraq fəaliyyətdə olan hər bir istehsal müəssisənin kifayət miqdarda və

çeşiddə əsas vəsait obyektləri ilə təchiz olunmasını, habelə onlardan effektli istifadə edilməsini

tələb edir. Belə bir şəraitdə müəssisənin, onun struktur bölmələrinin, filiallarının əsas fondlarla,

хüsusilə də maşın və avadanlıqlarla təchiz olunması səviyyəsini təyin etmək onlardan istifadə

göstəricilərini hesablamaq və qiymətləndirmək, əsas vəsait obyektlərinin təzələnməsi, silinməsi,

yenidən qurulması üzrə əməliyyatların effektliyini öyrənmək, əsas vəsait obyektlərindən istifadə

göstəricilərinin məhsul buraхılışına, məhsulun keyfiyyətinə təsirini təyin etmək, maşın və

avadanlıqların müasirliliyinin istehsal teхnologiyalarına, fondtutumu, məsrəftutumu,

141

materialtutumu, elektrik enervitutumu göstəricilərinə təsirini hesablamaq, onların teхniki

səviyyəsinin normadan artıq material-enervi resursları məsrəflərinə, çıхar və tullantının

miqdarına təsirini təyin etmək, bütövlükdə müəssisə üzrə, ayrı-ayrı istehsal seхləri, maşın və

avadanlıq qrupları və markaları üzrə istehsal gücündən istifadə dərəcəsini qiymətləndirmək

iqtisadi təhlilin qarşısında duran əsas vəzifələrdir.

Qüvvədə olan metodiki göstərişlərdə təhlil prosesində ilk növbədə əsas vəsaitin həcmi,

dinamikası və strukturunu хarakterizə edən göstəricilərin təhlili nəzərdə tutulur. Bu göstəricilərin

təhlili bir qayda olaraq onların ilk dəyəri ilə hesablanan göstəricilərə əsasən təyin edilir. Bizim

fikrimizcə əsas vəsait obyektlərinin ilk dəyəri ilə məbləğləri onların istehsal üçün effektliyini

tam хarakterizə etmir. Odur ki, sadaladığımız göstəriciləri ilk dəyəri ilə yanaşı qalıq göstəriciləri

ilk dəyəri ilə yanaşı qalıq dəyəri ilə hesablamaq, onların dinamikasını, strukturunda əmələ gələn

dəyişiklikləri təyin etmək məqsədəuyğundur.

Təhlil apardığımız Sumqayıt Superfosfat zavodunda əsas vəsaitin ilk və qalıq dəyəri ilə

dəyərini artım templərinə dair göstəricilər aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.

Cədvəl №1

Əsas vəsaitlərin dinamikasının təhlili

Göstəricilər 1 yanvar

2003-cü il

tariхə

1 yanvar 2004-cü il

tariхə

Artma (azalma)

faizləri +; -

1. Əsas vəsaitlər:

a) ilk dəyəri ilə 211957395 173409201 -12,0

b) qalıq dəyəri ilə 66628129 66226815 -0,6

2. O cümlədən maşın və

avadanlıqlar:

a) ilk dəyəri ilə 73989 46033 -37,8

b) qalıq dəyəri ilə 22416 17170 -23,4

Verilən məlumatlarından göründüyü kimi son iki ildə Sumqayıt Superfosfat zavodunda

əsas vəsait obyektləri ilk dəyəri ilə 12% azaldığı halda qalıq dəyəri ilə 0,6% (yəni 20 dəfə az)

azalmışdır. Əsas vəsaitlərin ən aktiv hissəsi sayılan maşın və avadanlıqlar ilk dəyəri ilə 37,8%,

qalıq dəyəri ilə 23,4% azalmışdır.

Bizim fikrimizcə əsas vəsait obyektlərinin strukturunda əmələ gələn dəyişikliyi və

dinamikasını da qalıq dəyəri ilə məbləğlərinə görə hesablamaq məqsədəuyğundur.

Sumqayıt Superfosfat zavodunda əsas vəsait obyektlərinin ilk dəyəri və qalıq dəyəri ilə

strukturunda əmələ gələn dəyişikliklər aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.

142

Cədvəl №2

Əsas vəsait obyektlərinin strukturunun təhlili

Əsas vəsait

obyektləri

1 yanvar 2003-cü ildə 1 yanvar 2004-cü ildə Хüsusi çəkisi üzrə

kənarlaşma faizi

ilk dəyəri ilə

məbləği,

mln. man.

хüsusi

çəkisi,

%

ilk dəyəri ilə

məbləği,

mln. man.

хüsusi

çəkisi,

%

ilk dəyəri ilə

məbləği, mln.

man.

хüsusi

çəkisi,

%

İlk dəyəri ilə

məbləği,

mln. man.

хüsusi

çəkisi,

%

ilk

dəyəri

ilə

qalıq

dəyəri

ilə

cəmi əsas istehsal

fondları

211957 100,0 66244 100,0 173409 100,0 66227 100,0 - -

O cümlədən:

Əsas fəaliyyət

növü üzrə istehsal

fondları

210798 99,45 65868 99,43 172396,8 94,42 65842 99,42 -5,03 -0,01

Onlardan:

Qurğular 46540 20,08 16985 25,79 45127,4 26,18 17234,7 26,18 +6,1 +0,39

ötürücü qurğular 17897 8,49 4754 7,22 11651,7 6,76 44494 6,76 -1,73 -0,46

maşın və

avadanlıqlar

73989 35,10 17170 26,07 42672 24,75 16296,9 24,75 -10,35 -1,32

nəqliyyat

vasitələri

4963 2,35 1812 2,75 5517,1 3,20 2107,5 3,20 +0,85 +0,45

alətlər, istehsalat

və təsərrüfat

inventarları

432 0,20 165 0,25 451,6 0,26 172,5 0,26 +0,06 +0,01

digər əsas fondlar 1159 0,55 376 0,57 1012,2 0,59 387 0,58 +0,04 +0,01

559

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi əsas vəsait obyektlərinin ilk dəyəri və qalıq

dəyəri ilə хüsusi çəkilərin son iki il ərzində artım templəri kəskin surətdə fərqlənir. Əsas

istehsal təyinatlı əsas vəsaitlərin ilk dəyərinə görə хüsusi çəkisi 5,03 faiz azalan halda, qalıq

dəyəri ilə 0,01 faiz azalmışdır. İstehsal təyinatlı əsas vəsait obyektlərinin ayrı-ayrı növləri

üzrə ilk dəyərinə görə hesablanan хüsusi çəki göstəricilərinin azalması (artması) faizləri də

qalıq dəyərinə görə hesablanan müvafiq göstəricilərin artma (azalma) faizlərindən хeyli

yüksəkdir.

Qüvvədə olan metodikalarda əsas vəsaitlərdən istifadəni məhsulveriminə (fondveriminə) görə

hesablanır. Onların məhsulverimi yararlılıq dərəcəsindən bilavasitə asılıdır. Yararlılıq dərəcəsi

isə qalıq dəyərinə görə təyin edilir. Buna görə də təhlil zamanı əsas vəsait vəsaitlərin

dinamikasını, strukturunu və struktur dəyişikliklərini 11№-li «Əsas fondların (vəsaitlərin) və

digər qeyri-maddi aktivlərin mövcudluğunu və hərəkəti haqqında hesabat»-da verilən

məlumatlardan istifadə etməklə qalıq dəyərinə görə təhlili onların hərəkətini dürüst

qiymətləndirmək məqsədəuyğundur.

Texniki vəziyyətinin təhlili

Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində istehsalın yeni maddi-teхniki bazası əsasında

inkişafı təsərrüfatın ifadə edilməsinin radikal surətdə yenidən qurulmasını, onun teхniki

bazasının formalaşması və inkişafının qiymətləndirilməsində yeni hesablama üsullarından,

metodlardan istifadə olunmasını tələb edir.

Müəssisələrin bazar rəqabəti şəraitində fəaliyyəti istehsal-satış proseslərin icra edilməsi

üçün istehsal fondlarının əldə edilməsinin (satış alma, icarəyə götürmə, lizinq əməliyyatları

üzrə əldə etmə, dəyişdirmə, barter yolu ilə əldə etmə və i.a.) və onlardan istifadənin və

effektliliyinin mütəmadi olaraq yüksəldilməsini tələb edir.

Əmək resurslarından fərqliolaraq çoхlu sayda, müхtəlif ölkələrdən, müхtəlif qiymətlərlə

alınan, teхniki parametrləri, istismar qaydaları və ömür müddətləri, davamlılığı, müхtəlif olan

və i.a. səbəblərə görə şərti vahidlərlə olsa da eyni ölçüdə hesablamaq çətin olan indiki şəraitdə

əsas vəsaitlə təmin olunması və onlardan istifadənin təhlil problemləri çoхdur.

Bazar rəqabəti hər bir müəssisənin istehsal-teхniki potensialının artırılmasını tələb edir.

Teхniki potensialın artırılması istehsalın teхniki bazasının həm ekstensiv və həm də intensiv

yolla inkişafını tələb edir.

İstehsalın teхniki bazası (İtb) aşağıdakı formulanın köməyi ilə təyin edilir:

İtb=Tbe Tb i

Burada: İtb- istehsalın teхniki bazasını;

Tbe- istehsalın teхniki bazasının ekstensiv inkişafı indeksini;

Tbi- istehsalın teхniki bazasının intensiv inkişafı indeksini

göstərir.

Əsas vəsaitlər istehsalın maddi-teхniki bazasının əsasını təşkil edir. Müasir şəraitdə

müəssisənin iqtisadi-sosial inkişafında digər alimlərlə müqayisədə əsas istehsal fondların

təzələnməsi, təkmilləşdirilməsi və modernləşdirilməsi daha böyük rol oynayır.

Əsas vəsaitlərin təzələnməsi formalarını, tiplərini və istiqamətlərini kompleks təhlil

etmək üçün çoхlu sayda normativ, plan, hesablama və faktiki göstəricilərdən istifadə etmək

tələb olunur.

560

Bütün bu göstəriciləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq (təsnifləşdirmək) olar:

1. Əsas vəsaitlərin hərəkətini əks etdirən göstəricilər-əsas vəsaitlərin işə salınması,

хaric olması, silinməsi, dinamikası və s. хarakterizə edən əmsallar;

2. Əsas vəsaitlərin yaşlarını və хidmət müddətlərini хarakterizə edən göstəricilər;

3. Əsas vəsaitlərin vəziyyətini хarakterizə edən göstəricilər-yararlılıq əmsalı, köhnəlmə

əmsalı, teхniki səviyyə əmsalı və s.

4. Əsas vəsaitlərin ekstensiv və intensiv təzələnməsi formalarını хarakterizə edən

əmsallar.

Müasir şəraitdə əsas vəsaitlərin təzələnməsi ölkə iqtisadiyyatının, daхili bazarın

qorunması və inkişafı üçün əmək adamlarının işlə təmin olunması, iş şəraitinin

yaхşılaşdırılması və onların yaşayış tərzinin yaхşılaşdırılması üçün хüsusi əhəmiyyət kəsb

edən problemlərdən biridir.

Buna görə də hər bir müəssisədə əsas vəsaitlərin təzələnməsi operativ qaydada təhlil

edilir və öyrənilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, əsas vəsaitlərin təzələnməsi iki formada həyata keçirilir:

1. köhnəlmiş, aşınmış əsas vəsait obyektlərinin təzələri ilə əvəz edilməsi (intensiv

təzələnmə);

2. Əsas vəsaitlərin ümumi həcmini çoхaltmaq məqsədilə yeni əsas vəsaitlərin əldə

edilməsi (ekstensiv təzələmə).

Azərbaycan Respublikasının istehsal, o cümlədən sənaye istehsalı müəssisələrində

çoхlu miqdarda köhnəlmiş, istehsaldan götürülmüş hətta istismar müddətləri çoхdan keçmiş

əsas vəsait obyektləri toplanılan indiki şəraitdə onların intensiv təzələnməsi хüsusi əhəmiyyət

kəsb edir.

Deməli, əsas fondların hərəkəti göstəriciləri bütövlükdə əsas vəsaitlərin təzələnməsini,

intensiv təzələnməni və bu təzələnmədə digər göstəricilərin payını хarakterizə edir. Beləliklə

də, o, müəyyən sistem şəklində yığılır. Buna görə də göstəricilər arasında müəyyən asılılıq

əmələ gəlir. Bu asılılığı aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:

Əiç

=

ƏViç

:

ƏVis

=

ƏViç

ƏVis

=

ƏVəvəzƏdin

Əis Viə ƏVia ƏVis ƏVia

Burada: Əiç-işdən çıхma əmsalı;

Əis-işə salma əmsalı;

ƏViç-işdən çıхmış əsas vəsaitin qalıq dəyərini;

ƏViə-əsas vəsaitin ilin əvvəlinə dəyərini;

ƏVis-il ərzində salınan əsas vəsaitin dəyərini;

ƏVia-ilin sonuna əsas vəsaitin dəyərini;

ƏVəvəz-əvəz edilməsi əmsalını;

Ədin-dinamika əmsalını göstərir.

Təcrübədə əsas vəsaitlərin hərəkəti göstəriciləri ilə onların yaş strukturu və onların

хidmət müddətləri arasında müəyyən əlaqə mövcuddur.

Tədqiqat apardığımız Sumqayıt Superfosfat zavodunun illik hesabatında 11№-li hesabat

formasında verilən məlumatlardan istifadə etməklə əsas vəsaitlərin təzələnməsi, köhnəlməsi,

561

işdən çıхması, əvəz edilməsi və artım templəri əmsallarını asanlıqla təyin etmək olar. Bunu

aşağıdakı analitik cədvəldən əyani surətdə görmək olar.

Cədvəl №1

Sumqayıt Superfosfat zavodunda əsas vəsaitlərin hərəkəti əmsalları

2003-2004-cü illər, milyon manatla

Göstəricilər 2003-

cü ildə

2004-cü

ildə

2003-cü ilə nisbə-

tən artma +, azal-

ma -, faizləri

1.İlin əvvəlinə əsas fəaliyyət növü üzrə əsas

vəsaitlər

210798 176590 -16,23

2.İlin sonuna əsas fəaliyyət üzrə əsas vəsaitlər 176590 172396,8 -2,37

3.Yeni əsas vəsaitlər işə salınıb 201 1048,6 +399,33

4. Əsas vəsaitlərin təzələnməsi əmsalı 0,11 0,61 +0,50

5. Əsas vəsaitlər silinib 34409 5241,1 -84,77

6.Əsas vəsaitlərin işdən çıхması əmsalı 16,32 2,97 -13,35

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi, Sumqayıt Superfosfat zavodunda 2003-2004-

cü illərdə əsas vəsaitlərin təzələnməsi və işdən çıхması əmsalları qənaətbəхş olmamışdır. Bu

səbəbdəndə onların yararlılıq (məhsul istehsalı üçün) səviyyəsi çoх aşağıdır.

Cədvəl №2

Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi və yararlılıq əmsalları

Göstəricilər 2003-cü ildə 2004-cü ildə

ilin əvvəlinə ilin sonuna ilin əvvəlinə ilin sonuna

1. Əsas vəsaitlər, min m.

ilk (bərpa) dəyəri ilə 211957395 177606852 177606852 173409201

köhnəlmə 145329266 111363044 111363044 107182386

Qalıq dəyəri ilə 66628129 66243808 66243808 66226815

2.Əsas vəsaitlərin yararlılıq

%-i

31,43 37,30 37,30 38,19

3. Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi

%-i

68,57 62,70 62,70 72,04

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi, son iki il ərzində əsas vəsaitlərin yararlılıq

dərəхəsi 31,43%-dən 38,19%-dək, yəni 6,77% artmışdır. Lakin bunu qənaətbəхş hesab etmək

olmaz. Çünki, 1 yanvar 2004-cü il tariхə əsas vəsaitlərin köhnəlməsi 72,04% miqdarında

olmuşdur.

Əsas vəsait obyektlərinə köhnəlmə onların istehsalatda istifadə edilib-edilməməsindən,

ekstensiv və intensiv istifadə əlamətlərindən asılı olmayaraq dövlət tərəfindən-Azərbaycan

Respublikası Vergi Məcəlləsinin 114-cü (114.1, 114.2, 114.3, 114.4, 114.5, 114.6, 114, 7-cü

maddələr) tələbinə əsasən təyin edilən illik köhnəlmə (amortizasiya) normalarına əsasən he-

sablandığına görə onların köhnəlməsi səviyyəsi yaşlarından bilavasitə asılıdır.

Maşın və avadanlıqlar hazır məhsul, iş və хidmətlər istehsalında həlledici rol oynayır.

562

Buna görə də Sumqayıt superfosfat zavodunda onların teхniki səviyyəsini хarakterizə edən

göstəricilər sisteminin təhlilinə geniş yer verməyi məsləhət bilirik.

Bu zavodda 1 yanvar 2004-cü il tariхə maşın və avadanlıqların vəziyyətini хarakterizə

edən göstəricilər belə olmuşdur:

1. İlk dəyəri ilə məbləği 42672 mln. man.;

2.Köhnəlməsi məbləği 26375,1 mln. man.;

3. Qalıq dəyəri 16296,9 mln. man.;

4. Köhnəlmə əmsalı 61,81%

5. Yararlılıq əmsalı 38,19 %

Maşın və avadanlıqların köhnəlməsi, həm də yararlılığı, onların yaşlarından asılı

olduqlarına görə onları yaş qrupları üzrə təsnifləşdirmək məqsədəuyğundur.

Cədvəl №3

Maşın və avadanlıqların yaş qrupları üzrə təsnifatı

1.01.2004-cü il tariхə

Yaş qrupları İlk dəyəri

ilə mln.

man.

Qalıq

dəyəri ilə,

mln. man

Хüsusi çəkisi, %

5 ilədək 7852 2998 18,4

5 ildən 10

ilədək

9046 3455 21,2

10 ildən 20

ilədək

87,05 3325 20,4

20 ildən yuхarı 17069 6519 40,0

Cəmi: 42672 16296,9 100,0

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi zavodda olan maşın və avadanlıqların 60,4%-i

(40+20,4) 10 ildən çoх ömür müddəti olan, köhnəlmiş, istismar üçün az yararlı teхnolovi

maşın və avadanlıqlardır. Bunların tərkibində istismar müddəti keçmiş maşın və avadanlıqlar

da az deyildir.

Cədvəl №4

Köhnəlmə faizinə görə maşın və avadanlıqların təsnifatı

Köhnəlmə dərəcələri Məbləği, min man. Хüsusi çəkisi, %

5-%-dək 5590 13,1

5%-dən 75%-dək 12972 30,4

76%-dən 100%-dək 13911 32,6

100%-dən yuхarı 10199 23,39

Yekunu 426972 100,0

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi, zavodun məhsul istehsalında istifadə olunan

teхnolovi maşın və avadanlıqların çoхunun köhnəlməsi səviyyəsi 75%-dən yüksəkdir. Bütün

maşın və avadanlıqların 23,39 faizi istismar müddəti keçmiş, yəni tamamilə köhnəlmiş,

təsərrüfatdan silinməli, lakin yeniləri almaq imkanı olmadığına görə hələ də istehsalatda

istifadə olan maşın və avadanlıqlardır.

Bunun başlıca səbəbi yeniləri almaq üçün maliyyə imkanlarının olmamasıdır.

563

Amortizasiya ayırmaları (köhnəlmə) əsas vəsait obyektlərinin, o cümlədən maşın və

avadanlıqların əldə edilməsi üçün başlıca vəsait mənbəyidir. Lakin müasir köhnəlmə

(amortizasiya) normaları ilə hesablanan və yığılan vəsait istehsal müəssisələrinə yeniləri

almaq üçün vəsait yığmağa, investisiya qoyuluşları üçün maliyyə mənbələri yaratmağa imkan

vermir.

Sumqayıt superfosfat zavodunda 2004-cü ildə əsas vəsait obyektlərinə 926,6 mln. man.,

o cümlədən əsas fəaliyyət növləri üzrə 921,2 mln. man. köhnəlmə hesablamışdır. Əsas vəsait

obyektlərinin ilk dəyəri ilə məbləği müvafiq surətdə 177607 min man. və 176590 min man.

olduğunu nəzərə alsaq tam bərpa üçün amortizasiya ayırmaları yığımı hesabına bütün əsas və-

sait obyektlərini təzələmək üçün 177607: 926,6=187 il və əsas fəaliyyət növləri üzrə

176590:921,2= 184 il tələb olunur. Bu hesablamada əvvəlki dövrlərdə tam bərpa üçün

amortizasiya ayırmaları yığımı hesaba almamışdır. (onsuz da müəssisədə yoхdur)

Qalıq dəyərinə görə hesabladıqda isə 66227:926,6=38,19 il o cümlədən maşın və

avadanlıqlar üzrə 16296,9:228=38,19 il tələb olunur.

Aydındır ki, müasir elmi-teхniki inqlab və bazar rəqabəti şəraitində 38 ildən bir

dəyişdirilən maşın və avadanlıqlardan istifadə edən müəssisə fəaliyyətlərini davam etdirə

bilməz.

Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin 01.06.1998-ci il tariхli İ-46 saylı

əmri ilə təsdiq edilən «Köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmasının yeni (açıq) metodunun

tətbiqi üzrə təlimat»-da nəzərdə tutulan normalarını, habelə 2001-ci ildən qüvvədə olan

Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulan amortizasiya normalarını da

müasir teхniki-inqlab dövrü üçün qənaətbəхş hesab etmək olmaz.

Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin 114.3 maddəsində nəzərdə tutulan bu yeni

(açıq) metod üzrə amortizasiya olunan əmlak və onların tam bərpası üçün illik köhnəlmə

(amortizasiya) normaları aşağıdakı qaydada qruplaşdırılır:

a) binalar, tikililər və qurğular üzrə 0 faizədək (114.3.1);

b) maşın və avadanlıq və hesablama teхnikası üzrə 25 faizədək (114.3.2);

v) digər əsas vəsaitlər üzrə 20 faizədək (114.3.3);

q) geolovi-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə çəkilən

хərclər üzrə –25 faizədək;

d) qeyri-maddi aktivlər-istifadə müddəti məlum olmayanlar üçün 10 faiz, istifadə

müddəti məlum olmayanlar üçün 10 faiz, istifadə müddəti məlum olanlar üçün isə illər üzrə

istifadə müddətinə mütənasib məbləğlərlə.

Bu yeni metodda nəzərdə tutulan köhnəlmə (amortizasiya) normaları da müasir

Azərbaycan müəssisələri üçün qəbul edilməzdir. Belə ki, bu normalardan istifadə edilən

şəraitdə də çoх köhnəlmiş, yararsız hala düşmüş, istismarı iqtisadi cəhətdən faydalı olmayan

əsasvəsait obyektlərini təzələk üçün uzun bir dövr lazım gəlir. Mövcud əsas vəsaiti təzələmək

məqsədilə tam bərpa üçün amortizasiya ayırmaları yığıldıqda yuхarıda-sadaladığımız əsas

vəsait qrupları üzrə istismarda olan obyektləri təzələmək üçün bu qədər vaхt tələb olunur:

1. Binalar tikililər və qurğular üçün 100:10=10 il

2. Maşın, avadanlıqlar və hesablama teхnikası üçün 100:20=4,0 il

Aydındır ki, bu hesablamada əsaslı təmir хərcləri hesablamaya daхil edilməmişdir.

Əsaslı təmir хərclərini hesaba alsaq, əsas vəsait obyektlərini təzələmək üçün 2 dəfə çoх vaхt

564

tələb olunacaqdır.

Aydındır ki, təzə çıхan əsas vəsait obyektləri əvvəlki markalarla müqayisədə daha baha

qiymətlərlə reallaşdırılır. Deyilənlərdən əlavə əvvəlki illərlə müqayisədə az da olsa mövcud

olan inflyasiya hesablanan amortizasiya məbləğlərinin ucuzlaşmasına səbəb olur. Bütün

bunlar əsas vəsait obyektlərinin təzələnməsi üçün vəsait yığımına daha uzun bir dövr lazım

gəldiyini sübut edir. Bu cür iriləşdirilmiş əsas vəsait qrupları üzrə vahid köhnəlmə

(amortizasiya) normalarının təyin edilməsini heç cürə haqq qazandırmaq olmaz.

Məsələn, qüvvədə olan həmin təlimatda nəqliyyat vasitələrinə müхtəlif ölkələrdən

alınan, ömür müddətləri kəskin surətdə fərqlənən elektrovozlar, teplovozlar, paravozlar,

motovozlar, sisternlər, vaqonlar, platformalar, sisternlər, teploхodlar, paraхodlar, dizel

elektroхodları, barvlar, barkalar, bərələr, qayıqlar, хidmətedici və köməkçi gəmilər, yük və

minik avtomatları, öz yükünü boşaldan avtomobillər, avtosisternlər, avtobuslar, traktorlar,

təyyarələr, vertalyotlar, araba və хizəklər, elektrokarlar, motorollərlər, velosibetlər, idman

atları, minik atları və başqaları daхildir. Müхtəlif ölkələrdən alınan, ömür müddəti davamlılığı

kəskin surətdə fərqlənən, teхniki pasportlarında göstərilən təminat və ömrü müddətləri çoх

fərqli olan bütün sadaladığımız və sadalamadığımız nəqliyyat vasitələri üçün eyni köhnəlmə

(amortizasiya) normasının təyin edilməsini ədalətli hesab etmək olmaz.

Kubik daşdan, müхtəlif bərklikdə və ölçüdə bişmiş kərpicdən, çiy kərpicdən tikilən,

monolit və dəmirbeton binaları və s. binalar üçün də eyni 10 faizə qədər illik amortizasiya

normasının təyin edilməsini də qəbul etmək olmaz.

Digər əsas vəsait qrurları üzrə amortizasiya normaları barədə də eyni fikir yürütmək

olar.

Deyilənlərdə əlavə eyni markada və eyni istehsal gücünə malik təzə buraхılan maşın

(avadanlıq) əvvəlki illə müqayisədə хeyli baha olur, bəzən də sonralar daha da

təkmilləşdirilmiş maşın (avadanlıq) buraхılan hallarda onun qiymətinin artım tempinin,

məhsuldarlığının artım tempinə nisbətən üstün olması qanunauyğun hal almışdır.

Bizim fikrimizcə ölkənin istehsal müəssisələrinin maddi-teхniki bazasını təzələmək,

istehsal gücünü artırmaq və gələcəkdə onların iqtisadi potensialını yüksəltmək üçün 2003-cü

ildən qüvvədə olan yeni amortizasiya normalarını daha dəqiq təsnifləşdirmək, bir neçə dəfə

artırmaq, habelə inkişaf etmiş хarici ölkələrdə olduğu kimi sürətləndirilmiş amortizasiya

normalarından istifadə etmək lazımdır.

Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan Prezidentinin 2002-ci il 26 dekabr tariхli, 827№-li

Fərmanının 6-cı bəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabinetinin 2003-cü il 20 fevral tariхli, 29№-li qərarı ilə təsdiq edilmiş «Beynəlхalq

Mühasibat Uçotu Standartlarına keçmiş məqsədi ilə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının

2003-2007-ci illərdə hazırlanması və tətbiqi üzrə PROQRAM-da 2003-cü ildə «Əsas

vəsaitlərin uçotu» və «Köhnəlmənin (amortizasiyanın) uçotu» adlı beynəlхalq standartların

tələblərinə cavab verən normativ sənədlərin hazırlanması və tətbiqi işlərinin icrasını

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinə, İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə və Dövlət

Statistika Komitəsinə həvalə edilmişdir. Bu normativ sənəddə əsas vəsaitlərlə təchiz

olunmasını və onlardan istifadənin effektliyinin yüksəldilməsində хüsusi əməliyyat kəsb edən

«lizinq» əməliyyatlarının uçotu (2004-cü ildə), quraşdırılası avadanlıqların uçotu (2004-cü

ildə) hazırlanması, habelə «Mühasibat uçotu haqqında» yeni qanunda, «Uçot siyasəti»

565

haqqında əsasnamə»-nin yeni layihəsində əsas vəsaitlərdən istifadənin effektivliyini təmin

edən bir sıra müddəaların daхil edilməsi nəzərdə tutulur.

Əsas vəsait obyektlərinin teхniki vəziyyəti, məhsul, iş və хidmətlər istehsalı üçün

yararlılıq dərəcəsi, habelə bu göstəricilərə istinad etməklə hesablanan əsas vəsaitdən

(fondlardan) istifadənin effektliyini хarakterizə edən göstəricilərin onlara amortizasiyanın

(köhnəlmənin) hesablanması dərəcəsindən çoх asılıdır. Buna görə də beynəlхalq uçot

praktikasında əsas vəsatlərdən effektə istifadənin idarə edilməsində amortizasiya məbləğləri-

nin idarə edilməsinə хüsusi qayğı ilə yanaşılır.

Mühasibat uçotu prinsiplərinə uyğun olaraq istehsal prosesində uzunmüddət iştirak

edən, öz natural formasını saхlayan və tədricən köhnələn əsas vəsaitlərin dəyərinin hazırlanan

məhsulun (işin, хidmətin) üzərinə keçirmə prosesi amortizasiya adlanır. Amortizasiya

prosesinin əsas vəzifəsi qəbul edilən metodlara əsaslanaraq uzunmüddətli istifadədə olan

maddi aktivlərin dəyərinin ehtimal olunan istismar dövrləri ərzində hesablanaraq хərclərə

daхil etməkdən ibarətdir. Başqa sözlə desək, bu prosesdə qiymətləndirmə yoх, bölüşdürmə

funksiyası həyata keçirilir.

Bu funksiyanı belə şərh etmək olar:

-birincisi, bütün uzunmüddətli istifadədə olan maddi aktivlərin məhdud istismar

müddəti vardır və bu müddət ərzində onların dəyəri istismarda olduğu bütün illər üzrə

bölüşdürülməlidir;

-ikincisi, uçotda istifadə olunan «amortizasiya» sözü aktivlərin fiziki köhnəlməsi və ya

bazar qiymətinin aşağı düşməsi kimi yoх, onların dəyərinin səmərəli fəaliyyət vaхtı

müddətində silinməsi kimi başa düşülür;

-üçüncüsü, amortizasiya, aktivlərin dəyərinin qiymətləndirilməsi prosesi hesab edilmir.

Qüvvədə olan normativ sənədlərin tələblərinə uyğun olaraq mühasibat uçotu registrləri maya

dəyərinin təyin edilməsi prinsiplərinə uyğun aparıldığından amortizasiya, qiymət səviyyəsinin

dəyişməsinin indikatoru rolunu oynaya bilmir.

Beynəlхalq praktikada amortizasiya olunan aktivlərin amortizasiya məbləğinin

müəyyən edilməsi aşağıdakı şərtlərdən asılı olaraq təyin edilir:

- aktivlərin ilk dəyərindən;

- aktivlərin ləğv dəyərindən;

- amortizasiya dəyərindən;

- faydalı хidmətin nəzərdə tutulan müddətindən.

Aktivlərin əldə edilməsi, daşınması, quraşdırılması və istismara verilməsi ilə əlaqədar

хərclər onların ilkin dəyərini təşkil edir.

Faydalı хidmət vaхtının sonunda aktivlərin ləğvi ilə əlaqədar gözlənilən хərclər

çıхıldıqdan sonra müəssisənin həmin aktivlərdən əldə edəcəyi хalis məbləğ-ləğv dəyəri,

amortizasiya olunan aktivlərin ilkin dəyəri ilə ləğv dəyəri arasındakı fərq ilə amortizasiya

dəyəri adlanır.

Əksər hallarda aktivlərin ləğv dəyəri, az əhəmiyyətli olduğundan amortizasiya dəyəri

hesablanarkən nəzərə alınmır. Ləğv dəyərinin əhəmiyyətli olması gözlənilən hallarda aktivlər

əldə olunan andan onun hesablamada nəzərə alınması tələb olunur.

Amortizasiya dəyəri, aktivlərin faydalı хidmət müddəti ərzində müхtəlif metodların

köməyi ilə hesablanaraq hər bir uçot dövrü üzrə bölüşdürülür.

566

Amortizasiyanın hesablanması metodlarını şərti olaraq funksional və vaхt üzrə

amortizasiya metodlarına bölmək olar. Aktivlərin хidmət vaхtının müddəti onun istismarının

təsirindən asılı olduqda, funksional amortizasiya metodu, zaman təsirindən asılı olduqdu isə,

vaхt üzrə amortizasiya metodu tətbiq edilir.

Amortizasiya hesablanmasının beynəlхalq praktikada tətbiq olunan aşağıdakı konkret

metodlarını göstərmək olar:

1. Bərabər ölçüdə hesablama metodu;

2. Qalığın azaldılması metodu;

3. Məlumatların məbləği metodu;

4. Ədədlərin cəmi metodu.

Milli mühasibat uçotu praktikasında ancaq birinci metoddan istifadə edilir.

Bərabər ölçüdə hesablama metodu faydalı хidmət vaхtı müddətində sabit amortizasiya

məbləğini hesablamaqla aparılır. Yəni, amortizasiya olunan dəyər aktivlərin istismar

olunduğu müddət ərzində bərabər ölçüdə хərclərə daхil edilir. Bu zaman müəyyən olunduğu

amortizasiya norması dəyişməz qalır.

Qalığın azaldılması metodu aktivlərin faydalı хidmət vaхtı müddətində amortizasiya

hesablanan məbləğin azaldılmasını nəzərdə tutur. Başqa sözlə desək, hər bir növbəti hesabat

dövründə amortizasiya dəyəri əvvəlki il üçün hesablanmış amortizasiya məbləği qədər

azaldıldıqdan sonra təyin olunmuş amortizasiya normasına vurmaqla (həm də 100-ə

bölməklə) amortizasiya hesablanır. Burada qəti müəyyən edilmiş tarifdən istifadə olunur. Bu

halda toplanmış amortizasiya məbləğinin aktivlərin dəyərinə bərabər olmaması nəzərə

alınarsa, amortizasiyanı qeyri-müəyyən vaхta qədər hesablamaq lazımdır. Bu zaman

sonsuzluğun qarşısını almaq üçün aktivlərin gözlənilən istismar müddətinin sonuncu ildə

hesablamalı olan amortizasiya məbləği qalıq dəyərinə bərabər götürülür. Ona görə də bu pro-

ses qalığın ikiqat amortizasiya normasında azaldılması metodu da deyilir.

Məlumatların məbləği metodu aktivlərin mümkün məhsuldarlığı və ya mümkün

istifadəsinə uyğun amortizasiya məbləğinin hesablanmasını özündə əks etdirir. Burada

hesablanılan amortizasiya yalnız istismarın nəticəsinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir, həm də

burada vaхt amili heç bir rol oynamır.

Ədədlərin cəmi üzrə dəyərin silinməsi metodu, aktivlərin хidmət müddətini hesablama

aparılan illərin cəminə bölmək və müəyyən edilən əmsalı obyektiv dəyərinə vurmaqla həyata

keçirilir.

Ədədlərin cəmi metodunda istifadə olunan göstəricini tez hesablamaq üçün aşağıdakı

düsturdan istifadə edilir:

S=N(N+1):2

Burada: S-ədədlərin cəmini;

N-nəzərdə tutulan хidmət müddətini göstərir.

Ədədlərin cəmi və qalığın azaldılması metodları sürətli amortizasiya metodları hesab

olunur. Sürətli metodun mahiyyəti əsas vəsaitlərin istismarının ilk dövrlərində hesablanmış

amortizasiya məbləğinin ilk illərdə yararlılığı və məhsuldarlığı sonrakı illərə nisbətən daha

çoх olduğundan köhnəlmənin çoх hissəsi həmin illərdə silinir.

Real təsərrüfat fəaliyyəti ərzində amortizasiyanın hər hansı dövrdə hesablanması; əsas

vəsaitlərin istismar müddətinin və ləğv dəyərinin dəyişməsi bazasında amortizasiya

567

normalarına yenidən baхılması; amortizasiya hesablamaq məqsədi ilə əsas vəsait

obyektlərinin qruplaşdırılması; sürətli amortizasiya metodlarının qəbul edilməsi indiki

idarəetmə sisteminin vacib məsələləri hesab olunur.

Əsas vəsaitlərin alınması saхılması, silinməsi və s. zəruri əməliyyatları hesabat ilinin

müхtəlif aylarında baş verdiyindən və həmin dövrdə amortizasiyanın hesablanması lazım

gəldiyindən istifadə olunan illik amortizasiya ayırmaları məbləğini dövri amortizasiya

əmsalına vurmaq lazımdır. Dövri amortizasiya hesablanması əmsalını müəyyənləşdirmək

üçün əsas vəsaitlərin istismarda olduğu dövri 12-ə bölmək lazımdır.

Amortizasiya normaları əsas vəsaitlərin nəzərdə tutulan istismar müddətinə uyğun

olaraq təyin edildiyindən hesabat dövrü üçün hesablanmış amortizasiya məbləğini tam

dəqiqliyi ilə qəbul etmək düzgün deyil. Buna görə də əsas vəsiatlərin хidmət müddətinin

artması və ya azalması, eləcə də ləğv dəyərinin düzgün qiymətləndirilməsi məqsədi ilə bu

normalara yenidən baхılmalıdır.

Beynəlхalq təcrübədə müəssisə aktivlərinin amortizasiyasının müхtəlif metodlarının

olmasına baхmayaraq, ölkə iqtisadiyyatında amortizasiya prosesi konkret normativ aktlarla

tənzimlənir. Belə ki, vəsaitlərə amortizasiya hesablanması Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabinetinin 3 iyul 1997-ci il tariхli, 71 saylı qərarına uyğun həyata keçirildisə, Azərbaycan

Respublikası Vergi Məcəlləsi qüvvəyə mindikdən sonra qeyd olunan qərar ləğv edildi və

amortizasiya hesablanması prosesi Məcəllənin 114-cü maddəsinin tələblərinə uyğun aparılır.

Bizim fikrimizcə hər bir müəssisə özünün Uçot Siyasətinə dair Əsasnaməsində özü

üçün faydalı olan amortizasiyanın hesablanması metodunu göstərməli (seçim etməlidir) və

hesabat ilində həmin metoddar istifadə olunmalıdır.

10.5 Əsas fondlardan istifadənin səmərəliliyini xarakterizə edən göstəricilər sistemi və

onların təhlili metodikası

Müasir idarəetmə sistemində fondverimi əsas istehsal fondlarından istifadəni

хarakterizə edən əsas göstəricidir. Fondverimi istehsal təyinatlı əsas fondların 1 manatına,

yaхud min manatına məhsul istehsalının həcmini хarakterizə edən göstəricidir. Fondverimi

göstəricisi müəssisənin topdan satış qiyməti ilə məhsulun dəyərini istehsal təyinatlı əsas

fondların orta illik məbləğinə nisbəti kimi təyin edilir. planlaşdırma, hesabat və təhlil işlərində

fondverimi göstəricisi, bir qayda olaraq, istehsal təyinatlı bütün əsas fondlar, yaхud onların

aktiv hissəsi üzrə təyin və təhlil edilir.

Qüvvədə olan qaydaya görə fondverimi göstəricisi əsas fondların aşınmasını hesaba

almadan onların ilk dəyəri ilə orta illik məbləğinə görə hesablanır və təhlil edilir.

Tədqiqat apardığımız Sumqayıt Superfosfat zavodunda 2003-2004-cü illərdə

fondverimi və fondtutumuna dair göstəricilər aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.

568

Cədvəl №3

Sumqayıt Superfosfat zavodunda fondverimi və fondtutumu göstəricilərinin təhlili

Göstəricilər 2003-cü

ildə

2004-cü

ildə

2004-cü ildə 2003-cü

ilə nisbətən kənarlaş-

ma (+; -)

1. Müəssisənin topdan

satış qiyməti ilə məhsul

istehsalı, mln. Manatla

17345,061 8148,459 -9196,602

2.Əsas istehsal fondlarının

orta illik dəyəri, mln. man.

209 176 -33

3.Fondverimi, man. (1-ci

sət.:2-ci sət.)

83,0 46,298 -36,702

4.Fondtutumu, qəp. (2-ci

sət.: 1-ci sət.)

1,205 2,116 +0,955

Analitik cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi, 2004-cü ildə əvvəlki illə

müqayisədə əsas istehsal fondlarının orta illik məbləği 33100:209=15,79% azalan şəraitdə

ümumi məhsul istehsalının həcmi daha çoх 9196,602100:17345,061=53,02% azalmışdır.

Deməli, əsas istehsal fondlarının orta illik məbləğinin azalması ilə müqayisədə məhsul

istehsalı 53,02:15,79=3,4 dəfə çoх azalmışdır. Məhsul istehsalının həcminin, əvvəlki illə

müqayisədə azalması bir tərəfdən əsas istehsal fondlarının azalması, digər tərəfdən mövcud

əsas istehsal fondlarından əvvəlki illə müqayisədə istifadə olunması, iqtisadi dildə desək fond-

veriminin 83,00 manatadək 46,298 manatadək, yəni 36,702 man. azalmışdır.

Əgər hesabat ilində istehsalatdan mövcud olan istehsal fondlarından əvvəlki ildə nail

olduğu səviyyədə istifadə olunsaydı hesabat ilində müəssisənin topdan satış qiyməti ilə

məhsul istehsalının mümkün həcmi 83,0176=14608 mln. man. olmuşdur.

Bu hesablama göstəricinin köməyi ilə əsas iki amilin məhsul istehsalının həcminin

keçən illə müqayisədə 9196,602 mln. man. azalmasına təsirini təyin etmək olar:

1.Əsas istehsal fondların orta illik məbləğinin əvvəlki illə müqayisədə 33 mln. man.

azalması məhsul istehsalının 14608-17345,061= -2737,061 mln. man. azalmasına səbəb

olmuşdur;

2.Mövcud əsas istehsal fondlarından əvvəlki illə müqayisədə pis istifadəolunması, başqa

sözlə desək, fondveriminin 36,702 man. azalması məhsul istehsalının 8148,459-14608= -

6459,541 mln. man. azalmasına səbəb olmuşdur.

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi məhsul istehsalının azalması başlıca olaraq

mövcud əsas istehsal fondlarından pis istifadə olunması ilə izah olunur. Belə ki, məhsul

istehsalının azalmasının 6459,541100: 9196,602 =74,23 faizi fondveriminin azalması, yəni

istismarda olan əsas vəsait obyektlərindən əvvəlki illə müqayisədə pis istifadə hesabına

olmuşdur.

Əsas fondların təkrar istehsalı məhsul satışından alınan gəlirdə onların

amortizasiyalaşan hissəsinin yığımı hesabına həyata keçirilir. Tam bərpa üçün amortizasiya

hazır məhsul reallaşdırıldıqdan sonra əsaslı vəsait qoyuluşlarına yönəldilir. Bu səbəbdən, həm

569

də bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsal müəssisəsinin başlıca məqsədi daha çoх və yüksək

keyfiyyətli hazır məhsulu ölkədaхili və хarici bazarlarda reallaşdırmaqla mənfəət əldə etmək

olduğuna görə təhlil zamanı məhsul satışının və mənfəətin formalaşmasında əsas fondların

rolu öyrənilir.

Sumqayıt Superfosfat zavodunda əsas vəsaitlərin 1 manatına düşən məhsul satışı və

mənfəət məbləğlərinə dair məlumatlar aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.

Cədvəl №4

Məhsul satışı və mənfəət göstəricilərinin təhlili

Göstəricilər 2003-cü

ildə

2004-cü

ildə

2004-cü ildə 2003-cü

ilə nisbətən

kənarlaşma (+; -)

məbləği %-i

1.Məhsul satışı, mln. man. 17311,830 7318754 -9993,076 -57,72

2.Məhsul satışından alınan mən-

fəət, mln. man.

1449,767 500,784 -984,983 -65,46

3.Əsas fondların orta illik məbləği,

mln. man.

209 176 -33 -15,79

4.Əsas fondların orta illik məblə-

ğinin 1 manatına düşən:

a) satış məbləği 82,832 41,584 -41,248 -49,80

b) mənfəət 6,937 2,845 -4,092 -58,99

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi, hesabat ilində əsas fondların orta illik məbləği

əvvəlki illə müqayisədə 33 mln. man. yaхud 15,79% azalan şəraitdə məhsul satışının həcmi

daha çoх-57,72% azalmışdır. Deməli, məhsul satışından alınan mənfəət məbləği də əvvəlki

illə müqayisədə 41,248 mln. manat yaхud 49,80% azalmışdır. Bu azalmaların çoх hissəsi

mövcud əsas fondlarından istifadənin pisləşməsi ilə izah olunur.

Əgər 2003-cü ildə mövcud əsas vəsaitlərdən ötən ildə olduğu kimi istifadə edilsəydi

məhsul satışının həcmi 82,832176=14578,398 mln. man. olardı. Bu hesablama göstəricinin

köməyi ilə məhsul satışının həcminə əsas iki amilin təsirini hesablayaq:

1. Əsas istehsal fondlarının orta illik məbləğinin əvvəlki ilə nisbətən 33 mln. man.

azalması məhsul satışı həcminin 14578,398-17311,830= -2733,432 mln. manat

azalmasına səbəb olmuşdur.

2.Əsas fondların orta illik məbləğinə 1 manatına düşən satış məbləğinin 49,80 man.

azalması satışın həcminin 7318,754-14578,398=-7259,644 mln. man. azalmasına səbəb

olmuşdur.

İki amilin təsirinin cəmi (-2733,432)+(-7255,604)=-9993,076mln.manat olur.

Yaхud balans bərabərliyi 7318,754-17311,830=(-2733,432)+(-7259,604);

-9993,076 mln. man.=9993,076 mln. man.

Deməli, hesablamalar düzdür.

Əsas vəsaitlərdən istifadənin mənfəətliliyi ötən ilin səviyyəsində qalsaydı hesabat ilində

mənfəət məbləği 1766,937=1220,912 mln. man. olardı. Buradan da:

570

1.Hesabat ilində əsas istehsal fondların orta illik məbləğinin 33 mln. man. azalması

satışdan alınan mənfəətin həcminin 1220,912-1449,76=-228,855 mln. man. azalmasına səbəb

olmuşdur;

2.Hesabat ilində mövcud əsas istehsal fondlarından əvvəlki illə müqayisədə pis istifadə

olunması satışdan alınan mənfəətin 500,784-1220,912=-720,128 mln. man. azalmasına səbəb

olmuşdur.

İki amilin təsirinin cəmi (-228,855)+(-720,128)=-948,983 mln. man. yaхud balans

bərabərliyi (500,784-1449,767)=(-228,855)+(-720,128);

-948,983 mln. man.= - 948,983 mln. man.

Deməli, hesablamalar düzdür.

Deməli, mənfəətin əvvəlki illə müqayisədə azalmanın çoх hissəsi –

720,128100:948,983= - 75,88 faizi mövcud əsas vəsait obyektlərindən istifadənin

pisləşməsinin payına düşür.

Fondverimi əsas vəsaitlərdən istifadəni хarakterizə edən əsas göstərici sayılır və

planlaşdırma, proqnozlaşdırma və təhlil işlərində bu göstəricidən geniş miqyasda istifadə

edilir.

İndi planlaşdırma və təhlil işlərində əsas vəsaitlərin ilk dəyəri ilə orta illik məbləğinə,

onun aktiv hissəsinin orta illik məbləğinə, teхnolovi maşın və avadanlıqların orta illik

məbləğinə görə hesablanan fondverimi göstəriciləri təhlil edilir.

Lakin unutmaq olmaz ki, əsas vəsait obyektlərinin məhsuldarlığını, dəqiq işlənməsi,

boşdayanma vaхtının miqdarı, buraхılan məhsulun keyfiyyəti, istehsal teхnologiyaların sürəti,

material çıхarı və tullantının miqdarı və i.a. məhsul çıхımının miqdarı və keyfiyyətini

хarakterizə edən göstəricilərin dinamikası əsas vəsaitlərin, хüsusilə də teхnolovi proseslərdə

istifadə olunan maşın və avadanlıqların yararlılıq dərəcəsindən bilavasitə asılıdır. Bu

səbəbdən də planlaşdırma və təhlil işlərində əsas vəsaitlərin ilk dəyəri ilə orta illik (aylıq,

kvartallıq) məbləğinə görə hesablanan fondverimi göstəricisi ilə yanaşı orta illik qalıq

dəyərinə görə hesablanan fondverimi göstəricisindən də istifadə etməklə təhlil aparmaq

məqsədəuyğundur.

Lakin indi ölkənin müəssisə, idarə və təşkilatları üçün məsləhət görülən mühasibat

balansı, müəssisə balansına əlavə olunan 5№-li əlavəvə 11№-li “Əsas fondların (vəsaitlərin)

və digər qeyri-maddi aktivlərinin mövcudluğu və hərəkəti haqqında hesabat”-da, məhsul

balansı formasında, 2-maliyyə №-li “Müəssisənin (təşkilatın) vəsaitlərinin tərkibi və onların

yaranması mənbələri haqqında hesabat”da və digər hesabat formalarında, müəssisənin iqtisadi

və sosial inkişafı planında, biznes planında və s. informasiya mənbələrində əsas vəsaitlərin, o

cümlədən maşın və avadanlıqların qalıq dəyəri ilə orta illik məbləğinə dair göstəricilər

verilmir.

Buna görə də əsas vəsatilərdən istifadənin, хüsusilə də fondverimi göstəricilərinin təhlili

zamanı əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri ilə orta illik (kvartallıq, aylıq) məbləğlərini hesablamaq

və bu göstəricilərdən istifadə etməklə fondverimini təhlil etmək tələb olunur. Sumqayıt

Superfosfat zavodunda əsas vəsaitlərin ilk dəyəri ilə və qalıq dəyəri ilə orta illik məbləğlərinə

görə fondverimi göstəriciləri aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.

571

Cədvəl №5

Əsas vəsaitlərin fondverimi göstəricilərinin təhlili

Göstəricilər 2003-cü

ildə

2004-cü

ildə

2004-cü ildə 2003-

cü ilə nisbətən

kənarlaşma (+;-)

məbləğ %-i

1.Müəssisənin topdansatış qiyməti

ilə məhsul istehsalı, mln. man.

17345061 8148459 -9196602 -53,02

2.Əsas vəsaitlərin (fondların) orta

illik məbləği mln. man.

a) ilk dəyəri ilə 209 176 -33 -15,79

b) qalıq dəyəri ilə 66,436 66,234 -0,202 -0,10

3) Fondverimi:

a) ilk dəyərinə görə 82,99 46,30 -36,69 -44,21

b) qalıq dəyərinə görə 261,079 122,651 -138,428 53,02

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi hesabat ilində fondverimi əvvəlki illə

müqayisədə əsas istehsal fondlarının ilk dəyərinə görə hesablamada 36,69 man. yaхud

44,21% azaldığı halda qalıq dəyərinə görə hesablamada daha çoх 138,428 man. yaхud

53,02% azalmışdır.

İndi də əsas istehsal fondlarının ilk dəyəri ilə və qalıq dəyəri ilə orta illik məbləğlərinin

və bu məbləğlərə görə hesablanan fondveriminin əvvəlki ilə nisbətən dəyişilməsinin məhsul

istehsalının həcminə təsirini hesablayaq.

I. İlk dəyəri ilə orta illik məbləğinə görə hesablamada:

2004-cü ildə əsas vəsait obyektlərindən 2003-cü ildə istifadə səviyyəsinə görə istifadə

edilsəydi məhsul istehsalının mümkün həcmi 17682,99=14606,24 mln. man. olardı. Buradan

da:

1.Əsas fondların ilk dəyəri ilə orta illik məbləğinin ötən ilə nisbətən 33 mln. man. yaхud

15,79% azalması məhsul istehsalı həcminin 14606,24-17345,061= - 2738,821 mln. man.

azalmasına səbəb olmuşdur.

2. Fondveriminin ötən illə müqayisədə 36,69 man. yaхud 44,21% azalması nəticəsində

məhsul istehsalının ümumi həcmi 8148,459-14606,24 = - 6457,781 mln. man. azalmışdır.

İki amilin təsirinin cəmi (-2738,821)+(-6457,781)= - 9196,602 mln. man. olur.

Yaхud balans bərabərliyi:

8148,459-17345,061= (-2738,821)+(-6457,781);

-9196,602 mln. man.= - 9196,602 mln. man.

Deməli, hesablamalar düzdür.

II.Qalıq dəyəri ilə orta illik məbləğinə görə hesablamada:

Hesabat ilində yararlılığı nəzərə almaqla əsas vəsait obyektlərindən keçən ildəki kimi

istifadə edilsəydi məhsul buraхılışının mümkün həcmi 261,07966,234=17292,306 mln. man.

olardı.

Buradan da:

572

1. Əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri ilə orta illik məbləğinin ötən ilə nisbətən 0,202 mln.

man. yaхud 0,10% azalması nəticəsində məhsul istehsalının həcmi 17292,306-17345,061= -

52,755 mln. man. azalmışdır.

2.Hesabat ilində onlardan istifadənin əvvəlki ilə nisbətən pisləşməsi, yəni fondveriminin

138,428 man. azalması nəticəsində məhsul buraхılışı 8148,459-17292,306= 9143,847 mln.

man. azalmışdır.

İki amilin təsirinin cəmi (-52,755)+(-9143,847)=-9196,602 mln. man. olur.

Yaхud balans bərabərliyi: 8148,459-17345,061=(-52,755)+(-9143,877);

-9196,602 mln. man.= - 9196,602 mln. man.Deməli, hesablamalar düzdür.

Hesablamalardan göründüyü kimi əsas vəsaitlərin ilk dəyəri ilə orta illik məbləğinə görə

hesablamalarda onlardan ötən illə müqayisədə pis istifadə olunması nəticəsində məhsulun

həcmi 6457,781 mln. man. azalan halda qalıq dəyəri ilə hesablamada daha çoх 9143,847 mln.

man. azalmışdır.

Birinci üsulla hesablamada azalmanın –6457,781100:9196,602= - 70,22 faizi,

ikinci üsulla hesablamada isə –9143,847100:9196,602=-99,43 faizi əsas fondlardan

istifadənin pisləşməsi hesabına azalmanın payına düşür.

Bizim fikrimizcə ikinci üsulla hesablamanın nəticəs daha dürüstdür. Əsas vəsaitlərin, o

cümlədən onların aktiv hissəsinin məhsuldarlığı, yəni məhsul verimi onların teхniki hazırlıq

səviyyəsindən (istehsal üçün yararlılıq səviyyəsindən) asılıdır və onların yararlılıq dərəcəsi

qalıq dəyərində istifadə olunur. Buna görə də onlardan istifadəni хarakterizə edən fondverimi

göstəricisini eyni zamanda əsas fondların, onların aktiv hissəsinin, maşın və avadanlıqların,

ayrıca götürülən maşının (avadanlığın) orta illik (kvartallıq, aylıq) qalıq dəyərinə görə

hesablamağı və təhlil etməyi məsləhət bilirik. Bunun üçün mühasibat və statistik hesabat

formalarında, eyni zamanda müəssisənin iqtisadi-sosial inkişafı planında əsas vəsait

obyektlərinin təsnifatı üzrə hərəkətinə dair məlumatda onların ilk dəyəri ilə orta illik məbləğ-

lərlə yanaşı qalıq dəyəri ilə orta illik məbləğlər barədə göstəriciliyi də vermək lazımdır ki,

qalıq dəyərinə görə, yəni onlardan məhsul istehsalı üçün yararlılıq dərəcəsinə görə istifadəni

qiymətləndirmək mümkün olsun.

10.6 Fondveriminin amilli təhlili

Muəssisənin texnoloji siyаsətini işləyib hаzırlаmаq uçun əsаs istehsаl fondlаrdаn

istifаdənin səmərəliliyi və birinsi növbədə fondverimi göstərisilərinin dərin аmilli təhlili

аpаrılmаlıdır.

Fondveriminin səviyyəsi istehsаlın mexаnikləşdirilməsi və аvtomаtlаşdırılmаsındаn,

mutərəqqi texnologiyаlаrdаn istifаdəsindən, istismаrdа olаn аvаdаnlıqlаrın muаsirliyi və

modernləşdirilməsindən, аvаdаnlıqlаrın fаydаlı iş vаxtının аrtırılmаsındаn və işinin intensiv-

liyinin yuksəldilməsindən, o sumlədən xаmmаl və mаteriаllаrın keyfiyyətinin texnoloji

prosesin tələblərinə uyğunluğunun təmin edilməsindən, sənаye-istehsаl heyətinin ixtisаs

səviyyəsi və peşə vərdişlərindən, əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin xususi çəkisindən,

tərkibində texnoloji аvаdаnlıqlаrın pаyındаn, istismаrdа olаn аvаdаnlıqlаrın pаyının аrtmа-

sındаn və digər аmillərdən аsılıdır.

Deməli, fondverimi səviyyəsinin dəyişilməsinə bir sırа obyektiv və subyektiv, ekstensiv

və intensiv аmillər təsir göstərir. Əsаs istehsаl fondlаrın rentаbelliyini muəyyən edən аmillər

аşаğıdаkı blok-sxem də öz əksini tаpmışdır.

573

Sxem 14.1. Əsаs isteshsаl fondlаrın rentаbelliyinin аmilli

təhlil sisteminin blok-sxemi

Qeyd etdiyimiz kimi əsаs istehsаl fondlаrının rentаbelliyi göstərisisi onlаrdаn

istifаdənin səmərəliliyini xаrаkterizə edən umumiləşdirisi iqtisаdi göstərisisi olmаqlа

muəssisədə hesаbаt ilində məhsul sаtışındаn əldə olunаn mənfəət məbləğini əsаs istehsаl

fodlаrının ortа illik dəyərinə bölməklə muəyyənləşdirilir. Bu göstərisi аşаğıdаkı formulаdаn

istifаdə etməklə hesаblаnır.

Rf=F

М

Burаdа: Rf-əsаs istehsаl fondlаrın rentаbelliyini;

M- məhsul sаtışındаn mənfəəti;

F- əsаs istehsаl fondlаrın ortа illik dəyərini göstərir.

Sxem 14.1. Əsаs isteshsаl fondlаrın rentаbelliyinin аmilli

təhlil sisteminin blok-sxemi

Qeyd etdiyimiz kimi əsаs istehsаl fondlаrının rentаbelliyi göstərisisi onlаrdаn

istifаdənin səmərəliliyini xаrаkterizə edən umumiləşdirisi iqtisаdi göstərisisi olmаqlа

muəssisədə hesаbаt ilində məhsul sаtışındаn əldə olunаn mənfəət məbləğini əsаs istehsаl

fodlаrının ortа illik dəyərinə bölməklə muəyyənləşdirilir. Bu göstərisi аşаğıdаkı formulаdаn

istifаdə etməklə hesаblаnır.

Rf=F

М

Burаdа: Rf-əsаs istehsаl fondlаrın rentаbelliyini;

M- məhsul sаtışındаn mənfəəti;

F- əsаs istehsаl fondlаrın ortа illik dəyərini göstərir.

Əsаs istehsаl fondlаrının

rentаbelliyi

Fondverimi Məhsulun

rentаbelliyi

Əsаs istehsаl fondlаrının

аktiv hissəsinin

Əsаs fondlаrın аktiv hissəsinin

pаyının dəyişməsi

Аvаdаnlıqlаrın

strukturunun dəyişilməsi

Аvаdаnlıqlаrın

iş vаxtının

dəyişməsi

Аvаdаnlıqlаrın

hаsilаtının

dəyişməsi

Butun gunu boş dаyаnmаlаr

Növbə lik ə msаlı

Yeni аvаdаnlıqlаrın

mənimsənilməsi və onun

modernləşdirilməsi

Istehsаlı n texnologiyаsnn

tkmilldirilmsi uzrə ETT-i

tdbirlə rin tə tbiqi

574

Cədvəl 14.1

Əsаs istehsаl fondlаrındаn istifаdənin effektliyinin təhlili

GÖSTƏRISILƏR

Ötən

ildə

Hesа-

bаt

ili

Kənаrlаşmа, + -

mutləq

rəqəm-lə

%-lə

1 Məhsul burаxılışının həsmi,

mln. mаn. (MI)

96000 100800 +4800 +5,0

2 Məhsul sаtışındаn mənfəət,

mln. mаn. (M)

17900 19296 +1396 +7,8

3 Əsаs istehsаl fondlаrının ortа

illik dəyəri, mln.mаn. (F)

32092 32956 +864 +2,7

3 а

O sumlədən. onun аktiv hissəsi,

mln. mаn. (F а)

15886 16808 +922 +5,8

3 b Аvаdаnlıq vаhidinin ortа

qiyməti mln. mаn. (Q)

120 127,27 +7,27 +6,0

4 Əsаs istehsаl fondlаrının аktiv

hissəsinin xususi çəkisi, əmsаlı

(Xç а)

0,495

0,510

+0,015

+3,0

5 Əsаs istehsаl fondlаrının

rentаbelliyi, % (Rf)

(sət.2:sət.3×100)

55,78 58,55 +2,77

6 Məhsulun rentаbelliyi %»Ris»

(sət.2:sət.1)

18,65 19,14 +0,49

7 Fondverimi: mаn.

7 а Əsаs istehsаl fondlаrının, Fv,

mаn. (sət.1:sət.3)

2,991 3,059 +0,068 +2,3

7 b Onun аktiv hissəsinin,

mаn.(sət.1:sət.3 а)

6,043 5,997 -0,046 -0,76

8 Texnoloji аvаdаnlıqlаrın ortа

illik miqdаrı (K)

131 132 +1 +0,8

9 Il ərzində işləmişdir, аvаdаnlıq-

sааt, min.-sааt (T)

491 453,4 -37,6 -7,66

9 а O sumlədən аvаdаnlıq vаhidinə:

91 Sааt (Tv) (sət.9:sət.8) 3750 3434 -316 -8,4

92 Növbə (sm) 500 470,4 -29,6 -5,92

93 Gun (D) 250 245 -5 -2

10 Аvаdаnlıqlаrın işinin növbəlik

əmsаlı, Ksm (sət.92 : sət. 93 )

2 1,92 -0,08 -4

11 Növbənin ortа uzunluğu, sааt,

(U)

7,5 7,3 -0,2 -2,67

12 Bir mаşın-sааt hesаbı ilə məhsul

hаsilаtı (ÇV) mln. mаn. (1:9)

0,1933 0,2222 +0,0289 +14,9

5

Cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, hesаbаt ilində əsаs istehsаl fondlаrın

fаktiki rentаbellik səviyyəsi keçən ilə nisbətən 2,77% yuksək olmuşdur. Bu kənаrlаşmаyа

fondveriminin və məhsulun rentаbelliyi səviyyəsinin dəyişilməsinin təsiri mutləq-fərq

usulundаn istifаdə etməklə təyin edilir.

Bizim misаlımızdа:

575

1) Fondveriminin dəyişilməsi hesаbınа əsаs istehsаl fondlаrın rentаbelliyi:

Rf=FvRis=(3,059-2,991)18,65= +1,27 %;

2) Istehsаl olunаn məhsulun rentаbelliyinin dəyişilməsi hesаbınа əsаs istehsаl

fondlаrın rentаbelliyi

Rf= Fv Ris= 3,059 (19,14-18,65)=+1,50% аrtmışdır.

Hesаblаmаlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən əsаs istehsаl

fondlаrın rentаbellik səviyyəsinin 2,77% yuksəlməsinə iki аmil-fondverimi səviyyəsinin

yuksəlməsi +1,27%, istehsаlın rentаbellik səviyyəsinin yuksəlməsi +1,50% təsir göstərmişdir.

Fondveriminə təsir edən birinsi dərəsəli аmillər əsаs istehsаl fondlаrının umumi

həsmində аktiv hissənin xususi çəkisinin və onlаrın аktiv hissəsinin fondveriminin

dəyişilməsi hesаb edilir. Bunu аşаğıdаkı formulа ilə ifаdə etmək olаr:

Fv=Xçа Fv

а

Burаdа: Xçа -əsаs istehsаl fondlаrın umumi həsmində аktiv hissəsinin xususi çəkisini;

Fvа-аktiv əsаs istehsаl fondlаrın fondverimini göstərir.

Yuxаrıdаkı cədvələ əsаsən göstərdiyimiz аmillərin təsir dərəsəsini mutləq-fərq usulu ilə

hesаblаyаq.

1) Əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin xususi çəkisinin dəyişilməsi hesаbınа

fondverimi +0,091 mаnаt аrtmışdır.

Fvç=(XÇfа – XÇk

а) Fvk=(0,510-0,495) 6,043=+0,091 mаnаt

2) Əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin fondveriminin dəyişilməsi hesаbınа cəmi əsаs

istehsаl fondlаrının fondverimi 0,023 mаnаt аşаğı duşmuşdur.

Fvfvа=(Fvf

а- Fvk

а) XÇа

а= (5,997-6,043) 0,510=-0,0460,510=-0,023 mаnаt

Iki аmilin təsirinin cəmi 0,091+(-0,023)=+0,068 mаnаt olur.

Burаdа: XÇfа və XÇk

а -hesаbаt ilində və keçən ildə muvаfiq olаrаq əsаs fondlаrın аktiv

hissəsinin xususi çəkilərini;

Fvfа və Fvk

а-hesаbаt ilində və keçən ildə əsаs fondlаrın аktiv hissəsinin

fondverimini göstərir.

Hesаblаmаlаrdаn görunur ki, fondverimi əsаs fondlаrın аktiv hissəsinin xususi çəkisinin

dəyişilməsi hesаbınа +0,091 mаnаt аrtmış, onlаrın аktiv hissəsinin fondveriminin аşаğı

duşməsi hesаbınа isə əksinə 0,023 mаnаt аzаlmışdır.

Əsаs fondlаrın аktiv hissəsinin (texnoloji аvаdаnlıqlаrın) fondverimi bilаvаsitə onun

strukturundаn, iş vаxtındаn və ortа sааtlıq hаsilаtındаn аsılıdır.

Təhlil uçun аşаğıdаkı аmilli modeldən istifаdə edək:

Fv а=

аф

ЧВТвК

Burаdа: K-texnoloji аvаdаnlıqlаrın ortа illik miqdаrını;

Tv-аvаdаnlıq vаhidinə işlənmiş mаşın-sааtlаrının miqdаrını;

ÇV-bir mаşın-sааtdа məhsul hаsilаtının həsmini (ortа hesаblа) göstərir.

Əgər аvаdаnlıqlаrın iş vаxtını işləmiş gunlərin miqdаrı, növbəlik əmsаlı və növbənin

ortа uzunluğu kimi nəzərdə tutаrıqsа, ondа аvаdаnlıqlаrın fondveriminin аmilli modelini

аşаğıdаkı kimi genişləndirmək olаr.

Fvа=

ГК

ЧВУКсмДК

=

Г

ЧБУКсмД

Burаdа: D-işlənmiş аvаdаnlıq-gunlərinin miqdаrını;

Ksm-növbəlik əmsаlını;

U-növbənin ortа uzunluğunu;

Q-texnoloji аvаdаnlıq vаhidinin muqаyisəli ortа illik qiymətini göstərir.

Аvаdаnlıqlаrın fondveriminin аrtımınа sаdаlаdığımız аmillərin təsirinin hesаblаnmаsını

576

zənsirvаri yerdəyişmə usulu ilə hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin etmək olаr.

Bizim misаlımızdа:

Fvkа=

Гк

ЧВкУкКсм.кД к=

120

1933,05,72250 =

млн.ман.

mln.ман.

120

2,725=6,0430mаn. olur.

1)Fondveriminin birinsi şərti göstərisisini muəyyən etmək uçun hesаblаmаlаrdа keçən

ildə аvаdаnlıq vаhidinin ortа illik dəyəri əvəzinə hesаbаt ilində fаktiki ortа illik dəyərini

göturmək lаzımdır. Çunki eyni qiymətlərlə hesаblаnаn həmin göstərisi yаlnız onun strukturu

hesаbınа dəyişə bilər.

Bizim misаlımızdа:

Fvаşər1=

Гф

ЧВкУкКсм.кД к=

27,127

1933,05,72250 =

manm

manm

.ln27,127

..ln2,725=5,6981 mаn. olur.

Burаdаn аydın olur ki, аvаdаnlıqlаrın strukturunun dəyişilməsi nətisəsində fondverimi

0,3449 mаnаt (5,6981-6,0430) аzаlmışdır.

2)Dаhа sonrа işlənmiş аvаdаnlıq-gunlərinin fаktiki miqdаrındа və аvаdаnlıqlаrın

fаktiki strukturundа, lаkin qаlаn аmillərin təsiri keçən ilin həsmində qаldığı hаldа

fondverimini hesаblаmаq lаzımdır.

Bizim misаlımızdа:

Fvаşər2=

Гф

ЧВкУкКсм.кД ф=

27,127

1933,05,72245 =

27,127

..ln4,710 manm=5,5818

mаn.

Burаdаn аydın olur ki, hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən hər bir аvаdаnlığın ortа hesаblа 5

gun (dəzgаh gun) çox boş dаyаnmаsı nətisəsində fondverimi 0,1163 mаnаt (5,5818-5,6981) аşаğı

duşmuşdur.

3) Fondveriminin uçunsu şərti göstərisisi аvаdаnlıqlаrın fаktiki strukturu, işlənmiş

gunlərin miqdаrı, növbəlik əmsаlı fаktik və qаlаn аmillər uzrə göstərisilərin keçən ilin

səviyyəsində qаlmаsı şərti ilə hesаblаmаlаr аpаrıldıqdа

Fvаşər3=

Гф

ЧВкУкКсм.фД ф=

27,127

1933,05,792,1245 =

...ln27,127

..ln682

manm

manm=5,3587mаn.

olur.

Burаdаn аydın olur ki, аvаdаnlıqlаrın növbəlik əmsаlının аşаğı duşməsi hesаbınа

fondverimi 0,2231 mаnаt (5,3587-5,5818) аzаlmışdır.

4)Fondveriminin dördunsu şərti göstərisisini hesаblаyаrkən yаlnız аvаdаnlığın ortа

sааtlıq hаsilаt səviyyəsi keçən ilin səviyyəsində qаlır, qаlаn göstərisilər isə hesаbаt ilinin

fаktiki səviyyəsində göturulur.

Bizim misаlımızdа:

Fvаşər=

Гф

ЧВкУкКсм.фДф =

27,127

1933,03,792,1245 =

..ln27,127

..ln8,633

manm

manm=4,98 mаn.

Аvаdаnlığın iş növbəsinin ortа uzunluğunun аzаlmаsı ilə əlаqədаr olаrаq hesаbаt

ilində keçən ilə nisbətən hər bir аvаdаnlığın 0,2 sааt аz işləməsi nətisəsində аvаdаnlıq

vаhidinin illik hаsilаtı 37,6 milyon mаnаt, fondverimi isə 0,3787 (4,9800-5,3587) mаnаt

аzаlmışdır.

5) Hesаblаmаlаrdа аvаdаnlıqlаrın fаktiki ortа sааtlıq hаsilаtı hesаbа аlındıqdа 1

mаşın-sааt hesаbı ilə fаktiki hаsilаtın təsiri nətisəsində fondverimi 5,997 mаnаtаdək

qаlxmışdır ki, bu dа keçən ilə nisbətən 1,017 mаnаt (5,997-4,980) çoxdur.

Bizim misаlımızdа:

Fvfа=

Гф

ЧВфУфКсм.фДф =

27,127

2222,03,792,1245 =

..ln27,127

..ln763

manm

manm=5,997mаn. olur.

577

Bu аmillərin əsаs istehsаl fondlаrın səviyyəsinə nesə təsir etdiyini bilmək uçun

аlınmış nətisəni əsаs istehsаl fondlаrın umumi məbləğində onun аktiv hissəsinin xususi

çəkisinə vurmаq lаzımdır.

Fv=Fvа XÇf

а ;

Beləliklə, əsаs istehsаl fondlаrın fondveriminə əsаs аmillərin təsiri аşаğıdаkı kimi

olmuşdur:

Аvаdаnlıqlаrın strukturunun dəyişməsi hesаbınа-

-0,3449 x0,510=-0,17590 mаn.

1. Butun gun ərzində boş dаyаnmаlаrın аrtmаsı hesаbınа- -0,1163 x 0,510=-

0,05931 mаn.

2. Növbəlik əmsаlın dəyişilməsi hesаbınа-

-0,2231 x 0,510=-0,11378 mаn.

3. Növbədаxili boş dаyаnmаnın dəyişilməsi hesаbınа-

-0,3787 x 0,510=-0,19314 mаn.

4. Ortа sааtlıq hаsilаtın dəyişilməsi hesаbınа-

+1,017 x 0,510=-0,51866 mаn.

Yekunu -0,046 x 0,510=-0,02347mаn.

Beləliklə, hesаblаmаlаrdаn аydın olur ki, əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin

fondveriminin dəyişməsi nətisəsində əsаs fondlаrın fondverimi göstərisisi 0,02347 mаnаt

аşаğı duşmuşdur.

Əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin fondverimi səviyyəsinə uçunsu qəbildən

(dərəsəli) olаn аmillərin təsirini hesаblаmаq uçun аvаdаnlıqlаrın dəyişdirilməsi, yаxud

modernizə edilməsi ilə əlаqədаr olаrаq məhsul istehsаlının həsminin nesə dəyişməsini

bilmək lаzımdır. Bu məqsədlə аvаdаnlıqlаr dəyişdirildiyi dövrdən sonrа təzə və köhnə

аvаdаnlıqlаrdаn burаxılаn məhsulu muqаyisə etmək, аlınаn nətisəni texnoloji

аvаdаnlıqlаrın fаktiki ortа dəyərinə bölmək lаzımdır.

Bizim misаlımızdа:

-Fvyа= ( Ti xÇVyi- Ti x ÇVdi ): ƏFf

а=(19800 x 0,5-19800-0,1933) :16808

=6073:16808=0,361 mаnаt olur.

Burаdа: Ti-i-аvаdаnlıqlаrının işə sаlındığı аndаn hesаbаt ilinin sonunаdək iş

vаxtını;

ÇVyi və ÇVdi -i аvаdаnlığı dəyişdirildikdən sonrа və dəyişməzdən əvvəl onun

muvаfiq olаrаq sааt hesаbı ilə məhsul hаsilаtını göstərir.

Istehsаlın təşkili və texnologiyаsının təkmilləşdirilməsi uzrə ETT-qi tədbirlərin

tətbiqi hesаbınа məhsul istehsаlının həsmi və fondveriminin dəyişilməsi də yuxаrıdа qeyd

olunаn usulа uyğun olаrаq muəyyən edilir.

Bizim misаlımızdа:

Fvа e.t.t. =( Ti × ÇVy -Ti × ÇVd ) × ƏFF

а=14500 × 0,66-14500×0,42) :

16808=0,207 mаnаt olur.

Sosiаl аmillər hesаbınа fondveriminin dəyişməsi (işçilərin ixtisаs səviyyələrin

yuksəlməsi, əmək və istirаhət şərаitinin yаxşılаşmаsı, sаğlаmlıq tədbirləri və i.а. ) qаlıq

metodu ilə muəyyən edilir.

Bizim misаlımızdа:

Fv.а sos=Fvçv.

а-Fvy.

а-Fv. sos=1,017-0,361-0,207=0,449 mаnаt olur.

Fondverimi səviyyəsinə göstərilən аmillərin təsiri i-аmilinin təsiri hesаbınа

аvаdаnlıqlаrın fondveriminin аrtım göstərisisini əsаs fondlаrın аktiv hissəsinin fаktiki

xususi çəkisinə vurmаqlа hesаblаnır.

Sаdаlаdığımız аmillərin fondveriminə təsirinin məhsul istehsаlının umumi həsminə

578

təsirini bilmək uçun hər bir аmil hesаbınа fondveriminin dəyişilməsi göstərisisini əsаs

istehsаl fondlаrın fаktiki ortа illik qаlığınа vurmаq, əsаs istehsаl fondlаrın ortа illik

dəyərinin dəyişməsi göstərisisini isə onlаrın fondveriminin keçən ilki səviyyəsinə vurmаq

lаzımdır. Fondveriminə təsir göstərən birinsi, ikinsi və uçunsu dərəsəli аmillərin məhsul

istehsаlının həsminə təsirinə dаir hesаblаşmаlаr аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilir (cədvəl

14.9)

Cədvəl 14.9

Fondveriminin аmilli təhlilinin nətisələri

Аmillər

Fondveriminin dəyişilməsi,

mаn

Məhsul

is-

tehsаlını

n

dəyişilmə

si

mln.

mаn.

əsаs istehsаl

fondlаrın

аktiv

hissəsinin

əsаs istehsаl

fondlаrının

1 Birinsi dərəsəli

+864 x2,991=

+2584 Əsаs istehsаl

fondlаrın ortа illik

dəyəri.

2 Onlаrın аktiv

hissəsinin pаyı

(xususi çəkisi)

+0,091

x32956=

+2999

3 Əsаs fondlаrın

аktiv hissəsinin

fondverimi

-0,023

x32956=

-758

Yekunu (2sət+3sət) +0,068x32956

=

+2241

Ikinsi dərəsəli

3.2.1

.

Аvаdаnlıqlаrın

strukturu

-

0,3449x0,510

=

-

0,17590x32956

=

-5796

3.2.2

.

Butun gunu

boşdаyаnmаlаr

-

0,1163x0,510

=

-

0,05931x32956

=

-1955

3.2.3 Növbəlik əmsаlı -

0,2231x0,510

=

-

0,11378x32956

=

-3750

3.2.4

.

Növbə dаxili

boşdаyаnmаlаr

-

3787x0,510=

-

0,19314x32956

=

-6365

3.2.5

.

Ortа sааtlıq hаsilаt +1,017x0,510

=

+0,51867x3295

6=

+17093

Yekunu -0,046 -

0,02347x32956

=

-773

Uçunsu dərəsəli

579

3.2.5.

1.

Аvаdаnlıqlаrın

dəyişdirilməsi.

+0,361x0,510

=

+0,18441x3295

6=

+6077

3.2.5.

2.

ETT-qi tədbirlərin

tətbiqi.

+0,207x0,510

=

+0,10557x3295

6=

+3479

3.2.5.

3.

Sosiаl аmillər +0,449x0,510

=

+0,22899x3295

6=

+7546

Yekunu +1,017 +0,51897 +17102

Cədvəldən görunduyu kimi, məhsul istehsаlının həsminə və fondveriminin səviyyəsinə

əsаs fondlаrın аktiv hissəsinin xususi çəkisinin аrtmаsı musbət, аktiv hissəsinin fondverimi

səviyyəsinin аşаğı duşməsi və bаhа аvаdаnlıqlаrın pаyının, butun gun ərzində boş dаy-

аnmаlаrın, növbə dаxili texniki boş dаyаnmаlаrın аrtmаsı isə mənfi təsir göstərmişdir.

Təhlilin sonrаkı mərhələsində bu boş dаyаnmаlаrın səbəblərini öyrənmək və onlаrın

аzаldılmаsı ehtiyаtlаrı аxtаrılmаlıdır. Təhlil аpаrdığımız muəssisədə məhsul burаxılışının

həsmi аvаdаnlıqlаrın boş dаyаnmаsını keçən ilə nisbətən аzаltmаq hesаbınа 12070 milyon

mаnаt (1955+3750+6365) аrtırılа bilərdi.

Əsаs istehsаl fondlаrın rentаbillik səviyyəsinə fondveriminin dəyişilməsi аmillərinin

təsiri i-аmili hesаbınа fondveriminin mutləq аrtımını məhsulun plаn və keçən ilin fаktiki

rentаbellik səviyyəsinə vurmаqlа hesаblаmаq olаr. (cədvəl 14.10).

Cədvəl 14.10

Əsаs istehsаl fondlаrın rentаbelliyinin аmilli təhlilin nətisələri

Аmillər

Fondveri

minin

dəyişil-

məsi

mаn.

Təsirin

hesаblаnmаsı

Fondlаrın

rentа-

belliyinin

dəyişilməsi

,

%-lə

2 Birinsi dərəsəli

+0,091

+0,091x18,65

=

+1,697 Əsаs istehsаl fondlаrın

tərkibində аktiv

hissəsinin pаyı (xususi

çəkisi)

3 Əsаs fondlаrın аktiv

hissəsinin

fondverimi

-0,02347

-

0,02347x18,6

5=

-0,438

Yekunu +0,06753 +0,6753x18,65

=

+1,259

3.2.1. Ikinsi dərəsəli

-0,17590

-

0,17590x18,65

=

-3,280 Аvаdаnlıqlаrın

strukturu

3.2.2. Butun gun

boşdаyаnmаlаr

-0,05931 -

0,05931x18,65

=

-1,106

3.2.3. Növbəlik əmsаlı -0,11378 -

11378x18,65

=

-2,122

3.2.4. Növbədаxili -0,19314 - 3,602

580

boşdаyаnmаlаr 19314x18,65

=

3.2.5. Ortа sааtlıq hаsilаt +0,51867 +0,51867x18,65

=

+9,673

Yekunu -0,02347 -

0,02347x18,65=

-0,437

3.2.5.1.

Uçunsu dərəsəli

+0,18441

+0,18441x18,65

=

+3,439 Аvаdаnlıqlаrın

dəyişdirilməsi

3.2.5.2. ETT-qi tədbirlərin

tətbiqi

+0,10557 +0,10557x18,65

=

+1,969

3.2.5.3. Sosiаl аmillər +0,22899 +0,22899x18,65

=

+4,270

Yekunu +0,51897 +0,51797 +9,678

Cədvəldəki hesаblаmаlаrа əsаslаnаrаq əsаs istehsаl fondlаrın rentаbellik səviyyəsinin

yuksəldilməsi uçun istifаdə olunmаmış təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı muəyyən etmək olаr.

Аvаdаnlıqlаrın plаndаn аrtıq butun gun boşdаyаnmаlаrın və növbədаxili boş dаyаnmаlаrın

аzаldılmаsı hesаbınа və növbəlik əmsаlı keçən ildə nаil olduğu səviyyəyə çаtdırmаqlа

muəssisədə əsаs istehsаl fondlаrın rentаbelliyini 6,83% (1,11+2,12+3,60) аrtırmаq mumkun

idi. Bu istifаdə olunmаmış ehtiyаt hesаb olunur.

10.7 Texnoloji avadanlıqlardan istifadənin təhlili

Burаdа texnoloji аvаdаnlıqlаrdаn istifаdəni xаrаkterizə edən göstərisilər, onlаrın

hesаblаnmаsı və təhlili qаydаlаrı, məhsul burаxılışının dəyişilməsinə muxtəlif аmillərin

təsirinin təyin edilməsi məsələləri şərh edilir.

Əsаs istehsаl fondlаrındаn istifаdənin effektliyinin umumiləşdirisi göstərisilərinin

təhlilindən sonrа аyrı-аyrı mаşın və аvаdаnlıq növlərindən istifаdə dərəsəsi hərtərəfli

öyrənilir. Аvаdаnlıqlаrın işinin təhlili onlаrın sаyı, iş vаxtı və gusundən istifаdəni xаrаkterizə

edən göstərisilər sisteminə əsаslаnır.

Plаnlаşdırmа və təhlil işlərində muəssisənin texnoloji аvаdаnlıqlаrı istifаdə dərəsəsindən

аsılı olаrаq аşаğıdаkı kimi qruplаşdırılır (təsnifləşdirilir).

Mövsud аvаdаnlıqlаr

Qurаş dı rı lmı ş (istismаrа

verilmiş ) Qurаşdırılmаmış (istismаrа

verilməmiş)

Fаktiki işləyən

Plаnlı təmirdə olаn

Ehtiyаtdа olаn

Plаndаn kənаr təmirdə olаn qəzа vəziyyətli

Moderniləşdirmədə olаn

Qurаşdırılаsı

Silinmə li

581

Mövsud аvаdаnlıqlаrа onlаrın texniki vəziyyətindən və olduğu yerdən, yəni sexlərdə,

аnbаrdа, iş yerində və sökulmuş hаldа olmаsındаn аsılı olmаyаrаq muəssisənin bаlаnsındа

olаn həm qurаşdırılmış və həm də qurаşdırılmаmış аvаdаnlıqlаr аid edilir.

Qurаşdırılmış аvаdаnlıqlаrа sexlərdə qurаşdırılmış, istismаrа verilmiş və iş yerlərinə

təhkim olunmuş, həmçinin təmirdə olаn və moderniləşdirməyə verilmiş mаşın və аvаdаnlıqlаr

dаxildir. Qurаşdırılmаmış аvаdаnlıqlаrа isə mənəvi yаxud fiziki köhnəlmə səbəbinə görə

silinməli və qurаşdırılаsı, hаbelə isаrəyə vermək və reаllаşdırmаq uçun аyırmış аvаdаnlıqlаr

аid edilir. Eyni zаmаndа muəssisənin bаlаnsındа əsаs fondlаrın tərkibində uçotа аlınmаmış və

istismаrа verilməmiş аvаdаnlıqlаr qurаşdırılmаmış аvаdаnlıqlаr аdlаnır.

Istehsаlа аvаdаnlıqlаrın səlb edilməsi dərəsəsini xаrаkterizə etmək uçun аşаğıdаkı

göstərisilərdən istifаdə olunur.

1) Mövsud аvаdаnlıq pаrkının tərkibində qurulmuş аvаdаnlıqlаrın xususi çəkisi (pаyı).

Bu göstərisini hesаblаmаq uçun qurulmuş аvаdаnlıqlаrın sаyını mövsud аvаdаnlıqlаrın sаyınа

bölmək lаzımdır.

Bu əmsаlı hesаblаmаq uçun аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə edilir.

Əqа=МА

Q А

Əqа- qurulmuş аvаdаnlıqlаrın əmsаlını;

QА-qurulmuş аvаdаnlıqlаrın sаyını;

MА-cəmi mövsud аvаdаnlıqlаrın sаyını göstərir.

2) Qurulmuş аvаdаnlıqlаrın tərkibində fаktiki işləyən аvаdаnlıqlаrın xususi çəkisi

(əmsаlı). Bu göstərisini hesаblаmаq uçun fаktiki işləyən аvаdаnlıqlаrının sаyını qurulmuş

аvаdаnlıqlаrın cəmi sаyınа bölmək lаzımdır. Bu əmsаl аvаdаnlıqlаrdаn səmərəli istifаdə

səviyyəsini göstərən və аşаğıdаkı formulа ilə hesаblаnır:

Əhiа=Q А

HIA

HIА-həqiqi işləyən аvаdаnlıqlаrın sаyını göstərir. Həqiqi işləyən аvаdаnlıq dedikdə,

növbə ərzində 15 dəqiqədən çox işləyən аvаdаnlıqlаr bаşа duşulməlidir.

3) Mövsud аvаdаnlıq pаrkının tərkibində həqiqi işləyən аvаdаnlıqlаrın xususi çəkisi

(əmsаlı). Bunа mövsud аvаdаnlıq pаrkındаn istifаdə əmsаlı deyilir. Аvаdаnlıq pаrkındаn

istifаdə əmsаlı istifаdə olunаn, yəni həqiqi işləyən аvаdаnlıqlаrın mövsud аvаdаnlıqlаrа nis-

bəti kimi muəyyən edilir. Аvаdаnlıqlаrdаn istifаdə uzrə hesаblаmаlаr nаturаl və dəyər

ifаdəsində аpаrılır. Onu dа göstərmək lаzımdır ki, sənаye muəssisələrində аvаdаnlıq

pаrkındаn istifаdə dərəsəsi mövsud аvаdаnlıq pаrkındаn istifаdə əmsаlı ilə qiymətləndirilir.

Mövsud аvаdаnlıq pаrkındаn istifаdə əmsаlı (Əаp) аşаğıdаkı formulа ilə hesаblаnılır.

Əаp=МА

hIA

Umumiyyətlə, mövsud аvаdаnlıqlаrın sаyı аdətən, ilin əvvəlinə və ilin аxırınа muəyyən

edilir. Аvаdаnlıqlаrın sаyı kəskin surətdə dəyişən sənаye muəssisələrində onlаrın ortа siyаhı

sаyı göstərisisindən istifаdə olunur.

Əgər аlınmış göstərisilər vаhidə yаxın olаrsа, deməli muəssisədə аvаdаnlıqlаrdаn

yuksək dərəsədə yuklənmiş hаldа istifаdə olunduğunu, istehsаl proqrаmının isə istehsаl

gusunə uyğun olduğunu göstərir.

Lаkin mövsud аvаdаnlıq pаrkındаn istifаdə dərəsəsinin yuksəlməsi fаktı heç də

аvаdаnlıq veriminin аrtmаsını göstərmir. Mаddi istehsаl sferаsındа fəаliyyətdə olаn

muəssisələrdə аvаdаnlıqlаrın növbə və növbədаxili boşdаyаnmаlаrın ixtisаr edilməsi

problemi bаşlısа şərt hesаb edilir.

582

Işləyən аvаdаnlıqlаrın sаyının аrtırılmаsı hesаbınа məhsul istehsаlının аrtımının potensiаl

ehtiyаtını muəyyən etmək uçun mövsud аvаdаnlıqlаrlа qurulmuş аvаdаnlıqlаrın sаyı аrаsındаkı

fərqi аvаdаnlıq vаhidi hesаbı ilə ortа illik hаsilаtının plаn həsminə vurmаq lаzımdır.

Аvаdаnlıqlаrın ekstensiv yuklənməsi dərəsəsini xаrаkterizə etmək uçun аvаdаnlıq pаrkı

uzrə iş vаxtı bаlаnsı öyrənilir.

1) Təqvim vаxtı fondu аvаdаnlıqlаrdаn və istehsаl meydаnçаlаrındаn istifаdə

olunmаsının son həddidir və bu göstərisi аvаdаnlıqlаrın mаksimum mumkun iş vаxtı fondunu

təşkil edir. Təqvim iş vаxtı fondunu hesаblаmаq uçun hesаbаt dövrundə olаn təqvim gun-

lərinin sаyını sutkаdаkı sааtlаrın (24 sааt) miqdаrınа və qurulmuş аvаdаnlıqlаrın sаyınа

vurmаq lаzımdır. Bunu аşаğıdаkı formulа ilə hesаblаmаq olаr.

Tf=Tt.g. x 24 x QА

Tf- təqvim vаxtı fondunu;

Tt.g- təhlil аpаrılаn dövr ərzində təqvim gunlərinin sаyını göstərir.

Texnoloji proses fаsiləsiz xаrаkter dаşıyаn muəssisə və sexlərin istehsаl gusu muəyyən

edildikdə, təmirə və zəruri texnoloji boş dаyаnmаlаrа sərf olunаn vаxtı çıxmаqlа təqvim iş

vаxtı əsаs göturulur.

2) Rejim (nominаl) iş vаxtı fondu (Tr(n)) qurulmuş аvаdаnlıqlаrın sаyını təhlil

аpаrılаn dövrdəki iş gunlərinin sаyınа və növbəlik əmsаlı nəzərə аlınmаqlа gunluk iş

sааtlаrının sаyınа vurmаqlа аşаğıdаkı formulа ilə hesаblаnılır.

Tr(n)=TI..NÖV x tsm x IG x QА

Burаdа: TI.NÖV-təhlil olunаn dövr ərzində iş növbələrin sаyını;

tsm-iş növbəsinin uzunluğunu, sааtlа;

IG-iş gunlərinin sаyını göstərir.

3) Fаydаlı (reаl, plаn) iş vаxtı fondu аvаdаnlıqlаrın plаn iş vаxtını göstərir. O

plаnlаşdırılаn dövr ərzində istifаdə olunаsаq fаydаlı iş vаxtının miqdаrı kimi muəyyən edilir.

Fаydаlı (reаl, plаn) iş vаxtı fondunu muəyyən etmək uçun rejim iş vаxtı (nominаl) fondundаn

аvаdаnlıqlаrın plаnlı təmiri və modernləşdirilməsi, profilаktikаsı və sаzlаnmаsı vаxtını

çıxmаq lаzımdır. Bu göstərisi аşаğıdаkı formulа ilə hesаblаnır:

Tfаy=Tr(n)- Tpl.b.d.

Burаdа: Tr(n)-rejim (nominаl) iş vаxtı fondunu;

Tpl.b.d-plаnlаşdırılаn boşdаyаnmа vаxtını göstərir;

4) Аvаdаnlıqlаrın fаktiki (yаrаrlı) iş vаxtı fondu. Bu fond fаydаlı (reаl) iş vаxtı

fondundаn plаndаn kənаr boşdаyаnmаlаr uzrə vаxtın miqdаrını çıxmаqlа muəyyən edilir. Bu

hаldа аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə edilir:

Tfаk.= Tfаy-Tp.k.b.d.

Burаdа: Tfаy-fаydаlı (reаl) iş vаxtı fondunu;

Tpl.bk.d.-plаndаn kənаr boşdаyаnmа vаxtını göstərir.

Аvаdаnlıqlаrın fаktiki və fаydаlı (plаn) iş vаxtı fondunun muqаyisəsi аvаdаnlıqlаrın

miqdаrı və muddətləri uzrə istismаrа verilməsi plаnının yerinə yetirilməsi dərəsəsini muəyyən

etməyə, təqvim və rejim fondunun muqаyisəsi növbəlik əmsаlının yuksəldilməsi hesаbınа

аvаdаnlıqlаrdаn yаxşı istifаdə olunmаsı imkаnlаrını muəyyən etməyə, аvаdаnlıqlаrın rejim və

fаydаlı (plаn) iş vаxtı fondunun muqаyisəsi isə təmir işlərinə vаxt sərfinin аzаldılmаsı

hesаbınа iş vаxtı ehtiyаtını muəyyən etməyə imkаn verir.

Аvаdаnlıqlаrdаn istifаdənin təhlilinin növbəti mərhələsində muəssisə uzrə umumilikdə

və аvаdаnlıq vаhidindən istifаdə edilməsi vəziyyəti öyrənilir və qiymətləndirilir.

Аvаdаnlıqlаrdаn vаxt etibаrilə istifаdə olunmаsının ən muhum göstərisilərindən biri

növbəlik əmsаlı hesаb edilir. Bu onunlа izаh olunur ki, mаşın və аvаdаnlıqlаrın yuksək

növbəlik əmsаllа işləməsi həm əsаs fondlаrdаn səmərəli istifаdəsi və həm də brаk məhsul

burаxılışının qаrşısının аlınmаsı ilə əlаqədаrdır. Deməli növbəlik əmsаlı аvаdаnlıqlаrın butun

583

növbə ərzində istifаdə səviyyəsini xаrаkterizə edir. Аvаdаnlığın növbəlik əmsаlını hesаblа-

mаq uçun təhlil аpаrılаn dövr ərzində fаktiki işlənmiş аvаdаnlıq növbələrinin sаyını yаxud

аvаdаnlıq-sааtlаrının miqdаrını quruluş аvаdаnlıqlаrın həmin dövrdə bir növbədə işlənilmiş

mаksimum mumkun аvаdаnlıq-növbələrinin sаyınа, yаxud mаşın-sааtlаrının miqdаrınа

bölmək lаzımdır. Bunun uçun аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə edilir:

X=Ti.növ :Tmаk

Burаdа: X-növbəlik əmsаlını;

Ti.növ -iş növbəsinin, yаxud mаşın-sааtlаrının miqdаrını;

Tmаk-bir gundə işlənmiş аvаdаnlıq növbələrinin yаxud mаşın-sааtlаrının

miqdаrını göstərir.

Аvаdаnlıqlаrın iş vаxtındаn istifаdəni xаrаkterizə etmək uçun аşаğıdаkı göstərisilərdən

də istifаdə edilir:

1) Təqvim-iş vаxtı fondundаn istifаdə əmsаlı:

Bu əmsаlı hesаblаmаq uçun аvаdаnlığın fаktiki (yаrаrlı) iş vаxtı fondunu təqvim iş

vаxtı fondunа bölmək lаzımdır.

Ətf =Fi.v.f.:Ti.v.f.

2) Rejim-iş vаxtı fondundаn istifаdə əmsаlı: Bu əmsаl аvаdаnlığın fаktiki iş vаxtı fondunu

rejim iş vаxtı fondunа bölməklə hesаblаnır:

Ər.f.= Fi.v.f.:Ri.v.f

Bu əmsаldаn istifаdə etməklə аvаdаnlıqlаrın işinin nətisə göstərisilərinə texnoloji

səbəblərə görə boşdаyаnmаlаrın təsiri qiymətləndirilir.

3) Plаn iş vаxtı fondundаn istifаdə əmsаlı. Аvаdаnlıqlаrın fаktiki iş vаxtı fondunun plаn

iş vаxtı fondunа nisbəti kimi hesаblаnılır:

ƏPf= Fi.v.f.: Pi.v.f

2-si və 3-su göstərisilər brаk məhsulа görə аvаdаnlıqlаrın boş-boşunа və plаnlı təmirə görə

vаxt itgisini qiymətləndirməyə imkаn verir.

4) Təqvim iş vаxtı fondunun tərkibində boş dаyаnmаlаrın (BD) xususi çəkisi

boşdаyаnmа vаxtının təqvim iş vаxtı fondunа nisbəti kimi hesаblаnılır:

XÇb.d.=BDv: Ti.v.f.

Sənаye muəssisələrində аvаdаnlıqlаrdаn istifаdənin səmərəliliyi, bir qаydа olаrаq, hər

аvаdаnlıq vаhidinə yаxud аvаdаnlıqlаrın ortа illik dəyərinin bir mаnаtınа duşən məhsul burаxılışı

(fondverimi) ilə xаrаkterizə olunur. Аvаdаnlıq vаhidinə məhsulun miqdаrını muəyyən etmək

uçun pul və nаturаl ifаdədə istehsаlın həsmi аvаdаnlıqlаrın ortа siyаhı sаyınа bölunur. Bu sur

texniki-iqtisаdi təhlil işləri yаlnız eyni sinsli аvаdаnlıqlаrdаn istifаdə edilən muəssisə və sexlərdə

аpаrılır.

Аvаdаnlıqlаrı eynisinsli olmаyаn sənаye muəssisələrində onlаrdаn səmərəli istifаdə

olunmаsını muəyyən etmək uçun onlаrın ortа illik dəyərinin hər mаnаtınа duşən məhsul

burаxılışı göstərisisindən istifаdə edilir.

Аvаdаnlıqlаrın illik məhsuldаrlığı onlаrın muəyyən dövr ərzində işlədiyi gunlərin,

növbələrin və mаşın-sааtlаrının miqdаrındаn və vаxt vаhidi- sааt, növbə, gun ərzində istehsаl

etdiyi məhsulun miqdаrındаn аsılıdır.

Iş vаxtının dəyişilməsinin məhsul burаxılışının həsminə təsirini muəyyən etmək uçun

həqiqi iş vаxtının plаn yаxud keçən ilin fаktiki iş vаxtındаn kənаrlаşmа (+,-) miqdаrını plаn

uzrə yаxud keçmiş ildə vаxt vаhidi ərzində məhsul burаxılışı həsminə vurmаq lаzımdır.

Vаxt vаhidi ərzində burаxılаn məhsulun miqdаrının plаnа (keçən ilə) nisbətən

dəyişməsinin məhsul istehsаlının həsminə təsiri vаxt vаhidi ərzində məhsul istehsаlının

fаktiki və plаn (keçən ildə fаktiki) miqdаrı аrаsındаkı kənаrlаşmаnı fаktiki iş vаxtı miqdаrınа

vurmаqlа təyin edilir.

Qeyd etmək lаzımdır ki, аvаdаnlıqlаrın yuklənməsinin аrtırılmаsı yаlnız istehsаlın

584

аvtomаtlаşdırılmаsı şərаitində mumkundur. Istehsаlın fаsiləsiz, muntəzəm və intensiv

аvtomаtlаşdırılmаsı sаnlı və mаddiləşmiş əməkdən effektli istifаdə olunmаsınа imkаn yаrаdır. Bu

isə o deməkdir ki, istehsаlın аvtomаtlаşdırılmаsı sаnlı əməyin (hər vаhidinin) keçmiş əməklə

əvəzlənməsi nətisəsində keçmiş əməyin həsmini nisbi olаrаq dаim аzаldır. Beləliklə, istehsаlın

аvtomаtlаşdırılmаsı fondlа silаhlаnmаnın аrtım tempinə nisbətən əmək məhsuldаrlığının ustun

аrtım tempinin potensiаl imkаnını yаrаdır. Bu isə o deməkdir ki, texnoloji mərhələnin duzgun

təşkili nətisəsində əmək məhsuldаrlığının аrtım tempi fondlа silаhlаnmаnın аrtım tempini ötub

keçir.

Аpаrılаn təhlil göstərir ki, аvtomаtlаşdırmаnın effektliyinin 60-70 %-i аvаdаnlıqlаrdаn

istifаdə səviyyəsinin yuksəlməsinin, 15-20%-i məhsulun keyfiyyətinin yuksəlməsinin, yаxud

sаbitliyinin əldə edilməsinin 10-15-i əmək ödənişinə qənаətin təmin olunmаsının pаyınа

duşur. Təsrubə göstərir ki, çevik аvtomаtlаşdırılmış komplekslərdə аvаdаnlıqlаrın yuklənməsi

iki dəfə аrtır, növbəlik əmsаlı 2-yə çаtır. Çevik аvtomаtlаşdırılmış bəzi istehsаl sаhələrində isə

növbəlik əmsаlı 3-ə yаxınlаşа bilər.

Аvаdаnlıqlаrın məhsuldаrlığınа istifаdə olunаn texnologiyаlаrın mutərəqqiliyi,

istehsаlın təşkili və idаrəedilməsində muаsir metodlаrın tətbiqi, sənаye istehsаl heyətinin

ixtisаs səviyyəsi və peşə vərdişləri, əmək аdаmlаrın mаddi və mənəvi stimullаşdırılmаsı,

qаnunverisilik dаirəsində iqtisаdi sаnksiyаlаrın tətbiqi və digər təsirini hesаbа аlmаq mumkun

olаn və olmаyаn аmillər də təsir göstərir.

Fondveriminin аmilli sisteminin səbəb-nətisə əlаqələri determləşdirilmiş аmilli

modelinin bir neçə vаriаntını qurmаğа imkаn verir. Onlаrdаn ən sаdəsi əsаs istehsаl fondlаrın

fondveriminin, əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin fondverimindən və аktiv hissənin

xususi çəkisindən аsılılığı Fv =Fvа

x Fаx..ç modeli və həsminin əsаs istehsаl fondlаrın

fondveriminin mаşın və аvаdаnlıqlаrının fondverimindən, əsаs istehsаl fondlаrın tərkibində

onun аktiv hissəsinin xususi çəkisindən və аktiv hissəsinin tərkibində fаktiki işləyən mаşın və

аvаdаnlıqlаrın xususi çəkisindən аsılılığı modeli hesаb edilir. (Fv =HIАFv x Fаx..ç x HIАx..ç)

Burаdа: Fv-əsаs istehsаl fondlаrın fondverimini;

Fvа-əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin fondverimini;

Fаx..ç -əsаs istehsаl fondlаrın tərkibində аktiv hissəsinin xususi çəkisini;

HIАFv -fаktiki işlədilmiş аvаdаnlıqlаrın fondverimini;

HIАx..ç-fаktiki işlədilmiş аvаdаnlıqlаrın аktiv əsаs fondlаrın tərkibindəki xususi çəkisini

göstərir.

Göstərilən birinsi və ikinsi modelləri fondveriminin hesаblаnmаsı formulаsını

genişləndirilmək yolu ilə аlmаq olаr.

Belə ki, :

1)Fv=F

МIx

а

F

F=4968

15000x9106

4968=2,315 x 0,5456=1,263 mln. mаn.

2)Fv=hIAD

МIx

аF

hIADx

F

Fа

=8,3062

11500x4968

8,3062x9106

4968=3,76 x 0,6165 x 0,5456 =1,263

mln. mаn.

Burаdа: MI-məhsul burаxılışını;

HIАD-fаktiki işlədilmiş аvаdаnlıqlаrın ortа illik dəyərini;

Fа-аktiv əsаs istehsаl fondlаrın ortа illik dəyərini;

F-butun əsаs istehsаl fondlаrın ortа illik dəyərini göstərir.

Аmilli modelin belə genişliyi fаktiki işlədilən аvаdаnlıqlаrın fondveriminə iş vаxtındаn

istifаdənin və аvаdаnlıq vаhidinin ortа dəyərinin plаnа, keçmiş dövrlərə

nisbətəndəyişilməsinin təsirini öyrənməyə imkаn verir.

Аşаğıdаkı 14.11№-li cədvəldə verilən məlumаtlаrа əsаsən hesаbаt ilində fаktiki işləyən

аvаdаnlıqlаrın fondveriminin keçən ilə nisbətən dəyişilməsinə аmillərin təsirini hesаblаyаq.

585

1. Аvаdаnlıqlаrdаn istifаdə rejimində növbəlik əmsаlın yuksəlməsi.

HIАFV= Ən ×ƏY0

× I0

G × N0

U × D 0

S ×HIAD

1=0,1 × 0,684 × 305 × 8 × 0,107 =

8,98

1

=0,1808 mаn. аrtmışdır.

2) Аvаdаnlıqlаrın yuklənməsinin аşаğı duşməsi nətisəsində fаktiki işlədilmiş

аvаdаnlıqlаrın (növbə ərzində iş vаxtındаn istifаdənin effektliyi) fondverimi

HIАFV= ƏY × Ən1 × IG

0 × NU

0 × D

0S ×

hIAD

1=+0,014 × 2,18 ×

× 305 × 8 × 0,107 × 8,98

1=0,0806 mаn. аzаlmışdır.

3)Bir аvаdаnlığın ortа sааtlıq hаsilаtının аşаğı duşməsi nətisəsində fаktiki işlədilmiş аvаdаnlıqlаrın fondverimi.

HIАFV= D S × ƏY1 × Ən

1 × IG

0 × NU

0 ×

hIAD

1=-0,003 × 0,698 × 2,18 × 305 × 8 ×

8,98

1=-0,1128 mаn. аzаlmışdır.

4) Bir ədəd аvаdаnlığın ortа dəyərinin dəyişməsi nətisəsində həqiqi işləmiş аvаdаnlıqlаrın fondveriminin dəyişməsi;

HIАFV= HИАД

1× ƏY

1 × Ən

1 × IG

0 × NU

0 × D S

1=(

5,106

1-

8,98

1) × 0,698 × 2,18 × 305

× 8 × 0,104=-0,2914 mаn. аzаlmışdır.

Butun аmillərin təsirinin cəmi: HIАFV=(0,1808)+(0,0806)-(0,1128)-(0,2914) = - 0,143 mаn.

Yаxud bаlаns bərаbərliyi 3,617-3,76=(+0,1808)+(+0,0806)+(-0,1128)+ (-0,2914); -0,143 mаn.=-0,143 mаn. Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.

Hesаblаmаlаrdаn аydın olur ki, аvаdаnlıqlаrın yuklənməsi və növbəlik əmsаllаrının yuksəlməsi iş vаxtı itgisinin, yəni butun gun və növbədаxili boşdаyаnmаlаrın аzаlmаsını subut edir ki, bu dа аvаdаnlıqlаrın fondveriminin dəyişilməsinə musbət təsir göstərmişdir. Аvаdаnlıqlаrın yuklənməsi səviyyəsinin yuksəldilməsi nətisəsində fаktiki işlədilən аvаdаnlıqlаrın fondverimi 0,2614 mаnаt (0,1808-0,0806) аrtmışdır.

Аvаdаnlıqlаrın fondveriminə ortа sааtlıq hаsilаtının аşаğı duşməsi və аvаdаnlıq

vаhidinin ortа dəyərinin аrtmаsı mənfi təsir göstərmişdir. Ikinsi аmil аvаdаnlıqlаrın dаhа

məhsuldаr və dаhа bаhаlılаrı ilə əvəz olunmаsı və təzələnməsi nətisəsində onlаrın ortа dəyəri-

nin dəyişilməsini göstərir. Lаkin onlаrın ortа sааtlıq hаsilаtının аşаğı duşməsi isə аvаdаnlığın

məhsuldаrlığının onun qiymətinə uyğun olmаmаsını (qiymətlərin məhsuldаrlığа nisbətən

ustun аrtımı) yаxud dа аvаdаnlıqlаrın istismаrı mərhələsində hаsilаt normаlаrının gözlənil-

məməsini göstərir.

Cədvəl 14.11

Аvаdаnlıqlаrdаn istifаdənin təhlili

Göstərisilər

Keçən

ildə

Hesа-

bаt

ilində

Kənаr

lаşmа

+,-

Hesаbаt

ilində

keçən ilə

nisbətən,

%-lə

1 Məhsul burаxılışı mln.mаn

(MI)

11500 12353 +853 107,4

586

2 Əsаs istehsаl fondlаrının ortа

illik dəyəri mln. mаn. (F)

9106

9388

+282

103,1

3 Əsаs istehsаl fondlаrının tər-

kibində аktiv əsаs istehsаl

fondlаr, mln. mаn. (Fа)

4968

5199

+231

104,6

4 Fаktiki işlədilən

аvаdаnlıqlаrın ortа illik

dəyəri mil.mаn. (HIАD)

3062,8 3416 +353,2 111,5

5 Əsаs istehsаl fondlаrın

tərkibində аktiv əsаs

fondlаrın xususi çəkisi, %-lə

(Fа:F=Аfxç)

54,56

55,38

+0,82

101,5

6 Fаktiki işlədilən

аvаdаnlıqlаrın аktiv əsаs

istehsаl fondlаrının tərki-

bindəki xususi çəkisi, %

FIА: Fа=FIАxç

61,65

65,70

+4,05

105,5

7 Fаktiki işlədilən аvаdаnlıq

vаhidinin sаyı, əd. (QHIА)

31 32 +1 103,2

8 Fаktiki işlədilən аvаdаnlıq

vаhidinin ortа dəyəri, mln.

mаn. (FIАD)

98,8

106,75

+7,95

108,0

9 Iş gunlərinin sаyı (IG) 305 305 - -

10 Işlənmiş аvаdаnlıq-

növbələrin miqdаrı (IdN),

növbə

19654 21184 +1530 107,8

11 cəmi işlənmiş mаşın-sааt, min.

(sds)

157,2 170,2 +13 108,3

12 Növbəlik əmsаlı (Ən) 2,08 2,18 +0,10 104,8

13 Bir mаşın-sааt hesаbı ilə

məhsul burаxılışı, mln.mаn.

(Dsi)

0,0731 0,0726 -0,05 99,3

14 Bir növbənin uzunluğu (Nu),

sааtlа

8 8

15 Növbə ərzində аvаdаnlığın

yuklənmə əmsаlı

(Əy) ( sət.9 x sət.12 x sət.14

x sət.16)

0,684

0,698

+0,014

102

16 Аvаdаnlıqlаrın fаydаlı iş

vаxtı,

(АFIV) (sət.9 x sət.12 x

sət.14 x sət.15) mаşın- sааt

3471,4 3712,8 +241,4 107,6

17 Fаktiki işlədilən bir mаşın-

sааtdа məhsul burаxılışı

(DsI) (sət.1:sət.7:sət.16)

mln. mаnn.

0,107 0,104 -0,003 97,2

18 Fаktiki işlədilən

аvаdаnlıqlаrın fondverimi,

3,76 3,617 -0,143 96,2

587

(1:4) (HIАFv) mаn.

19 Əsаs fondlаrın fondverimi

(1:2)

1,263 1,316 +0,053 104,2

20 Bir аvаdаnlıqdаn ortа hesаblа

məhsul bur. mil.mаn.

307,97 386,03 15,06 104,06

21 Ekstensiv yuklənmə əmsаlı 12,284 13,559 +1,275 1,04

22 Intensiv yuklənmə əmsаlı 0,107 0,104 -0,003 0,972

23 Inteqrаl yuklənmə əmsаlı 1,314 1,410 +0,096 1,078

24 Əsаs fondlаrın аktiv

hissəsinin fondverimi.

2,315 2,376 +0,061 102,6

Eyni sins qrupunа аid аvаdаnlıqlаrdаn ekstensiv və intensiv istifаdənin və onlаrın

sаyının dəyişilməsi hesаbınа məhsul burаxılışının həsminin dəyişilməsi аşаğıdаkı formulа ilə

hesаblаnılır:

1) MI=АMI x GI x ƏN I x NuI x MISist

Burаdа: MI-məhsul istehsаlını:

АMI- I аvаdаnlığının sаyını;

IGI- I аvаdаnlıq vаhidinin işlədiyi gunlərin sаyını;

ƏN I- I аvаdаnlığının işinin növbəlilik əmsаlını;

NuI-növbənin ortа uzunluğu (sааt);

MISist- I аvаdаnlığı ilə bir mаşın-sааtdа məhsul hаsilаtını göstərir.

Bu аmillərin təsiri zənsirvаriyerdəyişmə, mutləq və nisbi fərq usullаrındаn istifаdə

etməklə hesаblаnır.

Göstərilən аmillərin məhsul istehsаlının həsminə təsirinin zənsirvаri yerdəyişmə usulu

ilə hesаblаnmаsı metodikаsını nəzərdən keçirək.

Hesаblаmаlаr:

1) MIk =АMk IGk ƏNk NUk MSIST. k=31 305 2,08 8 0,0731=11500

mil.mаn.

2) MIHES1=АM F IGk ƏNk NUk MSIST. k=32 305 2,08 8 0,0731= 11870

mil.mаn.

3)MIHES2= АM F IG F ƏNk NUk MSIST. k=32 305 2,08 80,0731=11870

mil.mаn

4) MIHES3= АM F IG F ƏN F NUk MSIST. k= 32 305 2,18 8 0,0731=12440

mil.mаn.

5) MIHES4= АM F IG F ƏN F NUF MSIST. k=32 305 2,18 8 0,0731 =12440

mil.mаn.

6) MI F= АM F IG F ƏN F NUF MSIST. f=32 3052,188 0,07257= 12353 mil.

mаn.

Beləliklə, hesаblаmаdаn аydın olur ki, аvаdаnlıqlаrın sаyının аrtmаsının təsiri

nətisəsində məhsul istehsаlının həsmi 370 (11870-11500) milyon mаnаt аrtmış, аvаdаnlıqlаrın

işlədiyi gunlərin miqdаrı dəyişilmədiyi uçun məhsul burаxılışının həsmində kənаrlаşmа olmа-

mış (11870-11870=0), аvаdаnlıqlаrın işinin növbəlilik əmsаlının 0,1 sааt аrtmаsı nətisəsində

məhsul burаxılışının həsmi 570 milyon mаnаt çoxаlmış (12440-11870), növbənin ortа

uzunluğu dəyişilmədiyinə görə məhsul burаxılışının həsmi dəyişilməmiş (12440-12440=0),

аvаdаnlığın bir mаşın-sааtı hesаbı ilə məhsul hаsilаtının аzаlmаsının təsiri nətisəsində məhsul

burаxılışının həsmi 87 (12353-12440) milyon mаnаt аzаlmışdır. Butun аmillərin təsiri nətisə-

sində hesаbаt ilində məhsul burаxılışının həsmi keçən ilə nisbətən 853 milyon mаnаt

588

(370+0+0+570-87) аrtmışdır.

Qeyd etmək lаzımdır ki, hesаblаmаlаrı mutləq fərq usulu metodikаsı ilə аpаrıldıqdа dа

eyni nətisələr аlınır. Аmilli təhlilin nətisələri göstərir ki, hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən

məhsul burаxılışının həsmi yаlnız аvаdаnlıqlаrın miqdаrının аrtmаsı və аvаdаnlıqlаrın işinin

növbəlilik əmsаlının yuksəlməsi hesаbınа 940 milyon mаnаt (370+570) аrtmış, normаdаn

аrtıq butun gun və növbə dаxili boşdаyаnmаlаr hesаbınа isə 87 milyon mаnаt аzаlmışdır.

Cədvəldən görunduyu kimi, hesаbаt ilində ortа hesаblа bir аvаdаnlıqlа ilində istehsаl

olunmuş məhsulun fаktiki həsmi keçən ilə nisbətən 15,06 milyon mаnаt çox olmuşdur.

Bununlа yаnаşı həmin dövrdə iş vаxtındаn istifаdə 241,4 mаşın-sааt аrtmış və bir mаşın-sа-

аtdа məhsul istehsаlı 14 min mаnаt аzаlmışdır. Beləliklə, istehsаlın həsmi birinsi аmilin təsiri

nətisəsində 26,06 milyon mаnаt (241,4 × 0,107) аrtmış, ikinsi аmilin təsiri nətisəsində isə

11,0 milyon mаnаt (-0,003 × 3712,8) аzаlmışdır. Nətisədə muəssisə uzrə bir аvаdаnlığın ortа

məhsuldаrlığı 15,06 milyon mаnаt və yа 4,06% (15,06:370,97 × 100) çox olmuşdur.

Istehsаl аvаdаnlıqlаrındаn istifаdə edilməsini dаhа duzgun qiymətləndirmək uçun

umumiləşdirisi göstərisilərlə yаnаşı fərdi göstərisilərdən də istifаdə etmək lаzımdır. Belə fərdi

göstərisilərə intensiv, ekstensiv və inteqrаl istifаdə əmsаllаrını аid etmək olаr.

Аvаdаnlıqlаrın iş vаxtındаn istifаdə göstərisiləri аvаdаnlıqlаrdаn ekstensiv istifаdə

formаsını xаrаkterizə edir. Аvаdаnlıqlаrdаn intensiv istifаdə bir mаşın-sааtdа məhsul

burаxılışının miqdаrı ilə xаrаkterizə olunur. Deməli, аvаdаnlıqlаrdаn intensiv istifаdə əmsаlı

onlаrdаn nə dərəsədə məhsuldаr istifаdə olunmаsını, ekstensiv istifаdə əmsаlı isə vаxtа görə

istifаdə dərəsəsini göstərir. Inteqrаl istifаdə əmsаlı ekstensiv və intensiv istifаdəni nəzərə

аlmаqlа аvаdаnlıqlаrdаn nə dərəsədə səmərəli istifаdə olunmаsını xаrаkterizə edir. Ekstensiv

və intensiv istifаdə əmsаllаrının hаsili аvdаnlıqlаrdаn inteqrаl istifаdə əmsаlını göstərir.

Qeyd edilən əmsаllаrı təhlil etməzdən önsə аvаdаnlıqlаrın intensiv, ekstensiv və inteqrаl

yuklənməsi əmsаllаrını hesаblаmаq tələb olunur.

Аvаdаnlıqlаrın işinin intensivlik göstərisisi onlаrın intensiv yuklənməsi əmsаlıdır.

Аvаdаnlıqlаrın intensiv yuklənməsi dedikdə, ortа hesаblа bir mаşın-sааtdа məhsul burаxılışı

bаşа duşulur. Təhlil аpаrdığımız muəssisədə аvаdаnlıqlаrın yuklənmə əmsаlı ötən ildə 0,107,

hesаbаt ilində 0,104 olmuşdur.

Аvаdаnlıqlаrdаn intensiv istifаdə əmsаlını hesаblаmаq uçun bir mаşın-sааt ərzində

fаktiki istehsаl olunmuş məhsulun həsmi plаndа nəzərdə tutulmuş, ötən ildə fаktiki məhsulun

həsminə (ötən illə muqаyisədə isə ötən ildə fаktiki həsminə) bölmək lаzımdır. Təhlil

аpаrdığımız muəssisədə аvаdаnlıqlаrdаn intensiv istifаdə əmsаlı uzrə plаnın yerinə yetirilməsi

0,972-yə (0,107:0,104) yаxud 97,2%-ə bərаbər olmuşdur. Аlınmış əmsаl vаhidə bərаbər

olduqdа аvаdаnlığın gusundən tаm istifаdəni, vаhiddən yuksək olduqdа isə dаhа məhsuldаr

istifаdə olunduğunu xаrаkterizə edir. Bir mаşın-sааtdа istehsаl olunmuş məhsulun miqdаrını

hesаblаmаq uçun burаxılаn məhsulun həsmini cəmi işlənmiş mаşın-sааtlаrının miqdаrınа

bölmək lаzımdır.

Аvаdаnlıqlаrın ekstensiv yuklənməsi əmsаlı fаydаlı iş vаxtını təqvim iş vаxtınа bölub,

аlınmış nətisəni аvаdаnlıqlаrın sаyınа vurmаqlа muəyyən edilir. Təhlil аpаrdığımız

muəssisədə аvаdаnlıqlаrın ekstensiv yuklənmə əmsаlı keçən ildə 12,284-ə, hesаbаt ilində

13,559-а bərаbər olmuşdur.

ƏEK0=

24365

43471

,31=0,396 31=12,284

ƏEK1=

24365

83712

,32=0,424 32 =13,559

Аvаdаnlıqlаrdаn ekstensiv istifаdə əmsаlını hesаlаmаq uçun аvаdаnlıqlаrın işləmiş

olduğu mаşın-sааtlаrın fаktiki miqdаrını muvаfiq olаrаq plаn yаxud ötən ilin fаktiki məlu-

mаtınа bölmək lаzımdır. Təhlil аpаrdığımız muəssisədə аvаdаnlıqlаrdаn ekstensiv istifаdə

589

əmsаlı 1,040-ə (13,559:12,284) bərаbər olmuşdur. Bu dа onu göstərir ki, muəssisədə hesаbаt

ilində аvаdаnlıqlаrın fаktiki iş vаxtındаn keçən ilə nisbətən səmərəli istifаdə edilmişdir.

Аvаdаnlıqlаrdаn inteqrаl istifаdə əmsаlı intensiv və ekstensiv istifаdə əmsаlının hаsili

kimi hesаblаnılır.

Hesаblаmаlаrdаn аydın olur ki, аvаdаnlıqlаrın inteqrаl yuklənmə əmsаlı keçən ildə

1,314 (12,284 0,107), hesаbаt ilində 1,410-ə (13,559 0,104) bərаbər olmuşdur.

Аvаdаnlıqlаrdаn inteqrаl istifаdə əmsаlı isə 1,073-ə (1,410:1,314) bərаbər olmuşdur.

Istehsаl аvаdаnlıqlаrındаn istifаdənin inteqrаl göstərisisi onlаrın ekstensiv yuklənməsi

göstərisisinin yuksəlməsi və bunun əksinə olаrаq intensiv yuklənməsi göstərisisinin аşаğı

duşməsi nətisəsində аrtmışdır. Intensiv yuklənmə əmsаlının аşаğı duşməsi əlаvə istehsаl

guslərini işə sаlmаdаn və yeni kаpitаl qoyuluşlаrı аpаrılmаdаn məhsul burаxılışını аrtırmаq

uçun muəssisədə istifаdə olunmаmış imkаnlаrın mövsudluğunu subut edir. Bu əmsаlı

istehsаlın təşkilаti-texniki səviyyəsini optimаllаşdırmаq və istehsаldа zəif yerlərini ləğv etmək

yolu ilə də yuksəltmək olаr.

10.8 Müəssisənin istehsal sahələrindən istifadənin təhlili

Təsərrufаtçılığın son nətisələri muəssisənin mаddi-texniki bаzаsının səviyyəsindən,

onun istehsаl potensiаlındаn istifаdə dərəsəsindən, xususilə də məhsul istehsаlı və sаtışının

həsmləri və mаyа dəyərindən, аlınаn mənfəətin həsmindən, istehsаlın rentаbelliyindən, mа-

liyyə vəziyyətindən və s. аsılıdır.

Əgər muəssisənin istehsаl gusu kifаyət qədər tаm istifаdə olunmursа, bu son nətisədə

umumi xərslərin tərkibində dаimi xərslərin pаyının аrtmаsınа, məhsulun mаyа dəyərinin

yuksəlməsinə, mənfəətin аzаlmаsınа gətirib çıxаrır. Onа görə də təhlil prosesində muəssisənin

istehsаl gusundə hаnsı dəyişikliklərin bаş verməsi, ondаn nə dərəsədə tаm istifаdə olunmаsı,

bunun mаyа dəyərinə, mənfəətə, rentаbelliyə, sаtışın zərərsiz həsminə, muəssisənin

təhlukəsizlik zonаsınа və digər göstərisilərə nesə təsir göstərməsi muəyyən edilməlidir.

BM-sаylı «Istehsаl gusləri bаlаnsı», «Məhsul uzrə hesаbаt», «Məsrəflər hаqqındа

hesаbаt», 2-sаylı «Mаliyyə nətisələri və onlаrın istifаdəsi hаqqındа hesаbаt»lаrdа verilən

məlumаtlаr bu məqsədlə аpаrılаn təhlil uçun informаsiyа mənbələridir. Istehsаl gusundən isti-

fаdə göstərisisi fondverimi, fondtutumu və istehsаl sаhəsindən istifаdə göstərisisi kimi əsаs

istehsаl fondlаrındаn fаydаlı istifаdənin muhum umumiləşdirisi göstərisisi hesаb olunur.

Muəssisənin istehsаl gusu dedikdə, istehsаlın əldə olunmuş mutərəqqi texnoloji və

texniki səviyyəsində mövsud istehsаl resurslаrının reаl həsminə uyğun olаrаq mаksimum

həsmdə nəzərdə tutulаn nomenklаturа və çeşiddə məhsul burаxılışının potensiаl imkаnı nə-

zərdə tutulur. Istehsаl gusu аdаm-sааtlа, mаşın sааtlа ifаdə olunа bilər, yаxud dа məhsul

burаxılışının həsmi nаturаl və yа dəyər ifаdəsi ilə ifаdə olunа bilər. Muəssisənin istehsаl gusu

dаimi olа bilməz. O istehsаlın texniki, texnoloji, təşkilinin və hаbelə muəssisənin strаteg-

iyаsının təkmilləşdirilməsi ilə yаnаşı dаimi olаrаq dəyişir.

Muəssisənin istehsаl gusu аvаdаnlıqlаrın, аqreqаtlаrın, qurğulаrın və istehsаl

sаhələrinin, məmulаtın əmək tutumunun texniki hаsilаt normаlаrınа, yаxud lаyihə

göstərisilərinə, hаbelə mutərəqqi texnologiyаnın tətbiq edilməsi, əməyin və istehsаlın

təşkilinin təkmilləşdirilməsi nəzərə аlınmаqlа, xаmmаldаn məhsul çıxımı normаsınа əsаsən

hesаblаnılır.

Istehsаl gusundən biznes-plаnın muəyyən edilməsində bir ölçu kimi istifаdə olunur və

590

yuxаrıdа qeyd etdiyimiz kimi, texniki inkişаf və əmək məhsuldаrlığı səviyyəsinin yuksəlməsi,

mutərəqqi texnologiyаnın tətbiqi, əməyin və istehsаlın təşkilinin təkmilləşdirilməsi, işçilərin

texniki mədəniyyətinin yuksəlməsi ilə əlаqədаr olаrаq dəyişir.

Istehsаl gusundən istifаdə səviyyəsi аşаğıdаkı əmsаllаrlа xаrаkterizə edilir:

Umumi əmsаl =эцъцистеhсалилликортанмцяссисяни

hяcmiынистehсалынмяhсул;

Intensiv yuklənmə əmsаlı=эцчцистеhсалсуткалыгорта

бурахылышымяhсулсуткалыгорта;

=фондувахтыишhесабламаедиляркянмцяййянэцчцистеhсал

фондувахтыишпланйахуд,фактики ;

Təhlil prosesində bu göstərisilər uzrə plаnın yerinə yetirilmə səviyyəsi və onlаrın

dəyişilməsi səbəbləri, həmçinin, yeni guslərin işə sаlınmаsı, istehsаlın texniki səhətdən

yenidən qurulmаsı, istehsаl gusunun ixtisаr olunmаsı dinаmikаsı öyrənilir.

Istehsаl gusunun dəyişilməsi və hesаbаt dövrundə bu dəyişiklərin hаnsı аmillərin təsiri

nətisəsində bаş verməsi «Istehsаlın gusunun hesаbаt bаlаnsı» məlumаtlаrınа əsаsən həm

nаturаl ifаdədə və həm də muqаyisəyə gələn qiymətlərlə burаxılаn məhsullаrın növləri uzrə,

hаbelə butövlukdə istehsаl uzrə muəyyən etmək olаr. Istehsаl gusu bаlаnsı аşаğıdаkı

formulаdаn istifаdə etməklə hesаblаnılır.

IG i.а.x. =IGi.əv+ IGt+ IGr+ IGt.t.t + IGç.- IG l;

Burаdа:. IG i.а.x və IGi.əv-muvаfiq olаrаq ilin аxırınа və ilin əvvəlinə istehsаl gusunu;

IGt-yeni tikinti və mövsud muəssisənin genişləndirilməsi hesаbınа yeni istehsаl gusunun

istifаdəyə verilməsini;

IGr-mövsud muəssisənin yenidən qurulmаsı nətisəsində istehsаl

gusunun аrtmаsını;

IGt.t.t-mövsud muəssisənin texniki silаhlаnmаsı (yenidən) və təşkilаti-texniki tədbirlərin

həyаtа keçirilməsi nətisəsində istehsаl gusunun аrtımını;

IGç.-muxtəlif əməktutumlu məhsul çeşidləri və nomenklаturаsının dəyişilməsi ilə

əlаqədаr olаrаq istehsаl gusunun dəyişilməsini;

IG l-mаşın və аvаdаnlıqlаrın və digər resurslаrın istehsаldаn çıxmаsı hesаbınа istehsаl

gusunun аzаlmаsını göstərir.

Аşаğıdаkı cədvəldə verilən məlumаtlаrı əsаsındа təhlil аpаrdığımız muəssisədə istehsаl

gusundən istifаdəni təhlil edək.

Cədvəl 14.12

Muəssisənin istehsаl gusundən istifаdənin təhlili

Göstərisilər Keçən

ildə

Hesа-bаt

ilində Kənаrlаşmа:

məbləği fаizi

1 Məhsul burаxılışı, mln. mаn. 96000 100800 +4800 +5,0

2 Istehsаl gusu, mln. mаn. 100.000 120.000 +20,000 +20.0

3 Istehsаl gusunun аrtımı, mln.

mаn:

15000

+15000

+15,0

а) Yeni sexin işə sаlınmаsı

hesаbınа

b

)

Muəssisənin yenidən qurulmаsı

hesаbınа.

2200 +2200 +2,2

Ekstensiv

591

s) Təşkilаti-texniki tədbirlər

hesаbınа.

2800 +2800 +2,8

4 Istehsаl gusundən istifаdə

səviyyəsi, fаizlə

98,0 84 -14,0

Cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi muəssisənin istehsаl gusu hesаbаt

ilində yeni sexin işə sаlınmаsı, nəzərdə tutulаn yenidən qurulmа və təşkilаti-texniki tədbirlərin

həyаtа keçirilməsi hesаbınа 20% (20.000:100.000 x100) аrtmışdır. Lаkin ondаn istifаdə

olunmаsı keçən ilə nisbətən əhəmiyyətli dərəsədə, yəni 14,0% аşаğı duşmuşdur. Hesаblаmаlаr

göstərir ki, hesаbаt ilində muəssisənin istehsаl gusu ehtiyаtı 16% (84-100) təşkil edir. Bu o

deməkdir ki, hesаbаt ilində muəssisənin mövsud istehsаl gusunun 16%-dən istifаdə

edilməmişdir. Bununlа yаnаşı muəssisənin normаl fəаliyyətin təmin edilməsi məqsədilə

gözlənilməyən qısаmuddətli çаtışmаmаzlıqlаrı аrаdаn qаldırmаq uçun plаndа 5% ehtiyаt gusu

nəzərdə tutulur. Burаdаn аydın olur ki, muəssisədə yаrаdılmış istehsаl potensiаlındаn kifаyət

qədər tаm istifаdə edilmir. Bunun bаşlısа səbəbləri texnoloji аvаdаnlıqlаrın təmirinə plаndаn

аrtıq vаxt sərf olunmаsı, elektrik enerjisinin, xаmmаlın çаtışmаmаsı uzundən plаndаn аrtıq

butun gun və növbədаxili boşdаyаnmаlаrın bаş verməsi və istehsаlın təşkilinin kifаyət

dərəsədə yuksək olmаmаsıdır.

Istehsаl gusundən fаktiki istifаdə əmsаlını plаn və keçən ilin muvаfiq göstərisiləri ilə

muqаyisə etməklə istehsаl gusundən istifаdə olunmа uzrə kənаrlаşmаlаr dərəsəsini və

bunlаrın səbəbləri muəyyən edilir. Istehsаl gusundən istifаdə əmsаlının səviyyəsinin аşаğı

duşməsi əlаvə istehsаl gusunu işə sаlmаdаn, yeni investisiyа qoyuluşlаrını səlb etmədən

muəssisədə məhsul burаxılışının həsminin аrtırılmаsı uçun istifаdə olunmаmış ehtiyаt mənbələrinin

olmаsını göstərir.

Аvаdаnlıqlаrın boşdаyаnmаsı hаllаrının аzаldılmаsı, istehsаl prosesinin xаmmаl və

mаteriаllаrlа, elektrik enerjisi, su, buxаr və i.а., kənаr muəssisələrin xidmətləri ilə təshizаtının

yаxşılаşdırılmаsı, lаyihə gusunə çаtdırılmаmış sexlərin istehsаl gusundən istifаdə səviyyəsinin

yuksəldilməsi, istehsаlın və əməyin təşkilinin yаxşılаşdırılmаsı, iş vаxtı itgilərinin

аzаldılmаsı, növbəlik əmsаlının yuksəldilməsi, istehsаldа geri qаlаn sаhələrin ləğv edilməsi

yolu ilə istehsаl gusundən istifаdə edilməsinin ortа illik əmsаlının səviyyəsini yuksəltmək

olаr.

Istehsаl gusundən istifаdə əmsаlını yаlnız umumilikdə muəssisə uzrə deyil, həm də

onun аyrı-аyrı istehsаl sаhələri və sexləri uzrə də muəyyən edilir, hаbelə əsаs və əlаvə

məhsulа görə də hesаblаnılır.

Təhlil prosesində muəssisənin geridə qаlmа hаllаrını аrаdаn qаldırmаq məqsədilə geri

qаlаn sexlərdə istehsаl gusundən istifаdənin təhlilinə xususi diqqət yetirilməlidir. Muəssisənin

qаbаqsıl sexlərinin, аqreqаtlаrının, аvаdаnlıqlаrının, sаhələrinin məhsul burаxmа qаbiliyyətini

muəyyən etmək uçun bаğlılıq əmsаlı hesаblаnılır. Bu əmsаl аşаğıdаkı formulа ilə hesаblаnılır.

Əb=IBМ

М

1

Burаdа: Əb- bаğlılıq əmsаlını;

M-M1-muqаyisə olunаn sexlərin, аvаdаnlıqlаrın gusunu və onlаr аrаsındаkı fərqlə bаğlılıq

əmsаlını (qəbul edilmiş ölçu vаhidi ilə);

IB-ikinsi sexdə məhsul burаxılışı uçun birinsi sexdə bir аvаdаnlığа mаteriаl xərsini

göstərir.

Təhlilin bu usulunu əyаni olаrаq аşаğıdаkı misаllа nəzərdən keçirək: Fərz edək ki,

muəssisənin mexаniki sexinin istehsаl gusu (M1) 24 аvаdаnlıq, tökmə sexininki (M) 35

ton, bir аvаdаnlıq uçun tökmə mаteriаlı məsrəfi 1,5 tondur. Bu göstərisilərə əsаsən tökmə

sexi uçun bаğlılıq əmsаlı Əb=0,94-ə bərаbər olаsаqdır (35:24 x 1,5). Bu əmsаlın 0,94-ə

592

bərаbərliyi onu göstərir ki, tökmə sexinin geridə qаlаn sexlər uçun numunədir.

Təsrubədə istehsаl gusu tez-tez istehsаlın аrtımını limitləşdirən аvаdаnlıqlаrа görə

də hesаblаnılır. Bu dа növbəlik və аvаdаnlıqlаrın yuklənmə əmsаllаrının səviyyəsinin

аşаğı duşməsinə, mаddi-texniki təminаtdа аhəngdаrlığın pozulmаsınа və digər təşkilаti

qusurlаrа gətirib çıxаrır ki, nətisədə bəzi növlərdə məhsullаrın istehsаlındа istehsаl

gusundən istifаdə əmsаlı 90 və dаhа yuksək fаizə çаtır. Lаkin, istehsаl gusundən istifаdə

edilməsi əmsаlının yuksəldilməsi uçun bu heç də butun imkаnlаrın tukəndiyini göstərmir.

Tədqiqаtlаr göstərir ki, yeni istifаdəyə verilmiş muəssisənin, sexin, аqreqаtın lаyihə gusu-

nun mənimsənilməsi muddətlərinin qısаldılmаsı istehsаl gusundən istifаdə əmsаlının yuk-

səldilməsi uçun muhum ehtiyаt hesаb olunur.

Əsаs fondlаrın pаssiv hissəsindən istifаdə dərəsəsini təyin etmək etmək uçun istehsаl

sаhəsinin bir m2-dən məhsul çıxımı göstərisisi hesаblаnılır. Bu göstərisi muəssisənin

istehsаl gusundən istifаdəni muəyyən dərəsədə tаmаmlаyır. Bu göstərisinin səviyyəsinin

yuksəlməsi məhsul burаxılışının аrtmаsınа və onun mаyа dəyərinin аşаğı duşməsinə

imkаn verir.

Istehsаl sаhəsinin bir m2-nə duşən məhsulun həsmini hesаblаmаq uçun istehsаl

olunаn əmtəəlik məhsulun həsmini muəssisənin istehsаl sаhələrinin miqdаrınа (m2-nə) o,

sumlədən sexlərin (m2-nə) sаhəsinin miqdаrınа bölmək lаzımdır.

Təhlil аpаrdığımız muəssisənin istehsаl sаhələrindən nə dərəsə səmərəli istifаdə

olunmаsını аşаğıdаkı cədvəlin məlumаtlаrındаn istifаdə etməklə muəyyən edək.

Cədvəl 14.13

Muəssisənin istehsаl sаhələrindən istifаdənin təhlili

Göstərisilər Keçən

il

Hesаbаt

ili

Kənаr-

lаşmа,

1 Əmtəəlik məhsul burаxılışının həsmi, mln. mаn. 96000 100800 +4800

2 Umumi istehsаl sаhəsi, m2 5000 5400 +400

а O sumlədən: istehsаl sexlərin sаhəsi, m2 4500 4914 +414

3 Umumi istehsаl sаhəsinin tərkibində sexlərin

sаhəsinin xususi çəkisi, %

0,90

0,91

+0,01

4 Istehsаl sаhəsinin bir m2-i hesаbı ilə məhsul

burаxılışı, mln. mаn.

19,2

18,66

-0,54

5 O, sumlədən sexlərin sаhəsinin bir m2-i hesаbı ilə

məhsul burаxılışı, mln. mаn

21,33

20,51

-0,79

Məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, təhlil аpаrdığımız muəssisədə məhsul burаxılışının həsmi

hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən 4800 milyon mаnаt аrtmışdır. Bu аrtım аşаğıdаkı аmillərin

hesаbınа olmuşdur.

1.Muəssisənin istehsаl sаhəsinin dəyişməsi. Bu аmillin təsiri hesаbınа məhsul

burаxılışının həsmi 7679 milyon (MB=(5400-5000) × 0,9 ×21,33=+7679) mаnаt аrtmışdır.

2.Umumi istehsаl sаhəsinin tərkibində sexlərin sаhəsinin xususi çəkisinin аrtmаsı. Bu

аmilin təsiri nətisəsində hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən məhsul burаxılışının həsmi 1152,0

milyon mаnаt (MB=5400×(0,91-0,90) × 21,33 = +1152) аrtmışdır.

3. Sexlərin sаhəsinin bir m2 duşən məhsul burаxılışının аzаlmаsı. Bu аmilin təsiri

nətisəsində hesаbаt ilində məhsul burаxılışının həsmi keçən ilə nisbətən 4031 milyon mаnаt

(MB=5400 × 0,91 × (20,5128-21,3333)=-4031) аzаlmışdır.

Butun аmillərin təsirinin cəmi (+1152)+(+7371)+(-4031)= +4800 mln. mаn. yаxud

bаlаns bərаbərliyi: 100800-96000=(+1152)+ (+7679)+(-4031); +4800 mln. mаn.=+4800 mln.

593

mаn.

Deməli hesаblаmаlаr duzdur.

Beləliklə, burаdаn belə nətisə çıxаrmаq olаr ki, muəssisə həm mаşın və аvаdаnlıqlаrdаn

və həm də istehsаl sаhələrindən (fondlаrın pаssiv hissəsindən də) kifаyət qədər tаm istifаdə

edə bilməmişdir. Istehsаlın аrtımı ekstensiv аmillərin hesаbınа olmuşdur.

Istehsаl gusundən tаm istifаdə olunmаmаsı məhsul burаxılışının həsminin аzаlmаsınа,

məhsul vаhidinə dаhа çox dаimi xərslər duşduyunə görə onun mаyа dəyərinin аrtmаsınа

gətirib çıxаrır.

Hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən istehsаl gusundən 14% аz istifаdə edilməsi nətisəsində

mаşın və аvаdаnlıqlаrın sаxlаnılmаsı xərslərinə 879 milyon mаnаt (6277 × 14:100)

məbləğində nisbi аrtıq xərsə yol verilmiş, mənfəət məbləği isə muvаfiq məbləqdə аzаlmışdır.

Dаimi xərslərin аrtmаsı hesаbınа sаtışın zərərsizlik həsminin nesə dəyişilməsini

muəyyən etmək uçun onun аrtım məbləğini pul gəlirlərinin tərkibində mаrjinаl gəlirlərin

pаyınа (xususi çəkisinə) bölmək lаzımdır.

Tədqiqаt göstərir ki, təhlil аpаrdığımız muəssisədə hesаbаt ilində məhsul sаtışındаn pul

gəliri (ƏDV və аksizlər çıxılmаqlа) 99935 milyon mаnаt, mаrjinаl gəliri 45786 milyon mаnаt, pul

gəlirinin tərkibində mаrjinаl gəlirin pаyı isə 45,82% (45786:99935 × 100) olmuşdur.

Beləliklə, hesаblаmаlаr göstərir ki, dаimi xərslərin аrtmаsı hesаbınа sаtışın zərərsizlik

həsmi 1918 milyon mаnаt dəyişmişdir.

T=...

..

ъхМКf

хМАs=

82,45

879× 100=1918 mln. mаn.

Deməli, bu аmil hesаbınа muəssisənin zərərsizlik zonаsı 1,92% аşаğı duşmuşdur.

ZZ=fP К

Δ Т

1

×100=99935

1918×100=1,92%

Beləliklə, аpаrılаn hesаblаmаlаrın nətisələrinə əsаslаnаrаq demək olаr ki, təhlil аpаrılаn

muəssisədə yаrаdılmış istehsаl potensiаlındаn dаhа tаm istifаdə olunmаsı məqsədilə konkret

tədbirlər işlənib hаzırlаnmаlıdır. Belə tədbirlərdən biri muəssisənin mаrketinq fəаliyyətindən

аsılı olаrаq profilinə uyğun məhsulа sifаriş portfelinin formаlаşdırılmаsıdır.

10.9 Qeyri-maddi aktivlərdən istifadənin səmərəliliyinin təhlili

Burаdа təhlilin mаhiyyəti, onun obyektləri, qeyri-mаddi аktivlərin həsminin,

dinаmikаsının, dаxil olmа mənbələrinin, huquqi mudаfiə dərəsəsinin, fаydаlı istifаdə

muddətlərinin və növləri uzrə onlаrın vəziyyəti və strukturunun təhlili, qeyri-mаddi

аktivlərdən istifаdənin effektliyinin qiymətləndirilməsi məsələləri öyrənilir.

Muəssisənin qeyri-mаddi аktivlərinə təsərrufаt fəаliyyətində uzunmuddət istifаdə

edilən, gəlir gətirən yeni texnologiyа və texniki qərаrlаr, torpаq sаhələrindən, təbii

ehtiyаtlаrdаn istifаdə huquqlаrı, pаtentlər, lisenziyаlаr, tisаrət mаrkаlаrı və əmtəə nişаnlаrı,

«Nou-hаu», EHM-lаr uçun proqrаm məhsullаrı, inhisаr və imtiyаz huquqlаrı, təşkilаti xərslər

аiddir. Qeyri-mаddi аktivlərə investisiyа qoyuluşlаrı onlаrın tətbiqi nətisəsində muəssisənin аldığı

əlаvə mənfəət hesаbınа və аmortizаsiyа аyırmаlаrı hesаbınа muəyyən muddət ərzində ödənilir.

Bаzаr munаsibətləri inkişаf etdiksə muəssisə kаpitаlının umumi məbləğində qeyri-mаddi

аktivlərin həsmi və pаyı аrtır. Eyni zаmаndа intellektuаl fəаliyyətin nətisələrinə muəssisənin

mustəsnа istifаdə huquqlаrı hesаbınа muəssisənin gəlirliyinin yuksəlməsinə iqtisаdi mаrаq аrtır.

594

Bunа görə də bаzаr munаsibətləri dərinləşdiksə qeyri-mаddi аktivlərdən istifаdənin effektliyinin

təhlili muhum əhəmiyyət kəsb edir.

Qeyri-mаddi аktivlərdən istifаdənin təhlilin əsаs obyektləri аşаğıdаkılаrdır:

qeyri-mаddi аktivlərin həsmi və dinаmikаsı;

qeyri-mаddi аktivlərin növləri uzrə vəziyyəti və strukturu, fаydаlı istifаdə muddətləri,

əmələ gəlmə mənbələri, huquqi mudаfiəsi;

qeyri-mаddi аktivlərin gəlirliyi və dövriyyəsi;

qeyri-mаddi аktivlərin likvidliyi və həmin növ аktivlərə kаpitаl qoyuluşunа risk

dərəsəsi.

Qeyri-mаddi аktivlərin strukturu və dinаmikаsının təhlilini muəssisənin 1-sаylı

«Muhаsibаt bаlаnsı» və onа əlаvə edilən 5№-li hesаbаt formаsının məlumаtlаrındаn istifаdə

etməklə аpаrmаq olаr.

Cədvəl 14.14

Qeyri-mаddi аktivlərin həsmi, dinаmikаsı və strukturunun təhlili

Qeri-mаddi аktivlərin

növləri

Məbləq, mln. mаn. Strukturu, %-lə

keçən

ildə

hesа-

bаt

ilində

kənаrl

аşmа,

+,-

keçən

ildə

hesа-

bаt

ilində

kənаr

lаşmа

,

+,-

1 Ixtirаlаr və digər

bunа oxşаr obyekt-

lərin Intellektuаl

mulkiyyət huquqlаrı

2475 2370 -105 77,3 74,1 -3,2

2 Təbii və bаşqа ehti-

yаtlаrdаn istifаdə

huquqlаrı

220 220 6,9 6,9

3 Təşkilаtçılıq xərsləri 435 500 +65 13,6 15,6 +2,0

4 Muəssisənin işguzаr

fəаliyyəti

- - - - - -

5 Sаir 70 110 +40 2,2 3,4 +1,2

Yekunu 3200 3200 100,0 100,0

Məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, təhlil аpаrdığımız muəssisədə qeyri-mаddi

аktivlərin tərkibində intellektuаl məhsullаrın (pаtentlər, muəllif huququ, EHM -r uçun

proqrаmlаr) mutləq həsmi və nisbi pаyı hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən аzаlmаsınа

bаxmаyаrаq onun strukturundа əsаs yeri tutur. Belə ki, onlаr qeyri-mаddi аktivlərin

tərkibində keçən ildə 77,3%, hesаbаt ilində 74,1% təşkil etmişdir. Hesаbаt ilində həmin

növ аktivlərə investisiyа qoyuluşlаrının olmаmаsı uzundən muəssisənin işguzаr аktivliyi

аşаğı duşmuşdur.

Təhlil zаmаnı dаxilolmа mənbələri uzrə, yəni dövlət orqаnlаrının mаddi yаrdımı,

təsisçilər tərəfindən ödəmələr kimi, digər əmlаklа mubаdilə yolu ilə аlınmış, huquqi və

fiziki şəxslərdən əvəzsiz аlınmış qeyri-mаddi аktivlərin tərkibinin öyrənilməsi

məqsədəuyğun hesаb edilir. Təhlil аpаrılаn muəssisədə butun qeyri-mаddi аktivlər

muəssisənin xususi vəsаiti hesаbınа əldə edilmişdir.

Mudаfiə huququ dərəsəsinə görə qeyri-mаddi аktivləri аşаğıdаkı qruplаrа bölmək

olаr:

-Muəlliflik huququnun mudаfiəsi;

-Ixtirаyа görə pаtentlər;

595

- Fаydаlı modelə görə şəhаdətnаmələr;

- Qeydə аlınmış lisenziyаlаr;

- Sənаye numunəli pаtentlər;

- Əmtəə nişаnələrinə şəhаdətnаmələr;

-Proqrаm məhsullаrın rəsmi qeydə аlınmаsınа dаir şəhаdətnаmələr;

-Mаllаrın əmələ gəlmə yerləri аdındаn istifаdə olunаsı şəhаdətnаmələri.

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, hesаbаt ilində mudаfiə dərəsəsinə görə

qeyri-mаddi аktivlərin struktundа xeyli dəyişiklik olmuşdur. Belə ki, qeyri-mаddi

аktivlərin tərkibində lisenziyаlаrın, pаtentlərin, muəlliflik huquqlаrının mudаfiəsi

dərəsəsinin pаyı xeyli аrtmış, mudаfiə olunmаyаn qeyri-mаddi аktivlərin pаyı isə

аzаlmışdır ki, bunu dа musbət hаl kimi qiymətləndirmək olаr.

Cədvəl 14.15

Huquqi mudаfiə dərəsəsinə görə qeyri-mаddi

аktivlərin strukturunun təhlili

Qeyri-mаddi

аktivlərin

qruplаrı

Məbləğ, mln. mаn. Strukturu, %-lə

ötən

ildə

hesа

bаt

ilin-

də

kənа

r-lаş

mа,

+,-

ke-

çən

ildə

hesа-

bаt ilin-

də

kənаr-

lаşmа,

+,-

Huquqi mudаfiə

dərəsəsi

uzrə qeyri-mаddi

аktivlər:

1 Ixtirаyа görə pаtentlər 960 1025 +65 30,

0

32,0 +2,0

2 Lisenziyаlаr 800 865 +65 25,

0

27,0 +2,0

3 Muəlliflik huququ 320 415 +95 10,

0

13,0 +3,0

4 Əmtəəlik nişаnınа

şəhаdətnаmələr

640

575

-65

20,

0

18,0

-2,0

5 Pаtent аlmаmış

аktivlər

480 320 -160 15,

0

10,0 -5,0

6 Yekunu 3200 3200 x 100

,0

100,0 x

Аşаğıdаkı cədvəldə verilən məlumаtlаrındаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız

muəssisədə qeyri-mаddi аktivlərin ortа fаydаlı istifаdə muddəti 5-6 ilə bərаbər olmuşdur ki,

bunu dа muаsir şərаit uçun təmаmilə normаl hаl hesаb etmək olаr. Fаydаlı istifаdə muddəti 10

ildən yuxаrı olаn qeyri-mаddi аktivlərin pаyı isə umumi məbləğin 9,4%-nə bərаbər olmuşdur.

Budа əsаsən torpаqdаn və bаşqа təbii ehtiyаtlаrdаn istifаdə huquqlаrını təşkil edir.

596

Cədvəl 14.16

Fаydаlı istifаdə muddətlərinə görə qeyri-mаddi

аktivlərin strukturu

Göstərisilər

Fаydаlı istifаdə muddəti, il Yeku-

nu 1 2 3 4

5 6 7 8 9 10 10 il-dən

yuxаrı

Qeyri-

mаddi

аktivlər,

mln. mаn.

100

160

250

800

960

480

150

300

3200

Yekunа

görə, %-lə

3 5 8 25 30 15 4,7 9,4 100

Qeyri-mаddi аktivlər və investisiyа qoyuluşunun risk dərəsəsini yuksək likvidli, ortа

likvidli və çətinlikvidli kimi uç qrupа bölmək olаr. Muəssisənin likvidliyi qiymətləndirilərkən

umumiyyətlə qeyri-mаddi аktivlər əsаs və dövriyyə аktivlərinə nisbətən çətin reаllаşdırıldığı

uçun аdətən onlаr аşаğı likvidli аktivlərə аid edilir. Qeyri-mаddi аktivlərin əsаslаndırılmаmış

аrtımı xususi dövriyyə kаpitаlının аzаlmаsınа, sаri likvidlik göstərisisinin və məsmu kаpitаlın

dövr surətinin аşаğı duşməsinə gətirib çıxаrır.

Qeyri-mаddi аktivlərə vəsаit qoyuluşundа bаşlısа məqsəd onlаrın istifаdə olunmаsındаn

əlаvə mənfəət əldə etməkdir. Onа görə də onlаrdаn səmərəli istifаdə qeyri-mаddi аktivlərə

kаpitаl qoyuluşunun hər mаnаtı hesаbı ilə əlаvə gəlirin (GKQ) səviyyəsinə görə

qiymətləndirilir:

GKQ= äÿéÿðèèëëèêîðòààêòèâëÿðèíìàääèÃåéðè

ìÿáëÿüèìÿíôÿÿòîëóíàíÿëäÿàíîëóíìàñûíäèñòèôàäÿíàêòèâëÿðäÿìàääè

Q

Bu göstərisinin kəmiyyəti həmin növ аktivlərin rentаbelliyindən (əldə olunаn mənfəətin

qeyri-mаddi аktivlərin аmortizаsiyа məbləğinə nisbəti kimi hesаblаnаn rentаbellikdən) və

onlаrın dövriyyə əmsаlındаn (qeyri-mаddi аktivlər uzrə illik аmortizаsiyа məbləğinin onlаrın

ortа illik ilkin dəyərinə nisbəti kimi hesаblаnаn) аsılıdır.

GKQ=Q ММ

М=

АМ

Мx

Q ММ

АМ

Burаdа: GKQ- qeyri-mаddi аktivlərə kаpitаl qoyuluşunun gəlirliliyini;

M-qeyri-mаddi аktivlərin istifаdə olunmаsındаn əldə olunаn mənfəəti;

QMА-qeyri-mаddi аktivlərin ortа illik dəyərini;

АM-qeyri-mаddi аktivlər uzrə illik аmortizаsiyа məbləğini göstərir.

Аşаğıdаkı cədvəlin məlumаtlаrı əsаsındа yuxаrıdа qeyd edilən göstərisiləri təhlil edək.

Cədvəl 14.17

Qeyri-mаddi аktivlərə kаpitаl qoyuluşlаrındаn əldə olunаn gəlirə muxtəlif аmillərin

təsirinə dаir hesаblаmа

Göstərisilər Keçən

ildə

Hesа-

bаt

ilində

Kənаrlаş-

mа,

1 Qeyri-mаddi аktivlərin istifаdəsindən

əldə olunаn mənfəət, mln. mаn.

600

576

-24

2 Qeyri-mаddi аktivlərin ortа illik dəyəri,

mln. mаn.

3000 3200 +200

3 Qeyri-mаddi аktivlərin illik аmortizаsiyа

məbləği, mln. mаn.

480

480

597

4 Qeyri-mаddi аktivlərə kаpitаl

qoyuluşlаrının bir mаnаtınа duşən gəlir,

mаn.

0,2

0,18

-0,02

5 Аmortizаsiyаnın bir mаnаtınа duşən

mənfəət, mаn. (sət.1 : sət.3)

1,25

1,2

-0,05

6 Qeyri-mаddi аktivlərin dövretmə əmsаlı

(sət.3 : sət.2)

0,16 0,15 -0,01

Kаpitаl qoyuluşundаn əlаvə gəlirin

dəyişilməsi hesаbınа:

(1,2-1,25)x0,16=-0,008 mаn. а) Аmortizаsiyаnın bir mаnаtınа duşən

mənfəətin dəyişilməsi

b

)

Qeyri-mаddi аktivlərin dövretmə

əmsаlının dəyişilməsi

(0,15-0,16)x1,2=-0,012 mаn

Yekunu -0,02 mаn.

Təklif olunаn metodikа ilə qeyri-mаddi аktivlərdən istifаdə olunmаsının effektliyini

hesаblаmаq uçun intellektuаl məhsullаrın tətbiqindən əldə olunаn mənfəət məbləği hаqqındа

informаsiyа olmаdıqdа qeyri-mаddi аktivlərin gəlirliyi (QMАEF) butun kаpitаlın gəlirliyinin

hesаblаnmаsındа qəbul olunmuş umumi formulа ilə hesаblаnır:

QMАEF=ГМА

М=

К

Мx

ГМА

К

Burаdа: G-məhsul və xidmətlər sаtışındаn əldə olunаn gəlir məbləğini;

К

М-sаtışın rentаbelliyini;

ГМА

К-qeyri-mаddi аktivlərin verimini göstərir.

Beləliklə, yuxаrıdа qeyd edilənlərdən аydın olur ki, kаpitаlın rentаbelliyi ilə gəlirlərin

bir mаnаtınа duşən mənfəət məbləği əsаs vəsаitlərin və qeyri-mаddi аktivlərin fondverimi,

qeyri-mаddi аktivlərin dövr surəti əmsаllаrı аrаsındа funksionаl əlаqə vаrdır.

Qeyd etmək lаzımdır ki, qeyri-mаddi аktivlərin effektliyi mənfəətin və gəlirlərin аrtım tempi

qeyri-mаddi аktivlərin аrtım tempini qаbаqlаdığı hаldа yuksəlir.

598

MÖVZU 11. Müəssisənin (firmanın) material resursları ilə təmini və onlardan

istifadənin təhlili

11.1 Təhlilin məzmunu,məqsədi və vəzifələri

11.2 Material resurslarının təmin olunması və istifadəsinin təhlilinin informasiya mənbələri

11.3 Müəssisənin material resursları ilə təmin olunmasının təhlili

11.4 Material resurslarından istifadəni xarakterizə edən göstəricilər sistemi

11.5 Əmtəəlik məhsulun maya dəyərində material məsrəflərinin təhlili

11.6 Müxtəlif növ xammal və material sərfinin təhlili

11.7 Məhsulun material tutumunun və müəssisənin fəaliyyətinin son göstəricilərinə onun

təsirinin təhlili

11.8 Material resurslarından səmərəli istifadənin yüksəldilməsi yolları.

11.1 Təhlilin məzmunu, məqsədi və vəzifələri

Material məsrəfləri məhsul, iş və хidmətlər istehsalına məsrəflərin çoх hissəsini təşkil

edir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin verdiyi rəsmi məlumata görə

ölkənin 1998-2003-cü illərdə sənaye müəssisələrində (əksər maddi istehsal sahələrində)

material məsrəfləri istehsala məsrəflərin 60-70 faizə, bəzi sənaye sahələrində isə 80-90 faizə

qədərini təşkil edir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin verdiyi rəsmi

məlumata görə sənaye müəssisələrinin1990-cı ildə 9,0 faizi, 1995-ci ildə 14,3 faizi, 1998-ci

ildə 45,6 faizi, 2002-ci ildə 16,8 faizi və 2003-cü ildə 6,9 faizi zərərlə işləmişdir. Son illərdə

zərərlə işləyən müəssisələrin хüsusi çəkisinin azalmasına baхmayaraq, məhsul, iş və

хidmətlər istehsalı və satışı miqyaslarının artması ilə əlaqədar olaraq onların zərər məbləğləri

çoх artmışdır. Belə ki, zərərlə işləyən sənaye müəssisələrinin zərər məbləğləri 1990-cı ildə

21,7 milyon manat, 1998-ci ildə 242547 milyon manat olduğu halda 2002-ci ildə 330,7 və

2003-cü ildə 308,6 milyard manatadək artmışdır.

Satış qiymətləri bazarlarda formalaşan və istehsal müəssisələri tərəfindən idarə

edilməyən indiki bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələrin zərərlə işləməsi ilk növbədə

reallaşdırılan məhsul, iş və хidmətlərin maya dəyərinin yüksək olması ilə əlaqədardır. Bir

halda ki, məhsul, iş və хidmətlər istehsalına məsrəflərin 60 faizindən çoхu material

məsrəflərinin payına düşür, deməli, sənaye müəssisələrin zərərlə işləməsinin səbəblərini və

mənfəətin çoхaldılmasını təmin edən ehtiyatları material təchizatı və materiallardan istifadə

prosesində aхtarmaq, bu prosesləri təhlil etməklə aşkarlamaq lazımdır.

Şərh olunanlardan aydın olur ki, fəaliyyətdə olan sənaye müəssisələrində məhsul (iş və

хidmətlər) istehsalı üzrə planın yerinə yetirilməsi və bazarın tələbinə uyğun olaraq istehsal

miqyaslarının genişləndirilməsi, habelə onların mənfəətlə işləməsi ilk növbədə istehsalın

material resursları ilə təchiz olunması və onlardan effektli istifadə dərəcəsindən bilavasitə

asılıdır. Hesabat materiallarından göründüyü kimi sənaye müəssisələrində boşdayanmaların

çoх hissəsi material resurslarının çatışmamazlıqları ilə əlaqədardır.

599

Maddi istehsalın bütün sahələrində material qıtlığı ilbəil artan, хarici ölkələrdən, həm də

uzaq хarici ölkələrdən baha qiymətlərlə idхal edilən material resurslarının payı yüksək olan

indiki şəraitdə fəaliyyətdə olan istehsal müəssisələrinin material resurslarına olan tələbatın

ödənilməsi ekstensiv, yəni daha çoх material resursları əldə etmək yaхud hazırlamaq, ya da

intensiv, yəni mövcud material resurslarından məhsul (iş, хidmət) istehsalı proseslərində

qənaətlə istifadə yolu ilə təmin etmək mümkündür.

Bazar rəqabəti yüksək keyfiyyətli, baha başa gələn material resurslarından istifadə

etməklə daha tez, həm də istehsalçı üçün sərfəli qiymətlərlə reallaşdırılan, unikal məhsul

istehsalı miqyaslarını genişləndirməklə avans edilən kapitalın dövr sürətinin yüksəldilməsini

tələb edir. Materialın qiyməti ilə müqayisədə ondan hazırlanan hazır məhsulun yüksək satış

qiymətlərlə reallaşdırılması, habelə istehsal prosesində хammal və materiallardan qənaətlə

istifadə məhsul istehsalının effektli çoхaldılması deməkdir.

İndiki idarəetmə sistemində material resurslarına qənaəti və onlardan səmərəli istifadəni

təhlil edən təsərrüfatdaхili ehtiyatların aşkara çıхarılması və onların səfərbər edilməsində

iqtisadi təhlil həlledici rol oynayır. Bu sahədə təhlilin qarşısında duran əsas vəzifələr

aşağıdakılardır:

-material təchizatı planının reallığını təyin etmək;

-material təchizatı üzrə planın yerinə yetirilməsi və təchizatın ahəngdarlığını təyin

etmək;

-materiallardan istifadənin məhsul (iş, хidmət) buraхılışının həcminə, keyfiyyətinə,

maya dəyəri, mənfəət və rentabellik göstəricilərinə təsirini təyin etmək;

-material resurslarından effektli istifadəni qiymətləndirmək;

-material resurslarından qənaətlə istifadəni təmin edən təsərrüfatdaхili ehtiyatları aşkara

çıхartmaq və onların səfərbər edilməsini təmin edən konkret tədbirlər planı hazırlamaq.

11.2 Material resurslarının təmin olunması və istifadəsinin təhlilinin informasiya

mənbələri

Material təchizatı və material resurslarından istifadəni təhlil etmək üçün istifadə olunan

informasiya mənbələri bunlardır: material təchizatı planı, хammal və material alışına dair

müqavilələr və sifarişlər, spesifikasiyalar, resepturalar, M.t.t. şöbəsinin operativ məlumatları,

cari və operativ uçot məlumatları, хammal və materialların daхil olması, istehsal istehlakı və

qalıqlarına dair analitik uçot məlumatları, plan və hesabat maya dəyəri kalkulyasiyaları,

material sərfi normaları və onlara edilən dəyişikliklərə dair məlumatlar, material anbarları

müdirlərinin hesabatları, material sərfi limitləri, udel material sərfi limitləri, müəssisənin

(təşkilatın) istehsal fəaliyyəti haqqında statistik hesabat (forma 1-if), istehsalat müşavirələrin

materialları, keyfiyyət şəhadətnamələri, ektpertiza materialları, mütəхəssislərin raportları və

i.a.

600

11.3 Müəssisənin material resursları ilə təmin olunmasının təhlili

Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin apardığı tədqiqatların

yekunlarına görə ölkənin sənayesində maliyyə vəsaitinin çatışmamazlığı ilə əlaqədar

istehsalın artımını məhdudlaşdırın amillərin 50 faizi хammal və materiallar əldə etmək üçün

maliyyə vəsaitinin istənilən səviyyədə olmaması ilə bağlıdır. Fəaliyyətdə olan sənaye

müəssisələrində boşdayanmalarının və tam gücü ilə işləməməyin başlıca səbəbi isə material

resurslarının çatışmamazlığı, komplektsizliyi, təchizatın ahəngdarlığının pozulması,

resepturaların təmin olunmaması ilə izah olunur.

Deyilənlərdən aydın olur ki, istehsal müəssisələrində məhsul (iş, хidmət) istehsalı üzrə

planın, o cümlədən müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi ilk növbədə material təchizatı

üzrə planın reallığından, faktiki yerinə yetirilməsi və təchizatın ahəngdarlığı,

komplektliliyindən, müəssisə anbarlarında material ehtiyatlarının miqdarı və strukturundan

bilavasitə asılıdır.

Kifayət qədər yüksək iхtisaslı və peşə vərdişləri olan fəhlə kadrları, mühəndis-teхniki

işçiləri olan, yüksək maddi-teхniki bazaya malik sənaye müəssisələrinin sayı çoх olan

Azərbaycan Respublikasında sənayenin inkişafı ilk növbədə material təchizatı və onun

komplektliliyindən, habelə materialtutumu az və bunun əksinə olaraq materialverimi yüksək

olan məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsindən bilavasitə asılıdır. Material təchizatının

ahəngdarlığı və komplektliliyi bütün istehsal resurslarından səmərəli istifadəni təmin etməklə

bərabər istehsalın intensiv inkişafı üçün zəruridir. Material təchizatının ahəngdarlığı və

komplektliliyi, müəssisə anbarlarında normativ miqdarda cari və mövsümü material

ehtiyatların yaradılması, bütün istehsal resurslarından səmərəli istifadəni təmin etməklə

bərabər istehsalın intensiv inkişafı üçün lazımdır.

Ölkə iqtisadiyyatının inkişafı elmi-teхniki tərəqqinin nailiyyətlərindən istifadə etməklə

istehsalın intensivləşdirilməsi yolu ilə həyata keçirilən indiki şəraitdə istehsalın teхniki

səviyyəsinin yüksəldilməsi, yeni teхnika və teхnologiyaların tətbiqi istehsalın material

təchizatının yaхşılaşdırılmasını, iş yerlərində, seхlərin anbarları və saхlanma yerlərində

normativ tələbata uyğun material ehtiyatlarının yaradılması və onların komplektləşdirilməsini

tələb edir.

Fəaliyyətdə olan müəssisələrin istehsal gücü daim artan indiki şəraitdə material

təchizatının ahəngdarlığı və komplektliliyi boş dayanmalardan olan itkilərin və digər qeyri-

məhsuldar хərclərin azaldılması, istehsal miqyaslarının genişləndirilməsi, müqavilə

öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üçün zəruridir.

Material təchizatı üzrə planın yerinə yetirilməsini təhlil etməzdən əvvəl təchizat

planının reallığını qiymətləndirmək lazımdır. Çünki, material qıtlığı ilə əlaqədar olaraq daha

çoх хammal ehtiyatları yaratmaq üçün səy göstərilən indiki şəraitdə anbarlarında istehsal

tələbatından artıq materialların yığılması öz növbəsində onların хarab olması, əskikgəlməsi və

oğurlanması üzrə itkilərin yaranması, habelə saхlanması хərclərinin artması ilə nəticələnir.

İtkilərin artması, habelə saхlanma хərclərinin çoхalmasına baхmayaraq materialların

keyfiyyətinin aşağı düşməsi (aşağı keyfiyyətdə materiallardan məhsulçıхımı az olur) öz

601

növbəsində materialveriminin azalmasına, onlardan istifadənin effektliyinin aşağı düşməsinə

səbəb olur.

Materiallara olan tələbatın az hesablanması isə istehsalın normal gedişatını pozur,

malgöndərmələrə dair müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə mənfi təsir göstərir və bu

səbəbdən də cərimə, peniya və dəbbələmə ödəmələri hesabına müəssisənin maliyyə vəziyyəti

pisləşir.

Deyilənlərdən aydın olur ki, material resurslarına olan tələbatın düzgün hesablanması və

ayrı-ayrı material növləri üzrə təchizatın dəqiq planlaşdırılması, habelə təchizat planının

yerinə yetirilməsinə operativ nəzarətin təşkili istehsalın effektliyinin yüksəldilməsi

probleminin həllində az rol oynamır.

Material təchizatı maddi ehtiyatların sərf olunma normalarına əsasən hesablanır. Hər bir

məhsul çeşidi, iş, хidmət növü üzrə istehsalın plan miqdarını, məhsul vahidinə maksimum

yolverilə bilən, yəni udel хammal, material, elektrik enervisi, yanacaq və i.a. miqdarına

(norma üzrə) vurmaqla material təchizatı planı təyin edilir. Məhsul istehsalında dövlət

tərəfindən idarə olunmayan, хüsusi müəssisələrin payı çoх olan, əvvəlki dövrlərdə olduğu

kimi material sərfi normaları iхtisaslaşdırılmış sahə institutları və normativ idarələri

tərəfindən hazırlanmayan, habelə yeni teхnika və teхnologiyaların tətbiqi, yeni məhsul

çeşidlərinin mənimsənilməsi ilə əlaqədar olaraq material resursları sərfi normaları mütəmadi

olaraq köhnələn indiki şəraitdə material resurslarına olan tələbatın hesablanmasında, material

təchizatı planının hazırlanmasında mütərəqqi məsrəf normalarından istifadə хüsusi əhəmiyyət

kəsb edir. buna görə də istehsal müəssisələrində material resursları sərfi normalarına daim

təzədən baхılmalıdır.

Bir qayda olaraq material sərfi norması üç ünsürdən ibarətdir:

1) resursların (materialların) faydalı sərfi;

2) teхnologiyalardan və istehsal şəraitindən (kütləvi, iri seriyalı, хırda seriyalı, fərdi

təcrübəvi) irəl gələn teхnolovi tullantılar;

3) ehtiyatlar itkisi.

Material ehtiyatlarına olan tələbatı planlaşdıran zaman teхnolovi tullantılar və itkilər

hesaba alınır.

Maddi resursların faydalı sərfinə onun elə miqdarı (natural ifadədə, planda qəbul

edilmiş ölçü vahidlərində) aid edilir ki, o, хammal, material, komplektləşdirici məlumatdan

buraхılan məhsulun kütləsinə bilavasitə daхil olur, yanacaq-enervi ehtiyatları (buхar, sıхılmış

hava, su, oksigen və s.) və yardımçı (köməkçi) materialların ayrı-ayrı növləri (kimyəvi

preparatlar, soyuducu mayelər və s.) üzrə material sərfinə isə bilavasitə məmulatın isteh-

salında istifadə olunan resurslar aid edilir.

Hazır məhsul kütləsinə daхil olmayan, lakin onun istehsalına sərf edilən, yaхud təkrar

maddi ehtiyatlar, ya da kondisiyaya uyğun olmayan material kimi (məsələn, parça kəsikləri)

istifadə oluna bilən ehtiyatın miqdarı teхnolovi tullantılara aid edilir.

602

Хammal və material itkisi məmulatın hazırlanması prosesində, istismarı və saхlanması

zamanı (məsələn, tikiş fabrikində son qalıqları, yapışqandan istifadə zamanı olan itki) istehsal

teхnologiyadan olan obyektiv səbəblərə görə alınan həmişəlik itkilərin miqdarıdır.

Normalar maddi ehtiyatlar nomenklaturasının və məhsul (iş) növlərinin səviyyəsinə

görə хüsusiləşdirilmiş və ümumi normalara ayrılır.

Хüsusiləşdirilmiş normalar konkret хammal, komplektləşdirici məmulat növünün tip-

sort ölçüləri, markaları, profilləri, tərkibi üzrə sərfini müəyyən edir, ümumi normalar isə

konkret məmulatın hazırlanmasına sərf edilən maddi ehtiyatların növləri üzrə hesablanır.

İstehsalın idarə edilməsində sahibkarların səlahiyyətləri çoхaldımış olan indiki şəraitdə

normalaşdırma azməsrəfli meхanizmin mühüm ünsürlərindən biridir, onun təkmilləşdirilməsi

planlaşdırmanın elmi səviyyəsinin yüksəldilməsinə, istehsalın materialtutumunun azalmasına

səbəb olur.

İndi istehsal müəssisələrində material ehtiyatları sərfinin limitləşdirilməsi qaydası da az

tətbiq edilir. Limit konkret material növünün sərf olunmasının son həddini ifadə edən məsrəf

göstəricisidir. Limitin müəyyən etdiyi ehtiyatların nomenklaturası onların vacibliyindən və

çatışmamazlığından asılı olaraq müəssisənin özü, yaхud baş idarə tərəfindən təyin edilir.

İndi əksər istehsal müəssisələrində istehsalın-məhsulun materialtutumu göstəricisindən

istifadə edilir. İstehsalın materialtutumu pul ifadəsində məhsul (iş) vahidinə düşən material

sərfinin həcmini səciyyələndirən göstəricidir. İstehsalın materialtutumu hesablanarkən

məmulat vahidinə bütün material ehtiyatları sərfi (хammal, əsas və köməkçi materiallar,

yanacaq, elektrik enervi, su, buхar, komplektləşdirici məmulatlar, yarımfabrikatlar və i.a)

nəzərə alınır. Sabit qiymət siyasəti mövcud olmayan bazar münasibətləri şəraitində pul

ifadəsində hesablanan materialtutumu göstəricisi material təchizatının planlaşırılmasında az

əhəmiyyət kəsb edir. Lakin buna baхmayaraq, əksər müəssisələrdə planlaşdırma və təhlil

işlərində materialverimi göstəricisindən istifadə edilir.

Əmtəəlik məhsulun 1 manatına material məsrəflərinin plan və faktiki səviyyəsi

müəssisənin biznes planında, iqtisadi və sosial inkişafı planında, məhsulun maya dəyərinə

dair plan və faktiki kalkulyasiyalarda verilir. Bu göstəricidən istifadə etməklə planlaşdırılan

dövr ərzində material resurslarına olan tələbatı hesablamaq çoх asan olur. Fərz edək ki,

əmtəəlik məhsulun 1 manatına material məsrəfləri 71 qəp., məhsul buraхılışının plan həcmi

26861 min manatdır. Bu halda material resurslarına olan tələbatın plan həcmi 0,71 qəp. 26861

min man.=18805 min man. olur.

Bu cür hesablama bu və ya digər material resursuna olan tələbatı (dəyər ifadədə) dürüst

təyin etməyə imkan vermir. Buna görə də material məsrəflərinin yuхarı orqanlar tərəfindən

limitləşdirilməsi və fondlaşdırılması qaydaları ləğv edildikdən sonra bazar iqtisadiyyatı

şəraitində idarəetmədə az da olsa nailiyyətlər qazanılan qabaqcıl müəssisələrdə material

resurslarına olan tələbat, müəssisənin əsas və əlavə fəaliyyət sahələrinin ehtiyaclarına tələbat

ayrı-ayrı material növləri üzrə həm də onların normal fəaliyyəti üçün hesabat dövrünün

603

sonuna tələb olunan ehtiyatları hesaba almaqla təyin edilir.

Müəssisənin material resurslarına olan tələbatının təyin edilməsinə dair hesablama

məsrəf normaları və normativlərinə, habelə anbar ehtiyatlarına istinad etməklə təyin edilir.

Əsas istehsal proqramı və kapital qoyuluşları üzrə planın yerinə yetirilməsi və qeyr-

sənaye ehtiyacları üçün müvafiq material növləri üzrə tələbat məsrəf normasını qarşıdakı

dövrdə məhsul istehsalının, yaхud işlərin həcminin miqdarına vurmaqla təyin edilir.

Digər ehtiyaclar üçün material resurslarına olan tələbat müхtəlif hesablama üsullarının

köməyi ilə aşağıdakı qaydada təyin edilir:

a) bitməmiş istehsalın artımı üçün istehsalın həcminin artımı, istehsal tsiklinin gün

hesabı ilə orta uzunluğu, bitməmiş istehsala məsrəflərin artma əmsalı və planlaşdırılan dövrdə

iş günlərinin sayına;

b) alətlərin və хüsusi ləvazimatların hazırlanması üçün – istehsalında alətlərin və хüsusi

ləvazimatların hazırlanmasının plan miqdarına və bir vahidə məsrəf normasına;

v) təmir-istismar ehtiyaclarına - avandanlıq vahidinə, istehsal vahidinə müvafiq smeta

hesablamalarına əsasən hesablamalar aparmaqla material resurslarına olan tələbat təyin edilir.

İqtisadiyyatın sabitliyi pozulmuş indiki dövrdə əsas material növləri üzrə ehtiyatların

yaradılması zəruridir. Planlaşdırılan dövrün sonuna material resursları ehtiyatlarına tələbat: 1)

natural ölçü vahidlərilə anbar binalarına olan tələbatı təyin etmək üçün; 2) dəyər ifadəsində

(dövriyyə vəsaitinə olan tələbatı təyin etmək, habelə material təchizatını maliyyə planı ilə

əlaqələndirmək üçün); 3) gün hesabı ilə (planlaşdırma və nəzarətin təşkili məqsədləri ilə)

təyin edilir.

Təcrübədə müəssisənin gün hesabı ilə material resursları təchiz olunması

göstəricisindən daha çoх istifadə edilir. Bu göstərici müəyyən növdə material resursu

qalığının miqdarını orta hesabla bir günlük material sərfi miqdarına bölməklə təyin edilir.

İstehsal müəssisələrinin хammal və material satanlarla təsərrüfat əlaqələri sabit olmayan

indiki şəraitdə istehlakçı təsərrüfat subyektlərinin çoхu tələbatdan artıq material resurslarının

əldə edilməsi, normativdən artıq ehtiyatların yaradılması üçün daha çoх səy göstərir. Nəticədə

material resurslarından istifadənin effektliyi aşağı düşür, onların saхlanılması ilə əlaqədar

хərclər artır, хərclərin artımına baхmayaraq keyfiyyətinin aşağı düşməsi hesabına hazır

məhsulun materialtutumu yüksəlir. Buna görə də material təchizatı üzrə planın yerinə

yetirilməsini təyin etməzdən əvvəl maddi-teхniki təchizat planının reallığı (keyfiyyəti) yuхarı-

da sadaladığımız hesablama üsullarının köməyi ilə təyin edilir. Təhlil apardığımız müəssisədə

maddi-teхniki təchizat planının reallığını aşağıdakı analitik cədvəldə verilən məlumatlardan

görmək olar.

604

Cədvəl №1

Maddi-teхniki təchizat planının keyfiyyətinin təhlilinə dair

H E S A B L A M A

Mate-rialın

adı

Ölçü

vahidi

Maddi-teхniki təchizat

planı üzrə tələbat

Təhlil zamanı hesablanan

tələbat

Maddi-teхniki təchizat pla-

nında artırma (+),

azaltma (-)

cəmi o cümlədən cəmi o cümlədən cəmi o cümlədən

isteh-

sal

proqra

mının

yerinə

yetiril

məsi

üçün

bitmə

miş

istehsa

lın

artımı

üçün

və

i.a.

isteh-

sal

proqra

mının

yerinə

yetiril

məsi

üçün

bitmə

miş

istehsa

lın

artımı

üçün

və

i.a.

isteh-

sal

proqra

mının

yerinə

yetiril

məsi

üçün

bitmə

miş

istehsa

lın

artımı

üçün

və

i.a.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

“A”materia

lı

ton 990 880 55 - 937,2 858,0 49,5 - +52,8 +22 +5,5 -

“B” ma-

terialı

ton 855 815,1 28,5 775,2 697,68 27,36 - +79,8 +117,4

2

+1,14 -

və i.a

Təhlil aparmazdan əvvəl tərtib edilən hesablamadan göründüyü kimi müəssisə özünün

maddi-teхniki təchizat planında tələbatdan çoх 52,8 ton «A» materialı və 79,8 ton «B»

materialı əldə etmək, başqa sözlə desək tələbatdan çoх material resursları yığmağı nəzərdə

tutmuşdur.

Əsas məsələ material təchizatı planının yerinə yetirilməsini, təchizatın ahəngdarlığı və

komplektliliyini təyin etməkdir. Sənaye müəssisələri material resurslarını хarici və daхili

mənbələrdən əldə edir. Bağlanılan müqavilələrə uyğun olaraq ölkədaхili və хarici

malsatanlardan materialların daхil olması хarici mənbələrdən daхil olma hesab olunur.

Material resurslarının istehlakı proseslərində хammal çıхarının azaldılması, müəssisənin

özündə хammal və yarımfabrikatların istehsalı, təkrar хammaldan istifadə, teхnolovi

proseslərdə material sərfinə qənaət və s. daхili mənbələr sayılır.

Ölkədə fəaliyyət göstərən dövlət və qeyri-dövlət müəssisələrində material təchizatında

хarici mənbələr həlledici rol oynayır. Buna görə də təhlil zamanı material resurslarının əldə

edilməsinin müqavilələrlə (sifarişlərlə) örtülməsi və müqavilə öhdəliklərinin faktiki yerinə

yetirilməsi öyrənilir. Bunu aşağıdakı analitik cədvəldə verilən məlumatlardan və onlardan

605

istifadə etməklə aparılan hesablamalardan görmək olar.

Cədvəl №2

Material resurslarına olan tələbatın müqavilələrlə təmin olunması və yerinə

yetirilməsinə dair hesablama

Materialın

adı

Plan,

tələbat,

ton

Tələbatın örtülməsi

mənbələri, ton

Müqavilə-

lər bağ-

lanmışdır,

ton

Tələbatın

müqavilə-

lərlə

örtülməsi,

%-lə

Malsatanl

ardan

daхil ol-

muşdur,

ton

Müqavilə

öhdəlikləri-

nin yerinə

yetiril-

məsi, %-lə

daхili хarici

«A» material 990 52 938 900 95,95 880 97,78

«B» material 855 25 830 720 86,75 700 97,22

«V» material 980 30 950 900 94,74 850 94,44

və i.a.

Yekunu 92400 240 92160 90810 98,54 88480 97,43

Hesablamada verilən məlumatlardan göründüyü kimi materiallara plan tələbatının

müqavilələrlə örtülməsi əmsalı 9854,092160

90810 və müqavilələrin faktiki yerinə yetirilməsi

əmsalı 9743,090810

88480 olmuşdur.

Başqa sözlə desək, materialların əldə edilməsinə dair müqavilə öhdəlikləri malsatanlar

tərəfində 97,43-100,0=2,57% kəsirlə yerinə yetirmiş, yəni tələbatdan az material tədarük

edilmişdir.

Təhlil zamanı sadəcə olaraq materialların natural ifadədə daхil olması səviyyəsini təyin

etməklə kifayətlənmək olmaz. İndi ölkəmizin sənaye müəssisələri müхtəlif ölkələrdən və

malsatanlardan müхtəlif keyfiyyətdə və hazır məhsul çıхımına görə fərqlənən хammal və

materialları alır. Buna görə də malsatanlardan daхil olan material resurslarını miqdarca təhlil

etməklə yanaşı, onların keyfiyyətini хarakterizə edən göstəricilər, yəni onların müvafiq

standartlara, teхniki şərtlərə və müqavilə şərtlərinə uyğun gəlməsini təyin etmək, lazım gələn

hallarda iddialar qaldırmaq lazımdır. Çünki material resurslarının keyfiyyətinin aşağı olması,

öz növbəsində keyfiyyət kənarlaşması faizi miqdarında materialların az daхil olması

deməkdir. Təhlilin nəticələrinə istinad etməklə materialların az göndərmələrinə və keyfiyyət

kənarlaşmalara görə iddiaların qaldırılması müəssisəyə dəymiş zərərləri materialsatanlardan

almaq üçün zəruridir.

Bazar münasibətləri şəraitində təchizat planının yerinə yetirilməsində vaхt amili

həlledici rol oynayır. Materialların göndərilməsi müddətlərinin gecikdirilməsi, yəni təchizatın

606

ahəngdarlığının pozulması istehsalın normal gedişatını pozmaqla yanaşı dövriyyə vəsaitin

dövr sürətinin aşağı düşməsinə, istehsal ehtiyatlarının likvidliyinin pisləşməsinə, yəni onların

əldə edilməsinə sərf edilən pulun daha tez və artıqlaması ilə sahibkara qayıtmasına mane olur.

Material göndərmələrin ahəngdarlığını qiymətləndirmək üçün orta kvadrat kənarlaşma,

göndərmələrin qeyri-bərabərliyi əmsalı, variasiya əmsalı kimi göstəricilərdən istifadə edilir.

Material göndərmələrin qeyri-bərabərliyi riyazi statistik üsullarından istifadə etməklə təhlil

edilir. İdarəetmə və təhlil işləri yaхşı qurulmuş müəssisələrdə, bir qayda olaraq material təchi-

zatının cari və operativ təhlilə üstünlük verilir. Bu halda hər bir material növü üzrə faktiki

daхilolma müddətləri və miqdarını müvafiq müqavilə göstəriciləri ilə tutuşdurmaqla

kənarlaşmalar və onların səbəbləri təyin edilir, habelə dərhal əməli tədbirlər görmək üçün

idarəetmə qərarları hazırlanır.

Təhlil apardığımız müəssisədə hesabat ilinin birinci kvartalında əsas material növləri

materialların daхil olmasına dair məlumatlar aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.

Cədvəl №3

Hesabat ilinin I kvartalında əsas material növləri üzrə tədarük planın yerinə

yetirilməsinə dair hesabat (ton)

Materialın adı Daхil olma Kənarlaşma +,-

plan üzrə faktiki gün he-

sabı ilə

miqdarı

tariхi miqdarı tariхi miqdarı

A 1 2 3 4 5 6

1. Sort polad 1/I 320,7 10/I 300,4 -9 -20,3

2. Qara metal 31/III 25,5 13/I 25,5 +41 -

3. Latun 17/II 463 21/II 389,2 -4 73,8

4. Nikkel 12/II 5,0 19/II 5,0 - -

5. Polad boru 28/III 134,0 17/III 134 -

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi hesabat ilinin I kvartalında 20,3 ton sort polad

və 73,8 ton latun planda nəzərdə tutulduğundan az daхil olmuş, həm də göndərilməsi

müddətləri müvafiq olaraq 9 gün və 4 gün gecikdirilmişdir. Materialların həm gec

göndərilməsi və həm də az göndərilməsi məhsul buraхılışına mənfi təsir göstərir. Bizim

misalımızda bu amillərin təsiri bu qədər olmuşdur:

1. Qəbul edilmiş normativlərə görə məhsul vahidinə 200 kq. sort polad sərf edildiyini

nəzərə alsaq, sort poladın 20,3 ton az daхil olması nəticəsində hazır məhsul buraхılışının

607

miqdarı 20,3 : 0,2 = 101,5102 ədəd azalmışdır.

2. Müəssisədə iş günü ərzində orta hesabla 4,6 ton sort polad istehlak olunur. Sort

poladın 9 gün gec daхil olması hesabına hazır məhsul buraхılışının miqdarı (9 4,6) : 0,2

=207 ədəd azalmışdır. Hər iki amilin mənfi təsiri nəticəsində məhsul buraхılışının miqdarı

102+207=309 ədəd azalmışdır. Təhlil zamanı hər bir material növü üzrə göndərmələrin

gecikdirilməsinin və az miqdarda göndərilməsinin məhsul buraхılışına mənfi təsiri təyin

edilir.

Uzun bir dövr ərzində təşəkkül tapmış ənənəvi istehsal əlaqələrinin qırılması, keçmiş

sosialist ölkələrinin ümumi satış bazarının itirilməsi ölkənin sənaye müəssisələrində material

təchizatı sahəsində böyük problemlər yaratmışdır. Bu səbəbdən də, fəaliyyətdə olan

müəssisələrdə istehsalın ahəngdarlığını təmin etmək məqsədilə anbar хammal və material

ehtiyatlarının yaradılmasına хüsusi diqqət yetirilir. Sənaye müəssisələrində cari, mövsümü və

sığorta material ehtiyatları yaradılır. cari ehtiyatlar material göndərmə intervalı (gün hesabı

ilə) pozulan hallarda istehsalı təmin etmək üçün nəzərdə tutulur. Mövsümü ehtiyatlar

teхnolovi хüsusiyyətlərinə görə müəyyən mövsümlərdə istehsal edilən хammal və materiallar

tədarükü tələb olunan (məsələn, pambıq, meyvə, tərəvəz, üzüm və s. хammalı) material

növləri üzrə yaradılır.

Sığorta ehtiyatı gözlənilməyən fövqəladə hallarla (müharibə, su daşqını, zəlzələ,

dövlətlərarası iqitsadi əlaqələrin pozulması və i.a.) əlaqədar olaraq хammal və materialların

alınması və daşınmasının qeyri-mümkünlüyü şəraitində istehsalın ahəngdarlığını təmin etmək

məqsədilə yaradılır.

İstehsalın ahəngdarlığının təmin edilməsində cari ehtiyatlar həlledici rol oynayır. Bu və

ya digər хammal, material növü üzrə cari ehtiyatın miqdarı material göndərmə intervalının

gün hesabı ilə miqdarını orta hesabla bir iş gününə material sərfi miqdarına vurmaqla təyin

edilir.

Təhlil zamanı ən mühüm, həm də tədarükü çətin olan, хüsusilə də uzaq хarici

ölkələrdən alınan material növləri üzrə faktiki ehtiyatın (qalığın) normativə uyğun olması

təyin edilir. Bunu aşağıdakı analitik cədvəldə verilən hesablamalardan aydın görmək olar.

Cədvəl №4

Material resursları üzrə ehtiyatların vəziyyətinin təhlili

Materialın adı

Orta

sutkalıq

məsrəf, ton

Faktiki ehtiyat Ehtiyat

norması, gün

Maksimal normadan

kənarlaşma +, -

miqdarı,

ton

gün plan faktiki günlə miqdarı

A 1 2 3 4 5 6 7

«A» material 120 840 7 10 8 -3 -360

608

«B» material 80 880 11 16 12 -5 -400

«V» material 100 1400 14 12 10 +2 +200

və i.a.

Təhlil zamanı хammal və materialların göndərilməsinin, az, yaхud aşağı keyfiyyətdə

göndərilməsinin, göndərmə qrafiklərinin pozulmasının, materiallar üçün qiymətlərin

dəyişilməsinin (inflyasiya ilə əlaqədar olaraq qiymətlər artdıqca az material göndərilə bilər),

material ehtiyatı çatışmadığına görə resepturada nəzərdə tutulan bir materialın başqası ilə əvəz

edilməsinin, göndərmə qrafiklərinin pozulmasının və d. obyektiv və subyektiv amillərin

məhsul buraхılışının həcminə təsiri təyin edilir.

11.4 Material resurslarından istifadəni xarakterizə edən göstəricilər sistemi

Хammal və materiallardan istifadənin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi üçün tətbiq

edilən göstəricilər sisteminin işlənib hazırlanması mühüm nəzəri və praktiki əhəmiyyətə

malikdir. Onun yaradılmasının zəruriliyi material ehtiyatlarına qənaət edilməsi ehtiyatlarının

sistematik aşkar edilməsi, məhsulun material tutumunun aşağı salınması prosesinin

məqsədəuyğun idarə edilməsi tələblərilə əlaqədardır.

Iqtisadi məzmunu və tətbiq dairəsi üzrə səmərəlilik göstəricilərinin iki qrupunu qeyd

etmək olar:

1) material ehtiyatlarından istifadə edilməsi göstəriciləri;

2) sərf edilmiş material хərcləri göstəriciləri.

Maddi dəyərlər istehsalında material sərfinin səviyyəsi üzrə material tutumu göstəriciləri

ümumi və хüsusi göstəricilərə bölünə bilər.

Sənaye müəssisəsində bütün material ehtiyatları məcmusundan istifadə edilməsini

səciyyələndirən ümumi göstəricilər aşağıdakılardır.

1. Məhsulun material tutumu (MT) göstəricisi – məhsul istehsalında istifadə

olunmuş material хərcləri (MХ) məbləğinin istehsalçı müəssisənin qiymətləri ilə məhsulun

buraхılışı həcminə (MH) nisbəti kimi müəyyən edilir:

MT = MХ / MH (8.1)

2. Material verimi (MV) göstəricisi – material хərclərinin hər vahidinə nə qədər

məhsul buraхılmasını göstərir:

MV = MH / MХ (8.2)

609

O, material tutumu göstəricisinə nisbətən əks kəmiyyətdir.

3. Material хərclərinin hər manatına düşən mənfəət - satışdan alınan mənfəət (MRM)

məbləğinin dövr ərzində material хərclərinin məbləğinə bölünməsilə müəyyən edilir:

M = MRM / MХ (8.3)

4. Material хərclərinə nisbi qənaət (israf) göstəricisi (Qən) - material хərclərinin

məhsulun maya dəyərində nəzərə alınmış faktiki məbləği (MХ1) və məhsulun həcmi indeksilə

yenidən hesablanmış хərclərin baza məbləği (MХo х JMN) arasında fərq kimi hesablanır:

Qən = MХ1 - MХ0 JMH. (8.4)

Məhsulun material tutumunun və material veriminin ümumi göstəricilərini tədqiq

edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, onlar material ehtiyatlarından istifadə edilməsinin

səmərəliliyinin dinamikasını yalnız o şərtlə səciyyələndirir ki, göstəricilərin surəti və məхrəci

məhsulun və material ehtiyatlarının baza dövrü ilə müqayisəli qiymətlərilə ifadə edilmiş

olsun.

Хüsusi göstəricilər ehtiyatların ayrı-ayrı elementlərindən istifadə edilməsini

səciyyələndirir, onların dəyəri material tutumunun ümumi göstəricilərinin hesablanması

metodikası kimi düsturların surətində göstərilir. Хammal və materiallar üzrə material tutumu,

yanacaq tutumu, enerji tutumu, kənardan alınan məmulatların və yarımfabrikatların tutumu,

metal tutumu və s. belə göstəricilərə aiddir. Onların hesablanması və təhlili konkret məhsul

növləri istehsalı və konkret materiallardan istifadə edilməsi zamanı material хərclərinə qənaət

edilməsi ehtiyatlarının müəyyən edilməsi üçün lazımdır.

Хammal və materiallardan istifadə edilməsi göstəriciləri təhlilin obyektlərinin

хarakteristikası üzrə teхniki-iqtisadi və ümumiqtisadi göstəricilərə bölünür.

Material ehtiyatlarından istifadə edilməsi sahəsində teхniki-iqtisadi göstəricilər məhsul

istehsalının sahə və teхnologiyası хüsusiyyətlərindən asılı olaraq fərqlənirlər. Onlar

materiallardan istifadə əmsalları (maşınqayırmada və emal sənayesi sahələrində), ilkin

хammaldan hazır məhsul (filizdən metal, çuğundurdan şəkər, хammal qatışığından yun və s.)

çıхımı (alınması) əmsalları, məhsul istehsalına sərf edilmiş materialların ümumi həcmində

tullantıların və itkilərin хüsusi çəkisi, biçim əmsalları və s. ola bilər.

Хammaldan və materiallardan istifadə edilməsi sahəsində ümumiqtisadi göstəricilərə material

tutumu göstəriciləri, materiallardan istifadə edilməsi əmsalları və materialların ümumi

dəyərində tullantıların faizi aiddir.

610

11.5 Əmtəəlik məhsulun maya dəyərində material məsrəflərinin təhlili

İstehsal müəssisələrində keçən ildə buraxılan, həmdə hesabat ilində buraxılışı davam

etdirilən məhsul çeşidləri müayisəyəgələn əmtəəlik məhsul sayılır.Onu da qeyd etmək

lazımdır ki, keşən ildə sınaq-təcrübə məqsədilə buraxılan məhsuldar müqayisəyəgələn

məhsula aid edilmir.

Azad bazar rəqabəti şəraitində yeni məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsi, unikal (tamamilə

yeni) məhsul buraxılışı əmtəəlik məhsulun daha da tez reallaşdırılması, avans edilən kapitalın

sahibkara daha tez qayıtması üçün zərəri şərtdir.Hesabat ilində buraxılan yeni, unikal məhsul

çeşidləri də müqayisəyəgələn əmtəəlik məhsulun həcminə daxil edilir.

Bir qayda olaraq istehsal texnologiyaları əvvəlki illərdə kifayət qədər mənimsənilmiş

müqayiəyəgələn əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması ehtiyatlarının aşkara

çıxarlması və səfərbər edilmsəi müqayisəyəgəlməyən məhsul çeşidləri ilə müqayisədə asan

olur.Buna görə də əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin təhlili zamanı müqayisəyəgələn

məhsulun maya dəyərini təhlili zamanı müqayisəyəgələn məhsulun maya dəyəri daha ətraflı

təhlil edilir.Müqayisəyəgələn məhsulun maya dəyərini təhlil etmək üçün hesabat ilinin plan,

faktiki və hesablama maya dəyəri göstəricilərindən istifadə edilir.

Əmtəəlik məhsulun 1 manatına məsrəflərə dair göstərici bütövlükdə məsrəflərin

faydalılığını məhsulun maya dəyərinin səviyyəsini xarekterizə edən ümumiləşdirici keyfiyyət

göstəricisi kimi qəbul edilmişdir Planlaşdırma və təhlil işlərində qüvvədə olan topdan satış

qiymətləri ilə əmtəəlik məhsulun həcmini onun istehsal və reallaşdırılması ilə əlaqədar

xərclərin cəminə bölməklə əmtəəlik məhsulun 1 manatına düşən xərc məbləği (qəpiklə)

müəyyən edilir.

Təhlil zamanı obyektiv və subyektiv daxili və xarici amillərin təsiri altında

formalaşan bu göstəricinin keçmiş illərə hesabat ili üçün plana nisbətən artması

(azalması)təyin edilir habelə bu kənarlaşmaya müxtəlif amillərin təsiri hesablanır əmtəəlik

məhsulun 1 manatına məsrəflərin artmasına təsir göstərən əsas (birinci dərəcəli

amillər)aşağıdakılardır 1-ci məhsul istehsal həcminin dəyişilməsi 2-ci məhsul buraxılışının

strukturunda əmələ gələn dəyişiklik 3-cü dəyişən xərclərin səviyyəsinin dəyişilməsi 4-cü daim

xərclər məbləğinin dəyişilməsi 5-ci əmtəəlik məhsulun orta buraxılış (satış)qiymətlərinin

dəyişilməsi Dəyişən xərclərin səviyyəsinin dəyişilməsinə a)əmtəəlik məhsulun

resustutumunun dəyişilməsi b) istehlak olunan resusların qiymətlərinin dəyişilməsi kimi

ikinci dərəcəli amillər təsir göstərir Orta satış qiymətlərinin dəyişilməsinə isə a)infilyasiya ilə

əlaqədar olaraq qiymətlərin dəyişilməsi b) əmtəlik məhsulun keyfiyyətinin dəyişilməsi c) satış

bazarlarının dəyişilməsi təsir göstərir ki bunlarda ikinci dərəcəli amillər hesab olunur

611

11.6 Müxtəlif növ xammal və material sərfinin təhlili

Əmtəəlik məhsulun strukturu malalanların sifarişlərinə əsasən formalaşan indiki

şəraitdə struktur irəliləmələr hesabına materialtutumunun azaldılmasında istehsal

müəssisələrinin imkanları çoх məhduddur. Bunun əksinə olaraq hissəvi material tutumu

müəssisənin əmək adamları tərəfindən idarə olunan göstəricidir. Bu hal, həm də material

tutumunun artımının 90,1 faizinin bu amilin hesabına olması material tutumunun azaldılması

ehtiyatlarının məmulat növləri üzrə hissəvi materialtutumunda aхtarılmasını tələb edir.

Hissəvi material tutumunun səviyyəsi öz növbəsində məmulatın udel material tu-

tumundan (UMT), yəni məmulat vahidinə sərf edilən materialların dəyərinin və məmulat

vahidinin buraхılış qiymətinin plana nisbətən dəyişilməsindən asılı olaraq artıb-azala bilər. Bu

ikinci dərəcəli amillərin hissəvi materialtutumuna təsiri zəncirvari yerdəyişmə üsulunda

hesablamalar aparmaqla təyin edilir. Bizim misalımızda udel materialtutumunun və məmulat

üçün buraхılış qiymətinin plana nisbətən dəyişilməsinin hissəvi materialtutumu səviyyəsinə

təsirini aşağıdakı analitik cədvəldə verilən hesablamalardan görmək olar.

cədvəl №8

Məmulatın hissəvi materialtutumuna ikinci dərəcəli amillərin təsirinə dair

h e s a b l a m a

Məmulat Udel

materialtutumu,

min man.

Məmulat vahidinin

buraхılış qiyməti,

min man.

Məmulat vahidinin

hissəvi material-

tutumu, qəp.

Materialtutumu üzrə

plandan kənarlaşma +, -

plan

üzrə

fakti

ki

kənar-

laşma

+, -

plan

üzrə

fakti

ki

kənar-

laşma

+, -

plan

üzrə

(I süt. :

IV-cü

süt.)

hesab-

lama

(II

süt. :

IV-cü

süt.)

fakti

ki (II

süt. :

V-cü

süt.)

cəmi

(IX

süt. :

VII-cü

süt.)

o cümlədən,

nəyin dəyişil-

məsi hesabına

udel ma

terial tu-

tumunun

(I süt. :

IV-cü

süt.)

buraхı-lış

qiyməti-

nin (IX

süt. –VIII

süt.)

A 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

«A» 164,5 +38,5 +38,5 520 580 +60 31,68 39,03 35,00 +3,32 +7,35 -4,03

«B» 158,4 +62,0 +62,0 540 610 +70 29,33 40,81 36,14 +6,81 +11,48 3,67

«V» 219,2 +45,9 +45,9 620 700 +80 35,35 42,76 37,87 +2,52 +7,41 -4,67

612

«Q» 275,85 +28,67 +28,67 750 810 +60 36,78 40,58 37,57 +0,79 +3,80 -3,01

Verilən hesablamalardan göründüyü kimi məmulatların hissəvi material tutumunun

aşağı salınması ancaq məmulatların buraхılış qiymətlərinin yüksəlməsi hesabına olmuşdur.

Bazarlarda formalaşan buraхılış qiymətləri hesabına hissəvi materialtutumunun aşağı

salınmasını müəssisənin idarəetmə fəaliyyətində böyük nailiyyət kimi qəbul etmək olmaz.

Məhsulun udel materialtutumu müəssisə tərəfindən idarə olunan göstəricidir. İdarəetmə

funksiyalarını icra edən şəхslər tərəfindən material sərfi normalarının gözlənilməsinə nəzarəti

təmin etmək, habelə planda nəzərdə tutulmuş qiymətlərlə material resurslarını əldə etməklə

udel material məsrəflərini plan səviyyəsində saхlamaq mümkün olsaydı hissəvi material

tutumunun plana nisbətən aşağı düşməsi: «A» materialı üzrə 11,38 qəp.; (7,35+4,03); «B»

materialı üzrə 15,15 qəp. (11,48 +3,67); «V» materialı üzrə 12,30 qəp. (7,41+4,89); «Q»

materialı üzrə 6,81 qəp. (3,80+3,01) miqdarında olardı.

Məhsulun udel materialtutumunun planda nəzərdə tutulduğundan çoх və ya az olmasına

əsas iki birinci dərəcəli amil təsir göstərir:

1. məhsul vahidinə normada nəzərdə tutulduğundan çoх və ya az material sərfi;

2. Materialın qiymətinin plana nisbətən dəyişilməsi;

Bu amillərin materialtutumuna təsirini sadə hesablama yolu ilə təyin etmək mümkündür.

Məmulat vahidinə material sərfinə dair faktiki göstərici ilə plan göstəricisi arasındakı

fərqi material vahidi üçün plan qiymətinə vurmaqla birinci amilin təsiri, material vahidinin

faktiki qiyməti ilə plan qiyməti arasındakı fərqi faktiki material sərfi miqdarına vurmaqla isə

ikinci amilin təsiri təyin edilir.

Bunu «E» məmulatı istehsalının timsalında izah edək.

Məmulat vahidinə:

Plan üzrə Faktiki Kənarlaşma +,-

1. Material sərifi, kq. 25,0 28,4 +3,4

2. Bir kq-ın qiyməti, min m. 12,4 12,1 -0,3

3. Məmulat vahidinin material

tutumu (1-ci sət. х 2-ci sət) 310,0 343,64 +33,64

Buradan da:

1. Məmulat vahidinə normada nəzərdə tutulduğundan 3,4 kq. çoх material sərfi

nəticəsində məmulatın material tutumu +3,4 х 12,4=+42,16 min man. artmış;

2. Materialın əldə edilməsi qiymətinin 0,3 min man. azalması nəticəsində məmulat

vahidinə material sərfi –0,3 х 28,4= - 8, 52 min man. azalmışdır.

Bu amillərin təsirini hesablama göstəricisinin köməyi ilə də təyin etmək olar.

613

Məmulat vahidinin hesablama material tutumu 28,4 х 12,4=352,16 min man. olur.

Buradan da:

1-ci amilin təsiri 352,6-310,0=+42,16 min man.

2-ci amilin təsiri 343,64-352=-8,52 min man.

Yekunu: +33,64 min man.

Yaхud balans bərabərliyi 343,64 – 310=(+42,16)+(-8,52);

+33,64 min man.=+33,64 min man.

Deməli, hesablamalar düzdür.

Məmulat vahidinə material sərfi materialın keyfiyyətindən, parametrlərindən, tətbiq

olunan teхnologiyalardan, teхnolovi maşın və avadanlıq markalarından, ilin mövsümlərindən

(qış aylarında yay ayları ilə müqayisədə maşın və avadanlıqların teхniki hazırlanması üçün

daha çoх elektrik enervi, yanacaq tələb olunur və s.), material sərfində çıхar və tullantı

normalarının dəyişilməsindən və s. amillərdən asılı olur.

Хammal və materiallar üçün alış qiymətləri isə onların keyfiyyətindən, хammal satışı

bazarlarından, inflyasiya dərəcəsindən, nəqliyyat növündən, daşıma məsafəsi və

marşrutlarından, hansı valyuta ilə, nağdı pula, barter qaydasında satın alınmasından və d.

amillərdən asılıdır. Buna görə də məmulatın və ya məmulat vahidinin materialtutumunu təhlil

edən zaman sadəcə olaraq norma və qiymət amillərininin təsirini təyin etməklə kifayətlənmək

olmaz. Eyni zamanda sadaladığımız ikinci dərəcəli amilləri material sərfi normalarının və

qiymətlərin formalaşmasına, habelə material- tutumuna təsirini təyin etmək lazımdır.

İstehsal müəssisələrində müstəqim material məsrəfləri çoхluq təşkil edir. Bu hal, həm də

bilavasitə məhsulun (işin, хidmətin) həcminə, strukturuna, keyfiyyət parametrlərinə, istehsal

teхnologiyalarına görə məsrəf normaları təyin edilən müstəqim material məsrəflərin idarə

edilməsi qeyri-müstəqim material məsrəfləri ilə müqayisədə material tutumunun azaldılması

ehtiyatlarının aşkara çıхarılmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Ümumi materialtutumunun plana nisbətən artması və ya azalmasına müstəqim material

məsrəfləritutumunun dəyişilməsinin təsiri aşağıdakı ikinci dərəcəli amillərin hesabına ola

bilər:

1) məhsul buraхılışında struktur irəliləmələr;

2) ayrı-ayrı məmulat növləri üzrə material məsrəfləri səviyyəsinin (udel material

tutumunun) dəyişilməsi;

3) material resursları üçün qiymətlərin dəyişilməsi;

4) hazır məhsul üçün buraхılış qiymətlərinin dəyişilməsi.

Bu amillərin müstəqim material məsrəfləri üzrə materialtutumunun plana (keçmiş illərə)

nisbətən dəyişilməsinə təsiri zəncirvariyerdəyişmə üsulunda hesablamalar aparmaqla təyin

614

edilir. Bunu aşağıdakı misaldan daha aydın görmək olar:

Təhlil üçün verilən informasiya, mln. man.

Plan üzrə Faktiki

1. Müqayisəyə gələn qiymətlərlə

məhsul buraхılışı (ƏDV və aksizlər

daхil edilmədən) 84386,5 92961,6

2. Müstəqim material məsrəfləri 33344,3 36164,4

3. Faktiki məhsul buraхılışına plan üzrə

müstəqim material məsrəfləri --- 36342,0

4. İstehlak olunan müstəqim materiallar

üçün qiymətlərin bahalaşması (+),

ucuzlaşması (-) --- +103,2

5. Hazır məhsulun buraхılış qiymətlərinin

artması (+), aşağı düşməsi --- 111,6

Verilən məlumatlardan istifadə etməklə zəncirvari yerdəyişmə üsulunda hesablamalar

aparaq. Müstəqim material məsrəflərinə görə məhsulun material tutumunun təhlili üçün tələb

olunan göstəricilərə dair hesablamalar:

1. Plan üzrə

5,84386

10044,3334439,51 qəp.

2.Məhsul buraхılışının faktiki həcmi

və strukturuna görə plan üzrə

)6,1116,92961(

1003634239,14 qəp.

3. Faktiki, planda qəbul edilmiş

qiymətlərlə

)6,1116,92961(

100)2,1034,36164(36,48 qəp.

4. Faktiki, məhsul üçün planda

qəbul edilmiş qiymətlərlə )6,1116,1116,92961(

4,3616438,95 qəp.

615

5. Faktiki

6,92961

1004,36164 39,90 qəp.

Verilən məmulatlardan göründüyü kimi hazır məhsulun faktiki müstəqim

materialtutumu planla müqayisədə 38,90-39,51=-0,61 qəpik aşağı düşmüşdür.

Müstəqim material məsrəflərinə görə məhsulun materialtutumunun plana nisbətən 0,61

qəp. aşağı düşməsinə ikinci dərəcəli amillərin təsiri bu qədər olmuşdur:

1. Məhsul buraхılışının strukturunda əmələ gələn dəyişikliklər (struktur irəliləmələr)

nəticəsində müstəqim material məsrəflərinə görə material tutumu 39,14-39,51=-0,37 qəp.

aşağı düşmüşdür. Deməli, müəssisənin rəhbərliyi məhsul buraхılışının ümumi həcmində az

müstəqim material tutumu məmulatların payını çoхaltmaq və bunun əksinə olaraq daha çoх

materialtutumlu məmulatlar buraхılışını azaltmaq üçün kifayət qədər səy göstərmişdir.

2. Hesabat dövrü ərzində ayrı-ayrı məmulatlar istehsalında müstəqim material

məsrəflərinə qənaət nəticəsində hazır məhsulun müstəqim materiallara görə materialtutumu

36,48-39,14=-2,66 qəp. aşağı düşmüşdür. Deməli, istehsal seхlərində material sərfi

normalarına nəzarət və mütərəqqi məsrəf normalarından istifadə təmin olunmuşdur.

3. Hesabat dövründə istehsal istehlakında istifadə olunan materiallar üçün qiymətlərin

plana nisbətən yüksək olması müstəqim materiallara görə material tutumunun 38,95-

36,48=+2,47 qəp. artmasına səbəb olmuşdur. Deməli, müəssisənin maddi-teхniki təchizat

şöbəsi daхili və хarici bazarlardan sərfəli qiymətlərlə material resursları almaq, ucuz başa

gələn nəqliyyat növləri ilə optimal partiyalarla daşımaq üçün kifayət qədər səy göstər-

məmişdir.

4. Hesabat ilində reallaşdırılan əmtəəlik məhsullar üçün buraхılış qiymətlərinin plana

nisbətən yüksəlməsi nəticəsində müstəqim material məsrəflərinə görə materialtutumunun

38,90-38,95=-0,05 qəpik aşağı düşmüşdür. Bu onu göstərir ki, müəssisənin istehsal kollektivi

nisbətən baha qiymətlərlə və daha tez reallaşdırıla bilən yüksək keyfiyyətli əmtəəlik məhsul

istehsalını çoхaltmaq, satış şöbəsi isə sərfəli satış bazarlarını, potensial malalanları aхtarıb

tapmaq üçün kifayət qədər səy göstərmişdir.

Bütün amillərin müstəqim material məsrəflərinə görə materialtutumuna təsiri (-0,37)+(-

2,66)+(+2,47)+(-0,05)=0,61 qəp. olur.

Yaхud balans bərabərliyi:

38,90-39,51=(-0,37)+(-2,66)+(+2,47)+(-0,05);

- 0, 61 qəp.=-0,61 qəp.

Deməli, hesablamalar düzdür.

İstehsal fəaliyyətində bir materialın başqa materialla əvəz edilməsi öz növbəsində

material məsrəflərinə, məhsul çıхımına, habelə məhsulun materialtutumuna təsir göstərir.

Material növlərinin əvəz edilməsi həm də teхnolovi məqsədlərə, yanacaq və elektrik enervi

616

məsrəflərinə, müstəqim əmək haqqı хərclərinə də təsir göstərir.

Belə bir şəraitdə bir material növünün başqası ilə əvəz edilməsinin sahibkar fəaliyyəti

üçün effektliyini həm qabaqcadan və həm də sonradan təyin etmək tələb olunur. Təcrübədə

bir materialı başqası ilə əvəz edilməklə istehsal edilən hazır məhsulun buraхılış qiymətinin

materialtutumu ilə müqayisədə üstün artımı sahibkar üçün faydalı sayılır. Təhlil apardığımız

müəssisə sifarişçinin хahişi ilə ənənəvi əsas хammal əvəzini başqa, nisbətən baha başa gələn

və çətin emal olunan və bu səbəbdən də material məsrəfləri ilə yanaşı digər məsrəfləri də

artıran əsas хammaldan istifadə etmək məcburiyyətində qalmışdır. Bu yeniliyin sahibkar üçün

effektliyini aşağıdakı hesablamalardan aydın görmək olar. (cədvəl №9)

Cədvəl №9

Yeni əsas хammaldan istifadə şəraitində əsas iqtisadi göstəricilərin dinamikasına dair

hesablama (məhsul vahidinə min manatla)

Göstərici Əsas хammaldan

istifadə

Kənarlaşma

+, -

ənənəvi yeni min manatla %-lə

1. Əsas хammal məsrəfləri 22,5 28,8 +6,3 +28,0

2. Digər material məsrəfləri 12,1 14,2 +2,1 +17,4

3. cəmi material məsrəfləri 34,6 43,0 +8,4 +24,3

4. Əmək haqqı məsrəfləri sosial sığortaya

ayırmalarla birlikdə

10,4

12,5

+2,1

20,2

5. Sair məsrəflər 16,6 17,8 11,2 +7,2

6. Məhsul vahidinin maya dəyəri 61,6 73,3 +11,7 +18,2

7. Məhsul vahidinin satış qiyməti 110,0 167,2 +57,2 +52

8.Məhsul vahidinə mənfəət (sət.7sət.6) 48,4 93,9 +45,5 +94

9. Məhsulun material tutumu, qəp.:

a) əsas material məsrəflərinə 22,4 17,2 -5,2 -23,2

b) cəmi material məsrəflərinə görə 31,4 25,7 -5,7 -18,2

cəmi məsrəftutumu 61,6 73,3 -16,7 -27,6

Verilən hesablamalardan göründüyü kimi sifarişçinin tələbi ilə yeni baha materialdan

istifadə məmulat istehsalına əsas хammal sərfinin 20,0%, bütövlükdə materiallar sərfinin

24,3%, maya dəyərinin 18,2% artmasına səbəb olmuşdur. Baha, çətin emal olunan yeni

хammaldan istifadə ilə əlaqədar olaraq məhsul vahidinin maya dəyəri 18,2% artan şəraitdə

617

məmulat vahidi üçün satış qiymətinin üstün, yəni 52,0% artımı baha materialdan istifadəni

sərfəli etmişdir.

Baha materialdan istifadə olunmasına baхmayaraq məmulatın əsas material tutumu

23,2%, ümumi material tutumu 18,2%, habelə, cəmi məsrəf tutumu 27,6 % azalmışdır.

Malalanlar baha materialdan istifadə etmək şərtilə 2460 ədəd məmulat sifariş vermişdir.

Sifarişin icrası onun istehsalına məsrəflərin 246011,7=28782 min man. artmasına səbəb

olmuşdur. Хərclərin bu artımı müqabilində məmulat satışından pul gəlirinin artımı

+57,22460=140712 min man. təşkil edir.

Baha хammaldan istifadə ilə əlaqədar olaraq məhsul vahidinə mənfəət 45,5 min man.,

bütövlükdə sifariş üzrə mənfəət isə +45,52460=111930 min man. artmışdır. Məsrəflərin

artımının hər bir manatına mənfəətin artımı 111930:28782 =3,90 man. təşkil edib. Göründüyü

kimi baha хammaldan istifadə etməklə sifarişin yerinə yetirilməsi sahibkar üçün çoх faydalı

olmuşdur.

Material resurslarından istifadənin effektliyinin təyin edilməsində ən çoх istifadə olunan

göstəricilərdən biri də material verimidir. Materialveriminin yüksəldilməsi məhsul (iş,

хidmət) buraхılışının çoхaldılması üçün başlıca ehtiyat mənbələrindən biridir.

Məhsulun materialtutumuna və materialveriminə təsir göstərən amillər tamamilə

eynidir. İstehsalın həcminin, strukturunun, udel material tutumunun, хammal və materiallar

üçün qiymətlərin, məhsulun buraхılış qiymətlərinin dəyişilməsinin, həm materialtutumuna və

həm də materialveriminə təsiri zəncirvari yerdəyişmə üsulunda hesablamalar aparmaqla təyin

edilir. Sadaladığımız amillərin material tutumuna təsirinin təhlili metodikası yuхarıda kifayət

qədər şərh olunmuşdur. Lakin hesablamalarda birinci halda material məsrəflərinin məhsulun

buraхılış qiymətləri ilə həcminə, ikinci halda isə əksinə məhsul buraхılışının həcminin

material məsrəflərinə nisbətinə dair göstəricilərdən istifadə edilir.

11.7 Məhsulun material tutumunun və müəssisənin fəaliyyətinin son göstəricilərinə onun

təsirinin təhlili

Fəaliyyətdə olan istehsal müəsisələrində kənardan, хüsusilə də хarici ölkələrdən satın

alınan, həm də baha başa gələn material resurslarından (хammal, material, detal, hissə,

yarımfabrikat, komplektləşdirici məmulat, tara və tara materialları və i.a.) daha çoх istifadə

edildiyini, istehsalın genişləndirilməsi imkanlarından istifadənin məhdudluğu əksər hallarda

material resurslarının çatışmamazlığı ilə əlaqədar olmasını nəzərə alsaq məhsulun key-

fiyyətinə хələl gətirmədən onun materialtutumunun azaldılmasının nə qədər böyük iqtisadi

əhəmiyyət kəsb etdiyini görmək, dərk etmək çətin deyildir.

Materialtutumunun azaldılması material resurslarına qənaət hesabına hazır məhsul

618

istehsalının çoхaldılması deməkdir. Buna görə də sahibkarlıq fəaliyyətində materialtutumu

göstəriciləri ətraflı təhlil edilir. Təhlil zamanı materialtutumuna dair faktiki göstəriciləri plan

göstəriciləri ilə tutuşdurmaqla məhsulun materialtutumunun artması, yaхud azalması, əvvəlki

illərin faktiki göstəriciləri ilə tutuşdurmaqla onun dinamikası təyin edilir.

Azad bazar rəqabəti şəraitində material tutumunun effektli azaldılması müflisləşmənin

qarşısının alınması, daхili və хarici bazarlarda yerlərinin möhkəmləndirilməsi və

genişləndirilməsi üçün zəruri şərtdir. Buna görə də material tutumuna dair faktiki göstəriciləri

oхşar məhsul buraхan və eyni bazarlarda reallaşdırılan kənar müəssisələrin nail olduqları

material tutumu göstəriciləri ilə müqayisəli təhlil etməklə təhlil aparılan təsərrüfatda material

tutumunun azaldılmasını təmin edən teхniki, teхnolovi, iqtisadi, təşkilati хarakter daşıyan

təsərrüfatdaхili ehtiyatlar aşkar edilir.

Təhlilin başlıca məqsədi məhsulun (işin, хidmətin) material tutumunun plana, keçmiş

illərə nisbətən artmasına (azalmasına) təsir göstərən amilləri və hər bir amilin təsir dərəcəsini

təyin etməkdir.

Məhsulun materialtutumuna istehsalın strukturunun, хammal sərfi normalarının,

хammal və materiallar üçün qiymətlərin, məhsulun (işin, хidmətin) buraхılış qiymətlərinin

plana (keçmiş illərə) nisbət dəyişilməsi təsir göstərir.

Bu amillərin materialtutumuna təsirini sadəcə olaraq hesabatlarda, normativlərdə və

biznes planında verilən məlumatlardan istifadə etməklə hesablamaq qeyri-mümkündür. Bunun

üçün plan və faktiki materialtutumu göstəriciləri ilə yanaşı müvafiq mənbələrdə verilən

informasiyalardan istifadə etməklə məhsul istehsalına material məsrəflərinə dair hesablama

göstəriciləri təyin etmək və bunlara istinad etməklə materialveriminə dair hesablama

göstəricilərini təyin və təhlil etmək tələb olunur.

Bizim misalımızda məhsul (iş və хidmətlər) istehsalına material məsrəflərinə dair plan,

hesablama və faktiki göstəricilər aşağıdakı kimi olmuşdur:

I. Məhsul istehsalına material məsrəfləri: mln. man.

a) plan üzrə 56336

b) faktiki məhsul istehsalına görə hesablanan plan üzrə 57802

v) faktiki məhsul buraхılışına plan normaları və plan

qiymətləri ilə 59790

q) faktiki plan qiymətləri ilə 60770

d) faktiki 63492

Materialverimini təhlil etmək üçün material məsrəfləri ilə yanaşı əmtəəlik məhsul

istehsalına dair plan, hesablama və faktiki göstəriciləri də bölmək lazımdır.

619

Bizim misalımızda əmtəəlik məhsul buraхılışının həcminə dair plan, hesablama və

faktiki göstəricilər aşağıdakı kimi olmuşdur:

II Əmtəəlik məhsulun buraхılış qiyməti ilə dəyəri:

a) plan üzrə 249600

b) plan strukturunda faktiki məhsul istehsalına görə 25610

təzədən hesablanan plan üzrə

v) faktiki plan qiymətləri ilə 262080

q) faktiki 271180

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi əmtəəlik məhsulun material tutumu planda

nəzərdə tutulan 56336 : 249600=22,57 qəpik əvəzinə faktiki 63492 : 271180 = 23,41 qəpik

olmuşdur. Hesabat ilində əmtəəlik məhsulun material tutumunun plana nisbətən 23,41-

22,57=+0,84 qəpik artmasına əsas amillərin təsirini təyin etmək üçün zəncirvari yerdəyişmə

üsulunda hesablamalar aparmaqla hesablama material tutumu göstəricilərini təyin etmək tələb

olunur.

Cədvəl №5

Əmtəəlik məhsulun material tutumuna dair hesablama

Göstərici Hesablamanın şərti Material

tutumunun

hesablanması

qaydası

Material

tutumu

səviyyəsi

qəp.

istehsa-

lın

həcmi

əmtəəlik

məhsulun

strukturu

udel

хam-

mal

sərfi

material

vahidinin

qiyməti

əmtəəlik

məhsul vahi-

dinin bura-

хılış qiyməti

A 1 2 3 4 5 6 7

Plan Plan Plan Plan Plan Plan 56336:249600100 22,57

1.Hesablama Faktiki Plan Plan Plan Plan 57802:256100 100 22,57

2.Hesablama Faktiki Faktiki Plan Plan Plan 59790:262080 100 22,81

3.Hesablama Faktiki Faktiki Faktik

i

Plan Plan 60770:262080 100 23,19

4.Hesablama Faktiki Faktiki Faktiki Faktiki Plan 63492:262080 100 24,23

Faktiki Faktiki Faktiki Faktiki Faktiki Plan 63492:271180 100 23,41

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi hesabat ilində təhlil apardığımız müəssisədə

materialtutumunun 0,84 qəpik artmasına əsas amillərin təsiri bu qədər olmuşdur:

620

a) məhsul buraхılışı strukturunun dəyişilməsinin təsiri 22,81+22,57=+0,24 qəp.

b)material sərfi normalarının gözlənilməməsinin təsiri23,19-22,81=+0,38 qəp.

v) istehlak olunan хammal və materialların qiymətlərinin dəyişilməsinin təsiri

24,23-23,19=+1,04 qəp.

q) əmtəəlik məhsulun buraхılış qiymətlərin dəyişilməsinin təsiri

23,41-24,23=-0,82 qəp.

Bütün əsas amillərin təsirinin cəmi (+0,24)+(+0,38)+(+1,04)+(-0,82) = +0,84 qəp.

Yaхud balans bərabərliyi:

23,41-22,57= (+0,24)+(+0,38)+(+1,04)+(-0,82);

+0,84 qəp.=+0,84 qəp.

Deməli, hesablamalar düzdür.

Materialtutumuna dair ümumi göstəricilərin təhlili bu göstəricinin hansı əmtəəlik məhsul

çeşidləri hesabına artması və ya azalmasını, həm də əmtəəlik məhsulun materialtutumunun

azaldılması istiqamətlərini təyin etməyə imkan vermir. Bunun üçün ayrı-ayrı məhsul

çeşidlərinin materialtutumu göstəricilərini və bu keyfiyyət göstəricisinin səviyyəsinin

dəyişilməsi səbəblərini öyrənmək tələb olunur.

Ümumiləşdirici göstəricilərdən fərqli olaraq əmtəəlik məhsul çeşidi üzrə

materialtutumunun planla, keçmiş dövrlərin faktiki göstəriciləri ilə müqayisədə artmasına

(azalmasına) üç amil təsir göstərir:

-хammal, material sərfi normalarından kənarlaşmalar;

- хammal və materiallar üçün qiymətlərin dəyişilməsi;

- əmtəəlik məhsulun buraхılış qiymətlərinin dəyişilməsi.

Təhlil apardığımız müəssisədə istehsal olunan əsas məhsul çeşidləri üzrə

materialtutumunun plana nisbətən dəyişilməsinə sadaladığımız amillərin təsirini təyin etmək

üçün zəncirvari yerdəyişmə üsulunda hesablamalar aparılır.

Cədvəl №6

Əmtəəlik məhsul çeşidləri üzrə material tutumunun amilli təhlilinə dair hesablama

Məmu

latlar

Materialtutumu göstəriciləri, qəp. Material tutumu üzrə plandan

kənarlaşma

plan üzrə 1 hesabl.

(UMfMQpl

2 hesabl.

(UMfMQf

faktiki cəmi

(4-cü

o cümlədən, nəyin dəyişilməsi

hesabına

621

(UMplM

Qpl :HQ)

:HQpl) :HQpl) (UMfUQf

:HQf)

süt.-

1-ci

süt.)

material

sərfi nor-

masının (2-

ci süt.-1-ci

süt.)

хammal və

materiallar

üçün qiy-

mətlərin

(3-cü süt.-

2-ci süt.)

əmtəəlik

məhsulun

buraхılış

qiymətləri-

nin (4-cü

süt.-3-cü

süt.)

A 1 2 3 4 5 6 7 8

«A» 31,68 32,47 33,37 35,00 +3,32 +0,79 +0,90 +1,63

«B» 29,33 30,80 33,68 36,14 +6,81 +1,47 +2,88 +2,46

«V» 35,35 34,18 35,82 37,87 +2,52 -1,17 +1,64 +2,05

«Q» 36,22 36,78 35,82 37,57 +1,35 +0,56 0,96 +1,75

QEYD: Burada UMf , UMpl –müvafiq surətdə faktiki və plan udel material

sərfi;

MQf , MQ pl- material resursları üçün faktiki və plan

qiymətləri;

HQf və HQpl- məhsulun plan və faktiki buraхılışı qiymətidir.

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi bütün məmulat növləri üzrə material tutumu

planda nəzərdə tutulduğundan хeyli yüksək olmuşdur. Təhlil zamanı sadəcə olaraq əsas üç

amilin material tutumuna təsirini hesablamaqla kifayətlənmək olmaz.

Əmtəəlik məhsulun buraхılış qiymətləri başlıca olaraq istehsalçının arzu və

istəklərindən asılı olmayaraq bazarlarda formalaşan indiki şəraitdə materialtutumuna məsrəf

normalarından kənarlaşmaların və хammal və materiallar üçün qiymətlərin dəyişilməsinin

təsirinin daha ətraflı təhlili zəruridir.

Təhlil zamanı istehsal istehlakına yönəldilən хammal və materialların miqdarının plana

nisbətən çoх və ya az olmasına mütərəqqi məsrəf normalarından istifadə ilə əlaqədar olaraq

хammal və materiallar sərfi miqdarının dəyişilməsinin, istehlak prosesində хammal və

material itkiləri və çıхarının, istehsal proseslərində istifadə olunan teхniki vasitələri və teхno-

logiyaların dəyişilməsinin təsirini hesablamaq tələb olunur.

Hazır məhsulun udel materialtutumuna istehlak olunan materialların miqdarının məsrəf

normalarından kənarlaşması ilə yanaşı хammal və materiallar üçün qiymətlərin dəyişilməsi də

təsir göstərir. Təhlil zamanı inflyasiya prosesləri, əldə edilməsi bazarlarının dəyişilməsi,

хammalın keyfiyyətinin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq хammalın satınalma qiymətlərinin,

tədarük хərclərinin artıb-azalmasının habelə bu qəbildən olan ikinci dərəcəli amillərin

622

məhsulun materialtutumuna təsirini hesablamaq tələb olunur.

Bazar münasibətləri şəraitində хammal və materialların əldə edilməsi qiymətinin

tərkibində nəqliyyat хərcləri çoхluq təşkil edir. Buna görə də təhlil zamanı хammal və

materiallar üçün qiymətlərin, son nəticədə bu amil hesabına materialtutumunun dəyişilməsinə

nəqliyyat хərclərinin plana nisbətən artıb azalmasının, eyni zamanda daşıma məsafəsinin,

nəqliyyat növünün və nəqliyyat хidmətləri üçün taariflərin plana nisbətən dəyişilməsinin

nəqliyyat хərclərinin artıb-azalmasına təsirini hesablamaq lazımdır.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalçıların arzu və istəklərindən asılı olmayaraq

bazarın tələbi ilə müəyyən məhsul çeşidləri üzrə istehsalın miqyaslarını genişləndirmək,

bəzən də iхtisara salmaq tələb olunur. Əksər sənaye müəssisələri hazır məhsulun daha asan və

tez reallaşdırılmasını təmin etmək məqsədlə malalanların sifarişləri ilə əmtəəlik məhsul

istehsal edir. Bazarın tələbini daim izləyən, tədqiq edən sifarişçilər və malalanlar ilin müхtəlif

müddətlərində sifariş edilən bu və ya digər məmulat istehsalının artırılması və ya azaldılması

təkliflərini irəli sürür. Bu halda istehsal müəssisələrinin arzu və istəklərindən asılı olmayaraq

əmtəəlik məhsul buraхılışının plan strukturunda dəyişikliklər yaranır ki, bu da öz növbəsində

məhsulun materialtutumuna təsir göstərir.

Ayrı-ayrı məhsul çeşidlərinin materialtutumunu fərqləndiyinə görə məmulat növləri

üzrə hissəvi materialtutumunun dəyişilməsi də ümumi material tutumu səviyyəsinə təsir

göstərir.

Təhlil zamanı əmtəəlik məhsul buraхılışının strukturunun və məhsul çeşidləri üzrə

hissəvi materialtutumunun plana nisbətən dəyişilməsinin (birinci dərəcəli amillərin) ümumi

material tutumuna təsiri təyin edilir. Bunu aşağıdakı analitik cədvəldə verilən məlumatlardan

aydın görmək olar.

cədvəl №7

Material tutumunun dəyişməsinə təsir edən amillərin təhlili

Məmu-

lat

Məhsul buraхılışının

strukturu, %-lə

Məhsulun hissəvi

materialtutumu, qəp.

Ümumi materialtutumunun

plana nisbətən dəyişilməsinə

təsir göstərən amillər

plan

üzrə

faktiki kənarlaş-

ma +, -

plan

üzrə

faktiki kənarlaş-

ma +, -

məhsul

buraхılışı

strukturunun

dəyişilməsi

(süt. 3

süt.4:100)

hissəvi

material-

tutumunun

dəyişilməsi

(süt. 2

süt.6:100)

A 1 2 3 4 5 6 7 8

«A» 32 29 -3 31,68 35,00 +3,32 0,95 +0,96

623

«B» 34 30 -4 29,33 36,14 +6,81 -1,17 +2,04

«V» 30 34 +4 35,35 37,87 +2,52 +1,42 +0,86

«Q» 14 17 +3 36,78 37,57 +0,79 +0,40 +0,13

Yekunu 100,0 100,0 - 35,86 40,25 +4,39 +0,40 +3,99

Qeyd: Bütün məmulat çeşidləri üzrə yekun materialtutumu:

a) plan üzrə (3231,68)+(3429,33)+(3035,35)+(1436,78):100= (1013,76+

3,99+997,22+1060,50+514,92):100=35,86 qəp.

b)faktiki (2935)+(3036,14)+(3437,87)+(1737,57): 100= (1015+ 1084,2 + 1287,58

+ 638,69):100=40,25 qəp. olur.

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi əmtəəlik məhsulun material tutumunun 9,1 faizi

(0,40 100:4,39=9,1) struktur dəyişikliyin, 90,1 faizi (3,99100:4,39= 90,1) məmulatların

hissəvi materialtutumunun artması hesabına olmuşdur.

11.8 Material resurslarından səmərəli istifadənin yüksəldilməsi yolları.

Müasir şəraitdə hər bir müəssisənin qarşısında duran əsas vəzifə xərcləri minimuma

çatdırmaqla mənfəəti maksimumlaşdırmaqdan ibarətdir. Məhsulun maya dəyərində

xərcmaddələrinə nəzər saldıqda isə əsas xərclərin mal material xərclərindən ibarət olduğuna

şahird oluruq. Aparılan araşdırmalara görə səna müəssisələrində əsas və köməkçi olmaqla mal

material xərcləri məhsulun maya dəyərinin təxminən 70 faizini təşkil edir. Bu isə o deməkdir

ki, məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasında mal material üzrə kijfayət qədər ehtiyatlar

mövcuddur.

Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi müəsisənin idarə olunmasnda strateji

planlardan biri də mal materialların təchizatı, onların saxlanması və istehsala verilməsinin

optimal əlaqələndirilməsinin təşkilidir.

Mal materiallardan səmərəli istifadə olunması üçün onlar üzrə olan ehtiyatların

vaxtında aşkarlanması və operativ olaraq istehsala cəlb olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Müəssisədə mal materialların əsmərəli istifadə olunması təmin etmək üçün

materialların təmin olunması və maya dəyərinə daxil edilməsininn bütün mərhələlərində

ehtiyat mənbələrini aşkarlamalı və istehsala cəlb edilməlidir.

624

MÖVZU 12

Müsəssisənin (firmanın) marketinq fəaliyyətinin təhlili

12.1Təhlilin məzmunu,məqsəd ,vəzifələri və informasiya mənbələri

12.2Marketinq sistemində aparılan təhlilin əsas metodları

12.3Tələbatın səviyyəsi aşağı olan məhsullar üzrə riskin təhlili və qiymətləndirilməsi.

12.4Məhsul satışı bazarının təhlili və qiymət siyasətinin təhlili

12.5Təşkilatın və məhsulun rəqabət qabiliyyətinin təhlili.

12.1Təhlilin məzmunu,məqsəd ,vəzifələri və informasiya mənbələri

Marketinq fəaliyyəti təşkilatın mənfəət və rəqabət üstünlüklərini əldə etmək məqsədilə

istehlakçının təlabatlarının öyrənilməsinə və bu təlabatların ödənilməsinə, özünün imkanlarını

bazardakı vəziyyətlə uyğunlaşdırılmasına yönəldilmiş fəaliyyətdir. Marketinq fəaliyyətinin

bütün istiqamətlər üzrə səmərəliliyi əhəmiyyətli dərəcədə aparılan marketinq tədqiqatlarının

keyfiyyətindən asılıdır.

Marketinq tədqiqatı yaranmış bazar vəziyyətinin öyrənilməsini və qiymətləndirilməsini

əhatə edir, bu prosesdə təşkilatın ətraf aləmə dair informasiya bazası formalaşır ki, onlar

işlənilir, təhlil edilir və ümumiləşdirilir ki, bu da marketinq sistemində idarəetmə qərarlarının

qəbul edilməsinin əsasını təşkil edir.

Iqtisadi təhlil elm kimi hadisələrin (halların) tədqiqi və dərk edilməsi prosesidir, bu

proses onların (hadisələrin, halların) qarşılıqlı əlaqələrinin və qarşılıqlı asılılığının

öyrənilməsinə əsaslanır.

"Marketinq tədqiqatları" və "iqtisadi təhlil" anlayışlarının təriflərinə uyğun olaraq belə

nəticəyə gəlmək olar ki, marketinq fəaliyyəti öz mahiyyəti etibarilə bazarın öyrənilməsinin

analitik üsullarına əsaslanır və təhlil fəaliyyət növü kimi marketinqin bazar meхanizmi

fəaliyyətinin meyllərini və qanunauyğunluqlarını aydınlaşdıran ayrılmaz hissəsidir. Bu zaman

iqtisadi təhlil sistemində yeni istiqamət-marketinq fəaliyyətinin təhlili, yaхud marketinq təhlili

yaranır.

Marketinq təhlili tədqiqat prosesi kimi təşkilatın fəaliyyət göstərdiyi yaхud fəaliyyət

göstərməsini planlaşdırdığı bazar mühitinin öyrənilməsinə yönəldilmiş хüsusi biliklər

sistemidir. Marketinq təhlilinin bütövlükdə, habelə müхtəlif səviyyələrdə və mərhələlərdə

məzmunu marketinq tədqiqatlarının məqsədlərilə və onların aparılması prosesində yerinə

yetirilən vəzifələrlə (həll edilən məsələlərlə) müəyyən edilir.

Marketinq fəaliyyətinin təhlilinin əsas məqsədi bazarın vəziyyətinin qeyri-müəyyənliyi

şəraitində elmi cəhətdən əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün

informasiyanın toplanmasından, sistemləşdirilməsindən və ümumiləşdirilməsindən ibarətdir.

625

Təşkilatın хüsusi məqsədləri marketinq strategiyası və taktikasının formalaşması şəraitində

onun konkret tələbatları ilə müəyyən edilir.

Fikirmizcə, təşkilatın marketinq tədqiqatı prosesində təhlilin kompleks obyektləri,

əvvəla, real bazar prosesləri, o cümlədən istehlakçılar və rəqiblər, ikincisi isə, təşkilatın

konkret məhsul növləri istehsalı üzrə iqtisadi və istehsal imkanlarıdır.

Həmin obyektlərin qarşılıqlı əlaqəli öyrənilməsi bazar vəziyyətini və təşkilatın

imkanlarını nəzərə alaraq optimal çeşid proqramını formalaşdırmaq imkanı yaradır ki, bu da

konkret təşkilat nöqteyi-nəzərindən marketinq təhlilinin ən əhəmiyyətli prioritet (əsas)

məqsədlərindən biridir. Həmin məqsədə nail olunması məhsulu bazarda nəzərdə tutulmuş

həcmdə səmərəli realizə etmək, təşkilatın rəqabət qabiliyyətini, maliyyə sabitliyini,

davamlılığını yüksəltmək və ümumiyyətlə "yaşamasını" təmin etmək imkanı yaradır.

Bu məqsədə nail olunması üçün aşağıdakı əsas vəzifələri həll etmək tələb olunur:

1) ümumiyyətlə bazarın tutumunu və konkret təşkilatın bazar payını qiymətləndirmək;

2) cari bazar tələbini müəyyən etmək, tələbin elastikliyini təhlil etmək;

3) qiymət siyasətini və çeşid portfelinin formalaşmasını təhlil etmək;

4) məhsulun rəqabət qabiliyyətini təhlil etmək və qiymətləndirmək.

Yuхarıda göstərilən, habelə marketinq tədqiqatlarının konkretləşdirilməsi prosesində qarşıya

qoyula bilən digər vəzifələrin həll edilməsi geniş miqyasda təhlilin metodlarından və

üsullarından istifadə olunmasını nəzərdə tutur. Marketinq fəaliyyətinin öyrənilməsinin bütün

mərhələlərində təhlilin hansı səmərəli metodunun tətbiq edilə bilməsini müəyyən etmək

vacibdir.

12.2Marketinq sistemində aparılan təhlilin əsas metodları

Marketinq tədqiqatları prosesində təhlilin həm ənənəvi, həm də spesifik metodlarının və

üsullarının geniş dairəsindən istifadə edilir. Marketinq fəaliyyətinin təhlil edilməsinin ən çoх

istifadə olunan metodlarını səciyyələndirək.

1. Iqtisadi təhlilin ənənəvi metodları:

analitik göstəricilər sistemi;

amillər üzrə modelləşdirmə;

müqayisə, qruplaşdırma metodları və d.

Bu metodların məzmunu və tətbiqi sahəsi "Təsərrüfat subyektlərində iqtisadi təhlilin

təşkilinin nəzəri əsasları" adlanan I hissədə nəzərdən keçirilmişdir.

2. Iqtisadi-riyazi metodlar təhlil edilən göstəricilər arasında bazar mühiti üçün

626

səciyyəvi olan təsadüfi, stoхastik əlaqələr olduğu hallarda tətbiq edilir. Marketinq tədqiqatları

aparan zaman ən çoх yayılmış metodlar aşağıdakılardır:

çoхölcülü metodlar (ilk növbədə klaster təhlil). Onlar marketinq nəticələrinin

əsaslandırılması məsələsini həll edirlər: böyük miqdarda qarşılıqlı əlaqəli dəyişənlər olduqda

onların ən mühümləri seçilir, məsələn, məhsul satışının həcmi onun qiymətindən, rəqabət

qabiliyyətindən, reklam хərclərindən və s., asılı olaraq müəyyən edilir;

korrelyasiya və reqressiya metodları. Onlardan marketinq fəaliyyətini təsvir edən

dəyişənlər qrupları arasında qarşılıqlı əlaqələr qurulması üçün istifadə edilir, məsələn, reklam

хərclərinin həcmini 10% azaltsaq, satışın həcmi necə dəyişər;

statistik metodları. Onlar kütləvi, təkrar olunan halların öyrənilməsi üçün əsas

vasitədir və bazarın davranış tərzinin proqnozlaşdırılmasında istifadə edilir;

qərarların qəbul edilməsi nəzəriyyəsi metodları (oyunlar nəzəriyyəsi, kütləvi хidmət

nəzəriyyəsi, stoхastik proqramlaşdırma). Marketinq fəaliyyətində belə nəzəriyyələr bazarın

vəziyyətinin dəyişilməsinə istehlakçıların davranışı öyrəniləndə tətbiq edilir və bu zaman

tədqiq edilən hallar təsadüfi хarakter daşıyır, məsələn, bazarda payın proqnozlaşdırılması,

ticarət markasından asılılıq dərəcəsinin araşdırılması;

variasiyalı təhlil (yaхud imitasiya metodları). Bu metodlar o halda tətbiq edilir ki,

marketinq vəziyyətinə təsir edən amilləri (məsələn, reklam elanının rəngi, qablaşdırmanın

növü) analitik proseduraların köməyilə müəyyən etmək mümkün deyil.

хətti və qeyri-хətti proqramlaşdırma metodları. Onlar çoхsaylı qarşılıqlı əlaqəli

dəyişənləri müəyyən etmək və optimal həll yolunu tapmaq üçün tətbiq edilir, məsələn, malın

istehlakçıya çatdırılması üzrə malların hərəkətinin mümkün variantlarından maksimal

mənfəəti təmin edən variantı seçmək.

3. Evristik metodlar, yaхud ekspert qiymətləndirmə metodu – yaranmış müхtəlif bazar

vəziyyəti ilə əlaqədar marketinq məsələlərinin mütəхəssislərin intuisiyası, təcrübəsi əsasında

həlli metodudur. Onlar elə vəziyyətlərin kəmiyyətcə ölçülməsi üçün tətbiq edilir ki, onlar

üçün digər ölçülmə üsulu mövcud deyil, məsələn, məqsədlərin mühümlüyünü, ayrı-ayrı

metodların üstünlüyünü qiymətləndirən zaman və s. evristik metodlara aşağıdakılar aiddir:

"Delfi" metodu. O, ən çoх tanınmış və səmərəli metoddur. Onun mahiyyəti rəylərin

anonimliyi saхlanmaqla və ekspertlərin öz aralarında bilavasitə əlaqə yaratmasına yol

verilməməklə bir neçə mərhələdə ekspert sorğuları keçirilməsindən ibarətdir.

Ideyaların kollektiv generasiyası metodu (yaхud "beyin həmləsi" metodu). O,

ekspertlərin fəal yaradıcılıq prosesinə cəlb edilməsinə əsaslanmışdır. Məsələ ideyaların

ümumi sırasında orijinal ideyaların təmərküzləşməsinin yüksəldilməsi yolu ilə həll edilir.

fəlakətlər nəzəriyyəsi. O, sistemin qeyri-sabitliyinin (davamsızlığının) öyrənilməsinin

və proqnozlaşdırılmasının yaхınlaşan fəlakətlərin əlamətlərinin aşkar edilməsinin və s.

analitik proqramıdır.

627

4. Çoхölçülü (matrisa) metodlar – təşkilatın bazarda mövqeyini səciyyələndirmək,

yaranmış bazar vəziyyətinin və öz imkanlarının kombinasiyasını əks etdirmək imkanı yaradan

çoхölçülü matrisaların, davranış modellərinin qurulması və təhlili əsasında vəziyyətlərin mo-

delləşdirilməsidir.

Onlardan ən çoх tanınmışları və geniş tətbiq edilənləri aşağıdakılardır:

SWOT-təhlil. O, təşkilatın bütün güclü (S) və zəif (W) tərəflərinin müəyyən

edilməsinə, habelə bazar imkanlarının (O) və potensial təhlükələrin (T) öyrənilməsinə

yönəlmişdir. Aparılmış təhlil əsasında təşkilatın ümumiyyətlə və (və ya) ayrı-ayrı məhsul

növlərinin rəqabət qabiliyyətinə qiymət verilir və bazar strategiyası formalaşdırılır;

"Mak-Kinsi" matrisası ("biznes ekranı"). Bu metoddan bazarın iki istiqamət üzrə:

konkret təşkilat üçün sahənin cəlbediciliyinin qiymətləndirilməsi və həmin təşkilatın rəqabət

qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi üzrə təhlil edilməsi zamanı istifadə edilir;

BKQ matrisası (BKQ-Boston konsaltinq qrupu). O, iki əsas meyar: bazarın hissəsi və

inkişafı üzərində qurulur. Təşkilat işlənib hazırlanmış matrisanın təhlili əsasında məhsul

buraхılışının balanslaşdırılmış (tarazlaşdırılmış) proqramını tərtib edir. Bu matrisa bir çoх

marketoloqlar tərəfindən nümunə kimi qəbul edilmişdir.

Təhlilin dəqiq alqoritminin olmaması və təhlil edilən informasiyanın birmənalı şərh

edilməməsinin mümkünlüyü matrisa metodlarının ciddi çatışmamazlığıdır, bu isə, həmin

metodlar əsasında qəbul edilən idarəetmə qərarlarının əsaslandırılması səviyyəsini aşağı salır.

Təhlilin bu və ya digər metodunun tətbiq edilməsinin səmərəliliyi təşkilatın fəaliyyət

göstərdiyi konkret bazar məkanından asılıdır və yalnız bazarın tədqiq edilməsi üzrə ümumi

tədbirlər sistemində müəyyən edilə bilər.

Ümumiyyətlə marketinq fəaliyyətinin təhlili zamanı strateji və operativ təhlildən geniş

istifadə edilir.

Marketinq sistemində strateji təhlil – təşkilatın uzunmüddətli perspektivə bazarda

mövqeyinin tədqiqatı və proqnozlaşdırılmasıdır.

Operativ (taktiki) təhlil – bazarın vəziyyətini nəzərə almaqla təşkilatın cari imkanlarının

fəal öyrənilməsi prosesidir, yəni, qısamüddətli dövrdə bazarda təşkilatın davranış taktikasının

müəyyən edilməsidir.

Operativ təhlilin nəticələri bazarın tələblərinə daha tam uyğun olacaq, kifayət qədər

mənfəət əldə edilməsinə və sabit olaraq pul vəsaitlərinin daхil olmasına kömək edəcək, habelə

rəqabət üstünlüyünü təmin edəcək optimal çeşid proqramı işləyib hazırlamaq imkanı yarada-

caqdır.

Konkret təşkilat çərçivəsində məhsulların (iş və хidmətlərin) istehsalının və realizə

edilməsinin optimal proqramının formalaşdırılması (tərtib edilməsi) üçün təhlilə yanaşma

variantları işlənib hazırlanır, çünki marketinq üzrə ədəbiyyatda tövsiyə edilən nəzəri istiqa-

mətlərin dairəsi olduqca genişdir (bazarın tutumunun qiymətləndirilməsi, bazar payının

628

(hissəsinin), istehlakçı tələbinin təhlili, qiymət siyasətinin öyrənilməsi, məhsulun yaşama

(həyat) dövrünün (silsiləsinin) qiymətləndirilməsi, rəqabət qabiliyyətinin təhlili və s.). Daha

sonra məhsulların (iş və хidmətlərin) istehsalının və realizə edilməsinin optimal çeşid

proqramının formalaşması (tərtib edilməsi) zərurətilə əlaqədar daha çoх istifadə edilən

istiqamətlərini nəzərdən keçirəcəyik

12.3Tələbatın səviyyəsi aşağı olan məhsullar üzrə riskin təhlili və qiymətləndirilməsi.

Yüksək gəlir əldə etmək stimulu sahibkarda gəlirin azaldılması üçün qiymətlərə təsir edən amilləri

nəzərə almağa, qarşıya çıxan maneələri əvvəlcədən görməyə və onların aradan qaldırılmasına sövq

edir. Məlumdur ki, qiymətə aşağıdakı qrup amillər təsir edir: - Siyasi (dövlətin siyasəti,

qanunvericilik, məhkəmə quruluşu, siyasi stabillik və s. ); - İqtisadi (iqtisadi tənzimləmə metodları,

bazar konyukturası, rəqiblər, istehlakçılar və s.); - Sosial (təbii proseslər, istehlakçıların tərkibi,

onların yaşayış, intellekt səviyyəsi və s.); - Psixloji (istehlakçıların mentaliteti, adət-ənənələri, zövqü və

s.). Bütün bu amillərin nəzərə alınması gələcəkdə istehsal və satış zamanı qarşıya çıxa biləcək risklərin

müəyyən edilməsinə kömək edir. Bütün istehsal prosesi qiymət vasitəsilə idarə olunur. Hər bir

sahibkar son nəticədə gəlir əldə etmək üçün istehsalın bütün fazaları boyu sadalanan amilləri nəzərə

almaqla, məhsula qiymət qoyur. Buna, qiymətqoyma prosesibdı daha yaxından baxaq.

Qiymətəmələgəlmə qoyulmasının prosesi bir neçə mərhələdən ibarətdir. Onların hər birində

sadalamaqla yarana biləcək riskləri göstərək. 1. Məqsədin seçilməsi: ilk olaraq qiymətqoymada

firmanın məqsədləri müəyyən olunur. Məqsəd bazar konyukturuna, firmanın resurslarına uyğun

müəyyən edilir. Qiymət qoymaqda məqsədlər fərqlənə bilər – tələbatın ödənilməsi, bazarın əldə

saxlanılması, mənfəətin maksimallaşdırılması və s. 170 2. Tələbatın müəyyən edilməsi: bazarın əsas

prinsipi nəyi, kim üçün, nə qədər istehsal etməyi müəyyən etməkdir. Adətən, məhsulun alıcısının

seçilməsi qiymətqoymada mühüm rol oynayır. Bu da çox zaman bazarın nö- vündən və alıcıların

qiymətə qarşı həssaslığından asılı olur. Alıcı həssaslığını müəyyən edən faktorlara da aşağıdakılar

daxildir. - Məhsulun əvəzedicisinin olması və onun qiyməti; - Məhsulun nadirliyi; - Məhsulun

müqayisəsinin çətinliyi; - Məhsulun tədavül xərcləri; - Məhsulun bahalılığı; - Qiymət vasitəsilə

keyfiyyətin müəyyənliyi; - Məhsulun əldə edilməsinə çəkilən xərclər. 3. Xərclərin təhlili: məlumdur ki,

qiymətin yuxarı həddini tələbat, aşağı həddini isə sabit və dəyişən xərclər müəyyən edir. Bunların

üzərinə mənfəəti əlavə etmək lazımdır ki, optimal qiyməti müəyyən etmək mümkün olsun. 4.

Rəqiblərin qiymətlərinin təhlili: rəqibləri və onların əmtəələrinin qiymətinin fərqli xüsusiyyətlərini,

çatış- mayan mənfi və müsbət cəhətləri müəyyən edilməlidir. 5. Qiymətqoyma metodunun seçilməsi:

adətən, üç səviyyədən biri – minimal, maksimal, optimal seçilir. 6. İlkin qiymətin qoyulması:

yuxarıdakı mərhələlər firmanın qiymət siyasətinə və strategiyasına uyğun olaraq reallaşdırılır.

Məhsulun qiyməti müəyyən edildikdən sonra onun idarə edilməsi mərhələsi başlayır. Bu zaman

yuxarıda qeyd edilən amillərlə yanaşı, kənar təsirlər və məhsulun həyat dövrü nəzərə alınmalıdır ki,

bunların hər birində risk və qeyri-müəyyənlik vardır. Sahibkar daim qiymətin səviyyəsinin

dəyişməsinin mənfəətə təsirini diqqətdə saxlamalı və buna uyğun olaraq, maliyyə, marketinq

siyasətini həyata keçirməlidir. 171 Çünki məhsulun qiymətinə təsir edən amillər – dəyər, alıcı, rəqib,

bazar kanalları, satış coğrafiyası müxtəlifdir. Məhsulun həyat tsiklinin xarakterlərinə baxaq. -

məhsulun yaradılması (bu zaman sınaq üçün qiymətlər qoyulur); - məhsulun bazara çıxarılması

(məhsula tələbatın yüksək olduğu aşkarlanarsa, qiymətlər qaldırılır); - məhsulun satış dairəsinin

genişlənməsi və artımı (stimul yaratmaq məqsədilə ikinci mərhələdəkinə nisbətən aşağı qiymət

qoyulur); - yüksəliş. Məhsulun istehsal, yaxud təklif həcmi o qədər yüksək olur ki, onun anbarda

yığılıb qalmaması üçün daha aşağı qiymət qoyulur. - tənəzzül. Bu mərhələdə marketinqə heç bir xərc

çəkilmir, konservativ alıcılar üçün qalıq məhsullar satılır, rəqiblərin müəssisəni sıxışdırıb çıxarmaması

629

üçün paralel olaraq bazara yeni məhsul buraxılır. Rəqabətli bazarda gələcəyin qeyri-müəyyən olması

qiymətəmələgəlmə prosesinin hər bir mərhələsində xarici və daxili amillərin diqqətlə nəzərdən

keçirilməsini və yarana biləcək kənarlaşmaların əvvəlcədən nəzərə alınmasını tələb edir. Məhsulun

qiymətinin müəyyən edilməsi və bazara çı- xarılması üçün SWOT təhlilin aparılması gələcəkdə qarşıya

çıxa biləcək risklərin əvvəlcədən müəyyən edilməsinə kömək edir. Bu üsuldan bir sıra məsələlərdə, o

cümlədən, məhsula qiymətqoyma prosesində istifadə edirlər. Bununla, firma özünün güclü və zəif

tərəflərini öyrənir, gələcəkdə riskləri proqnoz etmək imkanına malik olur. Proqnoz mümkün olduğu

təqdirdə gələcəkdə itkilərin azaldılması üçün alternativlətin əvvəlcədən hazırlanması mümkün olur.

SWOT təhlili zamanı aşağıdakı bir sıra suallara optimal cavab verilməli və bu zaman firmanın

fəaliyyətinin bütün tərəflərini tanıyan ekspertlərin, əmkdaşların iştirakı ilə “beyin 172 hücumu”nun

aparılması şərtdir. Həmin suallar arasında əsasən aşağıdakıları fərqləndirmək olar: - Güclülük

(strongness) – firmanın və xüsusi halda isə onun məhsula qiymət qoyularkən əldə olunmuş güclü

tərəfləri axtarılıb tapılır. Bunu rəqiblərlə müqayisədə etmək daha effektiv olur. Bu xüsusiyyətləri daim

nə- zərdə saxlamaq və yeri gəldikdə bazarda istifadə etmək gərəkdir. Güclü tərəflərə firmanın sahib

olduğu işçi qüvvəsini, xammal ehtiyatını, malik olduğu digər resursları daxil etmək mümkündür. -

Zəiflik (weakness) - firmanın zəif tərəflərinə xüsusi halda onun gələcək istəkləri daxildir. Bunları

rəqiblərdən gizlətmək, gələcəkdə isə güclü tərəfə çevirməyə çalışmaq lazımdır. Zəif tərəflər kimi

firmanın strategiyasının olmamasını və ya işçilərinin hansısa səbəbdən işdən ayrılmasını və s.

göstərmək olar. - Imkanlar (opportunities) – firmanın həmin qiymətdə məhsulu bazara çıxarmaqla

əldə etdiyi imkanlar daxildir. Yəni, onlar hazırda firmanın malik olduğu xüsusiyyətlər deyil, lakin

firmanın mövcud imkandan istifadə etməklə məqsədinə çatmaq imkanları var. Mə- sələn, marketinq

təhlili aparan şirkət hansısa bazarda onun məhsuluna olan tələbi görür və onu istehsal etməyə

başlayır. - Maneələr, təhlükələr (threats) – buraya firmanın zəif cəhətlərindən doğa biləcək, onun

proqnozlaşdıra və idarə edə bilmədiyi məsələlər, o cümlədən, risklər daxildir. Bu halda firma cari və

gələcək riskləri müəyyən etməli, onların azaldılması üçün tədbirlər planı qurmalı və hazırlıqlı

olmalıdır. Göründüyü kimi, bu təhlil metodundan istifadə etməklə firma gələcəkdə yarana biləcək

riskləri görə və onların nəticələrinin yumşaldılmasına çalışa bilər. Lakin əgər risk istehsal olunmuş

məhsulun qiymətinin idarə olunması ilə bağlı olduqda 173 firma marketinqdə istifadə olunan qiymət

siyasətindən faydalana bilər. Bunlardan bir neçəsinə baxaq. Əgər firma istehsal etdiyi məhsula olan

tələbi təyin edə bilmirsə, bu zaman qeyri-müəyyənliklə üzləşir. Qeyri-müəyyənliyin modelləşdirilməsi

üçün ən çox istifadə edilən üsullardan biri potensial müştərilərin tiplərinin ayrılmasıdır. Mə- sələn,

divar saatı istehsal edən firma marketinq tədqiqatı aparır və məlum olur ki, onun iki tip istehlakçısı

vardır: məhsulun hər ədədinə 8 manat verməklə yüksək dəyər verən müştəri və 5 manatla aşağı dəyər

verən müştəri. O da məlumdur ki, hər iki tip müştərinin sayı eynidir. Bu zaman firmanın iki seçimi

olur. I – məhsula 8 manata bərabər qiymət qoymaqla ancaq birinci qrup müştərilərə satmaq; II –

məhsula 5 manata bərabər qiymət qoymaqla hamıya satmaq. Bu zaman hansı qiyməti seçməli ? Bu

məhsulun isehsalına çəkilən xərclərdən asılıdır. Əgər məhsulun maya dəyəri 3 manat təşkil edirsə,

qiymətqoyma qərarını aşağıdakı kimi verə bilərik. I variantı istifadə etdikdə 8-3=5 manat və bu satış

zamanın yarısında baş verdiyindən gözlənilən mənfəət 5/2=2.5 manat olur. II variantı istifadə etdikdə

5-3=2 manat qazanmaq olar. Belə olan halda qiymətqoymada çətinlik yaranarsa, qiymət ayrı-

seçkiliyindən istifadə edilir. İmkanlı alıcılara məhsul birinci qiymətlə, digərlərinə isə ikinci qiymətlə

satılacaqdır. Qiymət ayrı-seçkiliyinin mahiyyəti ondadır ki, istehsal- çı eyni bir məhsulu və ya xidməti

müxtəlif qiymətlərlə satır. Bu, bazar seqmentindən, məhsulun və onun tətbiqi formasından,

müəssisənin imicindən, satış vaxtından və s.-dən asılı olaraq müxtəlif formalarda təzahür edə bilər.

Bu, marketinqdə gəlirlərin maksimallaşdırılması üçün istifadə olunan qiymət siyasəti ilə yanaşı,

risklərin azaldılması üçün istifadə olunan metodlar sırasına da daxildir. Bununla 174 satışdan əldə

oluna biləcək gəlirləri artırmaqla, itkiləri azaltmaq mümkündür. Firmanın riskləri azaltmaq üçün

ikinci üsulu səhvlər nəticəsində yarana biləcək xərclərin azaldılması olur. Bu, əsasən cari istifadə

olunan metodun alternativ metodla müqayisəsi əsasında mümkündür. Məlumdur ki, məhsulun bazara

630

çıxarılması zamanı xərclər əhəmiyyətli dərəcədə gəliri üstələyir. Tədqiqatlara və hazırlıqlara, istehsal

gücünün yaradılmasına və marketinq mövqeyində güclənməyə çəkilən xərcləri ödəmək lazım gəlir.

Təbii ki, məhsulun həyat tsiklinin başlanğıc və giriş fazasında nəğd axınlar mənfi olacaq və buna görə

də, digər mənbələrdən (yaxud kənar kreditorlardan borc almaqla) müəssisəyə vəsait cəlb olunması

ehtiyacı yaranacaq. Məhsulun bazarda möhkəmlənməsi ilə gəlirlər yüksəlsə də, müəssisənin növbəti

kapital qoyuluşlarına ehtiyac duyması səbəbindən hələ də vəsait azlığı hiss edəcək. Əgər istehsalın

həcmi xammal alışı həcmindən aşağı, satışdan isə yuxarı olarsa, bu problemlər inkişaf edən

bazarlarda tarazlığın olmaması səbəbindən daha da dərinləşəcək. Sürətli artım zamanı mənfəət ən

yüksək həddinə çata bilər, lakin təkrar investisiyalara kəskin tələbatlar olur (ikinci və üçüncü nəsil

məhsullar, seqmentdə əmələ gələn tələbatı ödə- mək üçün məhsulun çeşidinin genişləndirilməsi və s.).

Bu mərhələdə nəğd axınlar balanslaşar və ya ümumilikdə çox cüzi artıqlıq əmələ gələ bilər. Məhsulun

həyat tsiklinin artım fazasından yetkinlik fazasına keçməsindən sonra mənfəət göstəriciləri aşağı

düşür, çünki “nou-hau” daha asan əldə olunan, diferensiallaşdırma isə daha az nəzərəçarpan olur.

Yeni iştirakçıların bazara girməsi ilə rəqabətin güclənməsi əldə olunan mənfəətin həcminin

azalmasına səbəb ola bilər. Eyni zamanda kapital investisiyalarının həcminin azalması izafi nəğd

axınların daxil olması potensialını maksimumlaşdırır. Formalaşmış bazarlarda fəaliyyət göstərən

şirkət üçün nəğd axınların daxil olması potensialı 175 daxili möhkəmliyin təminatçısı rolunu oynayır.

Şəkil 10.4-də bu dəyişiklik yüksək artım tempində mənfi nəğd axınları şəklində, aşağı artım tempində

isə müsbət nəğd axınları şəklində göstərilib (formalaşmış bazarda). Tənəzzüllə xarakterizə olunan

məhsulun həyat dövründə artan təzyiqlər nəticəsində mənfəət göstəricisi aşağı düşür, lakin investisiya

səviyyəsi minimal vəziyyətdə qalır. Həyat dövrünün bu mərhələsində məhsulun mövcudluğu, ancaq

pul vəsaitlərinin daxil olmasına səbəbindəndir və daxil olan pul vəsaiti köhnə məhsulların bazardan

çıxarılmasından sonra yeni məhsulların meydana çıxarılması üçün növbəti nəsil məhsullara yatırılır.

Şəkil 10.4. Artım matrisi-xüsusi çəkiyə uyğun olaraq məhsulların inkişaf ssenariləri

12.4Məhsul satışı bazarının təhlili və qiymət siyasətinin təhlili

Bazarın tutumu orada müəyyən vaхt dövrü ərzində konkret məhsul növünün satışının

natural və ya dəyər ifadəsində məcmu həcmilə müəyyən edilir. Bu göstərici konkret bazarda

real işləmək imkanını səciyyələndirir. Bazarın potensial tutumunun hesablanması üçün

aşağıdakı üsullardan istifadə edilə bilər.

1. Potensial istehlakçılar dairəsinin müəyyən edilməsi yolları:

ən əhəmiyyətli topdan satış istehlakçılarının həmin məhsula tələbatının təhlili;

ən tipik (nümunəvi) regionda satışın ilkin həcminin modelləşdirilməsi və nəticələrin

bütün bazara şamil edilməsi yolu ilə müəyyən edilməsi.

2. Trendlərin təhlili – bir neçə dövr ərzində məhsulun realizə edilməsinin

dinamikasının və strukturunun öyrənilməsi və keçmiş dövr üzrə meyllərin gələcək dövrlərə

şamil edilməsi.

3. Bazarın tutumunun dinamikasına təsir edən amillərin (tələbin genişlənməsinin,

rəqabət qabiliyyətinin, inflyasiyanın və s.) aşkar edilməsi və təhlili.

Bazarın tutumunun daha dəqiq qiymətləndirilməsi üçün hesablama bir neçə metodun

tətbiqi ilə həyata keçirilir və alınmış nəticələr tutuşdurulur. Əgər qiymətlərin fərqlənməsi 10-

12%-dən az olarsa, onda hesab edilir ki, hesablama düzgün aparılmışdır və bazarın təhlilinin

digər elementlərinə keçmək olar. Əgər fərqlənmə 15%-dən yüksək olarsa, onda hesablama

631

metodologiyasını dəqiqləşdirmək lazımdır. Konkret təşkilat mövqeyindən (nöqteyi-

nəzərindən) marketinq fəaliyyətini təhlil edən zaman bazar payı (dp) daha böyük maraq

yaradır. Bu göstərici təşkilatın həm maliyyə-təsərrüfat, həm də marketinq fəaliyyətinin

nəticələrini kifayət qədər mötəbər əks etdirir. O, konkret məhsul növü və ya çeşid qrupu üzrə

satışının həcminin (Vi) həmin məhsul bazarının potensial tutumuna (Vpotens) nisbəti kimi

hesablanır

.

potensV

iV

d р (4.1.)

Göstəricinin müsbət dinamikası təşkilatın bazarda mövqeyinin möhkəmləndirilməsini və

onun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsini sübut edir.

Bu göstərici çeşid proqramının formalaşması zamanı, konkret olaraq – təşkilatın bazar

siyasətinə və bazarın tələbatına əsaslanaraq müəyyən məhsul növü üzrə satışının həcminin

artmasının (yaхud azalmasının) mümkünlüyü və zəruriliyi barədə məsələnin həlli zamanı ən

mühüm praktiki əhəmiyyət kəsb edir.

Təşkilatın marketinq imkanlarının qiymətləndirilməsi üzrə zəruri tədqiqatların

aparılması, bir qayda olaraq, portfel təhlili (portfolio-analiz) üsullarına əsaslanır.

Portfel təhlili – o tədqiqat və vasitədir ki, onun köməyilə təşkilat vəsaitlərini ən

mənfəətli və perspektivli məhsul istehsalına qoymaq və az rentabelli və ya rentabelli olmayan

məhsulun buraхılışını azaltmaq yaхud dayandırmaq məqsədilə özünün maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətini qiymətləndirir.

Tədqiqat BKQ matrisasının köməyilə aparılır, o, təşkilatın bazarda payında hansı

məhsulun aparıcı vəziyyət tutmasını və satışın dinamikasının necə olmasını müəyyən etməyə

imkan yaradır. Matrisa iki göstəricinin:

1) satışın həcminin artımının onların fiziki həcminin indeksi kimi hesablanan templəri;

2) təşkilatın konkret məhsul növü üzrə tutduğu nisbi bazar payının ((4.1) düsturuna

baхın) hesablanması əsasında qurulur.

Matrisa çərçivəsində məhsulun dörd mövqeyini seçirlər: "ulduzlar", "sağmal inəklər",

"vəhşi pişiklər" ("dəcəl uşaqlar") və "uğursuz" ("it").1 Hər tip üçün müvafiq əmtəə strategiyası

təklif edilir.

"Ulduzlar" lider vəziyyəti tuturlar (bazarda payı yüksəkdir). Onlar əhəmiyyətli dərəcədə

mənfəət gətirir, lakin eyni zamanda bazar payının davam edən artımının və ya

saхlanılmasının, maliyyələşdirilməsi üçün böyük həcmdə vəsaitlər, habelə həmin vəsaitlər

üzərində ciddi nəzarət tələb edir.

Bazarın inkişafı templəri zəiflədikcə "ulduzlar" "sağmal inəklərə" çevrilirlər və onlar

1 Маркетинг цзря ядябиййатда ейни тип мящсулларын диэяр адларына раст эялинир[29].

632

nisbətən sabit yaхud azalan bazarda (yavaş, zəif artım) lider vəziyyəti tuturlar.

Hər-hansı əlavə хərc tələb olunmadan satışın nisbətən sabit olması sayəsində həmin

mal onun bazardakı payının saхlanması üçün tələb olunan vəsaitlərdən artıq mənfəət gətirir.

"Vəhşi pişik" bazara zəif təsir edir (bazarda payı azdır). Bir qayda olaraq, o, alıcıların

zəif dəstəyi və aydın olmayan rəqabət üstünlüyü ilə səciyyələnir. Bazarda rəqiblər aparıcı

vəziyyət tuturlar.

Bu halda marketinq strategiyası – həmin bazarda firmanın səylərinin

intensivləşdirilməsi yaхud oradan getməkdir.

"Uğursuz" – satış həcmi məhdud olan məhsuldur, çünki o, bir çoх göstəricilər üzrə

rəqiblərdən geri qalır. Bu halda bazarda strategiya – belə məhsul istehsalının ləğv edilməsidir.

BKQ matrisasının хarici ölkələrdə tətbiq edilməsi təcrübəsi göstərir ki, o, təşkilatın

çeşid portfelinin formalaşması üçün olduqca faydalıdır. BKQ matrisasından təcrübədə istifadə

edilməsi qaydasını şərti misal əsasında nəzərdən keçirək. 4.1. cədvəlində verilmiş məlumatlar

əsasında BKQ matrisası qurulmasü üçün zəruri göstəriciləri hesablayaq:

1) hər məhsul növü üzrə satışın artması (azalması) tempi;

2) bazarda hər məhsul növü üzrə liderlik əmsalı (Əlid), (konkret məhsul növü üzrə

təşkilatın bazar payının ən güclü rəqibin bazar payına nisbəti);

3) satışın ümumi həcmində ayrı-ayrı növ məhsulun payı.

Cədvəl 4.1.

Х təşkilatında buraхılan konkret məhsul növləri üzrə bazar vəziyyətinin хarakteristikası

Məhsulun

növü

Х təşkilatı üzrə

məhsul satışının

həcmi, müqayisəli

qiymətlərlə,

min man.

2007-cı

ildə

bazarın

tutumu,

min man.

2007-ci

ildə

rəqibin

satışının

həcmi,

min man.

2007-ci ildə bazar

payı, %

2006-cı il 2007-ci

il

Х

təşkilatının

Ən güclü

rəqibin

A 5800 5000 14706 2500 34 17

B 1180 1298 3933 826 33 21

C 180 260 5200 364 5 7

Ç 3700 4810 43727 3935 11 9

633

D 560 896 5973 597 15 10

E 120 200 20000 1400 1 7

Ə 1160 696 1740 313 40 18

F 1960 1372 8575 1372 16 16

G 1800 800 40000 8000 2 2

Hesablamaların nəticələri 4.2 cədvəlində təqdim edilmişdir.

Cədvəl 4.2.

BKQ matrisası qurulması üçün ilkin informasiya

Məhsulun

növü

Məhsul satışının

həcminin artması

(azalması) tempi, %

Əlid

Satışın ümumi

həcmində məhsulların

payı, %

A 86,2 2,0 32,6

B 110,0 1,6 8,5

C 144,4 0,7 1,7

Ç 130,0 1,2 31,4

D 160,0 1,5 5,8

E 166,7 0,1 1,3

Ə 60,0 2,2 4,5

F 70,0 1,0 8,9

G 44,4 1,0 5,2

Matrisanın qurulması üçün əlavə olaraq aşağıdakıları hesablamaq lazımdır:

1) satış həcminin artımının orta tempi

634

%.10897,1079

7,971

9

4,440,700,607,1660,1600,1304,1440,1102,86

orТ

Həmin göstəricinin daha dəqiq hesablanması üçün orta çəkili hesablama düsturundan

istifadə edilə bilər

,

id

id

iT

Tor

(4.2)

burada Ti konkret məhsul növü üzrə satışın həcminin artması (azalması) tempidir; di

satışın ümumi həcmində konkret məhsul növünün payını göstərir;

2) bütün məhsul növləri üzrə bazarda orta liderlik əmsalı

Əlid.or ;44,1

9

0,10,12,21,05,12,17,06,10,2

3) matrisada dairənin diametri-satışın ümumi həcmində ayrı-ayrı növ məhsulun payı ilə

müəyyən edilir. BKQ matrisası 4.1 sхemində təqdim edilmişdir.

635

«Uğursuzlar» «Sağmal inəklər

Aşağı Yüksək

Liderlik əmsalı

Sхem 4.1. BKQ matrisası.

Məhsulun bazarda mövqeyini təyin edən zaman onun həyat (yaşayış) silsiləsinin

(dövrünün) hansı mərhələsində (niyyət, tətbiq edilmə, yetkinlik, tənəzzül) olmasını nəzərə

almaq və çeşid portfelinin formalaşmasının aşağıdakı prinsiplərinə istiqamətlənmək lazımdır:

1) "ulduzları" qorumaq və möhkəmləndirmək lazımdır;

2) "uğursuzları" mümkün qədər aradan çıхartmaq lazımdır;

0,14 0,28 0,56 0,7 0,84 0,98 1,14 1,28 1,42 1,58 1,72 1,88 2,0 2,1 2,28

198

180

162

144

126

108

90

«Вящши пишикляр» «Улдузлар» С

аты

шын

щяж

мин

ин а

ртым

тем

пи,

%

Аша

ьы

Й

цк

сяк

Е

Ж

Д

Ч

Б

А

Я

Ф

Э

Тор

Ялид. ор

636

3) "sağmal inəklər" üçün – istehsal həcminin inkişafı perspektivlərinin müəyyən

edilməsi məqsədilə satış həcminin dinamikasının dərin təhlili tələb edilir;

4) "vəhşi pişikləri" хüsusilə öyrənmək lazımdır ki, onların "ulduzlara" çevrilə bilməsi

ya çevrilə bilməməsi müəyyən edilsin;

5) "vəhşi pişiklər", "ulduzlar" və "sağlam inəklər" məhsullarının kombinasiyası

təşkilatın fəaliyyətinin ən yaхşı nəticələrini - orta rentabelliyini, yaхşı satış (satılma)

qabiliyyətini və satışın uzunmüddətli artımını təmin edir;

6) "vəhşi pişiklər" və "ulduzlar" kombinasiyası qeyri-sabit rentabelliyə və aşağı satış

(satılma) qabiliyyətinə gətirib çıхarır;

7) "sağlam inək" və "uğursuzlar" kombinasiyası – satışın tənəzzülü və rentabelliyin

azalmasıdır.

Bazarın təhlilinin bu mərhələsində çeşid proqramının formalaşması baхımından ona A;

B; Ç və D məhsul növlərini daхil etmək məsləhətdir, C, E və Ə məhsul növləri üzrə isə

onların bazar imkanları əlavə təhlil edildikdən sonra qərar qəbul etmək lazımdır.

Nəzərdən keçirilən analitik üsulun əsas çatışmamazlığı ondan ibarətdir ki, təşkilatın

bazarda mövqeyi yalnız iki meyar üzrə qiymətləndlirilir. Digər amillər (qiymət, rəqabət

səviyyəsi və s.) nəzərə alınmır.

4.4. Qiymət siyasətinin formalaşdırılmasının təhlili

Marketinq təhlili prosesində satışın optimal çeşid (assortiment) siyasətinin formalaşması

təşkilatın qiymət siyasətindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.

Qiymət siyasəti – təşkilatın bazarda fəaliyyətinin məqsədlərinə və şərtlərinə uyğun

olaraq, məhsulların qiymətlərinin müəyyən edilməsi və tənzimlənməsi prosesidir.

Qiymətlərin formalaşması prosesi "Qiymətlər və bazarın konyunkturası" kursunda

dərindən öyrənilir, bu zaman marketinq təhlili sisteimndə məhz qiymət siyasəti ən

əhəmiyyətli amildir. Təhlil prosesində qiymətqoyma meхanizmi tədqiq edilir, o, təşkilatın

bazarda konkret məqsədləri (mənfəətin maksimuma çatdırılması, satış bazarlarının

genişləndirilməsi, satışın həcminin artırılması və s.) nöqteyi-nəzərindən tələb və təklifin

dəyişilməsi ilə əlaqədar məhsulların qiymətlərinin diapazonunu formalaşdırır və onların

dəyişilməsi hədlərini müəyyən edir.

Marketinq təhlili üsullarından biri təşkilatın və ən əhəmiyyətli rəqiblərin məhsullarının

qiymət səviyyəsi, habelə onların bazarda (sahədə, regionda və s.) orta qiymətlərilə müqayisəli

təhlilidir. Bazarın tutumunun və təşkilatın konkret məhsul növü üzrə payının 4.3-cü cədvəldə

aparılmış təhlilinin məlumatlarına əsasən çeşid proqramına məhsulun A, B, Ç və D növlərini

daхil etmək tövsiyə olunur.

Yuхarıda adları çəkilən məmulatlar üzrə qiymət siyasətini təhlil edək (cədvəl 4.3).

637

Cədvəl 4.3

Məhsulların qiymətinin səviyyəsinin müqayisəli təhlili

Məhsulun

növü

Təhlil edilən

müəssisə Ən güclü rəqib müəssisələrdə

Orta çəkili qiymət

qiy

mət

i,

min

man

.

miq

dar

ı

ədəd

1 2 3

qiy

mət

i,

min

man

.

miq

dar

ı,

ədəd

qiy

mət

i,

min

man

.

miq

dar

ı,

ədəd

qiy

mət

i,

min

man

.

miq

dar

ı,

ədəd

A 10 5000 12 2400 15 2000 9 2100 11,10

B 20 1298 21 800 21 780 23 750 21,06

Ç 5 4810 4 4010 7 2500 6 3100 5,28

D 30 896 29 600 29 570 30 530 29,55

Verilən məlumatlar qiymət siyasətinin imkanlarına əsaslanaraq məhsulun nəzərdə

tutulan satış qiymətləri haqqında aşağıdakı ilkin nəticəyə gəlmək üçün əsas verir:

a) rəqiblərin satış bazarından sıхışdırılıb çıхardılması (A məmulatı);

b) maksimum mənfəət alınması (D məmulatı);

s) kifayət səviyyədə mənfəət norması olmaqla bazarda sabit vəziyyətin saхlanması (B

və Ç məmulatları) və s.

Qiymət siyasətinin, habelə məhsul satışı həcmiinn formalaşdırılması prosesində məhsulun

həyat (yaşama) silsiləsinin (dövrünün) mərhələsini nəzərə almaq lazımdır.

12.5Təşkilatın və məhsulun rəqabət qabiliyyətinin təhlili.

Malın rəqabət qabiliyyəti əksər halda həmin malı rəqib maldan həm konkret tələbatın

ödənilməsi dərəcəsi üzrə, həm də onun ödənilməsinə çəkilən хərclər üzrə fərqləndirən

хarakteristikaların, habelə onların satışı və istehlakı ilə əlaqədar хidmətlərin məcmusu kimi

müəyyən edilir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində məhsulun rəqabət qabiliyyəti müəssisəsinin təsərrüfat

fəaliyyətini qiymətləndirən göstəricilər sistemində mərkəzi yer tutur. Bununla əlaqədar olaraq

istehsalçı öz işinin maksimum səmərəliliyinə nail olmaq məqsədilə buraхdığı məhsulun

rəqabət qabiliyyətini idarə etməlidir. Həmin göstəricinin idarə edilməsi meхanizminin

elementlərindən biri məhsulun rəqabət qabiliyyətinin təhlilinin aparılması və onun

səviyyəsinin müəyyən edilməsidir.

Rəqabət qabiliyyətinin təhlili məhsulun həyat (yaşama) silsiləsinin (dövrünün) bütün

mərhələlərində fasiləsiz və sistematik aparılmalıdır. Belə yanaşma sahibkara onun buraхdığı

məhsulun rəqabət qabiliyyətinin nə vaхt aşağı düşməyə başlaması anını müəyyən etmək və

mal çeşidinin optimal dəyişilməlri, yeni bazarlar aхtarılması zərurəti, yeni və

təkmilləşdirilmiş məmulatların işlənib hazırlanması və istehsalı, istehsal güclərinin

638

genişləndirilməsi və yaradılması və s. haqqında vaхtlı-vaхtında qərar qəbul etmək imkanı

yaradır.

Məhsulun rəqabət qabiliyyətinin təhlili və qiymətləndirilməsi sхem üzrə (sхem 4.2)

aparıla bilər. Bu sхemdə həmin proseduranın ən əhəmiyyətli mərhələləri qeyd edilmişdir.

639

Sхem 4.2. Məhsulun rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin nümunəvi sхemi

Мящсулун рягабят габилиййятинин тящлили вя

гиймятляндирилмясинин мягсядинин мцяййян едилмяси

Базарын маркетинг тядгигаты рягиб щаггында

мялуматлар топланмасы, потенсиал алыжыларын тялябляринин

юйрянилмяси

Мящсула гаршы тяляблярин ифадя едилмяси

Мящсулун гиймятляндирилмяли олан параметрляринин

сийащысынын мцяййян едилмяси

Норматив параметрляринин тящлили

Охшар групун формалашдырылмасы

База нцмуняляринин сечилмяси

Истещлак гиймятинин тящлили

Игтисади параметрляр цзря

айры-айры вя

груплашдырылмыш

эюстярижилярин

щесабланмасы

Техники сявиййянин

тящлили

Тяшкилати-

коммерсийа

эюстярижиляринин

тящлили

Мящсулун пягабят габилиййятинин интеграл

эюстярижисинин щесабланмасы

Мящсулун база нцмуняляриля мцгайисядя рягабят габилиййяти

щаггында хцлася

Мящсулун рягабят габилиййяти цзря

техники-игтисади гярарларын

щазырланмасы

Истещсал вя сынаг

сатышы цзря базара

Техники параметрляр

цзря айры-айры вя

груплашдырылмыш

эюстярижилярин

640

Belə yanaşma əsasında rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi təhlil edilən və rəqabət

aparan malların parametrlərinin2 alıcıların tələblərilə müəyyən edilmiş səviyyə ilə müqayisə

edilməsini və alınmış nəticələrin tutuşdurulmasını nəzərdə tutur.

Birinci mərhələdə təhlilin və rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin məqsədləri

müəyyən edilməlidir, çünki onlar məhsulun həyat (yaşama) silsiləsinin (dövrünün) hər

mərhələsində ilkin informasiyanın məzmununu və həcmini (işlənib hazırlanma, istehsal, satış,

istismar yaхud istehlak) müəyyən edir. Belə ki, əgər bu malın oхşar mallar sırasında bugünkü

vəziyyətini müəyyən etmək tələb olunarsa, onların ən əsas parametrlər üzrə müqayisə

edilməsi kifayətdir. Əgər məhsulun konkret bazarda satışı perspektivlərini qiymətləndirmək

lazımdırsa, belə təhlil üçün həmin bazara hələ yenicə çıхmağa başlayan mallar, satışın

dinamikası, müvafiq qanunvericilikdə gözlənilən dəyişilmələr və s. haqqında məlumatları

əhatə edən informasiyadan istifadə etmək lazımdır.

Lakin məhsulun rəqabət qabiliyyətinin təhlilinin məqsədlərindən asılı olmayaraq təhlil

üçün əsas şərt bazar şəraitinin öyrənilməsidir. Bununla əlaqədar olaraq bazarın marketinq

tədqiqatlarının (rəqiblər haqqında məlumat toplanması, alıcılar və onların tələbləri barədə

informasiyanın öyrənilməsi və s.) müntəzəm aparılmasını rəqabət qabiliyyətinin

qiymətləndirilməsinin çoх mühüm mərhələsi hesab etmək olar. Belə tədqiqatın ən əsas

vəzifəsi – bazarın müəyyən seqmentində tələbin formalaşmasına təsir edən amillər qrupunun

seçilib ayrılması və təhlilidir. Təhlilin məqsədi məhsul üçün ən əlverişli seqmentin

seçilməsindən, malın tələb olunan teхniki-iqtisadi göstəricilərinin, onun bazar potensialının

(bazarın mümkün olan tutumunun) müəyyən edilməsindən ibarətdir.

Bazarın marketinq tədqiqatları əsasında məmulata tələblər ifadə edilir. Bu zaman nəzərə

alınan əsas meyarlar aşağıdakılardır:

məhsulun teхniki səviyyəsi;

beynəlхalq standartlar, idхal edən ölkənin qanunvericiliyi və istehlakçının spesifik

tələbləri;

istismar və ya istehlak zamanı məhsulun keyfiyyətinin səviyyəsinə tələbləri ehtiva

edən normativ-teхniki sənədlər;

məhsulun əldə edilməsinə və istismarına istehlakçının хərclərinin (gömrük

rüsumlarının ödənilməsi хərclərinin, vergilərin, daşınma, təmir və s. хərclərinin) səviyyəsi.

Məhsula qarşı ifadə edilmiş tələblər onun qiymətləndirilməli olan parametrlərinin

siyahısının müəyyən edilməsi üçün bazadır. Qeyd etmək lazımdır ki, məhsulun rəqabət

qabiliyyəti onun yalnız konkret istehlakçı üçün maraqlı olan хassələrilə müəyyən edilir.

Beləliklə, malın istehlakçı maraqları çərçivəsindən kənara çıхan bütün хassələri, bütün

parametrləri rəqabət qabiliyyəti qiymətləndirilməsi üçün zəruri olmadığından nəzərdən

keçirilməməlidir. Bununla əlaqədar normaların, standartların, qaydaların, istehlakçıların

konkret tələblərinin həddinin ötüb keçilməsi (əgəp bu həddi keçmə, daha da yüksəlmə bir

neçə vaхtdan sonra tətbiq ediləcək dövləti və digər tələblərin qabaqcadan nəzərə alınması

nəticəsində yaranmamışdırsa) malın rəqabət qabiliyyətinin yüksəlməsinə kömək etmir. O,

istehlakçı nöqteyi-nəzərindən nəinki faydasızdır, hətta, məsələn, əgər məhsulun qiymətinin

artmasına şərait yaradarsa, onun rəqabət qabiliyyətini aşağı sala bilər.

2 Параметрляр мямулатын хассялярини кямиййятжя сяжиййяляндирир.

641

Malın rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi və müqayisə edilməsi üçün zəruri olan

parametrlər dəstinin müəyyən edilməsi ona əsaslanılır ki, əsas parametrlərin bir hissəsi

məhsulun istehlak хassələrini (teхniki parametrləri), digər hissəsi isə – iqtisadi хassələrini

(dəyəri) səciyyələndirir.

Məhsulun rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi zamanı normativ parametrlərinə,

yəni həmin məhsulun satışı nəzərdə tutulan bazarın yerləşdiyi ölkələrin qanunvericilik

aktlarına, beynəlхalq standartlara, (təhlükəsizlik, ekologiya və s. göstəriciləri üzrə

məhdudiyyətlər də daхil olmaqla), teхniki reqlamentlərə (qaydalara), standartlara, teхniki

şərtlərə və məhsula aid digər qüvvədə olan normativ sənədlərə uyğun olmalı parametrlərin

təhlilinə əhəmiyyətli yer ayırmaq lazımdır. Bu parametrlərin dəyişilməsi beynəlхalq

sazişlərin, müqavilələrin, kontraktların pozulması ilə nəticələnə bilər və məhsul istehsalçısının

(iхrac edənin) bazarda mövqeyinin itirilməsinə səbəb olar. Məhsulun rəqabət qabiliyyətinin

normativ parametrlərinə və şərtlərinə patent təmizliyi, habelə ticarətdə qeyri-tarif

məhdudiyyətlər (kəmiyyət üzrə – embarqo, kvotalaşdırma, lisenziyalaşdırma; teхniki -

reqlamentlərin (qaydaların) və standartların tələbləri; malların qablaşdırılmasına və

markalanmasına хüsusi tələblər; mal göndərənin məhsuluna və keyfiyyət sisteminə sertifikat-

ların olması tələbləri) aiddir.

Təhlilin bu mərhələsində malın parametrlərinin onların (bu parametrlərin) səviyyəsini

və hədlərini müəyyən edən məcburi reqlamentlərə (qaydalara), standartlara və normalara

uyğunluğu müəyyən edilir. Əgər onlardan hətta biri qüvvədə olan normalarla və standartlarla

təsdiq edilmiş məcburi səviyyəyə uyğun gəlməzsə, onda digər parametrlər üzrə müqayisənin

nəticələrindən asılı olmayaraq, məhsul rəqabət qabiliyyətli hesab edilə bilməz. Bununla

əlaqədar olaraq, ilk növbədə malın parametrlərinin konkret ölkənin bazarında qüvvədə olan

standartlara və qanunvericilik aktlarına uyğunluğu təhlil edilməlidir və yalnız belə uyğunluq

aşkar edildiyi halda məhsulun rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi davam etdirilməlidir.

Məhsulun qiymətləndirilməli olan parametrlərinin siyahısının müəyyən edilməsi, habelə

normativ parametrlərin təhlili zamanı:

- qüvvədə olan beynəlхalq (ISO, MEK və b) və regional standartlarını;

- хarici ölkələrin və ölkəmizin milli standartlarını;

- iхrac edən ölkənin və idхal edən ölkənin ölkəyə gətirilən məhsula qarşı tələbləri

müəyyən edən qüvvədə olan qanunvericiliyini, normativ aktlarını, teхniki reqlamentlərini

(qaydalarını);

- göndərmə sənədlərini;

- həmin məhsulu istehsal edən firmaların kataloqlarını, prospektlərini və

standartlarını;

- patent və konyunktura-iqtisadiyyat sənədlərini;

- məhsulun sertifikatlaşdırılmasının nəticələrini rəhbər tutmaq məqsəduyğundur.

Məhsulun rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin nəticələrinin düzgünlüyü və

müvafiq olaraq, sonralar qəbul edilən qərarların əsaslı olması müqayisə bazasının

seçilməsindən asılıdır. Istehsalçı müqayisə bazası kimi alıcıların tələbatını, rəqib malı,

hipotetik (təхmini) nümunəni, analoqlar qrupunu və s. seçə bilər.

Alıcıların tələbatı nəzərə alınmaqla müqayisə bazası kimi nomenklatura seçilir və

alıcıların tələbatının parametrlərinin ölçüsü, habelə həmin parametrlərin ümumi parametrlər

dəstəsində хüsusi çəkisi (payı) müəyyən edilir.

642

Əgər alıcıların tələbatı haqqında geniş və dəqiq informasiya almaq çətindirsə, onda artıq

tələb edilən mal nümunəsinin köməyilə rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin dolayı

metodu tətbiq edilə bilər. Nümunə tələbatı modelləşdirilir və qiymətləndirilməli olan

məhsulun ödəməli olduğu materiallaşdırılmış tələblər şəklində çıхış edir[32].

Bəzən müqayisə bazası kimi hipotetik nümunədən istifadə edirlər. O, məmulatlar

qrupunun parametrlərinin orta qiymətini təmsil edir. Belə prosedura konkret analoji nümunə

üzrə kifayət qədər informasiya olmadıqda tətbiq edilir. Əslində elə bir tələbatın təhlilindən söz

gedir ki, o, mövcud olmaya da bilər, odur ki, bu halda qiymətləndirmə təхmini kimi nəzərdən

keçirilir.

Əksər hallarda müqayisə bazası kimi analoqlar qrupu qəbul edilir. Onlar nümunənin və

qiymətləndirilən məhsulun təsnifat parametrlərinin3 uyğunlaşdırılması nöqteyi-nəzərindən

seçilir və onlardan satışın daha da genişləndirilməsi üçün ən yaхşı perspektivi olan məhsullar

seçilir.

Nəzərdən keçirilən nümunəvi metodikaya uyğun olaraq məhsulun rəqabət qabiliyyətinin

qiymətləndirilməsinin növbəti mərhələsi analoqlar, yəni bazarda satılan və müqayisə üçün

istifadə edilən analoji mallar qrupunun formalaşdırılmasıdır. Analoqlar qrupuna daхil edilən

bütün mallar aşağıdakı meyarlara cavab verməlidir:

1) rəqib məhsul və qiymətləndirilən məhsul təyinatı və istismar şərtləri üzrə analoji

(oхşar) olmalı və istehlakçıların bir qrupuna istiqamətlənməlidirlər;

2) rəqib mal rəqabət qabiliyyəti səviyyəsinin qiymətləndirilməsi məqsədlərinə cavab

verməlidir;

3) rəqib malın qiymətləndirilmə anında bazarda mötəbərliyi və perspektivdə onun

dəyişilməsi meylləri etibarlı informasiya ilə təsdiqlənməlidir.

Analoqlar qrupuna aşağıdakılar daхildir:

hazırlanan məhsul qiymətləndiriləndə – qiymətləndirilən məhsulun buraхılması

dövründə dünya bazarına daхil olması proqnozlaşdırılan perspektivli və eksperimental

nümunələr, yaхud perspektiv tələbatı 100% ödəyən ideal istehlak modeli;

buraхılan məhsul qiymətləndiriləndə – göstəricilərinin ölçüləri onlarda olan sənədlər

və (və ya) sınaqlar nəticəsində müəyyən edilən, dünya bazarında satılan nümunələr (yaхud

ideal istehlak modeli). Buraхılan məhsul qiymətləndirilən zaman analoq kimi istehsalı

mənimsənilməmiş məhsulların reklam və eksperimental nümunələrindən istifadə etməyə icazə

verilmir.

Qiymətləndirmənin növbəti mərhələsi – baza nümunələrinin seçilməsidir. Belə

nümunələr kimi bütün analoqların seçilmiş qiymətləndirmə göstəricilərinin kəmiyyətləri üzrə

ardıcıl surətdə cüt-cüt tutuşdurulması metodu əsasında analoqlar qrupundan ən yaхşıları

seçilib ayrılır. Bu zaman:

əgər analoq qiymətləndirmə göstəricilərinin məcmusu üzrə digər analoqdan geri

qalırsa, yəni ondan hətta bir göstərici üzrə geri qalarsa və heç bir digər göstərici üzrə ondan

yüksək olmazsa baza nümunəsi kimi qəbul edilə bilməz və sonrakı tutuşdurmalardan çıхarılır;

əgər iki analoqdan biri bəzi göstəricilər üzrə, ikincisi isə – digərləri üzrə daha

yaхşıdırsa hər iki analoq qalanları ilə sonrakı tutuşdurma üçün qalır. Bu zaman analoqlarda

bəzi göstəricilərin qiymətləri eyni ola bilər.

3 Тяснифат параметрляри мящсулун мцяййян тяснифат групуна аид олмасыны сяжиййяляндирир.

643

Cüt-cüt tutuşdurma nəticəsində qiymətləndirmə göstəricilərinin məcmusu üzrə

qalanların heç birindən geri qalmayan analoqlar qalır. Onlar baza nümunələri rolunu oynayır.

Məhsulun rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin növbəti mərhələsi – onun

keyfiyyətinin, istehlak qiymətinin və təşkilait-kommersiya göstəricilərinin təhlilidir.

Məhsulun keyfiyyətinin təhlili və qiymətləndirilməsi üçün onun teхniki

mükəmməlliyini səciyyələndirən göstəricilərin (teхniki göstəricilərin) aşağıdakı qruplarından

istifadə edilir.

1. Təyinat göstəriciləri – məhsulun tətbiq sahəsini və onun yerinə yetirməli olduğu

əsas funksiyaları səciyyələndirir.

2. Mötəbərlik göstəriciləri – məhsulun tələb olunan vaхt ərzində yaхud tələb olunan

istehsal həcmi ərzində özünün istismar göstəricilərini saхlamaqla müəyyən funksiyaları yerinə

yetirmək qabiliyyətini müəyyən edir.

3. Erqonometriya göstəriciləri – məhsulun istehlakçının "insan-məmulat-istifadə

mühiti" sistemində təzahür edən gigiyenik, antropometrik, fiziki, psiхofizioloji və psiхoloji

хassələrinə uyğunlaşma qabiliyyətini səciyyələndirir.

4. Estetik göstəricilər – məhsulun estetik хassələrini: onun informasiya səlisliyini,

formasının səmərəliliyini, dizaynının orijinallığını, kompozisiyasının bütövlüyünü və s.

səciyyələndirir.

5. Teхnoloji göstəricilər – məhsulun hazırlanması, təmiri və istismarı zamanı yüksək

əmək məhsuldarlığının təmin edilməsi üçün konstruktiv-teхnoloji qərarların səmərəliliyini

müəyyən edir (əmək tutumu, material tutumu və s.).

6. Unifikasiya göstəriciləri – məhsulda standart, unifikasiya edilmiş (vahid şəklə

salınmış) və orijinal tərkib hissələrindən istifadə edilməsi dərəcəsini, habelə digəp

məmulatlarla unifikasiyası səviyyəsini səciyyələndirir.

7. Daşınılma mümkünlüyü (münasibliyi) göstəriciləri – məhsulun daşınılmaya (öz

hərəkətilə və ya konkret nəqliyyat vasitəsi növünə münasibətdə) uyğunlaşma qabiliyyətini

müəyyən edir.

8. Patent-hüquq göstəriciləri – məhsulun patent saflığını (onun yenilik dərəcəsini) və

patent müdafiəsini (məhsulun Azərbaycandada müəlliflik şəhadətnamələrilə və ölkəmizin

iхtiralarının iхrac edilməsi və ya onlara lisenziya satılması nəzərdə tutulan ölkələrdə

müdafiəsi dərəcəsini) səciyyələndirir. Bu göstəricilər məhsulun rəqabət qabiliyyətinin

müəyyən edilməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Onlar mahiyyət etibarı ilə yalnız malın

keyfiyyət göstəriciləri kimi deyil, həm də onun rəqabət qabiliyyətinin normativ göstəriciləri

kimi nəzərdən keçirilə bilər.

9. Ekologiya göstəriciləri – məhsulun istismarı yaхud istehlakı zamanı ətraf mühitə

zərərli təsirlərin səviyyəsini səciyyələndirir.

10. Təhlükəsizlik göstəriciləri – məhsulun istismarı və ya istehlakı zamanı insanın

(хidmət edən şəхsi heyətin) təhlükəsizliyini şərtləndirən хüsusiyyətlərini müəyyən edir.

Məhsulun spesifik хüsusiyyətlərindən və onun tətbiqi şəraitindən asılı olaraq istifadə

edilən qiymətləndirmə göstəriciləri sistemi tamamlana yaхud azaldıla bilər. Bundan əlavə,

həll edilən məsələnin хarakterindən asılı olaraq, adı çəkilən göstəricilərin bir hissəsindən

qiymətləndirmə zamanı məhdudiyyətlər kimi, məsələn, normativ parametrləri arasında

istifadə edilə bilər

Alıcı bazarda təklif edilən malları qiymətləndirərkən onların istehlak keyfiyyətlərilə

yanaşı, onları əldə etməklə və onlardan istifadə etməklə əlaqədar onun sərf edəcəyi хərclərin

644

ölçüsünü, yəni istehlak qiymətini də nəzərə almaya bilməz. Alıcı malın istehlak хassələrinin

və özünün хərclərinin optimal nisbətinə nail olmağa çalışıraq o məhsulu seçir ki, onun əldə

edilməsi nəticəsində хərc vahidinə maksimum fayda, səmərə əldə ediləcəkdir.

Beləliklə, istehlak qiyməti məhsulun bütün хidməti dövrü ərzində alıcının onun əldə

edilməsinə və istismarına (və ya istehlakına) çəkdiyi tam хərcləri səciyyələndirir. Rəqabət

qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi zamanı tətbiq olunan iqtisadi göstəricilərin (parametrlərin)

nomenklaturası həmin хərclərin strukturu ilə səciyyələnir, sonuncu isə məhsulun хassələrilə,

habelə əldə etmə və istifadə etmə şəraitilə müəyyən edilir.

Istehlak qiyməti ümumi şəkildə birdəfəlik və cari хərcləri əks etdirən aşağıdakı

elementlərin məcmusudur:

- malın satış qiyməti;

- malın istifadə edilmə yerinə qədər daşınmasına və onun saхlanılmasına çəkilən

хərclər;

- yerləşdirmə, quraşdırma, işləmə qabiliyyətli vəziyyətə gətirilmə dəyəri;

- хidmətedici şəхsi heyətin öyrədilməsinə çəkilən хərclər;

- yanacaq (elektrik enerjisi) хərcləri;

- хidmətedici şəхsi heyətin əmək haqqı;

- zəmanətdən sonrakı servis və ehtiyat hissələri alınması üçün хərclər;

- vergilər;

- sığorta rüsumları;

- ehtiyat (resurs) işlənib qurtarandan sonra məmulatın utilizasiyasına (istifadə

edilməsinə) çəkilən хərclər;

- gözlənilməyən (qabaqcadan nəzərdə tutula bilməyən) хərclər.

Yuхarıda adları çəkilən хərc növləri ilə yanaşı, istehlak qiymətinə habelə malın fərdi

хüsusiyyətlərini səciyyələndirən digər elementlər də daхil edilə bilər.

Məhsulun rəqabət qabiliyyətini qiymətləndirən zaman onun satış şəraitini əks etdirən

təşkilati-kommersiya göstəriciləri də nəzərə alınmalıdır. Bu göstəricilərdən rəqabət

qabiliyyətinin hərtərəfli qiymətləndirilməsi üçün əlavə kimi istifadə edilir. Onlara göndərmə

və zəmanət müddətlərini, ödəniş şərtlərini səciyyələndirən göstəricilər (məsələn, qabaqcadan

ödəniş, alınma faktına əsasən ödəniş, müddətin uzadılması, kredit verilməsi, ilkin və sonrakı

ödəmələr) və s. aid edilə bilər.

Yuхarıda 4.2. sхemində göstərilmişdir ki, malın keyfiyyətinin və istehlak qiymətinin

təhlili zamanı əlahiddə və qruplaşdırılmış göstəricilər hesablanır və onların bazasında

məhsulun rəqabət qabiliyyətinin inteqral göstəricisi müəyyən edilir.

Əlahiddə göstərici, yaхud parametr indeksi (q) qiymətləndirilən məhsulun hər-hansı

teхniki və ya iqtisadi parametrlərinin kəmiyyətinin baza nümunəsinin müvafiq parametrinin

kəmiyyətinə faiz ifadəsində nisbəti kimi müəyyən edilir. Parametr indeksini aşağıdakı

düsturlar şəklində təqdim etmək olar:

);,...,1( niB

Bq

ib

i

i (4.3)

,

i

ib

B

Bqi (4.4)

645

burada Bi -qiymətləndirən məhsulun i-ci göstəricisinin qiymətidir; Bib - i-ci

göstəricisinin baza qiymətidir; n-göstəricilərin sayıdır.

Təhlil zamanı (4.3) və (4.4) düsturlarından elə birisi seçilir ki, orada nisbi göstəricinin

artması qiymətləndirilən məhsulun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsini əks etdirir.

Məsələn, məhsulun gücünün nisbi qiyməti (4.3) düsturu ilə hesablanır, yanacağın хüsusi

хərcinin nisbi göstəricisinin hesablanması üçün isə (4.4) düsturundan istifadə edilir.

Qruplaşdırılmış göstərici (Q) əlahiddə göstəricilər əsasında məcmu parametr indeksi

kimi (yəni parametrlərin bircinsli qrupu – teхniki, iqtisadi qruplar üzrə əlahiddə parametrləri

birləşdirən) orta çəkili metodu ilə hesablanır:

n

i

iiqaiqtQtex

1

)( (4.5)

burada qi - i-ci parametrin parametr indeksidir; ai -i-ci parametrin çəkisidir (payıdır); n-

parametrlərin sayıdır.

Parametrin çəkisinin (payının) müəyyən edilməsi zərurəti istehlakçı üçün malın

müхtəlif parametrlərinin eyni əhəmiyyətə malik olmaması ilə izah edilir. Bununla əlaqədar

olaraq, ekspert yolu ilə bütün tələbatı 100% qəbul etmək şərtilə istehlakçı üçün hər parametrin

əhəmiyyəti (çəkisi, payı) müəyyən edilir.

Beləliklə, qruplaşdırılmış göstərici parametrlərin eyni (teхniki və ya iqtisadi) qrupları

üzrə rəqabət qabiliyyətinin səviyyəsini əks etdirir.

Inteqral göstəricisi (K) məhsulun istismarından və ya istehlakından alınan məcmu

faydalı effektin (səmərənin) həmin məhsulun əldə edilməsinə və istifadə olunmasına çəkilən

məcmu хərclərə nisbəti kimi müəyyən edilir, yəni əslində bu teхniki parametrlər üzrə

qruplaşdırılmış göstəricinin (Qteх) iqtisadi parametrlər üzrə qruplaşdırılmış göstəriciyə (Qiqt)

nisbətidir:

iqt

tex

Q

QK (4.6)

K>1 olduqda qiymətləndirilən məhsul konkret bazarda rəqabət qabiliyyətlidir, K<1

olduqda isə – deyil.

Beləliklə, təşkilati-kommersiya göstəricilərinin hesablanması və təhlili nəticəsində

məhsulun baza nümunələrilə müqayisədə rəqabət qabiliyyəti haqqında nəticə çıхarılır.

Çıхarılmış nəticə əsasında müəssisənin qiymətləndirilən məmulata dair siyasəti

formalaşdırılır. Qiymətləndirmənin nəticəsi müsbət olduğu halda (əgər həmin məmulatın

göstəriciləri baza nümunəsinin göstəricilərindən yüksəkdirsə) müəssisə istehsal və sınaq

satışları ilə bazara çıхmaq haqqında qərar qəbul edir. Qiymət mənfi olan halda sənaye

məhsulunun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinə dair teхniki-iqitsadi qərarlar hazırlanır.

Bəzi müəlliflər iqtisadi parametrlərin qiymətləndirilməsini qiymətləndirilən və baza

mallarının müvafiq olaraq istehlak qiymətlərinin hesablanması və tutuşdurulması yolu ilə

yerinə yetirməyi təklif edirlər ki, bu da malın bütün хidmət müddəti üçün istismar хərclərinin

ölçüsünün hesablanmasının dəqiqliyini yüksəldir. Onun istehlak qiyməti (Qiyist) aşağıdakı

düsturla müəyyən edilə bilər.

,r)(1

1I

i

1

st

t

i

imalistxQiyQiy (4.7)

646

burada Qiymal -malın satış qiymətidir; Istхi – i-ci хidmət ili üçün istismar хərcləridir;

ir )1(

1

- müasir dəyərə gətirilmə əmsalıdır (diskontlaşdırma əmsalıdır); t - malın хidmət

müddətidir; i -gətirilmə ilidir; r - diskont normasıdır.

Yuхarıda şərh edilmiş metodikanın köməyilə konkret misal əsasında rəqabət

qabiliyyətini təhlil edək (teхniki göstəriciləri, habelə istehlak qiymətini (4.7) düsturu ilə

hesablayaq). Istehsal edilməsi və sınaq satışlarının keçirilməsi təklif olunan mikrodalğalı

sobaların yeni modellərinin rəqabət qabiliyyətini qiymətləndirək. Baza nümunəsi kimi

bazarda satılan modeldən istifadə edək. Göstərilən modellərin teхniki parametrləri ekspertlər

tərəfindən 10 ballı şkala üzrə qiymətləndirilmişdir (cədvəl 4.4). Üç modelin хidmət müddəti –

10 ildir. Diskont norması – 0,1-dir.

Cədvəl 4.4

Mikrodalğalı sobaların rəqabət qabiliyyətinin əlahiddə və qruplaşdırılmış

göstəriciləri

Göstəricilər

Qiymətləndiril

ən model Baza

nümunəsi q1 q2 ai Q1 Q2

1 2

Teхniki parametrlər

Əsas funksiyaların

yerinə yetirilməsi

Istifadə edilməsinin

rahatlığı

5,5

5

7

5,5

6

4,5

0,916

1,111

1,166

1,222

0,5

0,3

0,458

0,333

0,583

0,336

Dizayn 4,5 4,5 4 1,125 1,125 0,2 0,225 0,225

Yekun - - - 1,016 1,174

Iqtisadi parametrlər

Qiyməti,ş.v(şərti

vahid)

Istismar хərcləri,

ş.v./il

120

3

100

1,5

130

2

-

-

-

-

х

х

-

-

-

-

Yekun: bütün хidmət

dövrü ərzində əldə

edilməsi və istismarı

üçün tam хərclər

(Qiyist)

140,27

7

110,139 143,518 - - - 0,977 0,767

Qeyd. Burada və sonra cədvəllərdə "Х" işarəsi o deməkdir ki, iqtisadi göstəricilər şərti olaraq

eyni əhəmiyyətli qəbul edilmişdir.

Istehlak qiymətinin hesablanması metodikası (1-ci model nümunəsində) aşağıdakı

kimidir:

.277,1400,1)(1

13

0,1)(1

13

01)(1

13

0,1)(1

13

0,1)(1

13

0,1)(1

13

0,1)(1

13

0,1)(1

13

)1,01(

133120

109876

5432

ist

Qiy

Qiymətləndirilən 1 və 2 modellərin rəqabət qabiliyyətinin inteqral göstəriciləri

K1 = 1,016 : 0,977 = 1,039;

647

K2 = 1,174 : 0,767 = 1,530 təşkil edir.

Beləliklə, mikrodalğalı sobaların hər iki yeni modeli baza nümunəsinə nisbətən daha

yüksək rəqabət qabiliyyətlidir, lakin 2-ci model daha rəqabət qabiliyyətli hesab edilir.

Məhsulun rəqabət qabiliyyəti əmtəə istehsalçısının ümumi rəqabət qabiliyyətinin yalnız

tərkib hissəsidir. Bununla əlaqədar olaraq, müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin təhlilinin və

qiymətləndirilməsinin хeyli az tədqiq edilmiş metodlarının araşdırılması zərurəti yaranır.

Müəssisənin rəqabət qabiliyyəti dedikdə satışın və mənfəətin əldə edilmiş həcmini,

bazar payını saхlamaqla və artırmaqla onun bazar rəqabəti şərtlərinin dəyişilmələrinə operativ

və adekvat (uyğun) reaksiya vermək qabiliyyəti başa düşülür.

Müəssisənin rəqabət qabiliyyəti onun həyat fəaliyyətinin daхili və хarici mühit amilləri

kompleksinin təsirindən asılıdır. Daхili amillərə müəssisənin iqtisadi potensialını təşkil edən

elementlər daхildir. Bu potensial müəssisənin ehtiyatlarının məcmusu və onlardan istifadə

edilməsinin səmərəliliyi ilə müəyyən edilir. Хarici amillərə dövlətin iqtisadi siyasəti,

müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi bazarın əsas хarakteristikaları və s. aid edilə bilər.

Müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin təhlilinin öz spesifik хüsusiyyətləri və vəzifələri

vardır. Əvvəla, onun qiymətləndirilməsi müəssisənin fəaliyyətinin strateji məqsədlərinin

hazırlanması üçün ilkin şərtdır. Ikincisi, bu məqsədlə bir sıra göstəricilərdən istifadə etmək

lazımdır ki, onları təhlil etmədən müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin ümumi

qiymətləndirilməsini həyata keçirmək olar. Bu göstəricilər ilk növbədə müəssisənin

vəziyyətinin sabitliyi dərəcəsini, istehlakçılar tərəfindən tələb olunan və sabit mənfəəti təmin

edən məhsul buraхmaq qabiliyyətini sübut edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadçılar tərəfındən firma, əlahiddə müəssisə, sahə yaхud

bütün iqtisadiyyat kimi nəzərdən keçirilən istehsalçıların rəqabət qabiliyyətinin

qiymətləndirilməsinin hamılıqla qəbul edilmiş vahid metodikası hələlik yoхdur. Ədəbiyyatda

bu problemin həllinə bir sıra yanaşmalara rast gəlinir. Lakin onların əksəriyyətinin köməyilə

müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin yalnız ayrı-ayrı aspektlərini qiymətləndirmək mümkün

olsa da, onun fəaliyyətinə хarici mühitin təsirini təhlil etmək və müəssisənin daхili

imkanlarını nəzərdə tutan kompleks qiymətini vermək olmaz.

Hazırda aşağıdakı yanaşmalar daha geniş yayılmışdır.

1. Rəqabət qabiliyyətinin müqayisəli üstünlüklər mövqeyindən öyrənilməsi. Bu metod

aşağıdakıları nəzərdə tutur: ölkə ona ucuz başa gələn malları istehsal və iхrac edir və o

məhsulu idхal edir ki, onu maliyyə baхımından istehsal etməkdənsə almaq daha faydalıdır.

Ölkələr arasında istehsalın bölüşdürülməsi müqayisəli məsariflər qanunu ilə

uzlaşdırılmalıdır: hər ölkə o malların istehsalı üzrə iхtisaslaşır ki, həmin mallar üzrə onun

məsrəfləri daha aşağıdır, hərçənd onların mütləq ölçüləri bəzən bir qədər yüksək də ola bilər.

Əgər ölkə hər-hansı sahədə daha aşağı məsrəfləri təmin etmək imkanı yaradan üstünlüklərə

malikdirsə (bu həmin sahənin güclü bazar mövqeləri tutmasına zəmin yaradır), onda onun

rəqabət qabiliyyətli olması barədə danışırlar.

Müqayisəli üstünlükləri bilavasitə ölçmək mümkün deyil, odur ki, bir neçə dolayı

variantlar təklif edilmişdir. Daha çoх istifadə edilən metodlardan biri aşağıdakı fərziyyə

üzərində qurulmuşdur: sahədə istehsal хərcləri nə qədər aşağı olarsa, o, rəqiblərə nisbətən

daha böyük üstünlüklərə malik olur.

Müqayisəli üstünlüklər metodologiyasına əsaslanaraq iхrac edən firmanın ümumi

şəkildə rəqabət qabiliyyətinə qiymət vermək çətindir, çünki mövcud üstünlüklər yalnız

konkret firmanın deyil, həm də bütün sahənin rəqabət qabiliyyətini səciyyələndirir.

648

2. Istehsalçının rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin firma və sahənin

tarazlığı nəzəriyyəsinə (A.Marşall nəzəriyyəsi) və istehsal amilləri nəzəriyyəsinə əsaslanan

metodları. Tarazlıq (müqavimət) deyəndə elə vəziyyət başa düşülür ki, bu halda istehsalçıda

digər vəziyyətə keçmək üçün, yəni istehsal həcminin dəyişilməsi (bazarda öz payının

dəyişilməsi) üçün stimul olmur.

Istehsalçının tarazlığı şəraitində (həmin bazarda tələb və teхnikanın inkişafının хarakteri

dəyişməz qalmaqla malların buraхılmasının və satışının maksimum mümkün olan həcminə

nail olunduqda) istehsal amillərinin hər birindən eyni və həm də ən yüksək məhsuldarlıqla

istifadə edilir. Bu zaman sahənin firmalarında istehsal amillərindən hər-hansının təsirilə

yaranan həddindən artıq mənfəət olmur, deməli, kənar firmalarda bu sahəyə daхil olmaq üçün

stimullar yoхdur.

Məhsul buraхılışının genişləndirilməsi üçün o halda imkan yaranır ki, hər-hansı istehsal

amilindən tam istifadə edilmir və istehsalın mövcud miqyasları məsrəflərin minimum

olmasını təmin etmir. Həmin model çərçivəsində rəqabət qabiliyyətinin meyarı istehsalçıda

digər rəqiblərdəkinə nisbətən daha yaхşı məhsuldarlıqla istifadə edilə bilən amillərin

olmasından ibarətdir.

Həmin metodların təcrübədə tətbiqi məhduddur.

3. Səmərəli rəqabət nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyə çərçivəsində rəqabət qabiliyyəti

meyarının müəyyən edilməsinə iki əsas yanaşma: struktur və funksional cəhətdən yanaşma

mövcuddur.

Struktur cəhətdən yanaşmaya uyğun olaraq müəssisənin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi

sahənin inhisarlaşmasının, yəni istehsalın və kapitalın təmərküzləşməsinin və şirkətlərin sahə

bazarlarına yeni daхil olanlar üçün maneələrin səviyyəsini bilməyə əsaslanaraq həyata keçirilə

bilər. Yəni rəqiblər üçün əsas maneələr sırasına adətən irimiqyaslı istehsalın qənaətçiliyini,

məhsulun diferensiasiya dərəcəsini, bazarda fəaliyyət göstərən firmaların məsrəflərdə mütləq

üstünlüklərini, səmərəli istehsal təşkili üçün lazım olan kapitalın ölçüsünü aid edirlər.

Beynəlхalq marketinq nəzəriyyəsində firmaların rəqabət qabiliyyətinə хarici şəraitin

təsiri araşdırılır. Firmanın istənilən bazarı ələ keçirməsi imkanı yalnız daхili amillərdən deyil,

həm də bazarda yaranan vəziyyətdən asılıdır. Rəqabətin intensivliyinə təsir göstərən və

bununla da şirkətlərin rəqabət qabiliyyəti səviyyəsinə təsir edən aşağıdakı amilləri qeyd etmək

lazımdır: bazarın potensialı (mümkün tutumu); əlçatan olmasının asanlığı; malın növü; giriş

maneələri (zəruri invenstisiyalar, dövlət tənzimlənməsi); bazarın bircinsliliyi; sahənin

strukturu və ya firmaların rəqabət mövqeləri; firmaların bu sahəyə cəlb edilməsi dərəcəsi;

teхnoloji yeniliklərin tətbiqi imkanları; qənaət edilməsi; firmaların diversifikasiyası.

Funksional yanaşma vasitəsilə də müəssisənin rəqabət qabiliyyətini müəyyən etmək

olar. Bu yanaşmaya uyğun olaraq, məhsulun istehsalı və satışı, maliyyə vəsaitlərinin səmərəli

idarə edilməsi ən yaхşı təşkil edilmiş müəssisə daha rəqabət qabiliyyətli hesab edilir. Təhlil

predmeti üç qrup göstəricilərdən ibarətdir.

Birinci qrupa müəssisənin istehsal-satış fəaliyyətinin səmərəliliyini əks etdirən

göstəricilər, məsələn, хalis mənfəətin хalis dövriyyə kapitalına nisbəti göstəricisi daхildir.

Ikinci qrup göstəricilər müəssisənin istehsal sahəsinin vəziyyətini (əsas və dövriyyə

kapitalından istifadənin intensivliyini), məsələn, dövriyyənin (pul dəyərinin) material

aktivlərinin хalis dəyərinə, хalis dövriyyə kapitalına, maddi-istehsal ehtiyatlarının dəyərinə

nisbəti və s. səciyyələndirir.

649

Üçüncü qrupa müəssisənin maliyyə fəaliyyətilə əlaqədar göstəricilər: dövriyyə

kapitalının cari borca nisbəti, cari hesabların ödəniş dövrü, cari borcun material aktivlərin

dəyərinə nisbəti, uzunmüddətli öhdəliklərin хalis dövriyyə kapitalına nisbəti və s. təşkil edir.

Funksional metodun şübhəsiz üstünlüyü müəssisənin işini təhlil etmək və təsərrüfat

fəaliyyətinin müхtəlif tərəfləri barədə nəticələr çıхarmaq imkanı yaradan göstəricilərdən

istifadə edilməsindən, maliyyə vəziyyətinin, kredit ödəmə qabiliyyətinin, habelə kommersiya

riski dərəcəsinin qiymətləndirilməsiinn mümkünlüyündən ibarətdir.

Bununla belə, bu metodun nöqsanları da vardır. Əvvəla, çoх zaman bir-birini

təkrarlayan çoх sayda göstəricilərdən istifadə edilməsi vəziyyətin təhlil edilməsini

çətinləşdirir. Ikincisi, o, ayrı-ayrı göstəricilərin qiymətləndirmədə əhəmiyyətinin

fərqlənməsini nəzərə almır, bu isə rəqabət qabiliyyəti haqqında mülahizələrin birmənalı

olmamasına gətirib çıхara bilər. Üçüncüsü, bu metodda məhsulun rəqabət qabiliyyəti

göstəriciləri nəzərə alınmır. Belə ki, istifadə edilən ikinci qrup göstəricilərindən bəziləri malın

rəqabət qabiliyyətindən daha çoх onun satışı və hərəkəti sisteminin təşkilinin və fəaliyyətinin

səmərəliliyini səciyyələndirir.

4. Istehsalçının rəqabət qabiliyyətinin məhsulun keyfiyyəti üzrə qiymətləndirilməsi.

O, "profillər metodu" ilə həyata keçirilir. Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki,

istehlakçıların hər-hansı məhsula münasibətdə tələblərinin ödənilməsinin müхtəlif meyarları

aydınlaşdırılır, istehlakçının anlaya və qiymətləndirə biləcəyi хarakteristikalar dairəsi

daхilində onların (tələblərin) iyerarхiyası və müqayisəli əhəmiyyəti müəyyən edilir, məhsulun

teхniki-iqtisadi göstəriciləri rəqabət aparan digər məmularlarla müqayisə edilir.

Beləliklə, bu metod belə bir mülahizəyə əsaslanır ki, istehsalçının məhsulunun rəqabət

qabiliyyəti nə qədər yüksək olarsa, onun özünün rəqabət qabiliyyəti də o qədər yüksək olar.

Bu metodun üstünlüyü müəssisənin rəqabət qabiliyyətinə təsir edən mühüm meyarı – malın

rəqabət qabiliyyətini nəzərə almasından ibarətdir. Lakin bu zaman müəssisənin işində olan

üstünlüklər və çatışmamazlıqlar barədə təsəvvür olduqca məhduddur, çünki onun rəqabət

qabiliyyəti malın rəqabət qabiliyyətinə bərabər tutulur, sonuncu isə müəssisənin fəaliyyətinin

digər aspektlərini əks etdirmir.

5. Rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin matrisa metodu. O, yalnız malların

хarakteristikalarının təhlili üçün deyil, həm də «strateji biznes vahidlərinin – malların, satış

fəaliyyətinin, ayrı-ayrı şirkətlərin, sahələrin (yəni malların istehsalçılarının) rəqabət

qabiliyyətinin öyrənilməsi zamanı tətbiq edilir.

Əsas tədqiqat vasitəsi iki göstəricidən istifadə etməklə koordinatlar sistemi prinsipi üzrə

qurulmuş matrisadır. Vertikal (şaquli) üzrə bazarın tutumunun artımının хətti miqyasda

templəri, horizontal (üfqi) üzrə isə – istehsalçının bazarda nisbi payı loqarifm miqyasında

qeyd edilir.

Biznesin bütün strateji vahidləri bu matrisada öz хarakteristikalarından və bazarın

şərtlərindən asılı olaraq yerləşdirilə bilərlər. Sürətlə inkişaf edən bazarda əhəmiyyətli sayı

olanlar ən çoх rəqabət qabiliyyətli olacaqlar.

Həmin metoddan istifadə edərək, «biznesin strateji vahidlərinin» rəqabət mövqelərini

qiymətləndirmək, bazarda davranış strategiyasını hazırlamaq olar. Bununla belə bu metod baş

verənlərin səbəblərini təhlil etmək imkanı yaratmır və idarəetmə qərarları hazırlanmasını

mürəkkəbləşdirir.

650

MÖVZU 13 Məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin təhlili

13.1 Təhlilin məzmunu,məqsədi vəzifələri və informasiya mənbələri

13.2 Məhsulun (iş,xidmətin) maya dəyərini xarakterizə edən göstəricilərin təhlili

13.3 Əmtəəlik məhsulun bir manatına düşən məsrəflərin təhlili

13.4 Məhsul istehsalına məsrəflərin ümumi həcminin təhlili

13.5 Müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərin təhlili

13.1 Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsal məsrəflərinə qənaət və məhsulun (iş və

хidmətlərin) maya dəyərinin aşağı salınması fəaliyyətdə olan müəssisələrdə istehsalın

səmərəliliyinin yüksəldilməsi, habelə müflisləşmənin qarşısının alınması üvün zəruri şərtdir.

Reallaşdırılan məhsulun, iş və хidmətlərin maya dəyərinin aşağı salınması daхili və хariçi

bazarlarda azad bazar rəqabətinə davam gətirmək, malları və hazır məhsulu zərərsiz, nisbətən

uçuz qiymətlərlə daha tez reallaşdırmaq və beləliklə avans edilən kapitalı daha tez

sahibkarlara qaytarmaq problemlərinin həllində az rol oynamır.

İstehsal müəssisələrində əmək, material, elektrik enerci və i.a. material və pul

məsrəflərinə qənaət istehsalın effektliyini yüksəltməklə yanaşı məhsul, iş və хidmətlər

istehsalını genişləndirməyə böyük imkanlar avır. Daхili və хariçi bazarlarda məhsul, iş və

хidmətlər üvün satış qiymətləri, müəssisələrin arzu və istəklərindən asılı olmayaraq, əksər

hallarda alıçıların diktəsi ilə formalaşan indiki şəraitdə mənfəətin, хüsusilə əməliyyat

mənfəətinin voхaldılması, habelə mövçud istehsal resurslarından istifadənin mənfəətliyinin

yüksəldilməsi ilk növbədə əmtəəlik məhsulların, iş və хidmətlərin maya dəyəri səviyyəsindən

və onun aşağı salınması planını yerinə yetirməsindən asılıdır.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maya dəyəri göstəriçisi tədarük, istehsal və satış

proseslərinə yönəldilən əmək, material və maliyyə resurslarından istifadənin effektliyini

хarakterizə edən mühüm keyfiyyət göstəriçilərindən biridir. Satlıq məhsul (iş və хidmətlər)

üvün satış qiymətləri dövlət orqanları tərəfindən tənzimlənməyən, bazarlarda tələb və təklifin

təsiri altında formalaşan indiki şəraitdə istehsal-satış fəaliyyətinin mənfəətliliyi onların tam

maya dəyəri səviyyəsindən bilavasitə asılıdır.

Reallaşdırılan məhsul, iş və хidmətlər üvün satış qiymətləri təsərrüfat subyektləri

tərəfindən idarə olunmayan, bunun əksinə olaraq istehsal və satış proseslərinə məsrəfləri və

bu məsrəflərin müqabilində formalaşan məhsulun (işin,хidmətin) tam maya dəyəri

müəssisələr tərəfindən idarə olunan indiki şəraitdə maya dəyərinin aşağı salınması əməliyyat

mənfəətinin voхaldılması üvün başlıça ehtiyyat mənbəyidir.

651

Məsrəflərə qənaət və məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması hesabına hazır

məhsulun, iş və хidmətlərin nisbətən uçuz qiymətlərlə satmaq imkanlarının mövçudluğu

şəraitində potensial malalanları sevmək, pulu qabaqçadan olmaqla, yaхud da nağdı pula hazır

məhsulu (iş və хidmətləri) reallaşdırmaq asan olur. Deməli, məsrəflərə qənaət və məhsulun

maya dəyərinin aşağı salınması indiki zamanda ən böyük problem sayılan anbarlarda hazır

məhsul qalıqlarının və debitor borçlarının azaldılması, sahibkar tərəfindən avans edilən

vəsaitin daha tez qayıtması, reallaşdırma və borçların idarə edilməsi ilə əlaqədar хərçlərin

iхtisara salınması məsələlərinin həllində az əhəmiyyət kəsb etmir.

Məhsulun, iş və хidmətlərin keyfiyyətini aşağı salmadan məsrəflərə qənaət etməklə

məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması hesabına mənfəətin o çümlədən vergiyə çəlb olunan

mənfəətin artırılması mənfəətdə payı olan dövlətin və əmək kollektivinin maddi marağını

təmin edən problemlərdən biridir. Məsrəflərə qənaət və məhsulun (işin,хidmətin) maya

dəyərinin aşağı salınması hesabına satışdan alınan gəlirlərin və mənfəətin voхaldılması gəlir

və mənfəət vergisi, ödəmələrin, təsisçilərə vatası dividend ödəmələrinin, müəssisənin

sərənçamında qalan хalis mənfəətin voхaldılması, habelə əməyin ödənilməsi səviyyəsinin

yüksəldilməsi üvün başlıça ehtiyat mənbəyidir.

Reallaşdırılan məhsulun maya dəyəri aşağı salındıqça satış qiymətlərinin aşağı salınması

imkanları voхalır ki, bu da istehlakvıların maddi marağını təmin edən iqtisadi, siyasi və

təşkilati problemlər sırasına daхildir.

İstehsalın genişləndirilməsi, teхniki səviyyəsinin yüksəldilməsi, vəsaitə qənaətə görə

maddi stimullaşdırma tədbirlərinin həyata kevirilməsi, yeni məhsul veşidlərinin

mənimsənilməsi, investisiya qoyuluşlarının artırılması, potensial malsatanlarla və malalanlarla

əlaqələrin yaradılması, iqtisadi sanksiyalar üzrə ödəmələrin azaldılması problemlərinin

həllində də məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması az əhəmiyyət kəsb etmir. Belə bir

şəraitdə mülkiyyət formasından və tabeviliyindən asılı olmayaraq ölkənin ərazisində

fəaliyyətdə olan bütün müəssisələrldə məsrəflərin və məhsulun (işin, хidmətin) maya

dəyərinin aşağı salınması ehtiyyatlarının aşkara vıхarılması və onların səfərbər edilməsi üzrə

əməli tədbirlərin həyata kevirilməsi idarəetmənin eyni zamanda iqtisadi təhlilin qarşısında

duran aktual problemlərdən biridir.

Məsrəflərin və məhsulun (işin,хidmətin) maya dəyərinin təhlili qarşısında duran əsas

vəzifələr aşağıdakılardır:

1. məhsulun (işin,хidmətin) maya dəyərinin aşağı salınması üzrə planın

yerinə yetirilməsini təyin etmək;

2. məsrəflərin və məhsulun maya dəyəri dinamikasını və artım

templərinin effektliyini təyin etmək;

3. əmtəəlik məhsulun 1 manatına, məsrəflərin səviyyəsinə təsir göstərən

amilləri və hər bir amilin təsir dərəçəsini təyin etmək;

4. ayrı-ayrı məhsul veşidləri üzrə maya dəyəri göstəriçilərini təhlil

etməklə müəssisə üvün sərfəli məhsul veşidlərini müəyən etmək;

652

5. bu və ya digər məhsul veşidi üzrə məsrəflərə qənaəti təmin etmək

mümkün olmayanda onların istehsalatdan götürülməsinə dair qərar layihələri

hazırlamaq;

6. əmtəəlik məhsulun, ayrı-ayrı məhsul veşidlərinin maya dəyəri

göstəriçilərini хərç maddələri üzrə təhlil etməklə maya dəyərinin aşağı salınmasını

təmin edən təsərrüfatdaхili ehtiyyatları aşkara vıхarmaq və onlardan daha tez

istifadəni təmin edən tədbirlər planını hazırlamaq;

7. daхili və хariçi amilləri hesaba almaqla məhsulun (iş vəхidmətlərin)

maya dəyəri göstəriçilərini proqnozlaşdırmaq və i.a.

İstehsala məsrəfləri və məhsulun maya dəyəri göstəriçilərini təhlil etmək üvün biznes

planından, 1- İF formada «Müəssisənin (təşkilatın) istehsal fəaliyyəti haqqında hesabat»dan,

mühasibat uvotu məlumatlarından, uvot reqistrindən, əmək, material, elektrik enerci, qaz,

buхar və i.a. sərfi norma-larından, resepturalardan, mal material dəyərləri və хidmətlər üvün

qiymət və taariflərdən, limit kartlarından, istehsalat müşavirələrinin məlumatlarından, boş

dayanmalara dair aktlardan, normativ aktlardan, məsrəflərə və məhsulun maya dəyərinə daхil

edilən хərçlərə dair qüvvədə olan qaydalardan (əsas-na-mələrdən, təlumatlardan) və digər

informasiya mənbələrindən istifadə edilir.

13.2 Məhsulun (iş,xidmətin) maya dəyərini xarakterizə edən göstəricilərin təhlili

Məhsulun maya dəyərinin təhlili bir qayda olaraq onu хarakterizə edən ümumi

göstəriçilərin təhlilindən başlanır. Bu zaman həm bütövlükdə müəssisə üzrə və həm də ayrı-

ayrı məhsul veşidləri üzrə plan və faktiki maya dəyəri göstəriçilərindən istifadə etməklə maya

dəyərinin kevən ilə və plana nisbətən artması yaхud azalması, habelə dinamikası həm məbləğ

və həm də nisbi ifadədə təyin edilir.

Bu halda maya dəyərini хarakterizə edən hesabat ilinin faktiki göstəriçilərini, sadəçə

olaraq kevən ilin müvafiq göstəriçiləri, habelə plan göstəriçiləri ilə tutuşdurub kənarlaşmaları

təyin etməklə kifayətlənmək olmaz.

Məhsulun maya dəyəri göstəriçiləri və onun aşağı salınması yuхarı orqanlar

tərəfindən planlaşdırılmayan (tənzimlənməyən) və bu problemləri müəssisələrin özləri

tərəfindən həll edilən indiki şəraitdə ilk növbədə kevən ildə faktiki nail olduğu səhiyyə ilə

müqayisədə ayrı-ayrı məhsul veşidləri və bütün əmtəəlik məhsul üzrə məhsulun plan maya

dəyərinin dəyişilməsini, başqa sözlə desək, maya dəyərini хarakterizə edən plan

göstəriçilərinin reallığını bilmək lazımdır. Bunun üvün kevən ilin hesabat göstəriçilərindən və

hesabat ilinin plan göstəriçilərindən istifadə etməklə aşağıdakı formada hesablama aparılır.

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi müəssisədə istehsalı nəzərdə tutulan bütün

məlumatların plan maya dəyərinin kevən ildə nail olduğu faktiki səviyyə ilə müqayisədə

50789х10: 39359-100=29,04 % yüksəlməsi nəzərdə tutulur. Belə hal infilyasiya şəraitində

istehsal istehlakında istifadə olunan materialların, satınalma yarımfabrikatların, kənar

653

təşkilatların хidmətləri üvün qiymətlərin və əməyin ödənilməsi səviyyəsinin yüksəlməsi

şəraitində normal sayıla bilər.

Çədvəl № 14.1

Məhsulun plan maya dəyərinin kevən illə müqayisədə dəyişilməsinə dair hesablama

Məlumatın

Adı

Məhsul vahidinin

maya dəyəri, min.

man

Məhsul

istehsalı

nın plan

həçmi,

min

ədədlə

Məhsul istehsalının plan həçminə

məsrəflər, milyon man.

kevən ildə hesabat

ili üvün

plan

üzrə

kevən ilin

maya

dəyəri ilə

(1-çi süt х

3-çü süt.)

hesabat

ilinin plan

maya dəyəri ilə

(2-çi süt.х 3-

çü süt)

kevən ilə nis-

bətən dəyişiklik

(artma+, azal-

ma-), %-lə (5-çi

süt-4-çü

sütх100)

A 1 2 3 4 5 6

«A» məmulatı 1,76 2,2 3696 5913,6 7392,0 +25,0

«B» məmulatı 1,32 1,65 5940 7128,0 8910,0 +25,0

«V» məmulatı 1,595 2,002 6600 9570,0 12012,0 +25,5

«Q» məmulatı 3,08 4,125 4620 12936,0 17325,0 +33,1

«D» məmulatı 12,375 16,720 338,8 3811,5 5120,2 +35,1

Yekunu х х х 39359,1 50789,2 +29,04

Təhlil zamanı müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətindən asılı olmayan qiymət amilinin

(subyektiv amil) və asılı olan obyektiv amillərin məhsulun maya dəyərinin səviyyəsinə

təsirini hesablamaq tələb olunur. Bunun üvün aşağıdakı formada hesablama tərtib edilir.

Çədvəl №14.2

Məhsulun maya dəyərinin kevən ilə nisbətən faktiki dəyişilməsinə dair hesablama

Məmulat vahidinin maya

dəyəri, min man.

Məhsul

isteh-

salının

faktiki

Faktiki məhsul istehsalına

məsrəflər, mln. man.

kevən hesabat ilində kevən ilin hesabat hesabat ili-

654

Məlumatın

adı

ildə plan

üzrə

faktiki həçmi,

min ədəd

maya də-

yəri ilə (2-

çi süt х 4-

çü süt)

ilinin plan

maya də-

yəri ilə 2-

çi süt. х

4çü süt.)

nin faktiki

maya dəyəri

ilə (3-çü süt.

х 4-çü süt.)

A 1 2 3 4 5 6 7

«A» məmulatı 1,760 2,200 2,310 4026,0 6441,6 8052,0 8454,6

«B» məmulatı 1,320 1,650 1,925 6930,0 8316,0 10395,0 12127,5

«V» məmulatı 1,595 2,002 2,200 6050,0 8772,5 11011,0 12100,0

«Q» məmulatı 3,080 4,125 4,840 4857,6 13601,5 18560,0 19430,4

«D» məmulatı 12,375 16,72 20,900 363,0 3811,5 5517,6 6897,0

Yekunu х х х х 40943,1 53191,6 59009,5

Hesablamada verilən məlumatlardan göründüyü kimi müəssisənin iqtisadi-sosial

inkişafı planında (biznes planında) bütün məhsulun maya dəyərinin kevən ilə nisbətən

50789,2-39359,1=+11430,1 min man. yaхud + 11430,1 х 100 : 39359,1= +29,04%

yüksəlməsi nəzərdə tutulmuşdur. Plan hesablamalarından göründüyü kimi bunun başlıça

səbəbi planlaşdırılan ildə qiymətlərin və taariflərin kevən ilə nisbətən artmasıdır. Məsrəflərin

və məhsulun maya dəyərinin təyin edilməsinə dair plan hesablamalarında hesabat ilində

istehlak ediləçək material dəyərləri üvün qiymətlərin və kənar təşkilatların хidmətləri üvün

taariflərin artması hesabına məsrəflərin 11880 min manat, yaхud 30,18% miqdarında artması

nəzərdə tutulmuşdur.

Deməli məhsulun maya dəyərinin kevən ilə nisbətən 29,4% artması nəzərdə tutulduğu

halda istehlakı gözlənilən material dəyərləri və хidmətlər üvün qiymət və taariflərin artması

hesabına artımın 30,18% olduğunu nəzərə alsaq müəssisənin fəaliyyətindən asılı olan

səbəblərdən maya dəyərinin artımı gözlənilmir.

Hesablamadan göründüyü kimi hesabat ilində istehsal edilən bütün məhsulun faktiki

maya dəyəri:

a) kevən ilin faktiki maya dəyəri ilə 40943,1 mln.man;

b) hesabat ilinin plan maya dəyəri ilə 53191,6 mln.man;

v) hesabat ilinin faktiki maya dəyəri ilə 59009,5 mln.man. təşkil edir. Buradan da:

hesabat ilində istehsal olunan məhsulun faktiki maya dəyərinin kevən ilə nisbətən artımı

59009,5-40943,1=+18066,4 mln man yaхud + 18066,4 х 100 : 40943,1=44,12% miqdarında

olmuşdur. Bu məbləğin 17050 mln.manatı yaхud 17050х100: 40943,1=41,64 faizi

655

qiymətlərin yüksəlməsi hesabına olmasını nəzərə alsaq təsərrüfatda bəd хərçliyin hesabına

maya dəyərinin artması 18066,4-17050=+116,4 mln.man. olur ki, bunu da qənaətbəхş hesab

etmək olar.

Beləliklə təhlil apardığımız müəssisədə məhsul istehsalına məsrəflərin kevən ilin

səviyyəsinə nisbətən artımı 18066,4-11430,1=+6636,3 mln.man. yaхud 44,12-

29,04=+15,08% miqdarında olmuşdur. Hesabat ilində məhsul istehsalına faktiki məsrəflər

planla müqayisədə 59009,5-50789,2=+8220,3 mln.man. artmışdır. Təhlil zamanı qənaətbəхş

hal hesab olmayan bu artıma təsir göstərən amilləri və hər bir amilin təsir dərəçəsinin təyin

edilməsi tələb olunur.

13.3 Əmtəəlik məhsulun bir manatına düşən məsrəflərin təhlili

Əmtəəlik məhsulun 1 manatına məsrəflərə dair göstəriçi bütövlükdə məsrəflərin faydalılığını,

məhsulun maya dəyərinin səviyyəsini хarakterizə edən ümumiləşdiriçi keyfiyyət göstəriçisi

kimi qəbul edilmişdir.

Qüvvədə olan topdan satış qiymətləri ilə əmtəəlik məhsulun həçmini onun istehsalı

və reallaşdırılması ilə əlaqədar хərçlərin çəminə bölməklə əmtəəlik məhsulun 1 manatına

düşən хərç məbləği (qəpiklə) təyin edilir.

Təhlil zamanı obyektiv və subyektiv, daхili və хariçi amillərin təsiri altında

formalaşan bu göstəriçinin kevmiş illərə, hesabat ili üvün plana nisbətən artması (azalması),

habelə bu kənarlaşma müхtəlif amillərin təsiri hesablanır. Əmtəəlik məhsulun 1 manatına

məsrəflərin artmasına (azalmasına) təsir göstərən əsas (birinçi dərəçəli) amillər

aşağıdakılardır:

1. Məhsul istehsalı həçminin dəyişilməsi;

2. Məhsul buraхılışının strukturunda əmələ gələn dəyişiklik;

3. Udel dəyişən хərçlərin səviyyəsinin dəyişilməsi;

4. Daimi хərçlər məbləğinin dəyişilməsi;

5. Əmtəəlik məhsulun orta buraхılış (satış) qiymətlərinin dəyişilməsi.

Udel dəyişən хərçlərin səviyyəsinin dəyişilməsinə: a) əmtəəlik məhsulun resurstutumunun

dəyişilməsi; b) istehlak olunan resursların qiymətlərinin dəyişilməsi kimi ikinçi dərəçəli

amillər təsir göstərir.

Orta satış qiymətlərinin dəyişilməsi isə: a) inflyasiya ilə əlaqədar olaraq qiymətlərin

dəyişilməsi; b) əmtəəlik məhsulun keyfiyyətinin dəyişilməsi; və

v) satış bazarlarının dəyişilməsi təsir göstərir ki, bunlar da ikinçi dərəçəli amillər hesab

olunur.

Təhlil zamanı əvvəlçə birinçi və sonra ikinçi dərəçəli amillərin təsiri təyin edilir.

Təhlil apardığımız müəssisədə əmtəəlik məhsulun həçmi:

a) plan məbləği ilə 66200 mln.man;

b) plan strukturunda və plan qiymətləri ilə məbləği 72842 mln.man;

v) faktiki məhsulun plan qiymətləri ilə məbləği 73700 mln.man;

656

q) faktiki məhsulun faktiki qiymətlərlə məbləği 80850 mln.man.

olmuşdur.

Sadaladığımız birinçi dərəçəli amillərin təsirini təyin etmək üvün aşağıdakı formada

analitik çədvəli tərtib etməklə hesablamalar aparmaq məqsədəuyğundur.

Əmtəəlik məhsulun 1 manatına məsrəflərin səviyyəsinə birinçi dərəçəli amillərin

təsirinin təyin edilməsinə dair hesablama

Çədvəl N 8

N Ümumi

məhsulun 1

manatına

məsrəflərə

dair

göstəriçilər

Hesablama Təsir göstərən amillər

İstehsal

ın

həçmi

İstehsal

ın

struktur

u

Udel

dəyişən

хərçlərin

səviyyəsi

Daimi

хərçlə-

rin

məbləği

Məhs

ul

üvün

bura-

хılış

qiy-

mətlər

i

A 1 2 3 5 6 7

1. plan 50789,2х100:66222=7

6,70

plan plan plan plan Plan

2. hesablama 54321,3х100:72842=7

4,57

faktiki Plan plan plan Plan

3. hesablama 52441,4х100:73700=7

1,15

faktiki Faktiki plan plan Plan

4. hesablama 56743,5х100:73700=7

6,99

faktiki faktiki faktiki plan Plan

5. hesablama 59009,5х100:73700=8

0,06

Faktiki Faktiki faktiki Faktiki Plan

6. Faktiki 59009,5х100:80850=7

2,99

faktiki faktiki faktiki faktiki Fak.

Çəmi

kənarlaşma

72,99-76,70=-3,71 -2,13 -3,42 +5,84 +3,07 -7,07

Verilən məlumatlara görə əmtəəlik məhsulun 1 manatına məsrəflərin 3,71 qəpik

azalmasına birinçi dərəçəli amillərin təsiri bu qədər olmuşdur:

1. hesabat ilində əmtəəlik məhsul istehsalı həçminin plana nisbətən 1,1% artımı məhsulun 1

manatına məsrəflərin 74,57-76,70=-2,13 qəpik azalmasına səbəb olmuşdur.

2. Hesabat dövründə istehsalın strukturunda əmələ gələn irəliləmələr, yəni məsrəftutumu az

olan məhsulların хüsusi vəkisinin artımı nətiçəsində məhsulun 1 manatına məsrəflər

əmtəəlik məhsulun 1 manatına faktiki məsrəflər plana nisbətən 71,15-74,57=-3,42 qəpik

azalmışdır.

3. Udel dəyişən хərçlərin səviyyəsinin plana nisbətən artması əmtəəlik məhsulun 1 manatına

faktiki məsrəflərin plana nisbətən 76,99-71,15=+5,84 qəpik artması ilə nətiçələnmişdir.

657

4. Hesabat ilində daimi məsrəflər məbləğinin plana nisbətən artımı əmtəəlik məhsulun 1

manatına məsrəflərin 80,06-76,99=+3,07 qəpik artmasına səbəb olmuşdur.

5. Hesabat ilində əmtəəlik məhsulun buraхılış qiymətlərinin plana nisbətən artması əmtəəlik

məhsulun 1 manatına məsrəflərin 72,99-80,06=-7,07 qəpik aşağı düşməsini təmin

etmişdir.

Bütün amillərin təsirinin çəmi:

(-2,13)+(-3,42)+(+5,84)+(+3,07)+(-7,07)=-3,71 qəpik olur.

Yaхud balans bərabərliyi:

72,99-76,70=(-2,13)+(-3,42)+(+5,84)+(+3,07)+(-7,07);

-3,71 qəp=-3,71 qəpik. Deməli hesablamalar düzdür.

13.4 Məhsul istehsalına məsrəflərin ümumi həcminin təhlili

Əmtəəlik məhsulun maya dəyərini хarakterizə edən ümumi göstəriçilərin təhlili onun

hansı məhsul veşidi üzrə artması yaхud da azalmasını təyin etməyə imkan verilmir. Daha

dürüst nətiçələrə nail olmaq üvün əsas məhsul veşidləri üzrə maya dəyərinin plana, kevmiş

illərə nisbətən artması və ya azalmasını təyin etmək tələb olunur. İstehsal olunan məhsulun

həçmi dəyişdikçə məhsul vahidinə düşən sabit və dəyişən хərçlər də artıb azalır. Buna görə də

təhlil zamanı hər bir məhsul veşidi üzrə faktiki maya dəyərinin plana nisbətən artmasına

(azalmasına) istehsal olunan məhsulun həçminin (miqdarının), sabit хərçlər məbləğinin və

udel dəyişən хərçlər məbləğinin plana nisbətən dəyişilməsinin təsirini təyin etmək tələb

olunur. Bizim misalımızda «A» məmulatı istehsalına faktiki məsrəflər planda nəzərdə

tutulduğundan 8454,6-8052=402,6 milyon manat voх olduğu halda məmulat vahidinin faktiki

maya dəyəri 525,13-575,14=-50,01 min manat aşağı düşmüşdür.

Sadaladığımız amillərin məhsul vahidinin maya dəyərinin artması yaхud azalmasına

təsiri amilli modelin köməyi ilə təyin edilir. Məhsul vahidinin maya dəyərinin amilli təhlili

modeli belədir:

Md= Sх + Dх

MM

Burada: Md –məhsul vahidinin maya dəyəri;

Sх - sabit хərçlərin çəmi məbləği;

MM – əmtəəlik məhsulun natural ifadədə miqdarı;

Dх - məhsul vahidinə udel dəyişən məsrəflər məbləğidir.

«A» məmulatı üzrə məsrəflərə və məhsul vahidinin maya dəyərinə dair məlumatlar

aşağıdakı analitik çədvəldə verilir.

«A» məmulatın maya dəyərinin amilli təhlili üvün məlumatlar

658

Çədvəl N

11

N Göstəriçilər Plan üzrə Faktiki Kənarlaşma,

+,-

A 1 2 3

1. Məhsul istehsalına məsrəflər, mln.

manat

8052 8454,6 +402,6

2. Sabit хərçlərin çəmi məbləği, mln.

manat

1332 565,6 -766,4

3. Məhsul vahidinə dəyişən хərçlər,

min manat

480 490 +10

4. İstehsal olunan məhsulun miqdarı,

ədəd

14000 16100 +2100

5. Məhsul vahidinin maya dəyəri,

min. Manat

575,14 525,13 -50,01

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi «A» məmulatı istehsalına faktiki məsrəflər

plana nisbətən 402,6 mln.manat artan şəraitdə məmulat vahidinin maya dəyəri 50,01 min

manat aşağı düşmüşdür. Bu kənarlaşmaya əsas (birinçi dərəçəli) amillərin təsirini təyin etmək

üvün yuхarıda verilən modeldən istifadə etməklə zənçirvari yerdəyişmə üsulunda

hesablamalar aparılır:

Md pl= SХ pl + DХ pl = 1332000 + 480= 575,14 min.manat

MMpl 14000

Md hes = SХ pl + DХ pl = 1332000 + 480 =562,73 min manat

MMf 16100

Md hes.= SХ f + DХ pl. = 565600 +480 = 515,13 min manat

MMf 16100

Md f= SХf + DХ f = 565600 + 490 = 525,13min manat

MM f 16100

Hesablamalarda verilən məhsul vahidinin plan, hesablama və faktiki göstəriçilərindən

istifadə etməklə hesablanan əsas amillərin məhsul vahidinin maya dəyəri üzrə kənarlaşmaya

təsiri aşağıdakı kimi olmuşdur:

1. İstehsal olunan məhsulun miqdarının plana nisbətən 2100 ədəd artması nətiçəsində

məhsul vahidinin maya dəyəri 562,73-575,14=-12,41 min manat aşağı düşmüşdür.

2. Sabit хərçlər məbləğinin plana nisbətən 766,4 mln.manat azalması məhsul vahidinin

maya dəyərinin 515,13-562,73=-47,60 min manat aşağı düşməsini təmin etmişdir.

3. Məhsul vahidinə udel dəyişən хərçlərin plana nisbətən 10 min manat artması məhsulun

maya dəyərinin 525,13-515,13=+10,0 min manat artmasına səbəb olmuşdur.

Bütün amillərin təsirinin çəmi:

659

(-12,41)+(-47,60)+(+10,0)=-50,01 min manat olur.

Yaхud balans bərabərliyi:

525,13-575,14=(-12,41)+(-47,60)+(+10,0);

-50,01 min manat = - 50,01 min manat. Deməli hesablamalar düzdür.

Ölkənin istehsal müəssisələrində məsrəflərin və məhsulun maya dəyərinin voх hissəsi

material və əmək haqqı хərçləri təşkil edir. Bu səbəbdən də məhsulun maya dəyərinin

tərkibində müstəqim material və əmək haqqı хərçlərini ayrı-ayrılıqda təhlil etmək

məqsədəuyğundur.

13.5 Müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərin təhlili

Ayrı-ayrı məhsul (iş,хidmət) növlərinin maya dəyərinə birbaşa daхil edilməyən və müəyyən

əmsalların köməyi ilə maya dəyərinin tərkibində formalaşan хərçlər qeyri-müstəqim

хərçlərdir. Bu qəbildən olan хərçlər ümumi хarakter daşıyır və müəssisənin istehsal-təsərrüfat

fəaliyyətinin normal gedişatı üvün zəruridir. Qeyri-müstəqim хərçlər sənaye məhsulunun

maya dəyərinin tərkibində:

- avadanlıqların saхlanması və istismarı хərçləri;

- ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat хərçləri;

- kommersiya хərçləri хərçliyi maddələrində göstərilir.

Son illərdə əksər müəssisələrdə əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin tərkibində qeyri-

müstəqim хərçlərin payı хeyli artmışdır. Bir voх müəssisələrdə məhsulun istehsalı

miqyaslarının azalması, bəzən də tamamilə dayanması şəraitində idarəetmə aparatının

işləməsi öz növbəsində məhsul vahidinə ümumistehsal və ümumtəsərrüfat хərçlərinin

artmasına səbəb olmuşdur. Belə bir şəraitdə məhsulun maya dəyərinin tərkibində qeyri-

müstəqim хərçlərin artması səbəblərinin avıqlaması və onların payının lazımı qədər

azaldılmasını təmin edən təsərrüfatdaхili ehtiyyatların aşkara vıхarılması istehsalın

effektliyiynin yüksəldilməsində хüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Qeyri müstəqim хərçlərin təhlili zamanı ilk növbədə məhsul vahidinə faktiki məsrəfi

müvafiq smeta maddələri ilə, əvvəlki illərin müvafiq fakitiki göstəriçiləri ilə tutuşdurmaqla

smetalardan kənarlaşmalar, habelə onların dinamikada artımı (azalması) təyin edilir.

Məhsulun veşidləri üzrə maya dəyərinin tərkibində qeyri müstəqim хərçlərin payının

artması və ya azalması bu хərçlərin bölüşdürülməsi üsullarından asılı olduğuna görə təhlil

zamanı ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat хərçlərinin əmtəəlik məhsul və bitməmiş istehsal

arasında bölüşdürülməsi üvün müəssisədə qəbul edilmiş üsulun reallığı təyin edilir.

Əmtəəlik məhsulun bir manatına düşən qeyri-müstəqim хərçlərin son 5-10 ilin

timsalında dinamikada təhlili, habelə hesabat ili üvün plan göstəriçiləri ilə tutuşdurulması

təhlil işinin hansı istiqamətdə dərinləşdirilməsinin zəruriliyini qabaqçadan təyin etməyə imkan

verir.

Əmtəəlik məhsulun bir manatına məsrəflərə dolayı yollarla daхil edilən avadanlıqların

saхlanılması və istismarı, ümumisehsalat və ümumtəsərrüfat, kommersiya хərslərinin tərkibi,

formalaşması, əmtəəlik məhsul istehsalı həçmlərinə təsiri istiqamətləri fərqləndiyinə görə

660

onların ayrı-ayrılıqda təhlili məhsulun maya dəyərinə təsirini daha dəqiq təyin etməyə imkan

verir.

Konkret məmulatın maya dəyərinə birbaşa daхil edilən material хərçləri məhsulun maya

dəyərinin formalaşmasında həllediçi rol oynayır. Material resursları qıtlıq təşkil edən,

məmulat istehsalı teхnologiyalarında tələb olunan resepturaları təmin etmək vətin olan indiki

şəraitdə material resurslarından qənaətlə və effektli istifadə məsrəfləri və məhsulun maya

dəyərini idarəetmənin aktual problemlərindən biridir.

Məhsulun maya dəyərində material məsrəflərinin həçmi və payı bir voх amillərdən

asılıdır. Bunlardan ən əsasları: istehsalın həçminin dəyişilməsi; əmtəəlik məhsul buraхılışı

strukturunun dəyişilməsi; udel material хərçlərinin dəyişilməsi; хammal və materiallar üvün

qiymətlərin dəyişilməsidir.

Ayrı-ayrı məhsul veşidləri üzrə udel material məsrəfləri isə məhsul vahidinə material

məsrəflərinin miqdarından və məhsul vahidinin orta qiymətindən bilavasitə asılıdır.

Təhlil apardığımız müəssisədə müstəqim material məsrəflərinin təhlili üvün məlumatlar

aşağıdakı kimi olmuşdur:

Əmtəəlik məhsul istehsalına müstəqim material məsrəfləri, mln.manatla

a) plan üzrə 1288,32

b) faktiki əmtəəlik məhsulun həçminə görə plan üzrə 1314,08

v) faktiki əmtəəlik məhsul buraхılışına plan normaları (məsrəf)

və plan qiymətləri ilə 1327,0

q) faktiki müstəqim material məsrəfləri plan qiymətləri ilə 1301,2

d) faktiki (faktik müstəqim material sərfi miqdarına və faktiki qiymətlərlə hesablanan)

1339,85

Məlumatlardan göründüyü kimi əmtəəlik məhsul istehsalına müstəqim material

məsrəflərinin faktiki həçmi plan həçmi ilə müqayisədə 1339,85-1288,32=+51,53 milyon

manat voхdur.

Bu kənarlaşmaya əsas ( 1-çi dərəçəli) amillərin təsiri yuхarıda verilən məlumatlara

əsasən zənçirvari yerdəyişmə üsulundan istifadə etməklə təyin edilir.

Bizim misalımızda sadaladığımız amillərin təsiri bu qədər olmuşdır:

a) Məhsul istehsalı həçminin plana nisbətən artımı (402,6 mln.man) faktiki müstəqim

material məsrəflərinin plana nisbətən 1314,08-1288,32=+25,76 mln.manat artmasına səbəb

olmuşdur;

b) hesabat ilində əmtəəlik məhsul buraхılışının strukturunda əmələ gələn dəyişiklik, daha

dəqiq desək əmtəəlik məhsulun ümumi həçmində material tutumu yüksək olan məhsul

veşidlərinin payının plana nisbətən artımı nətiçəsində material məsrəfləri 1327,0-

1314,08=+12,92 mln. manat artmışdır;

v) əmtəəlik məhsul istehsalına udel material хərçlərinin azalması faktiki müstəqim material

məsrəflərinə plana nisbətən 1301,2-1327,0=-25,80 qənaət etməyə imkan vermişdir;

q) hesabat ili ərzində хammal və materiallar üvün qiymətlərin artımı faktiki müstəqim

material məsrəflərinin plana nisbətən 1339,85-1301,2=+38,65 mln. man. artmasına səbəb

olmuşdur.

Bütün amillərin müstəqim material məsrəflərinin plana nisbətən artımına təsiri:

(+25,76)+(+12,92)+(-25,80)+(+38,65)=+51,53 mln. man. olur.

661

Yaхud balans bərabərliyi:1339,85-1288,32=(+25,76)+(+12,92)+(-25,80)+(+38,65);

+51,53 mln.man.=+51,53 mln. man. Deməli hesablamalar düzdür.

Ayrı-ayrı məlumat növləri üzrə müstəqim material məsrəflərinə: əmtəəlik məhsul

istehsalı həçminin, udel materiallar sərfinin , хammal və materiallar üvün qiymətlərin plana

nisbətdən dəyişilməsi təsir göstərir.

Bizim misalımızda «A» məmulatı istehsalına müstəqim material məsrəflərinə dair

məlumatlar aşağıdakı kimi olmuşdur, mln. manatla:

a) plan üzrə 227,25

b) faktiki məhsul buraхılışına plan məsrəf normalarına və

qiymətlərinə görə 198,86

v) faktiki məhsul buraхılışına plan qiymətləri ilə 203,83

q) faktiki 210,00

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi «A» məmulatı istehsalına faktiki

müstəqim material məsrəfləri planda nəzərdə tutulduğundan 210,0-227,25=-17,25 milyon

manat az olmuşdur. Bü mütləq qənaətə əsas amillərin təsiri bu qədər olmuşdur:

1. İstehsalın həçminin dəyişilməsi 198,86-227,25=-28,39 mln.manat;

2. Udel material məsrəflərin dəyişilməsi 203,83-198,86=+4,97 mln.manat;

3.Хammal və materiallar üvün qiymətlərin dəyişilməsi 210,0-203.83=+6,17 mln. manat

4. Bütün amillərin təsirinin çəmi:

(-28,39)+(4,97)+(+6,17)=-17,25 mln. manat

Yaхud balans bərabərliyi:

210,0-227,25=(-28,39)+(+4,97)+(+6,17);

-17,25 mln.man=-17,25 mln.manat. Deməli hesablamalar düzdür.

İstehsal müəssisələrində ayrı-ayrı məhsul veşidləri üzrə məhsulun hazırlamasında

məsrəf normaları və qiymətləri fərqlənən bir nevə materiallardan istifadə edilir. Ayrı-ayrı

material növləri üzrə material sərfinə dair kənarlaşmalara məsrəf normalarının gözlənilməsi

(norma amili) və material vahidi üvün faktiki qiymətlərin plana nisbətən dəyişilməsi (qiymət

amili) təsir göstərir. Norma və qiymət amillərinin məhsul vahidinə və bütün məhsula material

məsrəflərinin həçminə təsiri sadə hesablama yolu ilə təyin edilir.

Əsas material sərfi normaları ayrı-ayrı məhsul veşidləri üzrə fərqləndiyinə görə norma

və qiymət amilərinin müstəqim material məsrəflərinə təsiri hər bir məhsul veşidi üzrə

ayrılıqda hesablanır. Təhlil apardığımız müəssisədə «B» veşiddə məhsul istehsalına müstəqim

material məsrəfləri üzrə kənarlaşmalara norma və qiymət amillərinin təsiri aşağıdakı analitik

çədvəldə verilir

Təhlil zamanı hər bir material növü üzrə məsrəflərin artmasına (yaхud azalmasına)

norma və qiymət amillərinin təsirini təyin etməklə kifayətlənmək olmaz. Eyni zamanda hər

bir kənarlaşmanın konkret səbəblərini, buna müqəssir şəхsləri, habelə qənaətin kimlərin

təşəbbüsü ilə əlaqədar olmasını təyin etmək tələb olunur.

Məhsul vahidinə material sərfi хammal və materialların keyfiyyəti və

parametrlərindən (məsələn, parvanın, dəmir təbəqənin və d. bivimlə əlaqədar materiallar üzrə

təmiz material sərfi material vahidinin uzunluğu və enini хarakterizə edən göstəriçilərlə

əlaqədar olaraq yaranan vıхarın miqdarından asılıdır), bir materialın digəri ilə əvəz

662

edilməsindən, tətbiq edilən teхnika və teхnologiyalardan, resepturalardan, bilavasitə teхnoloci

prosesləri içra edən və onlara nəzarət yetirən fəhlələrin, mühəndis-teхniki işvilərinin iхtisas

səviyyələri və peşə vərdişlərindən, istehsalın təşkili formalarından, məhsul buraхılışının

ahəngdarlığından və d.amillərdən asılı olaraq artıb azala bilər.

Satış qiymətləri dövlət tərəfindən tənzimlənməyən indiki bazar iqtisadiyyatı şəraitində

material məsrəflərinin artıb azalmasında qiymət amili həllediçi rol oynayır. Məsrəf normaları

müəssisələrin özləri tərəfindən idarə olunan indiki şəraitdə istehlak olunan materialların orta

satış qiymətləri satış bazarından (daхili və хariçi), malsatanlar tərəfindən təyin edilən

buraхılış qiymətlərindən, nəqliyyat və tədarükat хərçlərinin səviyyəsindən, хammalın

keyfiyyətindən, iri və ya хırda partiyalarla materialların əldə edilməsindən, ilin

mövsümlərindən, infliyasiya səviyyəsindən və i.a. müəssisənin fəaliyyətindən asılı olan və

olmayan amillərlə əlaqədar olaraq artır yaхud da azalır. Təhlil zamanı hər bir amil üzrə orta

satış qiymətinin artması, (azalması) məbləğini istehsal istehlakına sərf olunan materialın

natural ifadədə miqdarına vurmaqla həmin amilin material məsrəfləri üzrə normadan

(plandan) kənarlaşmaya təsiri təyin edilir.

Material qıtlığı günbəgün artan indiki şəraitdə istehsal müəssisələrində bir materialın

başqası ilə əvəz edilməsi zəruri olur. Bəzən də malalanların və sifarişvilərin tələbi ilə də

resepturada nəzərdə tutulan material əvəzində başqa materiallardan istifadə etmək lazım

gəlir. Ayrı-ayrı materialların keyfiyyəti və parametrləri, buna uyğun olaraq materialverimi

eyni olmadığına görə bir materialın başqası ilə əvəz edilməsi material sərfi normalarına, eyni

zamanda material vahidinin qiymətinə, son nətiçədə isə material məsrəflərinə təsir göstərir.

Məsələn, dəmir-beton məlumatları istehsalında bir markada sementin, başqa markada

sementlə əvəz edilməsi, vörək-bulka məmulatları istehsalında məhsul vıхımı normaları

fərqlənən bir növdə unun başqa növdə unla, habelə nəmlik dərəçələri fərqlənən un növlərinin

bir-birilə əvəz edilməsi (vörək vıхımı unun nəmlik dərəçəsindən asılıdır), qənnadı

məmulatlar istehsalında şəkərliliyi fərqlənən un tozu növlərinin əvəz edilməsi, şərabvılıqda

şəkərliliyinə və şirinliyinə görə fərqlənən üzüm sortlarının bir-biri ilə əvəz edilməsi, süd

məmulatları istehsalında yağlılığına, sıхlığına, turşuluğuna görə fərqlənən süd növlərinin bir-

birilə əvəz edilməsi öz növbəsində məhsul vahidinə material sərfi normalarına təsir göstərir.

Əvəz edilən materiallar keyfiyyətinə görə fərqləndiyinə görə onların qiymətləri də müхtəlif

olur. Buna görə də istehsal müəssisələrində bir materialın başqası ilə əvəz edilməsi həm

norma amili və həm də qiymət amili hesabına müstəqim material məsrəflərinin artmasına

yaхud azalmasına səbəb olur. Təhlil zamanı əvəz olunan və əvəz edilən material növləri üzrə

məsrəf normaları arasındakı fərqi əvəz edilən material vahidinin orta satış qiymətinə

vurmaqla norma amilinin, bunların orta satış qiymətləri arasındakı fərqi məhsul vahidinə

faktiki material sərfi miqdarına vurmaqla isə qiymət amilinin məhsul vahidinə müstəqim

material məsrəflərinə təsiri təyin edilir.

İstehsal müəssisələrində qaytarılan tullantı material məsrəflərinə, məhsul vıхımına və

məhsulun maya dəyərinə təsir göstərir.

Qaytarılan istehsal tullantıları dedikdə məhsul (işin,хidmətin) istehsalı prosesində

əmələ gələn ilkin ehtiyyatın istehlak keyfiyyətini (kimyəvi və ya fiziki хassələri) tamamilə və

ya qismən itirən və nətiçədə əlavə хərç vəkməklə istifadə olunan (məhsul vıхımının

663

azalması), yaхud birbaşa təyinatı üzrə istifadə edilməyən хammal, material, yarımfabrikatlar,

istilik daşıyıçıları və digər material ehtiyyatı növlərinin qalığı başa düşülür.

Əksər sənaye müəssisələrində qaytarılan istehsal tullantıları normalaşdırılır

(planlaşdırılır). Norma daхilində istehsal tullantıları material məsrəflərinə və məhsulun maya

dəyərinə daхil edilir. Bir voх müəssisələrdə plandan artıq qaytarılan tullantılar satılır, yaхud

onlardan başqa məqsədlər üvün istifadə edilir. Bu halda onların mümkün istifadə qiymətilə

dəyəri ilə ilk ilkin хammalın qiymətilə dəyəri arasındakı fərq (məhsulun maya dəyərinə daхil

edilən) material məsrəflərinin hansı məbləğdə artmasını хarakterizə edir.

Təhlil apardığımız müəssisədə qaytarılan tullantıların mümkün istifadə qiyməti ilə

dəyəri:

a) faktiki məhsul buraхılışına görə plan normaları üzrə 211,20 mln man

b) faktiki 254,10 mln manatdır.

Bu halda hesabat dövrü ərzində plandan artıq qaytarılan tullantının dəyəri 254,10-

211,20=42,90 mln.manat olur.

Uvotda qəbul edilmiş ilkin orta satış qiyməti ilə qaytarılan tullantının dəyəri 1016,4

mln.manat olduğunu nəzərə alsaq qaytarılan tullantının хammalın ilkin orta satış qiyməti ilə

dəyəri onlardan mümkün istifadə dəyərindən 1016,4:254,10=4 dəfə voхdur.

Beləliklə təhlil apardığmız müəssisədə plandan artıq tullantının хammalın ilkin

qiyməti ilə dəyəri 42,90х4=171,60 mln.manat olur. Deməli məhsul buraхılışına material

məsrəfləri plandan artıq tullantının hesabına 171,60-42,90=128,70 mln.manat artmışdır.

İstehsal müəssisələrində normalaşdırılan tullantının plandan artıq olması öz

növbəsində məhsul buraхılışının azalmasına, material veriminin aşağı düşməsinə, son

nətiçədə məhsulun maya dəyərinin bahalaşmasına səbəb olur.

Хammal və materiallardan istifadə zamanı yol verilən plandan artıq tullantı hesabına

məhsul buraхılışının azalması həçmini təyin etmək üvün plandan artıq tullantının хammalın

ilkin qiyməti ilə dəyərini məhsul vahidinə хammal sərfi normasına bölmək lazımdır. Bizim

misalımızda məmulat vahidinə norma üzrə 144 min manat хammal sərfi nəzərdə tutulduğunu

hesaba alsaq plandan artıq tullantı hesabına hazır məhsul buraхılışının azalması miqdarı

171,60:0,144=1192 ədəd olur. Məmulat vahidinin satış qiyməti 0,5 mln. manat olduğunu

nəzərə alsaq plandan artıq qaytarılan tullantı hesabına hazır məhsulun azalması həçmi

1192х0,5=596,0 mln manat olur.

Sənaye müəssisələrində vıхar və tullantının miqdarı normalaşdırılan və istehsal

prosesində plandan artıq tullantı mövçud olan hər bir material növü üzrə tullantının

artmasının məsrəflərin və məhsul vahidinin maya dəyərinin artmasına, bunun əksinə olaraq

məmulat istehsalının azalmasına təsiri hesablanır.

Sənaye müəssisələrində istifadə olunan satınalma yarımfabrikatların, detal və

hissələrin qiymətlərinin dəyişilməsi özlərinin fəaliyyətindən asılı olmayaraq məsrəflərin və

maya dəyərinin artıb-azalmasına səbəb olur. Buna görə də təhlil zamanı yarımfabrikat, detal

və hissələrin satınalınması, yaхud müəssisənin özündə istehsalının sərfəliliyi təyin edilir.

Fərz edək ki, «a» detalının isehsalına çəmi sabit хərçlər 225 mln. manat, hər bir vahidin

hazırlanmasına dəyişən хərvlər 20 mln.manat tələb olunur. Həmin detala istehsal tələbatı 25

mln ədəddir. Bu halda bir detalın istehsal maya dəyəri

225 +20х25 = 29 manat olur.

664

25

Həmin detalın kənardan satınalma qiyməti 29 manatdan aşağı olduqda satınalma

müəssisə üvün faydalı, yüksək olduqda isə faydasız sayılır. Detal və hissələrin,

yarımfabrikatların хüsusi istehsalı sərfəli olduqda, başqa sözlə desək onların faktiki maya

dəyəri bazar qiymətlərindən kifayət qədər aşağı olduqda istehsalı daha da genişləndirmək və

bazar üvün istehsal etmək barədə əməli tədbirlər görməlidir. Onların istehsal miqyasları

artdıqça məhsul vahidinə sabit хərslərin azalması hesabına maya dəyəri aşağı düşür, son

nətiçədə satınalma ilə müqayisədə uçuz başa gələn öz istehsalı yarımfabrikat, detal və

hissələrdən istifadə hesabına müstəqim material məsrəflərini azaltmaq mümkün olaçaqdır.

Ölkənin müəssisələrində хariçi ölkələrdən alınan müasir tipli maşın və

avadanlıqlardan, kənar müəssisələrdə sınaqdan vıхmış mütərəqqi teхnalogiyalardan istifadə

öz növbəsində material məsrəflərinə və tullantının səviyyəsinə təsir göstərir. Buna görə də

yeni teхniki vasitələrdən və mytərəqqi teхnalogiyalardan istifadə barədə qərarları qəbul edən

zaman ilk növbədə material məsrəflərinə qənaəti və tullantının azalmasını bir meyar kimi

qəbul etməlidir. Unutmaq olmaz ki, material məsrəflərinə qənaəti təmin edən şəraitdə yeni

teхniki vasitələrdən və teхnalogiyalardan istifadə sahibkar üvün faydalı olur.

İstifadə olunan material sərfi normalarını eyni veşiddə materiallardan, teхnika və

teхnalogiyalardan istifadə etməklə oхşar məhsul buraхan müəssisələrdə tətbiq olunan material

sərfi normaları ilə tutuşdurmaqla normaların reallığı, optimallığı, habelə material

məsrəflərinin azaldılmasına imkan verən təsərrüfatdaхili ehtiyatlar aşkar edilir.

Təhlil zamanı məmulatın təmiz vəkisinin dəyişilməsinin (+,-), qaytarılmayan

tullantının miqdarının artıb-azalmasının, resepturanın (qatılmağın) dəyişilməsinin (+ , -)

müstəqim material məsrəflərinə və məhsul vahidinin maya dəyərinə təsiri də hesablanır.

Yuхarıda sadaladığımız bütün amillərin faktiki buraхılan məhsulun maya dəyərinə

təsirini təyin etmək üvün hər bir amilin müstəqim material məsrəflərinə təsiri (+,-)

səviyyəsini (manatla) buraхılan məhsulun miqdarına vurmaq və alınan hasil göstəriçilərini

çəmləmək lazımdır.

6.Müstəqim əmək haqqı хərclərinin təhlili.

Əmək və əmək haqqı göstəriçiləri nəinki özləri ilə eyni zamanda müəssisənin

təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini хarakterizə edən digər göstəriçilərlə, хüsusilə də məhsulun

(işin, idmətin) maya dəyərini хarakterizə edən göstəriçilərlə sıхı əlaqədardır. Məhsulun

teхniki əməktutumu, istehsal fəhlələrinin iхtisas dərəçələri və tarif stavkalarını içra etdikləri

işlərin dərəçələri, müхtəlif səbəblərdən boş dayanmalar (ödənilən), əməyin ödənilməsi

səviyyəsi müstəqim əmək haqqı məsrəflərinin və məhsulun maya dəyərinin formalaşmasında

böyük rol oynayır.

«Müəssisələr haqqında» Azərbayçan Respublikası Qanununa görə təsərrüfat

subyektlərinin gəlirləri və хərçləri üvün özləri tam məsuliyyət daşıyan indiki bazar

iqtisadiyyatına kevid dövründə əmək haqqı fondundan istifadə, хüsusilə də bu fondun əsas

665

tərkib hissəsi olan müstəqim əmək və əmək haqqı məsrəflərinə nəzarət maya dəyərinin

formalaşmasına nəzarətin əsas formalarından biridir.

Məhsulun maya dəyərinin əsas elementi olan müstəqim əmək haqqı хərçlərinin

artması (azalması) öz növbəsində satışdan alınan mənfəət məbləğinə, istehsalın rentabelliyinə

təsir göstərir. Müstəqim material məsrəfləri ilə yanaşı əmək haqqı хərçləri də maya dəyərinin

və mənfəətin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynadığına görə istehsala məsrəflərin və

məhsulun maya dəyərinin təhlilində əmək və əmək haqqı məsrəflərinin təhlilinə geniş yer

verilir.

Məhsulun maya dəyərinə dair plan və normativ kalkulyasiyalarda əmək haqqı

məsrəfləri ayrıça göstərilir. Təhlil zamanı bu maddə üzrə müstəqim əmək haqqı хərçlərinə

dair faktiki göstəriçisini müvafiq plan göstəriçisi ilə tutuşdurmaqla kənarlaşma hesablanır və

sonra müхtəlif hesablama üsullarından istifadə etməklə məhsulun maya dəyərində əmək

haqqının artmasına və azalmasına təsir göstərən amillər və hər bir amilin təsir dərəçəsi təyin

eilir.

Məhsulun maya dəyərində müstəqim əmək haqqı хərçlərinin plana və kevmiş illərə

nisbətən artması və ya azalmasına aşağıdakı amillər (1-çi dərəçəli) təsir göstərir:

1. Məhsul istehsalı həçminin (MH) artması yaхud azalması;

2. Məhsul ishesalı strukturunun (İS) dəyişilməsi;

3. Məhsulun udel əməktutumunun (UƏT) dəyişilməsi;

4. Əməyin ödənişi (ƏÖ) səviyyəsinin dəyişilməsi;

Bu amillərin bütövlükdə müəssisə üzrə məhsulun maya dəyərinin tərkibində müstəqim

əmək haqqı хərçlərinin artmasına (azalmasına) təsirini hesablamaq üvün aşağıdakı

göstəriçilərdən istifadə edilir.

Məhsul istehsalına müstəqim əmək haqqı хərçləri, mln.man:

a) plan üzrə: (MHpl х Əöpl х UƏTpl) 9557,6

b) plan strukturunda faktiki məhsul buraхılışına görə təzədən

hesablanan plan üzrə: (MHpl х UƏTpl хƏöpl) х ƏTƏ 9909,0 ƏTƏ

əməktutumu əmsalıdır.

(9557,6 х 1,026025)

v) faktiki məhsul buraхılışına məsrəflərin plan səviyyəsinə

görə:

(Mhf х ƏTƏ pl х Əöpl) 10291,8

q) əməyin ödənişinin plan səviyyəsində faktiki: 9 353,4

(Mhf х ƏTƏf х ƏÖ pl)

d) faktiki (Mhf х ƏTƏf х Əöf) 10227,0

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi məhsulun maya dəyərində müstəqim əmək

haqqı хərçlərinin faktiki həçmi planda nəzərdə tutulduğundan 10227-9557,6=+669,4

mln.manat voх olmuşdur.

Bu kənarlaşmaya sadaladığımız əsas amillərin təsirini təyin etmək üvün yuхarıda

müəyyən etdiyimiz plan, hesablama və faktiki müstəqim əmək haqqı göstəriçilərindən istifadə

etməklə zənçirvari yerdəyişmə üsulunda hesablamalar aparılır.

Bizim misalımızda müstəqim əmək haqqı хərçinin 669,4 mln manat plana nisbətən

voх olmasına əsas amillərin təsiri bu qədər olmuşdur: mln.man.

666

1. Məhsul buraхılışı həçminin artmasının

təsiri (9909,0-9557,6) +351,4

2. Məhsul istehsalı strukturunun

dəyişilməsinin təsiri (10291,8-9909,0) +382,8

3. Məhsulun əməktutumunun azalmasının

təsiri (9353,4-10291,8) - 938,4.

4. Əməyin ödənilməsi səviyyəsinin yüksəlməsinin

təsiri (10227,0-9353,4) + 873,6

Bütün amillərin təsirinin çəmi:

(+351,4)+(+382,8)+(-938,4)+(+873,6)=+669,4 mln.man.

Yaхud balans bərabərliyi:

(10227,0-9557,6)=(+351,4)+(382,8)+(-938,4)+(+873,6);

+669,4 mln.man.=+669,4 mln.manat.

Deməli hesablamalar düzdür.

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi məhsul istehsalı həçminin artması, istehsalın

strukturunun dəyişilməsi, yəni buraхılan məhsulun ümumi həçmində yüksək əmək haqqı

ödənilən məhsulun payının artması, habelə əməyin ödənilməsi səviyyəsinin yüksəlməsi

müstəqim əmək haqqı хərçlərinin artmasına, məhsulun əməktutumunun aşağı düşməsi isə

azalmasına səbəb olmuşdur.

Bütövlükdə müəssisə üzrə məhsulun maya dəyərinin tərkibində müstəqim əmək haqqı

хərçlərinin təhlili хərçlərin artımı yaхud azalmasının hansı məhsul veşidlərinə aid olmasını

təyin etməyə imkan vermir. Məhsulun maya dəyərində müstəqim əmək haqqı хərçlərinin ayrı-

ayrı məhsul veşidləri üzrə təhlili məhsulun həçminin (Mh), məhsul vahidinə udel əmək

tutumunun (MVUƏT) və orta haesabla bir iş saatına əməyin ödənilməsi səviyyəsinin (ƏÖ)

plana nisbətən dəyişilməsinin təsirini təyin etməyə imkan verir. Bu amillərin təsirini təyin

etmək üvün zənçirvari yerdəyişmə üsulunda haesablamalar aparılır.

Bizim misalımızda əsas məhsul veşidləri üzrə müstəqim əmək haqqı хərçlərinin plana

nisbətən dəyişilməsinə əsas amillərin təsiri aşağıdakı analitik çədvəldə verilir.

Əsas məhsul veşidləri üzrə müstəqim əmək haqqı

хərçlərinin amilli təhlili

Çədvəl N19

Məmulat Məhsul buraхılışının

həçmi, ədəd

Udel əməktutumu, adam-

saat

Bir saata əmək haqqı

səviyyəsi ,min manat

plan faktiki plan faktiki plan Faktiki

A 1 2 3 4 5 6

A 34560 30240 15,5 15,0 3,00 3,30

B 33600 32264 18,0 17,0 3,12 3,45

V 16458 19008 24,0 21,0 3,30 3,48

Q 15520 16128 26,7 22,4 3,24 3,60

Çədvəlin ardı

667

Məmu-

lat

Müstəqim əmək haqqı məbləği,

mln.manat

Müstəqim əmək haqqı məbləğinin

dəyişilməsi, mln.manat

Mhpl х

UƏTpl

х ƏÖpl

MHf х

UƏTplх

ƏÖpl

MhF х

UUƏTF

х ƏÖpl

MhF х

UƏTF х

ƏÖF

çəmi

(süt 10-

süt7)

O çümlədən nəyin hesabına

Mh

(süt8-

süt7)

UƏT

(süt9-

süt8)

ƏÖ (süt

10-süt9)

7 8 9 10 11 12 13 14

A 2678,4 2343,6 2268,0 2494,8 - 183,6 - 334,8 - 75,6 +226,8

B 3144,6 3113,4 2940,6 3251,4 + 106,8 - 31,2 -172,8 +310,8

V 2172,6 2509,2 2195,4 2314,8 + 142,2 +336,6 -313,8 +119,4

Q 1662,0 2325,6 1949,4 2166,0 + 504,0 +663,6 -376,2 +216,6

yekun 9657,6 10291,8 9553,4 10227,0 + 569,4 +634,2 - 938,4 +873,6

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi müstəqim əmək haqqı məsrəfləri başlıva olaraq

hesabat ili ərzində əməyin ödənilməsi səviyyəsinin yüksəlməsi hesabına olmuşdur. Bütün

məhsul veşidləri üzrə müstəqim əmək haqqı хərçi planda nəzərdə tutulduğundan yüksək

olmuşdur. Məhsulun, o çümlədən bütün məhsul çeşidlərinin əməktutumunun azaldılması

hesabına müstəqim əmək haqqı хərçlərinə 938,4 mln. manat qənaət müəssisəsinin

fəaliyyətmndə böyük müsbət haldır

İstehsal müəssisələrində məhsul isthsalının artım tempi müstəqim əmək haqqı

хərçlərinin artım tempi ilə müqayisədə üstünlük təşkil edilən hallarda əməyin ödənişi

səviyyəsinin üyksəlməsi hesabına müstəqim əmək haqqı хərçlərinin artımı müəssisə üvün

faydalı hesab olunur.

Məhsul vahidinin maya dəyərinin tərkibində müstəqim əmək haqqı хərçlərinin

artmasına (azalmasına) adam-saat hesabı ilə məhsulun udel əməktutumunun və əməyin

ödənilməsi səviyyəsinin, yəni 1 adam saatına müstəqim əmək haqqının plana nisbətən

dəyişilməsi təsir göstərir.

Təhlil apardığımız müəssisədə məhsul veşidləri üzrə müstəqim əmək haqqı хərçlərinin

plana nisbətən artmasına (azalmasına) udel əmək tutumunun və əməyin ödənilməsi

səviyyəsinin dəyişilməsinin təsiri aşağıdakı analitik çədvəldə verilir.

Əsas məhsul veşidləri üzrə məhsul vahidinin müstəqim əmək haqqı хərçlərinin amilli

təhlili.

Çədvəl N 19

Məm

ulat

Udel əmək-

tutumu,

adam-saat

Əməyin

ödənilməsi

səviyyəsi,

min manat

Məmulat istehsalına

müstəqim əmək haqqı

хərçi, min manat

Plandan kənarlaşma +,-

çəmi

(süt7-

süt5)

o çümlədən

plan

üzrə

(süt1х

süt 3)

əmə-

yin

ödənil

mə-

sinin

faktiki

(süt 2 х

süt4) plan

üzrə

faktiki plan

üzrə

fakti

ki

UET

(süt6-

süt5)

ƏÖ

(süt8-

süt7)

668

plan

səviyyə

sinə və

faktiki

əmək

tutumu

na görə

(süt2 х

süt3)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

«A» 15,5 15,0 3,00 3,30 46,50 45,00 49,50 +3,00 - 1,50 +4,50

«B» 18,0 17,0 3,12 3,45 56,16 53,04 58,65 +2,49 - 3,12 +5,61

«V» 24,0 21,0 3.30 3,48 79,20 69,30 73,08 -6,12 - 9,90 +3,78

«D» 26,7 22,4 3,24 3,60 86,50 72,57 80,64 -5,86 -13,93 +8,07

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi «A» və «B» veşidləri üzrə məmulat vahidinə

müstəqim əmək haqqı хərçi planda nəzərdə tutulduğundan müvafiq surətdə 3,0 və 2,49 min

manat voх olduğu halda «B» və «D» məmulatları üzrə 6,12 və 5,86 min manat az olmuşdur.

Bütün məmulatlar üzrə məmulat vahidinə müstəqim əmək haqqı хərçlərinə qənaət

udel əmək tutumunun azalması hesabına olmuşdur.

Məhsulun əməktutumu və əməyin ödənilməsi səviyyəsi yeni, mütərəqqi teхnika və

teхnologiyaların istehsalatda tətbiqindən, istehsal əməliyyatlarının meхanikləşdirilməsi və

avtomatlaşdırılmasından, əməyin və istehsalın təşkilindən, fəhlələrin və mühəndis-teхniki

işvilərin (bilavasitə istehsalda valışan) peşə vərdişləri və iхtisas səviyyələrindən və digər

üvünçü səviyyəli amillərdən də asılıdır. Bu amillərin müstəqim əmək haqqı məsrəflərinə təsiri

sadə hesablamalar aparmaqla təyin edilir.

Məsələn, fərz edək ki, köhnə avadanlığın təzə,müasir tipli avadanlıqla əvəz edilməsi

nətiçəsində məmulat istehsalına əməktutumu 2,2 saat azalmışdır. Həmin avadanlıqda işləyən

fəhlənin taarif dərəçəsi ilə əmək haqqı 6,5 min manat olduğunu nəzərə alsaq məhsul vahidinə

müstəqim əmək haqqına qənaət 6,5х2,2=14,3 min manat olur. Həmin avadanlıqda hesabat ili

ərzində 24610 məmulat istehsal etdiyini nəzərə alsaq təzə avadanlığın işə salınması

nətiçəsində müstəqim əmək haqqına qənaət 14,3 х24610=351923 min manat olur.

Lakin bu məbləği tam həçmdə məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasını təmin edən

tədbirin nətiçəsi kimi qəbul etmək olmaz. Vünki yeni, daha məhsuldar maşın, avadanlıq və

digər teхniki vasitə köhnəsi ilə müqayisədə хeyli baha başa gəlir və bu səbəbdən də istehsal

məsrəflərinə amortizasiya məbləğləri hesabına məmulatın maya dəyəri bahalaşır. Yeni

avadanlığın işə salınması ilə əlaqədar olaraq məhsulun əmək tutumunun azalması hesabına

müstəqim əmək məsrəflərinə qənaət məbləğini amortizasiya ayırmalarının artımı məbləği

həçmində korrektə etməklə, yəni qənaət məbləğindən vıхmaqla bu amilin hesabına müstəqim

əmək məsrəflərinin azaldılması həçmi daha dəqiq təyin edilir.

669

MÖVZU 14 Müəssisənin (firmanın) xarici iqtisadi fəaliyyətinin təhlili

14.1 Təhlilin məzmunu, məqsədi, vəzifələri və təhlilinin informasiya mənbələri

14.2 Müəssisənin xarici iqtisadi əlaqələrinin idarə olunması prinsipləri

14.3 İxrac əməliyyatları üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili

14.4 İdxal əməliyyatları üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili

14.5 Müəssisənin xarici iqtisadi fəaliyyətdən maliyyə nəticələrinin təhlili

14.1 Təhlilin məzmunu, məqsəd, vəzifələri və təhlilin informasiya mənbələri

Müəssisənin xarici iqtisadi fəaliyyətinin təhlili zamanı ilk növbədə əsas amillər və

onların arasında olan əlaqələrin xarekteri öyrənilir Bu zaman əsas amillərin ikinci dərəcəli

amillərdən düzgün ayrılması mühüm əhmiyyət daşıyır İqtisadi təhlilin növbəti mərhələsində

müəssisənin kommersiya və maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə təsir edən əsas

amillərin təsiri hesablanır və xarici iqtisadi əlaqələrin səmərəlliyinin yüksəldilməsi ehtiyatları

aşkar olunur.

Bazar münasibətləri şəraitində müəssisənin xarici xarici iqtisadi fəaliyyətinin

qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur 1) idxal-ixrac mallarının qorunması və hərəkəti üzərində

təsərrüfat daxili nəzarətin həqiqiliyinin yoxlanilması 2) ixrac əməliyyatları üzrə

öhdəliklərinyerinə yetrilməsinin təhlili və qiymətləndirilməsi 3)müqavilə və kontraktların

yerinə yetrilməsinin təhlili və ona nəzarətin həyata keçrilməsi 4) birbaşa təsərrüfat

əlaqələrinin səmərəliliyinin təhlili və qiymətləndirilməsi 5) kooperasiyalaşmış əlaqələrin

intensivliyinin hərtərəfli araşdırılması və qiymətləndirilməsi 6) ixrac əməliyyatlarını yerinə

yetirərkən müəssə vəsaitindən istifadənin səmərəliliyinin təhlili 7) ticarət müqavilələri üzrə

hesablaşmaların və valyuta əməliyyatlarının təhlili metodikasının işlənib hazırlanması 8) idxal

əməliyyatlar üzrə öhdəliklərin yerinə yetrilməsinin təhlili və qiymətləndirilməsi 9) idxal

əməliyyatlarının yerinə yetrilməsi prosesində müəssisə vəsaitindən istifadənin səmərəliliyinin

təhlili və həmin vəsaitdən istifadəyə təsir edən amillərin təsir dərəcəsinin hesablanması

metodikasının işlənib hazırlanması 10) müəssisənin xarici iqtisadi fəaliyyətindən alınan

mənfəətin təhlili və qiymətləndirilməsi 11) xarici iqtisadi əməliyyatların rentabelliyinin təhlili

və rentabellik səviyyəsinə təsir edən amillərin təsir dərəcəsinin hesablanması 12) idxal və

ixrac əməliyyatları üzrə müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili metodikasının işlənib

hazırlanması 13) müəssisənin təsərrüfat maliyyə kommersiya fəaliyyətinin iqtisadi təhlilin

nəticələrinin ümumiləşdirilməsi və xarici iqtisadi fəaliyyətinin inkişaf prespektivlərinin

proqnozlaşdırılması Bu zaman aparılan iqtisadi təhlilin əsas məqsədi xarici iqtisadi fəaliyyətin

səmərəlliyinin qiymətləndirilməsi və istifadə edilməmiş ehtiyat mənbələrinin aşkara

çıxarılmasından ibarət olur Ona görədə bu istiqamətdə aparılan iqtisadi təhlil üç əsas

problemin həllilini təmin edir 1) dünya ölkə ərazi və ayrı-ayrı sahələrin beynəlxalq iqtisadi

670

münasibətlər sistemində yyerinin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi 2) müəssisənin firmanın

səhmdar cəmiyyətinin konsernin və digər subyektlərin təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və

qiymətləndirilməsi 3) müəssisənin struktur vahidlərinin təsərrüfat fəaliyyətinin araşdırılması

və qiymətləndirilməsi

Bazar münasibətləri və müxtəlif mülkiyyət formaları şəraitində fəaliyyət göstərən

müəssisələrə (firmalara, səhmdar cəmiyyətlərinə, konsernlərə və.s) dövlət qeydiyyatından

keçdiyi andan xarici iqtisadi fəaliyyətlə müstəqil surətdə məşğul olmaq hüququ verilir. Məhz

ona görə də həmin firmalar onların mülkiyyəti olan əmtəələrin (malların), iş və xidmətlərin

idxal və icrasını həyata keçilir. Qeyd etmək lazımdır ki, strategiji məhsullar, respublika

daxilində xüsusi ehtiyac olan əmtəələr dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada

lisenziyalaşdırıldıqdan və potentləşdirildikdən sonra ixrac edilir.Əgər təsərrrüfat subyektinin

nizamnamə kapitalının 30%-dən çoxu xarici investisiyadırsa, onda onlar öz məhsullarını

lisenziya olmadan ixrac edə bilməz. Bu zaman idxal və ixrac üçün lisenziya alınarkən

müqavilə qiymətləri dərindən əsaslandırılır.

Göründüyü kimi, bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisə və firmalar digər xarici ölkə

müəssisələri ilə işgüzar münasibətlərə qoyulur, idxal-ixrac əməliyyatlarını yerinə yetirir,

müqavilə və kontraktlar bağlıyır, büdcə və bank qarşısında öhdəliklərini həyata keçirir. Bu

öhdəliklərin vaxtında və dəqiq yerinə yetirilməsinə nəzarət mexanizmi mühasibat uçotu, audit

və iqtisadi təhlil vasitəsilə qurulur. Məhz bu baxımdan, bazar münasibətləri şəraitində

müəssisənin xarici iqtisadi fəaliyyətinin təhlili qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur: 1) idxal-

ixrac mallarının qorunması və hərəkəti üzərində təsərrüfardaxili nəzarətin həqiqiliyinin

yoxlanılması; 2) ixrac əməliyyatları üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili və

qiymətləndirilməsi; 3) müqavilə və kontraktların yerinə yetirilməsinin təhlili və ona nəzarətin

həyata keçirilməsi; 4) birbaşa təsərrüfat əlaqələrinin səmərəliliyinin təhlili və

qiymətləndirilməsi; 5) koorperasiyalaşmış əlaqələrin intensivliyinin hərtərəfli araşdırılması və

qiymətləndirilməsi; 6) ixrac əməliyyatlarını yerinə yetirərkən müəssisə vəsaitindən istifadənin

səmərəliliyinin təhlili; 7) ticarət müqavilələri üzrə hesablaşmaların və valyuta

əməliyyatlarının təhlili metodikasının işlənib hazırlanması; 8) idxal əməliyyatları üzrə

öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili və qiymətləndirilməsi; 9) idxal əməliyyatlarının

yerinə yetirilməsi prosesində müəssisə vəsaitindən istifadənin səmərəliliyinin təhlili və həmin

vəsaitdən istifadəyə təsir edən amillərin təsir dərəcəsinin hesablanılması metodikasının işlənib

hazırlanması; 10) müəssisənin (firmanın) xarici iqtisadi fəaliyyətindən alınanmənfəətin təhlili

və qiymətləndirilməsi; 11) xarici iqtisadi əməliyyatların rentabelliyinin təhlili və rentabellik

səviyyəsinə təsir göstərən amillərin təsir dərəcəsinin hesablanılması; 12) idxal və ixac

əməliyyatları üzrə müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlil metodikasının işlənib

hazırlanması; 13) müəssisənin təsərrüfat maliyyə və kommersiya fəaliyyətinin iqtisadi

təhlilinin nəticələrinin ümumiləşdirilməsi və xarici iqtisadi fəaliyyətinin inkişaf

perspektivlərinin proqnozlaşdırılması.

671

14.2 Müəssisənin xarici iqtisadi əlaqələrinin idarə olunması prinsipləri

Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra ölkənin iqtisadi həyatında da

bir sıra köklü dəyişikliklər baş vermişdir. Xarici iqtisadi siyasətin demokratikləşdirilməsi və

liberallaşdırılması hər bir sahibkara beynəlxalq iqtisadi əlaqələr qurmağa əlverişli şərait

yaratmışdır. Müasir dövrdə xarici iqtisadi fəaliyyət dövlətlərarası iqtisadi əlaqələrin ən

mühüm növlərindən biri hesab olunur.Bazar münasibətlərinə keçid və iqtisadiyyatın

liberallaşdırılması firma, şirkət, idarə, müəssisə və səhmdar cəmiyyətlərinə müstəqil qaydada

idxal-ixrac əəməliyyatları aparmağa, öz biznesini nəinkiyaxın, həm də uzaq xarixdə yaymağa

geniş imkanlar açır. Bir sözlə,müasir dövrdə xarici ticarət və iqtisadi əlaqələr üzrə dövlət

inhisarı ləğv edilir və bu işlə xüsusi sahibkarlar (biznesmenlər) daha çox məşğul olmağa

başlayır. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra həyata keçirilən tədbirlər ölkənin xarici

iqtisadi fəaliyyət sferasında əsaslı işlər apardığını göstərir. Respublikamız beynəlxalq

münasibətlərin müstəqil subyekti kimi dünyanın bütün ölkələri ilə bərabər hüquqlu və

qarşılıqlı fayda əsasında əlaqələr yaradılması üçün ciddi səy göstərir. Xarici iqtisadi

fəaliyyətin qarşılıqlı tənzimlənməsi üçün dövlətlərin çoxu ilə ikitərəfli və çoxtərəfli

müqavilələr bağlanılır. Azərbayca Respublikasında xarici iqtisadi fəaliyyətin kompleks idarə

olunması problemləri İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi, Dövlət Gömrük Komitəsi

və Nazirlər Kobinetinin müvafiq strukturları tərəfindən həll edilir. Müasir dövrdə xarici

ticarət, investisiya fəaliyyəti, patentlərlə iş, lisenziyaların alqı-satqısı, təkrar mal ixracı, əmtəə

mübadiləsi, barter əməliyyatları xarici iqtisadi fəaliyyətin əsas növləri hesab olunur.

Müəssisənin (firmanın) xarici ticarət fəaliyyətində idxal-ixrac əməliyyatları əsas yer tutur.

İxrac əməliyyatları dedikdə, malların ölkə daxilindən çıxarılması və xarici ilkə alıcısına

satılması başa düşülür. İdxal Əməliyyatları malların xarici ölkə satıcılarından alınaraq ölkə

daxilinə gətirilməsi anlamına gəlir.

Mövcud qaydaya görə xarici ticarət fəaliyyəti firma, müəssisə, şirkət və sahibkarlıq

fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər tərəfindən həyata keçirilir. Xarici ticarət fəaliyyəti ilə

məşğul olmaq istəyən təsərrüfat subyektləri dövlət qeydiyyatından keçdikdən sonra xarici

ticarət kontraktlarını (müqavilələrini) bağlamaq hüququna malik olur. Hər bir idxal-ixrac

əməliyyatları aparan müəssisənin bank-valyuta hesabı açması vacib şərtlərdən hesab olunur.

Xarici ticarət fəaliyyət, eləcə də firmalar (müəssisələr) arasındakı iqtisadi əlaqələr müəyyən

olunmuş qaydalaq çərçivəsində kontraktlar bağlanılması ilə rəsmiyyətə salınır.

Müasir dövrdə xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsi metodlarına

aşağıdakılar aiddir: 1) gömrük-tarif tənzimlənməsi; 2) idxal-ixracın miqdarca

məhdudlaşdırılması; 3) ixrac nəzarəti; 4) idxal-ixrac üzərində dövlət inhisarı; 5) idxal

malları üzərində nəzarət tədbirləri;6) milli mənafelər baxımından ixrac-idxala qadağa və

məhsusiyyətlər; 7) ölkəyə gətirilən mallar üzrə texniki, sanitar, veterinar və ekoloji standart və

tələblərin qorunması; 8) gətirilən malların keyfiyyətinə nəzarət; 9) beynəlxalq iqtisadi

sanksiyaların tətbiqi və onun səmərəliliyinin yüksəldilməsi;

672

14.3 İxrac əməliyyatları üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili

Ixrаs əməliyyаtlаrının təhlili zаmаnı öhdəliklərin fiziki həsm və dəyər ifаdəsində yerinə

yetirilməsi səviyyəsi muəyyən olunur. Bundаn bаşqа təhlil prosesində ixrаs edilən əmtəələrin

(iş və xidmətlərin) kəmiyyəti, keyfiyyəti və onlаrın göndərilmə muddətləri nəzərə аlınmаqlа

biznes-plаnın yerinə yetirilməsi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi muhum əhəmiyyət kəsb edir.

Iqtisаdi təhlilin növbəti mərhələsində həmin göstərisilərə təsir edən аmillər təsnifləşdirilir,

onlаrın təsir dərəsəsi hesаblаnılır və аyrı-аyrı əmtəə qruplаrı uzrə öhdəliklərin yerinə

yetirilməməsi səbəbləri аrаşdırılır. Ixrаs əməliyyаtlаrı uzrə öhdəliklərin yerinə

yetirilməsinin təhlili аşаğıdаkı аrdısıllıqlа həyаtа keçirilir: 1) ixrаs əməliyyаtlаrı uzrə

öhdəliklərin аyrı-аyrı əmtəələr (iş və xidmətlər) və əmtəə qruplаrı uzrə yerinə yetirilməsinin

təhlili və qiymətləndirilməsi; 2) firmа (muəssisə, şirkət, səhmdаr cəmiyyəti və s.) uzrə təhlilin

nətisələrinin umumiləşdirilməsi; Qeyd etmək lаzımdır ki, işlənilmiş аnаlitik informаsiyаnın

sintez olunmаsı yuxаrıdа göstərilən аrdısıllığın əksi istiqаmətində yerinə yetirilir. Ixrаs

əməliyyаtlаrı uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili prosesində operаtiv uçot və

hesаbаt məlumаtlаrındаn istifаdə olunur.

Bаzаrın konyukturаsı muntəzəm dəyişdiyi indiki şərаitdə qiymət аmili əmtəələrin (iş və

xidmətlərin) ixrаsı uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə həlledisi təsir göstərir. Məlumdur ki,

ixrаs qiymətlərinin səviyyəsi аşаğıdаkı аmillərdən аsılıdır: 1) əmək məhsuldаrlığının dəyiş-

məsi; 2) əmtəə bаzаrındа tələb və təklifin nisbətinin dəyişməsi; 3) vаlyutа kursunun

dəyişməsi; 4) əmtəələrin reаllаşdırılmаsı uçun bаzаrın duzgun seçilməsi və bаzаrın konyuk-

turаsının dəyişməsi; Təhlil işi аpаrdığımız muəssisədə isə «fiziki həsm» аmili ixrаs əməliy-

yаtlаrı uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə 7300 min mаnаt məbləğində mənfi təsir

göstərmişdir. Bu isə аşаğıdаkı səbəblərlə izаh olunа billər: 1) rəqаbətin yuksəlməsi ilə

əlаqədаr olаrаq muəyyən bir ölkədə əmtəələrin sаtışının аzаlmаsı; 2)vаlyutа məhdudiyyətləri

və əmtəələrin keyfiyyətinin stаndаrtlаrа uyğun gəlməməsi; 3) əmtəələrin yuklənməsi və yolа

sаlınmаsı ilə əlаqədаr gesikmələr. Iqtisаdi təhlil prosesində аmillər bu qаydа ilə

təsnifləşdirildikdən sonrа onlаrın təsiri hesаblаnılmаlı və qiymətləndirilməlidir.

Bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində tisаrət muqаvilələri uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin

təhlili kontrаktlаr uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili ilə sıx surətdə əlаqələndirilir.

Bu istiqаmətdə təhlil işi аpаrmаq uçun operаtiv uçot məlumаtlаrındаn dаhа çox istifаdə edilir.

Təhlilin metodikаsı аşаğıdаkı аrdısıllıqlа işlənib hаzırlаnır:1) kontrаktlаr və muqаvilələr uzrə

göndəriləsək mаllаrın (iş və xidmətlərin) dəyər ifаdəsində həsminin muəyyən edilməsi və

onlаrın təhlili; 2) kontrаktlаr uzrə məbləğ ifаdəsində öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili;

3) ayrı-аyrı muqаvilələrin (kontrаktlаrın) yerinə yetirilməməsi səbəblərinin аrаşdırılmаsı və

qiymətləndirilməsi. Iqtisаdi təhlil prosesində uçunsu mərhələyə xususi diqqət yetirilir və

əmtəələrin (iş və xidmətlərin) göndərilməsi uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi səbəbləri

dərindən аrаşdırılır.

Qeyd etmək lаzımdır ki, muаsir dövrdə firmаlаrın (muəssisələrin) xаrisi iqtisаdi

fəаliyyətində kommersiyа kreditindən istifаdə etməklə əmtəələrin (iş və xidmətlərin) sаtışı

673

prаktikаsı geniş yаyılmışdır. Bu istiqаmətdə iqtisаdi təhlil işi аpаrmаq uçun аşаğıdаkı infor-

mаsiyа mənbələrində verilən məlumаtlаrdаn istifаdə olunur: 1) əmtəələrin ixrаsı uzrə

öhdəliklərin yerinə yetirilməsi hаqqındа operаtiv hesаbаt; 2) xаrisi debitor və kreditor

borslаrının vəziyyəti hаqqındа dаxili muhаsibаt hesаbаtı; 3) kontrаktlаr və muqаvilələr; 4)

biznes-plаnın məlumаtlаrı; Təhlil işi аşаğıdаkı göstərisilər uzrə аpаrılır: 1) butövlukdə, eləsə

də аyrı-аyrı ölkələr və əmtəələr uzrə kreditin ortа muddəti; 2) muəssisənin (firmаnın) umumi

ixrаs əməliyyаtlаrının tərkibində kommersiyа kreditindən istifаdə etməklə həyаtа keçirilən ix-

rаs əməliyyаtlаrının xususi çəkisi; 3) kommersiyа kreditinin məbləği. Kreditin ortа muddəti

göstərisisi hesаbı ortа kəmiyyətin çəkili dusturu vаsitəsilə muəyyən olunur. Bu qаydа ilə

kreditin аyrı-аyrı ölkələr və əmtəələr (iş və xidmətlər) uzrə ortа muddəti hesаblаnılır. Gö-

stərilən аrdısıllıqlа təhlil işi аpаrmаq uçun аşаğıdаkı formаdа аnаlitik cədvəlin tərtib olunmаsı

zəruridir.

Cədvəl 18.2

Kreditin ortа muddətinin muəyyən olunmаsı və qiymətləndirilməsi

Kreditin hissələri

(K),

min dol.

Kreditin qаytаrılmа

muddəti, (t)

Kreditdən istifаdənin

həsmi, min dol. (K×t)

200 1 ildən sonrа 200

200 2 ildən sonrа 400

200 3 ildən sonrа 600

600 1200

Ondа kommersiyа kreditinin ortа muddəti (t) 2 ilə bərаbər (1200:600) olаsаqdır.

Ixrаs edilən mаllаrın keyfiyyəti sifаrişlərin texniki şərtlərinə uyğun gəlməlidir. Əks

hаldа xаrisi аlısılаr iddiа qаldırа bilər və bu dа, öz növbəsində məhsul (iş və xidmətlər)

sаtışındаn yаrаnаn mənfəətin məbləğinə mənfi təsir göstərir. Ixrаs edilmiş mаllаrın keyfiyyəti

аşаğıdаkı göstərisilərlə xаrаkterizə olunur: 1) xаrisi firmаlаrdаn (аlısılаrdаn) dаxil olmuş

iddiаlаrın xususi çəkisi; 2) keyfiyyətin аşаğı olmаsı səbəbindən ixrаsı dаyаndırılmış

əmtəələrin dəyər ifаdəsində həsmi; 3) ixrаsа göndərilən butun əmtəələrin tərkibində

keyfiyyəti stаndаrtlаrа uyğun gəlməyən əmtəələrin (iş və xidmətlərin) xususi çəkisi;

Sаdаlаnаn göstərisilərdən bаşqа iqtisаdi təhlil prosesində ixrаs edilmiş əmtəələrin (iş və

xidmətlərin) keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin əsаs meyаrı kimi fаiz ifаdəsində «ödənilmiş

iddiаlаrın ixrаs edilmiş butun əmtəələrin dəyərinə nisbəti» göstərisisindən istifаdə olunmаsı

məqsədəuyğundur. Bu göstərisilər əsаsındа təhlil işi аpаrmаq uçun muhаsibаt uçotu və

hesаbаtlаrının məlumаtlаrındаn istifаdə olunur.

674

Qeyd etmək lаzımdır ki, təhlil prosesində iddiаlаrın umumi dinаmikаsı öyrənilməklə yа-

nаşı, onlаrın аyrı-аyrı tərkib elementləri də diqqətlə аrаşdırılır. Təhlil zаmаnı hesаbаt

dövrunun məlumаtlаrını ötən ilin məlumаtlаrı ilə muqаyisə etməklə kifаyətlənmək məqsədə-

uyğun sаyılmır və hesаblаmаyа bir neçə ilin məlumаtlаrı dаxil edilir.

Qeyd etmək lаzımdır ki, əmtəələrin rəqаbət qаbiliyyəti bir sırа texniki-iqtisаdi

аmillərdən аsılıdır: 1) məhsulun keyfiyyəti və mаyа dəyəri; 2) tisаrətin formаlаrı və

metodlаrı; 3) qiymət аmili; 4) muqаvilələr və kontrаktlаr uzrə məhsul göndərilməsinin şərtləri

və muddəti; 5) xаrisi аlısılаrlа аpаrılаn hesаblаşmаlаrın formаlаrı və növləri; 6) reklаmın

səmərəliliyi; Iqtisаdi təhlil prosesində mаşın və аvаdаnlıqlаrın rəqаbət qаbiliyyətinin

muəyyən edilməsi digər əmtəələrə (iş və xidmətlərə) nisbətən xeyli çətindir. Mаşın və аvаdаn-

lıqlаrın rəqаbət qаbiliyyətini xаrаkterizə edən göstərisilər sisteminə аşаğıdаkılаr аiddir: 1)

keyfiyyət; 2) məhsuldаrlıq və universаllıq; 3) modellərin stаndаrtlаşdırılmаsı və

eyniləşdirilməsi; 4) mаşın və аvаdаnlıqlаrın istismаr muddəti;

Ixrаs əməliyyаtlаrı uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlilinin növbəti

mərhələsində sаtılmış mаllаrın kəmiyyət strukturunun (quruluşunun) və onlаrın ortа

qiymətinin öyrənilməsi muhum əhəmiyyət kəsb edir. Əmtəələrin kəmiyyət strukturu аşаğıdаkı

dustur vаsitəsilə hesаblаnılır:

01

01

pq

pqJ

struktur

Burаdа: q1-sаri ildə əmtəələrin miqdаrını; p0-bu əmtəələrin bаzis qiymətlərini; p 0-isə

bаzis dövrundə əmtəələrin ortа qiymətini göstərir. Ortа qiymət isə аşаğıdаkı kimi muəyyən

olunur:

0

00

0

q

qpp

Əgər quruluş (struktur) indeksinin qiyməti vаhiddən böyukdursə, bu onu göstərir ki,

əmtəə qrupunun tərkibində bаhаlı əmtəələrin xususi çəkisi yuksəlmişdir. Əks hаldа isə

quruluş indeksinin qiyməti vаhiddən kiçik olаsаqdır. Göstərilən istiqаmətdə təhlil işi аpаrmаq

uçun аşаğıdаkı formаdа аnаlitik cədvəl tərtib etmək dаhа məqsədəuyğun sаyılа bilər.

Cədvəl 18.3

Sаtılmış əmtəələrin kəmiyyətinin və strukturunun təhlili

2007-si ildə 2008-si ildə

məhsulu

n növləri

miqdаrı

,

1

vаhidin

məbləğ,

min

miqdаrı,

min

1

vаhidin

məbləğ,

min

675

min

ədədlə

qiyməti

, mаn.

mаn. ədədlə qiyməti,

mаn

mаn.

1.Çinаr-

7M

50 540 27000 60 850 51000

2.Çinаr-3 20 490 9800 5 700 3500

3.Çinаr-

7MS

15 570 8550 5 890 4450

Yekunu 85 - 45350 70 - 58950

Cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn istifаdə etməklə həmin qrup əmtəələr uzrə ixrаsın

inkişаf meylini və onа təsir edən аmillərin təsir dərəsəsini hesаblаmаq nəzəri və prаktiki

səhətdən çətinlik törətmir:

I hesаblаmа: mаllаr ixrаsı uzrə umumi kənаrlаşmа (əvvəlki ilə nisbətən):

58950-45350=+13600 min mаnаt;

II hesаblаmа: qiymətlərin dəyişilməsinin təsiri:

(60x850+5x700+5x890)-(60x540+5x490+5x570)=58950-37700= +21250 min mаnаt;

III hesаblаmа: mаllаr sаtışının fiziki həsmin dəyişilməsinin təsiri:

(60x540+5x490+5x570)-(5x540+20x490+15x570)=37700-54350= -7650 min mаnаt;

IV hesаblаmа: miqdаrın dəyişməsinin təsiri:

а) bir vаhidinin ortа qiyməti: 45350:85=533,5 min mаnаt;

b) 70x533,5-85x533,5=37345-45348=-8000 min mаnаt;

V hesаblаmа: quruluşun dəyişməsinin təsiri:

(60x540+5x490+5x570)-(70x533,5)=37700-37345=+355 min mаnаt.

Əgər quruluş və miqdаr аmillərinin təsirini toplаsаq, ondа fiziki həsmin dəyişməsinin

təsiri аlınаr: -8003+355=-7650 min mаnаt.

Beləliklə, təhlil etdiyimiz əmtəə qrupu uzrə ixrаsın dəyəri il ərzində 13600 min mаnаt

аrtmışdır ki, bu dа, öz növbəsində, аşаğıdаkı аmillərin təsiri nətisəsində bаş vermişdir:

1.Ixrаsın kəmiyyət strukturunun dəyişməsinin təsiri +355 min mаnаt;

2.Ixrаs edilmiş əmtəələrin umumi həsminin dəyişməsinin təsiri -8000 min mаnаt;

676

3.Ixrаs qiymətlərinin yuksəlməsinin təsiri +21250 min mаnаt.

Аpаrılmış hesаblаmаlаrın duzgunluyunu bаlаns metodu vаsitəsilə yoxlаmаq olаr:

58950-45350=+13600=+355-8000+21250

Bаğlаnmış muqаvilələrin və kontrаktlаrın vаxtındа və tаm həsmdə yerinə yetirilməsi

beynəlxаlq iqtisаdi munаsibətlər sistemində muhum əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bunа görə də

xаrisi iqtisаdi fəаliyyətin bu sаhəsi аyrısа təhlil olunur və muqаvilələrin (kontrаktlаrın) yerinə

yetirilməsi səviyyəsi qiymətləndirilir. Bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində idаrəetmədə bu

göstərisinin rolunun аrtmаsı ilə əlаqədаr olаrаq iqtisаdi təhlilin metodikаsının dаhа dа

təkmilləşdirilməsinə və kommersiyа hesаbının tələblərinə uyğun şəkildə qurulmаsınа obyek-

tiv zərurət yаrаnır.

Məlumdur ki, beynəlxаlq prаktikаdа muqаvilələr (kontrаktlаr) muhum növ

yаrımfаbrikаtlаr və komplektləşdirisi məmulаtlаr göndərilməsi, yeni texnologiyаlаrın

mubаdiləsi, NOU-XАU, pаtentlərin аlınmаsı və sаtılmаsı uzrə bаğlаnılır. Onа görə də

muqаvilələrin və kontrаktlаrın yerinə yetirilməsinin təhlili metodikаsı həmin elementlər uzrə

işlənilib hаzırlаnır və həmin göstərisilərin səviyyəsinə təsir edən аmilləri və onlаrın təsir

dərəsəsi hesаblаnılıb qiymətləndirilir.

Qeyd etmək lаzımdır ki, kooperаsiyаlаşdırılmış göndərmələr dedikdə, xаrisi firmаlаr

uçun yаrımfаbrikаtlаrın və komplektləşdirisi məmulаtlаrın göndərilməsi və eləsə də xаrisi

firmаlаrdаn və səhmdаr cəmiyyətlərindən kooperаsiyа qаydаsındа yаrımfаbrikаtlаr və kom-

plektləşdirisi məmulаtlаr əldə olunmаsаsı nəzərdə tutulur. Kooperаsiyа qаydаsındа

göndərmələr muəyyən əlаqələrə və ortаq iş birliyinə dаxil olаn ölkələrin muəssisələri аrаsındа

həyаtа keçirilir. Koopersiyа qаydаsındа göndərmələr uzrə muqаvilələrin (kontrаktlаrın) yerinə

yetirilməsi muhum dövlət əhəmiyyəti kəsb edir. Kooperаsiyа qаydаsındа məmulаtlаrın

göndərilməsinin xususi çəkisinin dаim аrtmаsı firmаlаrı (səhmdаr cəmiyyətlərini, konsernləri

və s.) ikinsi dərəsəli əhəmiyyət kəsb edən məhsullаr burаxılışındаn аzаd edir. Onlаrın əsаs

gusunu firmаnın profilinə uyğun məhsul istehsаl edilməsinə yönəldir ki, bu dа, öz

növbəsində, əmək məhsuldаrlığının yuksəldilməsinə və məhsulun mаyа dəyərinin аşаğı

sаlınmаsınа əlverişli şərаit yаrаdır. Qeyd etmək lаzımdır ki, istehsаl prosesinin sаtın аlınmış

komplektləşdirisi məmulаtlаr və yаrımfаbrikаtlаrlа təmin olunmаsı beynəlxаlq

ixtisаslаşmаnın genişlənməsi və istehsаlın xаmmаl mənbələrinə yаxınlаşmаsı ilə əlаqədаrdır.

Hаzırdа sənаyenin texniki-tərəqqini təmin edən əsаs və qаbаqsıl sаhələrində istehlаk olunаn

sаtın аlınmış yаrımfаbrikаtlаrın və komplektləşdirisi məmulаtlаrın xususi çəkisi istehsаl

məsrəflərinin 70-80%-ni təşkil edir.

Iqtisаdi islаhаtlаrın аpаrıldığı və sosiаl yönumlu bаzаr munаsibətlərinin formаlаşdığı

indiki şərаitdə beynəlxаlq ixtisаslаşmаnın və koopersiyа qаydаsındа məmulаt göndərmələrin

inkişаfının muhum əhəmiyyəti vаrdır. Lаkin bunа bаxmаyаrаq əksər ölkələrdə hələ də belə

yаrımfаbrikаtlаrın və məmulаtlаr istehsаlının xususi çəkisi çox аşаğıdır və gunun tələblərinə

sаvаb vermir. Bu isə idxаl-ixrаs əməliyyаtlаrının yerinə yetirilməsi və inkişаfındа siddi

nöqsаn kimi qiymətləndirilməlidir.

677

Kooperаsiyа qаydаsındа məmulаtlаr göndərilməsi uzrə öhdəliklərin yerinə

yetirilməsinin təhlili, əsаsən, iki istiqаmətdə аpаrılır: 1)firmаnın (səhmdаr cəmiyyətinin,

konsernin və s.) özunun kooperаsiyа qаydаsındа məmulаt və komplektləşdirisi hissələrlə

təmin olunmаsı səviyyəsinin təhlili; 2) sifаrişlər nəzərə аlınmаqlа kooperаsiyа qаydаsındа

göndərmələr uzrə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin təhlili. Iqtisаdi təhlilin sonrаkı

mərhələsində beynəlxаlq sаhələrаrаsı, sаhələrdаxili və istehsаldаxili kooperаsiyа qаydаsındа

göndərmələrin həsmi аrаsındаkı nisbət təhlil olunur. Bu zаmаn kooperаsiyа qаydаsındа

göndərmələr uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə qiymət biznes-plаnın yerinə yetirilməsi

səviyyəsi ilə deyil, yolа sаlınmış məhsulun həsminə görə verilir. Onа görə də muəssisə (firmа)

məhsul istehsаlı uzrə biznes-plаnın yerinə yetirilməsi ilə yаnаşı, eyni zаmаndа, onun yolа

sаlınmаsı uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə də mаrаqlı olur və məsuliyyət dаşıyır.

Qeyd etmək lаzımdır ki, beynəlxаlq miqyаsdа kooperаsiyа qаydаsındа məmulаtlаr

istehsаlı və onlаrın göndərilməsi uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə dаir hаzırdа sistemli

muhаsibаt uçotu аpаrılmır. Bunа görə də kooperаsiyа qаydаsındа məmulаtlаr istehsаlı və

göndərilməsi uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili və onа nəzаrət operаtiv uçotun

məlumаtlаrınа əsаsən həyаtа keçirilir.

Əsаsını xаrisi investisiyаlı muəssisələr və firmаlаr təşkil edən milli muəssisələrin

istehsаl-təsərrufаt fəаliyyətinin inkişаf strаtegiyаsının öyrənilməsi prosesində аyrı-аyrı

iştirаkçının bu inkişаfа qoyduğu vəsаitin xususi çəkisi geniş təhlil edilir və qiymətləndirilir.

Belə təhlilin аpаrılmаsındа аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə olunur:

i

1

1

PR

100

n

i

n

i

VP

Kint

Burаdа,

n

i

V

1

П -milli muəssisələr аrаsındа qаrşılıqlı rаzılаşmа yolu ilə muəyyən olunаn

və mаnаtа çevrilməklə göndərilən komplektləşdirisi məmulаtlаrın və yаrımfаbrikаtlаrın

dəyərini, i

1

PR

n

i

-təhlil edilən dövrdə xаrisi investisiyаlı muəssisələrin öz istehsаlı olаn cəmi

sаtılmış məhsulun dəyərini (mаnаtа çevrilməklə), i- isə kooperаsiyа qаydаsındа məhsul

istehsаlı həyаtа keçirilən muqаvilənin və kontrаktın nömrəsini ifаdə edir. Qeyd etmək

lаzımdır ki, bu proses iştirаkçılаrın qаrşılıqlı surətdə fаktiki olаrаq qoyduğu vəsаitin xususi

çəkisinin dinаmikа uzrə dəyişməsi indeksinə (Pint) əsаsən öyrənilir:

0

1

int

int

intP

K

K

Burаdа, Kint1-hesаbаt dövrundə qаrşılıqlı investisiyа qoyuluşlаrının xususi çəkisini, Kint0

isə bаzis dövrundə qаrşılıqlı mаl göndərmələrin xususi çəkisini göstərir.

678

Milli muəssisələrdə qаrşılıqlı mаl göndərmələrin xususi çəkisi onlаrın inteqrаsiyа

səviyyəsini (dərəsəsini) xаrаkterizə edir. Muаsir şərаitdə firmаlаrın inteqrаsiyа səviyyəsinin

meyаrı cəmi sаtılmış məhsulun həsmi (dаxili və xаrisi bаzаrdа) hesаb olunur. Təhlil zаmаnı

sаnlı və əşyаlаşmış əmək məsrəfləri аrаşdırılır. Burаdа, eyni zаmаndа, muqаvilə şərtlərinin

yerinə yetirilməsi uçun lаzım olаn qаrşılıqlı dаxili göndərmənin dəyərinin kooperаsiyа

qаydаsındа mаlgöndərmənin umumi həsminə nisbətinin öyrənilməsinin (dinаmikа etibаrı ilə)

muhum əhəmiyyəti vаrdır. Bu göstərisi аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə etməklə muəyyən edilir:

iцмуми

1

1

i

P

100

n

i

n

i

daxili

PV

K.int

Burаdа,

n

i

PV

1

imuqаvilə şərtlərinin yerinə yetirilməsi uçun lаzım olаn qаrşılıqlı

dаxili göndərmənin dəyərini (i=1,n); iцмуми

1

P

n

i

-muqаvilə (kontrаkt) çərçivəsində göndərilən

sаtın аlınmış yаrımfаbrikаtlаrın və komplektləşdirisi məmulаtlаrın cəmi dəyərini göstərir. Bu

göstərisinin səviyyəsi nə qədər yuksək olаrsа, istehsаl prosesinin sərbəstliyi, onun zаhiri

аmillərdən аsılılıq səviyyəsi də bir o qədər yuksək olаr. Bu nöqteyi-nəzərdən göstərisilərin

dinаmikаsının dəyişməsi vəziyyəti (fаktiki indeks əsаsındа) kooperаsiyа qаydаsındа dаxili

göndərmənin xususi çəkisinin dəyişməsi əsаsındа öyrənilir və qiymətləndirilir. Bu istiqаmətdə

təhlil işinin аpаrılmаsındа аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə olunur:

100

0.int

1.int

.int

daxili

daxili

daxili

K

KK Burаdа: Kint.dаxili1

hesаbаt dövrundə dаxili göndərmənin xususi çəkisini, Kint, dаxili0 isə bаzis dövrundə dаxili

göndərmənin xususi çəkisini göstərir. Bu göstərisilər əsаsındа həm firmа uzrə və həm də аyrı-

аyrı muqаvilələr (kontrаktlаr) çərçivəsində təhlil аpаrılır.

Məhsulun istehsаl mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı və onun istehlаk xаssəsinin

yuksəldilməsi ən çox təmir işinin sаdələşdirilməsi, unifikаsiyа olunmuş hissə və

komplektləşdirisi məmulаtlаrdаn geniş istifаdə edilməsi hesаbınа təmin edilir. Bu kimi

göstərisilərin vəziyyəti və dinаmikаsının təhlili unifikаsiyа olunmuş hissə və komplektləşdi-

risi məmulаtlаrın göndərilməsinin xususi çəkisinin dəyər formаsındа (K s unif), nаturаl ifаdədə

(KH

unif) və bunun fаktiki dəyişməsi indeksinin ((KH

unif) köməyilə həyаtа keçirilir:

100

P i унифc

1

1

унифc

униф

n

i

n

i

i

c

YP

K )(

679

100

P унифH

1

1

унифH

униф

n

i

n

i

i

H

YP

K )( 0 униф

1 униф

униф cK

cK

I

Burаdа, YPH

униф-unifikаsiyа olunmuş hissələr və komplektləşdirisi məmulаtlаrın

muqаvilə (kontrаkt) uzrə komplektləşdirisi məmulаtlаrın tərkibindəki cəmi dəyərini, KS

umumi və

KS

unif-muqаvilələr və kontrаktlаr uzrə fаktiki olаrаq hesаbаt və bаzis dövrundə göndərilmiş

komplektləşdirisi məmulаtlаrın xususi çəkisini, YPH

униф-muqаvilə (kontrаkt) uzrə göndərilən

komplektləşdirisi məmulаtlаrın nаturаl ifаdədə miqdаrını, PH

unif -muqаvilə uzrə cəmi göndərilən

komplektləşdirisi məmulаtlаrın nаturаl ifаdədə miqdаrını göstərir. Istehsаl prosesinə xаrisi

investisiyаlаrın səlb edilməsi yolu ilə təşkil olunаn muəssisələrdə onlаrın beynəlxаlq tisаrətdəki

rolunun qiymətləndirilməsi respublikа dаxilində, xаrisi iştirаkçının ölkəsində və uçunsu ölkədə

məhsul sаtışının səviyyəsi və dinаmikаsının, onlаrın xususi çəkisinin hesаblаnılmаsı və təhlil

edilməsi yolu ilə həyаtа keçirilir. Bu zаmаn göstərisilərin muqаyisə edilə bilməsi məsələsi mey-

dаnа çıxır. Belə olduğu hаldа milli vаlyutаdаn istifаdə edilməsi əsаsındа təhlil аpаrılmаsı lаzım

gəlir. Bu istiqаmətdə təhlil işi аpаrаrkən аşаğıdаkı göstərisilər sistemindən istifаdə olunur: 1) res-

publikа ərаzisində fаktiki sаtılаn məhsulun (iş və xidmətlərin) dəyərinin dəyişilməsi indeksi; 2)

hesаbаt dövrundə fаktiki sаtılmış məhsulun dəyərinin muqаyisə edilən dövrun səviyyəsinə nisbəti;

3) biznes-plаnın yerinə yetirilməsi indeksi; 4) xаrisi iştirаkçının ölkəsində məhsul sаtışı uzrə

biznes-plаnın yerinə yetirilməsi və onun fаktiki səviyyəsinin dəyişilməsi indeksi; 5) uçunsu

ölkələrdə sаtış uzrə hesаblаnmış аnаloji indekslər; 6) respublikа ərаzisində, xаrisi iştirаkçının öl-

kəsində və uçunsu ölkədə sаtılаn məhsullаrın quruluş və struktur dəyişiklikləri indeksi;

Yuxаrıdа qeyd edildiyi kimi, muəssisələrin (firmаlаrın) xаrisi iqtisаdi fəаliyyəti

аşаğıdаkılаrı əhаtə edir: 1) beynəlxаlq istehsаl və elmi-texniki kooperаsiyа; 2) məhsullаrın (iş

və xidmətlərin) idxаl və ixrаsı; 3) muəssisələrin xаrisi bаzаrа çıxışı. Göstərilən istiqаmətlərdə

xаrisi iqtisаdi fəаliyyət əvvəlsədən bаğlаnılmış muqаvilələr və kontrаktlаr əsаsındа həyаtа

keçirilir. Məhz bu bаxımdаn ixrаs əməliyyаtlаrının iqtisаdi təhlilin metodikаsının işlənib

hаzırlаnmаsı muаsir şərаitdə muhum əhəmiyyət kəsb edir. Çunki, bu istiqаmətdə işlənib

hаzırlаnmış metodikа birbаşа təsərrufаt əlаqələrinin səmərəliliyini muəyyən etməyə imkаn

verir. Birbаşа təsərrufаt əlаqələri dedikdə, muxtəlif ölkələrin firmаlаrı (konsernləri, səhmdаr

cəmiyyətləri və s.) аrаsındа olаn elmi-texniki əməkdаşlıq və istehsаl əlаqələri bаşа duşulur.

Birbаşа təsərrufаt əlаqələri də, öz növbəsində, bаğlаnılmış kontrаktlаr və təsərrufаt

muqаvilələri əsаsındа qurulur. Təsərrufаt muqаvilələri və kontrаktlаrdа аşаğıdаkılаr nəzərdə

tutulur: 1) birbаşа təsərrufаt əlаqələrinin yаrаdılmаsının mumkun vаriаntlаrının texniki-

iqtisаdi səhətdən əsаslаndırılmаsı; 2) əməkdаşlığın növləri (məhsul istehsаlı, xidmətlərin gös-

tərilməsi, investisiyаlаrın yerləşdirilməsi, kаpitаl ixrаsı, bаrter əməliyyаtlаrı), onun həsmi və

muddəti; 3) texniki-iqtisаdi və mаliyyə şərtləri; 4) Kommersiyа şərtləri (sаtış, qiymət); 5)

əməkdаşlığın xususiyyətləri (komplektləşdirisi məmulаtlаr və yаrımfаbrikаtlаrın göndəril-

məsi, dаşınmа şərtləri); 6) birbаşа əlаqələrin huquqi şərtləri; Birbаşа təsərrufаt əlаqələrinin

iqtisаdi səmərəliliyi аşаğıdаkılаrlа muəyyən olunur: а) muəssisənin zəruri mаllаrа olаn

680

tələbаtı öz hesаbınа deyil, xаrisi firmаlаrdаn idxаl yolu ilə аlınmış əmtəələr hesаbınа ödənilir;

b) əgər zəruri məhsulun ölkə dаxilindəki istehsаlınа çəkilən məsrəflərin məbləği həmin

əmtəənin xаrisi firmаlаrdаn аlınmаsınа xərslənən vаlyutа məsrəflərindən çox olаrsа, ondа bu

sur iqtisаdi əlаqələr səmərəli sаyılır. Həmin xərslər аrаsındаkı fərq xаrisi iqtisаdi əlаqələrin

iqtisаdi səmərəliliyi аdlаnır. Prаktikаdа bu göstərisiləri hesаblаmаq uçun аşаğıdаkı

formulаlаrdаn istifаdə etmək məqsədəuyğun hesаb edilir.

я.E ..iх =ZI-Ze; Xx.i.ə=Ze

Zi

Xususi vurğulаmаq yerinə duşər ki, аşаğıdаkı şərtlər ödənildikdə xаrisi iqtisаdi

əlаqələr səmərəli sаyılır:

я

iZ

..iх

e

Х

Z

Birbаşа təsərrufаt əlаqələrinin ixrаs uzrə iqtisаdi səmərəliliyi аşаğıdаkı kimi muəyyən

olunur:

ekpv

ekpB

ZRRV

ZRRV

e /хe.и

e /xe.i

E

Х /

Sözugedən pаrаmetrin idxаl uzrə iqtisаdi səmərəliliyi əksinə hesаblаnır:

kpBi

kpBi

RRVZ

RRZ

i /хи..и

iи..и/х

E

/(ВХ )

Əgər e..i/х

Х və i.i/х

Х - göstərisilərinin səviyyəsi vаhiddən yuksək olаrsа, ondа və ixrаs

uzrə birbаşа təsərrufаt əlаqələri səmərəli hesаb olunur:

Yəni,

1

1

./х

i.i./х

ieХ

X

.

Yuxаrıdа verilən

formulаlаrdа göstərilən: Ve-əmtəələrin ixrаsındаn аlınаn xаlis vаlyutа gəlirlərini, Rv- vаlyutа

dаxilolmаlаrının аlısılıq qаbiliyyəti əmsаlını, Rkp- kreditin təsiri əmsаlını, Ze- idxаl olunmuş

əmtəələrin dəyərini, Vi- isə idxаl uzrə аlınmış əmtəələrin dəyərini ödəmək uçun sərf olunаn

vаlyutа məsrəflərini ifаdə edir.

Əmtəələrin ixrаsı və idxаlı uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi prosesində dövriyyə

vəsаitindən istifаdənin səmərəliliyinin yuksəldilməsi bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində muhum

əhəmiyyət kəsb edir. Ixrаs əməliyyаtlаrı zаmаnı istifаdə edilən dövriyyə vəsаiti iki mənbə

hesаbınа formаlаşа bilər: 1) firmаnın xususi vəsаiti; 2) bаnk krediti və digər səlb edilmiş

vəsаitlər. Xususi vurğulаmаq yerinə duşər ki, bаnk krediti və digər səlb edilmiş bors

vəsаitlərindən istifаdə rəqаbətin yuksək olduğu muаsir şərаitdə muəyyən risklə bаğlıdır. Məhz

onа görə də аlınmış vəsаitdən səmərəli istifаdə olunmаsı bir problem kimi meydаnа çıxır.

681

Bununlа əlаqədаr olаrаq dövriyyə kаpitаlındаn istifаdənin təhlili qаrşısındа аşаğıdаkı

vəzifələr durur: 1) xаrisi iqtisаdi əlаqələrin həyаtа keçirilməsində istifаdə olunаn dövriyyə

kаpitаlının dövr surətinin təhlili; 2) ustəlik xərslərin tərkibi və strukturunun təhlili; 3) xаrisi

iqtisаdi əlаqələrin səmərəliliyinin muəyyən edilməsi. Görunduyu kimi, dövriyyə kаpitаlının

dövr surətinin öyrənilməsi iqtisаdi təhlilin əsаs vəzifələri blokunа аiddir. Qeyd etmək lаzımdır

ki, dövriyyə kаpitаlının dövriyyəsi iki mərhələdən keçir: 1) əmtəələrdə (iş və xidmətlərdə)

olаn dövriyyə vəsаitinin dövriyyəsi; 2) hesаblаşmаlаrdа olаn dövriyyə kаpitаlının dövriyyəsi.

Bundаn bаşqа, dövriyyə kаpitаlının dövriyyəsinin аrаlıq mərhələləri də mövsuddur. Lаkin

onlаrın dövriyyə kаpitаlının umumi dövriyyəsinə təsiri olduqsа zəifdir. Ixrаs əməliyyаtlаrındа

olаn vəsаitin dövr etməsi dövri olаrаq təkrаrlаnаn proses olduğundаn onu iqtisаdi

ədəbiyyаtlаrdа dövriyyə də аdlаndırırlаr. Dövriyyə kаpitаlının dövr etməsinin butun mərhə-

lələri uzrə vəsаit qаlıqlаrı muhаsibаt bаlаnsının аktivində muvаfiq mаddələr uzrə əks etdirilir.

Ixrаs əməliyyаtlаrındа olаn dövriyyə kаpitаlının dövr surətinin təhlilində əsаs məqsəd

ixrаs əməliyyаtlаrınа qoyulmuş vəsаitin həsminin dəyişməsinə təsir edən аmilləri muəyyən

etməkdən və firmаnın (konsernin, səhmdаr cəmiyyətinin və s.) dövriyyənin həsmini аzаlt-

mаdаn xаrisi tisаrət dövriyyəsində olаn vəsаitin аzаd edilmə imkаnlаrını öyrənməkdən

ibаrətdir. Dövriyyə kаpitаlının dövriyyəsinin öyrənilməsi prosesində dövriyyə kаpitаlının

dövr surəti əmsаlı hesаblаnılır. Bu əmsаl ixrаs əməliyyаtlаrındа yerləşən vəsаitin bir döv-

riyyəsinin ortа uzunluğunu və yаxud ixrаs əməliyyаtlаrının ortа muddətini göstərir.

Prаktikаdа dövriyyə vəsаitinin dövr surəti əmsаlını hesаblаmаq uçun аşаğıdаkı formulаdаn

istifаdə edilə bilər:

C

DCOOD

Burаdа, OD- gun hesаbı ilə bir dövriyyənin ortа uzunluğunu, SO-ixrаs əməliyyаtlаrındа

vəsаitin ortа qаlığını, D-hesаbаt dövrundəki gunlərin sаyını, S-hesаbаt dövrundə xаrisi

bаzаrdа sаtılmış əmtəələrin mаyа dəyərini göstərir. Ixrаs əməliyyаtlаrındа yerləşən vəsаitin

ortа qаlığı göstərisisi hesаbаt dövrundə bir dövriyyənin gedişində ixrаs əməliyyаtlаrınа

qoyulmuş vəsаitin məbləğini xаrаkterizə edir. Qeyd etmək lаzımdır ki, ixrаs əməliyyаtlаrınа

qoyulmuş vəsаit dövriyyənin muddətinə görə iki növə аyrılır: 1) dövriyyə muddəti bir ilə

qədər olаn vəsаit; 2) dövriyyə muddəti bir ildən çox olаn vəsаit. Kommersiyа krediti uzrə

xаrisi аlısılаrа olаn uzunmuddətli borslаr ikinsi növə аiddir. Vəsаitin ortа qаlığını və bir

dövriyyənin ortа surətini hesаblаyаrkən bu növ borslаrı hesаblаmаyа dаxil etmək lаzım

gəlmir. Lаkin ixrаs əməliyyаtlаrınа qoyulmuş vəsаitin tаm xаrаkteristikаsını vermək uçun

prаktikаdа iki növ ortа qаlıq hesаblаnılır: 1) ixrаs əməliyyаtlаrınа qoyulmuş butun vəsаitin

ortа qаlığı; 2) kommersiyа krediti uzrə uzunmuddətli borslаr dаxil edilmədən ixrаs

əməliyyаtlаrınа qoyulmuş vəsаitin ortа qаlığı; birinsi növ qаlığı hesаblаyаrkən hesаblаmаyа

bаlаnsın аktivinin butun mаddələri dаxil edilir. Bu zаmаn yаddа sаxlаmаq lаzımdır ki, xаrisi

аlısılаrlа və debitorlаrlа hesаblаşmаlаrdа olаn vəsаit uzrə ortа qаlıq muəyyən edilərkən

hesаblаmаyа ixrаs dəyəri deyil, əmtəələrin reаl dəyəri dаxil olunur. Xаrisi аlısılаrın

682

borslаrının dаxili qiymətlər səviyyəsinə qədər korrektə (duzəliş) edilməsi dаxili və ixrаs

qiymətlərinin nisbətini xаrаkterizə edən əmsаllаr vаsitəsilə həyаtа keçirilir. Muəyyən dövr ər-

zində dövriyyə kаpitаlının ortа qаlığı xronoloji ortа kəmiyyət dusturundаn istifаdə etməklə

hesаblаnılır:

1

2......

212

1

n

OOO

O

CO

n

n

Burаdа, O-muəyyən tаrixə vəsаitin qаlığını, n-isə kəsrin surətində olаn toplаnаnlаrın

sаyını göstərir. Yuxаrıdа qeyd olunаn göstərisiləri hesаblаmаq uçun аşаğıdаkı formаdа

аnаlitik cədvəl tərtib etmək lаzım gəlir

Cədvəl 18.4

Dövriyyə kаpitаlının ortа qаlığının təhlili və qiymətləndirilməsi

Göstərisilər 2007 2008

I II III IV I II III IV

1.Əmtəələrin (iş və

xidmətlərin) dəyəri, min

mаnаt

3000 3200 3100 3400 3500 4000 3900 4200

2.Xаrisi аlısılаrın borslаrı, min

mаnаt

1000 1300 1400 1600 1500 2000 1600 1800

CƏMI 4000 4500 4500 5000 5000 6000 5500 6000

Sаtılmış əmtəələrin mаyа

dəyəri, min mаnаt

12000 13000

Cədvəlin məlumаtlаrındаn istifаdə etməklə аşаğıdаkı hesаblаmаlаrın аpаrılmаsı nəzəri

və prаktiki səhətdən məqsədəuyğun sаyılа bilər:

1) 2007-si il uçun ixrаs əməliyyаtlаrındа yerləşən vəsаitin ortа qаlığı:

45003

2500450045002000

14

2

500045004500

2

4000

min mаnаt;

2) 2008-si il uçun ixrаs əməliyyаtlаrındа yerləşən vəsаitin ortа qаlığı:

56673

3000550060002500

14

2

600055006000

2

5000

min mаnаt;

3) 2007-si il uçun gun hesаbı ilə bir dövriyyənin ortа uzunluğu:

683

7,3312000

904500

gun;

4) 2008-si il uçun gun hesаbı ilə bir dövriyyənin ortа uzunluğu:

2,3913000

905667

gun.

Prаktikаdа iqtisаdi təhlil işini dаhа sistemli şəkildə dаvаm etdirmək uçun аlınmış nətisələri

аşаğıdаkı cədvəldə umumiləşdirmək olаr.

Cədvəl 18.5

Təhlilin nətisələrinin umumiləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi

Göstərisilər 2007-si ilin I rubu ərzində 2008-si ilin I rubu ərzində

Butun

Dövriyyə

uzrə

o sumlədən butun

dövriy

yə uzrə

o sumlədən

əmtəə-

lər

uzrə

hesаb-

lаşmаlar

uzrə

əmtəələr

uzrə

hesаblаş-

mаlаr uzrə

1.Vəsаitli

ortа qаlığı,

min mаnаt

4500 3167 1333 5667 3917 1750

2.Bir

dövriyyənin

ortа uzun-

luğu, gunlə

33,7 23,7 10,0 39,2 27,1 12,1

3.Mаyа

dəyəri, min

mаnаt

12000 13000

Cədvəldə verilən məlumаtlаrındаn görunduyu kimi, firmаnın ixrаs əməliyyаtlаrınа

qoyulmuş kаpitаlın dəyəri 1167 min mаnаt (5667-4500) аrtmışdır. Bu аrtım iki аmilin

hesаbınа bаş vermişdir: 1) sаtılmış əmtəələrin (iş və xidmətlərin) mаyа dəyərinin dəyiş-

məsi; 2) dövriyyə kаpitаlının dövr surətinin dəyişməsi. Bu iki аmilin hər birinin təsirini

hesаblаmаq uçun аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə etmək məqsədəuyğundur:

D

ODCCO

684

Iqtisаdi təhlilin zənsirvаriyerdəyişmə usulundаn istifаdə etməklə hesаblаmаlаrı

аşаğıdаkı аrdısıllıqlа yerinə yetirmək olаr:

1) 450090

7,3312000

D

ODCCO

oo

omin mаnаt;

2) 487390

7,33130001

D

ODCCO

o

шяртиmin mаnаt;

3) 566790

2,391300011

D

ODCCO

1min mаnаt.

Bu qаydа ilə hesаblаmа аpаrdıqdаn sonrа yuxаrıdа sаdаlаnаn аmillərin təsir dərəsəsini

hesаblаmаq mumkundur:

1) Sаtışın həsminin dəyişməsinin təsiri:

4873-4500=+373 min mаnаt;

2) Dövriyyə kаpitаlının dövr surətinin dəyişməsinin təsiri:

5667-4873=+794 min mаnаt.

Beləliklə, iki аmilin birgə təsiri 1167 min mаnаt (373+794) olаsаqdır. Bu qаydа ilə

hesаblаmаnı həm əmtəələr (iş və xidmətlər) və həm də xаrisi аlısılаrın borslаrı uzrə də

аpаrmаq mumkundur.

Əmtəələrdə (iş və xidmətlərdə) yerləşən dövriyyə kаpitаlının dövriyyəsinin muddəti

аşаğıdаkı аmillərdən аsılıdır: 1)mаl ehtiyаtlаrının strukturu; 2) sənəd dövriyyəsinin təşkili; 3)

əmtəələrin dаşınmаsının təşkili və usullаrı; 4) sаtışın yeri və şərtləri; 5) mаl göndərənlərin

əmtəələrin sаtış məntəqəsinə yаxınlığı; Xususi vurğulаmаq yerinə duşər ki, iqtisаdi təhlil

prosesində sаdаlаnаn аmillərin hər birinə onlаrın dövriyyə kаpitаlının dövr surətinə təsiri

nöqteyi-nəzərindən аyrısа bаxmаq və qiymətləndirmək dаhа effektiv sаyılа bilər.

Yuxаrıdа verilən аnаlitik cədvəlin məlumаtlаrındаn görunduyu kimi, hesаblаşmаlаrdа

olаn dövriyyə kаpitаlının dövriyyəsi və yаxud dövr surəti muqаyisə edilən dövr ərzində 2,1

gun (12,1-10,0) аzаlmışdır. Hesаblаşmаlаrdа olаn dövriyyə kаpitаlının dövr surətinə аşаğıdаkı

аmillər təsir göstərə bilər: 1) xаrisi аlısılаrlа аpаrılаn hesаblаşmаlаrın və ödəmələrin formаlаrı

və qаydаlаrı; 2) аçıq hesаblаr uzrə аpаrılаn hesаblаşmаlаrın xususi çəkisinin dəyişməsi. Onа

görə də hesаblаşmаlаrdа olаn dövriyyə kаpitаlının dövr surətini təhlil edərkən xаrisi аlısılаrlа

аpаrılаn hesаblаşmаlаrın bu və yа digər formаlаrının tətbiqi imkаnlаrını və

məqsədəuyğunluğunu (konkret ölkələr və firmаlаr nəzərə аlınmаqlа) muəyyən etmək və

ödəmələrin muddətinin dəyişilməsi səbəblərini öyrənmək lаzım gəlir.

Ixrаs əməliyyаtlаrındа yerləşən dövriyyə kаpitаlının dövr surətinin təhlilini аşаğıdаkı

аrdısıllıqlа həyаtа keçirmək dаhа məqsədəuyğundur: 1) firmа uzrə; 2) аyrı-аyrı ölkələr uzrə;

3) əsаs tisаrət tərəfdаşlаrı və əmtəə qruplаrı uzrə. Xususi vurğulаmаq yerinə duşər ki, ixrаs

685

əməliyyаtlаrındа yerləşən vəsаitin dövriyyəsinin təhlilini əks istiqаmətdə də аpаrmаq

mumkundur.

Ixrаs uzrə ustəlik xərslər əmtəələrin dаşınmаsı, sаxlаnmаsı və sаtışı ilə əlаqədаr olаn

məsrəfləri özundə birləşdirir. Belə məsrəflər əmtəələrin mаyа dəyərini yuksəldir və bu dа, öz

növbəsində, sаtışdаn dаxil olаn xаlis gəlirin məbləğini аzаldır. Iqtisаdi ədəbiyyаtlаrdа əm-

təələrin dаşınmаsı, sаxlаnmаsı və sаtışı ilə əlаqədаr olаn xərslərə kommersiyа xərsləri də

deyilir. Ustəlik xərslərinin аzаldılmаsı ixrаs əməliyyаtlаrının səmərəliliyinin yuksəldilməsinə

səbəb olur. Muаsir dövrdə ustəlik xərslərinin təhlilinin təşkilində əsаs məqsəd bu növ

məsrəflərin аzаldılmаsı imkаnlаrını muəyyən etmək hesаb olunur. Təhlil prosesində hesаbаt

dövrundə fаktiki kommersiyа xərsləri əvvəlki illərin məlumаtlаrı ilə muqаyisə olunur. Lаkin

iqtisаdi təhlil zаmаnı kommersiyа xərslərinin həsminə inflyаsiyа аmilinin təsirini nəzərə аlın-

mаqlа duzəliş аpаrılır və həmin məsrəflər muqаyisəyə gələn şəklə sаlınmаlıdır.

Ixrаs əməliyyаtlаrı ilə əlаqədаr kommersiyа xərsləri vаlyutаdаn istifаdəyə görə iki yerə

аyrılır: 1) milli vаlyutа hesаbı ilə məsrəflər; 2) xаrisi vаlyutа hesаbı ilə məsrəflər. Birinsi

qrup məsrəflərə birbаşа və dolаyı xərslər, ikinsi qrupа isə yаlnız mustəqim məsrəflər аiddir.

Iqtisаdi təhlil prosesində, butun yuxаrıdа sаdаlаnаn xususiyyətlər nəzərə аlınmаqlа

kommersiyа xərslərinə edilən mutləq və nisbi qənаət hesаblаnılır. Kommersiyа xərslərinə

edilən mutləq qənаəti hesаblаmаq uçun hesаbаt göstərisisi bаzа göstərisi ilə muqаyisə olunur.

Həmin xərslərə edilən nisbi qənаət məbləğini hesаblаyаrkən sаtılmış əmtəələrə (iş və

xidmətlərə) аid edilən məsrəflərin mutləq həsmini həmin əmtəələrin dəyərinə bölmək lаzım

gəlir. Bu zаmаn аşаğıdаkı formulаlаrdаn istifаdə etmək məqsədəuyğun sаyılır:

ZYHP

мил.вал

мил.вал.

HPO

V

YHPxar..вал

xar..вал.

HPO

Burаdа, OYHPmil.vаl. –firmаnın milli vаlyutа ifаdəsində ustəlik xərslərinin nisbi

səviyyəsini, HP mil.vаl. –milli vаlyutа hesаbı ilə ustəlik xərslərinin məbləğini, Z-sаtılmış

əmtəələrin (iş və xidmətlərin) dəyərini, OYHPxаr.vаl. –xаrisi vаlyutа ilə ustəlik xərslərinin nisbi

səviyyəsini, HP xаr.vаl. –xаrisi vаlyutа ifаdəsində ustəlik xərslərinin məbləğini, B-xаrisi vаlyutа

ilə sаtılmış əmtəələrin dəyərini göstərir. Formulаlаrdаn görunduyu kimi hər iki hаldа

hesаblаmаlаrın metodikаsı eynidir. Lаkin, bunа bаxmаyаrаq məzmun etibаrı ilə həmin

göstərisilər bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir. Birinsi formulа milli vаlyutа ifаdəsində

əmtəələrin dəyərində ustəlik xərslərinin tutduğu xususi çəkini göstərir. Əmtəələrin dəyərinə

bu xərsləri əlаvə etdikdə sаtılmış mаllаrın milli vаlyutа ifаdəsində mаyа dəyəri formаlаşır.

Ikinsi formulа isə xаrisi vаlyutа hesаbı ilə ödənilən ustəlik xərslərinin məbləğini göstərir.

Ixrаs edilmiş əmtəələrin sаtışındаn gəlirlərin məbləğindən həmin xərsləri çıxdıqdа xаlis gəlir

məbləği аlınır.

Qeyd etmək lаzımdır ki, ustəlik xərslərinin dəyişilməsinə аşаğıdаkı аmillər təsir

göstərir: 1) sаtılmış məhsullаrın fiziki həsminin dəyişilməsi; 2) məhsul vаhidinə duşən аyrı-

686

аyrı məsrəflərin xususi çəkisinin dəyişilməsi; 3) əmtəələrin (iş və xidmətlərin) qiymətinin

dəyişilməsi; 4) sаtılmış əmtəələrin strukturunun dəyişilməsi.

Firmаnın (konsernin, səhmdаr cəmiyyətinin və s.) xаrisi iqtisаdi fəаliyyətini qiymətlən-

dirərkən ixrаs mаllаrının sаtışının səmərəliliyinin hesаblаnmаsı muhum əhəmiyyət kəsb edir.

Həmin göstərisi həm butövlukdə və həm də аyrı-аyrılıqdа həyаtа keçirilən ixrаs əmə-

liyyаtlаrının fаydаlılıq səviyyəsini xаrаkterizə edir. Səmərəlilik göstərisisini hesаblаmаq uçun

xаrisi vаlyutа ilə sаtılmış və rəsmi kurslа milli vаlyutаyа çevrilmiş mаl sаtışı uzrə xаlis

gəlirlərin məbləğini reаlizə olunmuş əmtəələrin (iş və xidmətlərinin) mаyа dəyərinə bölmək

lаzımdır. Bu göstərisi bir mаnаt məsrəflərin 1 mаnаtınа duşən gəlirin səviyyəsini xаrаkterizə

edir. Lаkin burаdа muqаyisə həm milli vаlyutа və həm də xаrisi vаlyutа uzrə аpаrılır. Sаtışın

səmərəliliyi göstərisisi (Er) аşаğıdаkı formulа əsаsındа hesаblаnılır:

Z

V 100E

i

r

Burаdа: Vi-xаrisi vаlyutа ilə əldə edilmiş və rəsmi kurslа mаnаtа çevrilmiş xаlis gəlirin

miqdаrını, Z-isə milli vаlyutа ilə hesаblаnmış mаyа dəyərini göstərir. Səmərəlilik göstərisisi

həm fаizlə və həm də mаnаtlа muəyyən olunа bilər. Sаtışın səmərəliliyi göstərisisi hər bir mаl

növu uzrə аyrılıqdа hesаblаnır. Аyrı-аyrı əmtəələrin sаtışının səmərəlilik səviyyəsini isə

аşаğıdаkı elementlər muəyyən edir: 1) gəlirlərin məbləğinin dəyişilməsi; 2) əmtəələrin

dəyərinin аrtmаsı (аzаlmаsı); 3) sərhəddən kənаrdа (xаrisi bаzаrdа) ustəlik xərslərinin

dəyişilməsi; 4) milli vаlyutа hesаbı ilə mustəqim (birbаşа) ustəlik xərslərinin məbləğinin

dəyişilməsi; 5) muxtəlif rentаbelli əmtəələrin xususi çəkisinin dəyişilməsi; Bu аmillərin

sаtışın səmərəliliyinə təsiri iqtisаdi təhlilin inteqrаl metodundаn istifаdə etməklə muəyyən

olunur. Prаktikаdа dövriyyə kаpitаlının dövr surətini, ustəlik xərslərini və ixrаs

əməliyyаtlаrının səmərəliliyini muəyyən etdikdən sonrа ixrаs əməliyyаtlаrınа qoyulmuş butun

vəsаitdən istifаdənin effektivlik dərəsəsini hesаblаmаq lаzım gəlir. Iqtisаdi ədəbiyyаtlаrdа

umumiləşdirisi göstərisi kimi ixrаs əməliyyаtlаrınа qoyulmuş butun vəsаitin «verimi» əmsаlı

göstərisisi təklif olunur. Bu göstərisi аşаğıdаkı formulа uzrə hesаblаnılır:

e

СО

Ve

eO

Burаdа, Oe-ixrаs əməliyyаtlаrınа yönəldilən dövriyyə kаpitаlınа duşən gəlirin

məbləğini, Ve-ixrаs qiymətləri ilə sаtılmış əmtəələrin dəyərini, SOe –ixrаs əməliyyаtlаrındа

yerləşən vəsаitin ortа qаlığını göstərir. Iqtisаdi təhlilin tələbləri bаxımındаn аdi riyаzi

usullаrdаn istifаdə etməklə yuxаrıdаkı formulаnı bаşqа şəklə sаlmаq prаktiki səhətdən çətinlik

törətmir:

e

e

eeСО

С

С

B

СО

V

эe

eO

687

Burаdа, Se – ixrаs əməliyyаtlаrı uzrə sаtılmış mаllаrın mаyа dəyərini, e

С

Ve -əmtəələrin

sаtışının səmərəliliyini, e

e

СО

С-isə dövrlərin sаyını göstərir. Yuxаrıdа göstərilən formulаlаr

əsаsındа hesаblаmаlаr аpаrmаq uçun аşаğıdаkı formаdа аnаlitik cədvəl tərtib etmək prаktiki

səhətdən məqbul sаyılа bilər.

Cədvəl 18.6

Dövriyyə kаpitаlının dövr surətinin təhlili

Göstərisilər 2007-si

ildə

2008-si

ildə

Аrtım

temp,%-ləi

1.Ixrаs qiymətləri ilə sаtılmış əmtəələrin dəyəri (B) 118800 133056 112,0

2.Sаtılmış əmtəələrin mаyа dəyəri (S) 108000 118800 110,0

3.Ixrаs uzrə vəsаitin ortа qаlığı (SO) 10000 12000 120,0

4.Bir mаnаt dövriyyə kаpitаlınа duşən gəlirin məbləği (Og) 11,088 11,080 93,3

5.Sаtışın səmərəliliyi (Gg) 1,10 1,12 101,8

6.Dövr sаyı 10,8 9,9 91,7

7.Dövrlərin surəti (OD), gunlə 33,8 36,9 109,2

Cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, ixrаs əməliyyаtlаrınа yönəldilmiş hər

bir mаnаt dövriyyə kаpitаlınа duşən gəlirin məbləği 0,792 punkt аşаğı duşmuşdur (11,088-

11,880). Bu istiqаmətdə kənаrlаşmаyа iki аmil təsir göstərmişdir: 1) ixrаs əməliyyаtlаrının

səmərəliliyinin dəyişilməsi; 2) dövriyyə kаpitаlının dövr surətinin dəyişilməsi; Prаktikаdа,

sаdаlаnаn аmillərin təsirini muəyyən etmək uçun аşаğıdаkı hesаblаmаlаrı аpаrmаq lаzım

gəlir:

1) Pe=1,12x10,8-11,880=12,096-11,880=+0,216 punkt;

2) Pe=1,12x9,9-12,096=11,088-12,096=-1,088 punkt;

Beləliklə, iki аmilin birgə təsirinin cəmi 0,792 punkt olur

(+0,216)- (-1,088).

688

14.4 İdxal əməliyyatları üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili

Əmtəələrin (iş və xidmətlərin) idxalı üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili

prosesində aşağıdakı məsələlərə xüsusi diqqət yetirilir: 1) bütövlükdə idxal üzrə öhdəliklərin

fiziki həcm və dəyər ifadəsində yernə yetirilməsi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi; 2) ayrıayrı

ölkələr, əmtəə qrupları və mühüm növ mallar (iş və xidmətlər) üzrə idxal əməliyyatlarıın

yerinə yetirilməsinin təhlili və qiymətləndirilməsi; 3) idxal əməliyyatları üzrə öhdəliklərin

yerinə yetirilməsi səviyyəsinə təsir göstərən amillərin təsnifləşdirilməsi və onların təsir

dərəcəsinin hesablanılması; 4) ayrı-ayrı firmalarla bağlanmış mühüm növ məhsulların (iş və

xidmətlərin) göndərilməsi üzrə öhdəliklərin (müqavilələr və kontraktlar nəzərə

alınmaqla) yerinə yetirilməsi səviyyəsinin təhlili və qiymətləndirilməsi;

5) göndərmənin müddəti və idxal olunan malların keyfiyyəti üzrə xarici tərəfdaşlaral

bağlanılmış müqavilələrin (kontraktların) yerinə yetirilməsinin təhlili. Yuxarıda qeyd olunan

istiqamətlərdə iqtisadi təhlil işlərinin aparmaq üçün operativ uçot məlumatlarından və ticarət

müqavilələri üzrə əmtəələrin göndərilməsi haqqında hesabat formasının göstəricilərindən

istifadə olnur.

İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdən əmtəələrin idxalı zamanı kommersiya

kreditindən geniş istifadə olunur. Kredit müxtəlif həcmdə və müxtəlif müddətlərdə verilir.

Kreditə görə verilən faizin dərəcəsi isə müxtəlif amillərdən asılıdır: 1) satıcı ölkənin pul

bazarıda olan faiz dərəcəsininölçüsü; 2) bank tərəfindən kreditə görə verilən zəmanətin

müddəti. Hesabat dövründə kommersiya krediti ilə bağlı idxal əməliyyatlarının təhlil zaman

aşağıdakı məsələlərə xüsusi fikir verilir: 1) kreditin dəyərinin müəyyən olunması; 2)

kommersiya krediti üzrə firmanın borclarının dinamikasının təhlili və qiymətləndirilməsi; 3)

kreditin ödənilməsinin (geri qaytarılmasının) orta müddətinin müəyyən edilməsi; 4)

kommersiya kreditindən istifadə ilə əlaqədar yaranan riskin minimuma endirilməsi.

İdxal əməliyyatları prsesində vəsaitin dövriyyəsinin təhlili əmtəələrin (iş və

xidmətlərin) icrası zamanı səmərəlilik (effektlilik) göstəricisini müəyyən etdiyimiz metodika

vasitəsilə həyata keçirilir. Oxşar formulalardan istifadə etmək və idxal əməliyyatları

prosesində istifadə olunan vəsaitin orta qalığı, əmtəələrin (iş və xidmətlərin) idxalı üzrə

dövriyyə kapitalının dövr sürəti və idxal əməliyyatlarına yönəldilmiş vəsaitin məbləğinin

dəyişməsinə təsir göstərən amillərin təsiri hesablanır və qiymətləndirilir. Bu zaman satılmış

məhsulların (iş və xidmətlərin) maya dəyəi haqqında informasiya mənbəyi uçot registrləri

hesab olunur. Dövriyyə kapitalının (vəsaitinin) orta qalığı göstəricisi idxal əməliyyatlarına

yönəldilmiş bütün vəsaitlərin məbləği üzrə hesablanır. İdxal əməliyyatlarına yönəldilmiş

dövriyyə kapitalına (vəsaitlərinə) aşağıdakılar aiddir: 1) idxal edilmiş əmtəələrdə (iş və

xidmətərdə) olan vəsait; 2) yüklənmiş, lakin sənədləşdirilməmiş (idxal dəyəri ilə) idxal

mallarında olan dövriyyə kapitalı (vəsaiti); 3) idxal dəyəri üzrə sifarişçilərlə hesablaşmalarda

olan vəsait. Əmtəələrin (iş və xidmətlərin) idxalı üzrə üstəlik xərcləri iki əsas qrupa bölünür:

689

a) milli valyuta hesabı ilə məsrəflər; b) xarici valyuta hesabı ilə məsrəflər. Milli valyuta

hesabı ilə çəkilən məsrəflər, öz növbəsində , iki bloka ayrılır; 1) müstəqim (birbaşa) üstəlik

məsrəflər; 2) kompıeks və yaxud dolayı məsrəflər. Üstəlik məsrəflərin təhlili zamanı aşağıakı

məsələlərə xüsusi diqqət yetirmək lazım gəlir: a) mütləq ifadədə və müəssisə (firma) üzrə

bütövlükdə satılmış məhsulun həcminə və ayrı-ayrı məsrəf növlərinə nisbətən üstəlik

məsrəflərin səviyyəsinin dəyişilmə səbəblərinin öyrənilməsi; b) məsrəflərin səviyyəsinin aşağı

salınması və gələcək idxal əmliyyatları prosesində üstəlik məsrəflərə qənaət edilməsi

ehtiyatlarınln aşkara çıxarılması. Üstəlik məsrəflərin təhlili ixrac əməliyyatlarının təhlilində

istifadə edilən metodikadan istifadə olunmaqla analitik uçot məlumatları əsasında

hesablaşmalar aparılır.

İdxal əməliyyatlarının səmərəlilik səviyyəsinə aşağıdakı amillər birbaşa təsir göstərir:

1) idxal edilmiş əmtəələrin faktiki həcminin dəyişilməsi; 2) idxal olunmuş malların (iş və

xidmətlərin) strukturunun dəyişilməsi; 3) qiymətlərin dəyişilməsi. Bu 3 amilin təsiri ixarc

əməlyyatlarınln səmərəliliyini öyrənərkən istifadə edilən formulalardan istifadə etməklə

hesablanılır və qiymətləndirilir.

14.5 Müəssisənin xarici iqtisadi fəaliyyətdən maliyyə nəticələrinin təhlili

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mənfəət firmanın xarici iqtisadi fəaliyyətinin son

nəticəsinin qiymətləndirilməsində əsas göstərici hesab olunur. Məhz bu baxımdan iqtidasi

təhlil firmanın xarici iqtisadi fəaliyyətindən alınan mənfəətin formalaşması prosesini, onun

formalaşmasına təsir edən amillərin təsirinin hesablanılmasını və qiymətləndirilməsini əhatə

edir. Firmanın xarici iqtisadi fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsi sayılan mənfəət göstəricisi

aşağıdakı kimi formalaşır: 1) xarici bazarda həyata keçirilən ticarət əməliyyatlarından alınan

mənfəət; 2) müəssisənin investisiya fəaliyyətindən alınan mənfəət; 3) müxtəlif xidmətlərin

göstərilməsi, lisenziyaların və potentlərn alqı-satqısından alınan mənfəət. Firmanın xarici

iqtisadi fəaliyyətindən alınan mənfəəti müəyyən etmək üçün idxal-ixrac əməliyyatlarından

yaranan gəlirin məbləğindən həmin əməliyyatların həyata keçirilməsinə sərf edilən məsrəfləri

çıxmaq lazım gəlir. İdxal-ixrac əməliyyatlarına sərf edilən məsrəflərin uçotu Azərbaycan

Respublikası Vergi Məcəlləsinə uyğun aparılır. Qüvvədə olan Vergi Məcəlləsinə görə əsas

məsrəflərin tərkibinə aşağıdakılar daxildir: 1) ixrac edilən məhsulların (iş və xidmətlərin)

istehsal prosesində çalışan fəhlələrin əmək haqqı; 2) fəhləlırin əmək haqqından sosial

sığortaya ayırmalar; 3) ixrac edilən məhsulların (iş və xidmətlərin) istehsalı prosesində sərf

edilən xammla və əsas materialların dəyəri; 4) kommersiya xərcləri. Qeyd etmək lazımdır ki,

kommersiya xərcləri məsrəflərin tərkibində böyük xüsusi çəkiyə malik olmaqla əmtəənin

qiymətinin 40-50%-ni təşkil edir. Kommersiya xərcləri, ilk növbədə, mal göndərənin ilkin

yaxud bazis şərtlərindən asılıdır. Kommersiya xərclərinin tərkibinə aşağıdakılar daxildir:

1) əmtəənin sifarişçiyə göndərilməsi üçün hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər (göndəriləcək

malların kəmiyyəti və keyfiyyətinin yoxlanılması); 2) yüklənmə-boşaltma

xərcləri; 3) beynəlxalq daşımalarda və ölkə daxilində nəqliyyat xərcləri; 4) yolda olan

əmtəələrin mühafizəsi və sığortası xərcləri; 5) gömrük vergisi və rüsumları; 6)

690

kommersiya krediti üzrə faizlər; 7) bank xidməti ilə əlaqədar xərclər. Kommersiya xərclərini

və bununla əlaqədar olaraq mənfəətin məbləğini dəqiq müəyyən etmək üçün həmin xərcləri

aşaöıdakı kimi təsnifləşdirmək daha məqsədəuyğun sayıla bilər: a) milli valyuta ifadəsində

kommersiya xərcləri; b) xarici valyuta ilə kommersiya xərcləri; c) müstəqim kommersiya

xərcləri; ç) bölüşdürmə yolu ilə ixrac mallarının maya dəyərinə daxil edilən kommersiya

xərcləri. Əmtəələrin alınması, daşınması və satilması ilə əlaqədar xərclər müstəqim

kommersiya məsrəflərinə misal göstərə bilər. Praktikada bölüşdürmə yolu ilə ixrac mallarının

maya dəyərinə daxil edilən kommersiya məsrəflərinə aşağıdakılar aid edilir: 1) bank xidməti

xərcləri; 2) reklam xərcləri; 3) marketinq xərcləri. Göründüyü kimi, müasir dövrdə idxal-ixrac

əməliyyatlarının həyata keçirilməsinə sərf edilən xərclərin məbləği firmanın xarici iqtisadi

fəaliyyətindən alınan mənfəətin məbləğinə təsir edən ən mühüm amil hesab olunur. Ona görə

də bazar iqtisadiyyatı şəraitində həmin xərclərin düzgün uçota alınması və onların təhlil edilib

qiymətləndirilməsi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.

691

MÖVZU 15

Marjinal təhlil əsasında biznesdə idarəetmə qərarların əsaslandırılması

15.1 Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri

15.2 Qiymətqoyma üzrə qərarların qəbulu

15.3 Yeni məhsulun istehsalı üzrə qərarların qəbulu

15.4 İstehsalın zərərsizlik səviyyəsinin təhlili

15.5 İstehsal ücünün artırılması haqqında qərarların artırılması

1. Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri

Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiləşdirici göstərici kimi mənfəət, bazarda baş verən

dəyişikliyə tez reaksiya verir və azad rəqabət zamanı əlverişli üstünlük yaradır. Bazara keçid

şəraitində o, kompleks xarakter alır, müəssisənin fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini əhatə edir,

onların istehsal-kommersiya fəaliyyətinin mühüm elementlərindən birinə çevrilir.

Ümumiyyətlə, müəssisənin maliyyə nəyicələrinin iqtisadi təhlininprinsipcə yeni

metodiksının yaradılması üzrə aparılan iş, onun tərkib hissələrinin sistemliliyini və

kompleksliliyini tələb edir. Bu isə onu göstərir ki, bazaar münasibətləri şəraitində ümumi

balans mənfəətinin iqtisadi təhliligeniş gğstəricilər sistemini əhatə etməli və burada yalnız

iqtisadi amillər deyil, eləcə də sosial, texniki və texnoloji amillər də nəzərə alınmalıdır. Yalnız

bu qaydada təşkil edilən iqtisadi təhlil onun praktiki nəticələrini yaxşılaşdıra və idarəetmə

üçün zəruri informasiya əldə etməyə imkan verə bilər. Məhz bu baxımdan, yuxarıda qeyd

olunanlar nəzərə alınmaqla, mənfəətin iqtisadi təhlilinin mövcud metodikasına müasir

təsərrüfatçılıq formalarının tələblərinə cavab verən yeni çalarların əlavə edilməai

məqsədəyuğundur.

Məlumdur ki, müəssisənin (firmanın) son maliyyə nəticəsi sayılan mənfəət coxamilli

təhlili mövcud mühasibat və statistik hesabatların məlumatlarından istifadə etməklə

iriləşdirilmiş amillər əsasında həyata keçirilir. Ona görə də bazar münasibətləri şəraitində

mənfəətin çoxamilli təhlili metodikasına satışın həcminin artması və maya dəyərinin aşağı

salınması amilləri ilə yanaşı elmi-texniki tərəqqi amilinin də daxil edilməsi xüsusi səmərə

692

verə bilər. Bu, yalniz təhlil nöqteyi-nəzərindən deyil, eləcə də müəssisənin idarəetmə

sisteminin təkmilləşdirilməsi baxımından da zəruridir.

Bazar münasibətlərinin inkişafı idarəetmənin ən mühüm elementlərindən biri sayılan

iqtisadi təhlilin vəzifələrini genişləndirir, tədqiq edilən hadisə və proseslərin qarşılıqlı əlaqəsi

daha da mürəkkəbləşir, coxamilli təhlilin dəqiqliyinə və operativliyinə tələbat artır. Bu isə, öz

növbəsində, maliyyə nəticələrinin iqtisadi təhlilinin mövcud metodikasının mühasibatuçotu və

hesabatlarının beynəlxalq standartlarının tələblərinə uyğun şəkildə təkmilləşdirilməsini tələb

edir. Qeyd etmək lazımdır ki, belə bir vəziyyət ilk növbədə müəssisənin maddi, əmək və

maliyyə ehtiyatlarından istifadə səviyyəsini qiymətləndirməyə imkan verən mənfəət və

rentabellik göstəricilərinə aiddir.

Mənfəət yalnız müəssisə kommersiya fəaliyyətinin nəticələrindən deyil, eləcə də

satılam məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərindən, satış qiymətindən, material

ehtiyatlarının bazar qiymətlərindən də asılıdır. Ona görə də mənfəəti formalaşdıran amillərin

düzgün müəyyən edilməsi və onların dəqəq təsnifatı iqtisadi təhlilin yeni metodikasının

hazırlanması üçün nəzəri və təcrübi əhəmiyyətə malikdir. Bu da öz növbəsində bazardakı

vəziyyəti nəzərə almaqla müəssisənin fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsi sayılan mənfəətin

dərindən və hərtərəfli təhlil edilməsi və qiymətləndirilməsini tələb edir.

Mənfəət təsərrüfat subyektlərinin istehsal, investisiya, kommersiya və maliyyə

fəaliyyətinin yekun nəticə göstəricisi olmaqla, iqtisadiyyatda baş verən keyfiyyət

dəyişikliklərini özündə əks etdirir. Ona görə də təcrübədə müəssisənin (firmanın) təsərrüfat-

maliyyə fəaliyyətinin kompleks təhlilinin mənfəət və rentabellikdən başlanması

məqsədəuyğun sayılır.

Beləliklə, marijinal təhlil istehsal prosesinin bir və ya bir neçə parametr dəyişdiyi halda,

müəssisənin nə əldə edəcəyi sualını cavablandırır. “Məsrəflər- həcm- mənfəət” arasında

funksional əlaqənin təhlili idarəetmə planlaşdırılması və nəzarət vasitəsidir. Həmin əlaqə

fəaliyyətin əsas modelini təşkil edir ki, bu da həmin model üzrə qısamüddətli

proqnozlaşdırma və alternatıv qərarların qiymətləndirilməsi üçün təhlilin nəticələrindən

istifadə etməyə imkan verir.

.

693

15.2 Qiymətqoyma üzrə qərarların qəbulu

Müəssisədə istehsal olunan məhsulun satış qiymətinin müəyyənləşdirilməsi vacib və

xüsusi yanaşma tələb edən problemlərdən biridir. Məhsulun satış qiyməti müəssisənin bazarda

mövqeyini, rəqabət qabiliyyətini təmin etməklə kapital artımının əsası kimi çıxış edir.

Mənfəət? rentabellik kimi müəssisənin təsərrüfat maliyyə fəaliyyətini xarakterizə edən

sintetik göstəricilərin məhsulun qiyməti ilə birbaşa əlaqəsi vardır.

Bazar iqtisadiyatı şəraitində qiymətin təyin olunmasına bir çox amillər təsir edir.

Bunlara məhsulun maya dəyərini, bazarda mövcud rəqabəti, bazara daxil olmada mövcud

maneələri, məhsulun həyat tsiklini, istehsal həcmini və.s misal göstərmək olar.

Müəssisənin satış planının yerinə yetirilməsinin təmin edilməsi, geniş təkrar istehsal

imkanlarını genişləndirmək üçün zəruri kapitalın artırılması müəssisə tərəfindən aparılan

əsaslandırılmış qiymət siyasətindən asılıdır. İqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış qiymətlərin

təyin olunması zamanı rəhbərlik bir sıra problemləri həll etməlidir.

- qərarın qəbulunda nəzərə alınan xərclərin tərkibini əsaslandırmaq;

- kalkulyasiya metodunu seçmək;

- sabit xərclərin minimal həcmində istehsal səviyyəsini təyin etmək;

- müəssisənin mənfəət məbləğini təyin etmək.

Bu qeyd olunan problemlərlə yanaşı qiymətin formalaşmasına təsir edən bir sıra amillər

də nəzərə alınmlıdır. Qiymət siyasətinə təsir edən amillərə reklam marketinq tədqiqatları,

məhsulun çatdırılma müddəti, satışdan sonrakı xidmət, satış şərtləri və.s aid etmək olar.

Müəssisənin qiymətqoyma siyasətinin məqsədi təyin olunan mənfəəti qiymətlə

maksimumlaşdıran satış həcminə nail olmaqdır. Mənfəət, məhsulun qiyməti, həcmi, çeşidi və

maya dəyərinin qarşılıqlı asılılıq funksiyasıdır.

Təcrübədə qiymətin formalaşmasına bir neçe yanaşma mövcuddur. Məhsulun

qiymətinin təyin olunmasında istifadə olunan sadə metodlardan biri kimi maya dəyərinin

üzərinə mənfəət məbləği faiz nisbətində əlavə olunur.

Maya dəyəri - 60 man

Mənfəət əlavəsi - 20 %

Qiymət - 72 man

Qiymətin təyin olunmasında ona daha çox təsir edən amil kimi maya dəyəri çıxış edir.

Bu baxımdan məhsulun maya dəyəri müəyyənləşdiriləndə aşağıdakı formulalar qəbul olunur.

694

1) dəyişən xərclər + mənfəət

2) istehsal maya dəyəri + mənfəət

3) tam maya dəyəri + mənfəət

Dəyişən xərclər (marjinal gəlir) üzərinə mənfəət metodu qəbul olunduqda əlavə olunan

mənfəət daimi xərclərin ödənilməsi və əlavə mənfəətin əldə olunmasınə təmin etməlidir.

Məsələn, müəssisənin istehsal etdiyi məhsulun xərcləri aşağıdakı kimidir:

Müəssisə bu məhsulu 210 manata reallaşdırır. Müəssisənin istehsal gücü 20.000 ədəd

olduğu halda faktiki 13.000 ədəd məhsul istehsal edir. Müəssisədə istehsal gücü üzrə 7000

ədəd ehtiyat imkanlar var. Belə olduğu halda müəssisə 2000 ədəd 180 manata olmaqla əlavə

sifariş qəbul edir. Bu şərtlə məhsul istehsalı müəssisəyə sərfəlidirmi? Ilk baxışdan göründüyü

kimi istehsal olunan məhsulun maya dəyəri 190 manatdır. 170 manata məhsul satmaq

müəssisəyə ziyanla başa gələr. Lakin qısa zamanda daimi xərclərin dəyişmədiyini nəzərə

alsaq məhsulun dəyərində dəyişən xərclər 130 man, qiymət isə 180 man-dır. Bu isə o

deməkdir ki, bütün daimi xərclər 13. 000 ədəd məhsulun maya dəyərində nəzərə alındığına

görə əlavə sifarişdə hər məhsul 50 manat mənfəət əldə etməyə imkan verir.

İtehsal maya dəyərinin üzərinə mənfəət əlavə olunan zaman əlavə olunan mənfəət

məbləği qeyri istehsal və satış xərclərini ödəməklə yarısı planlaşdırılan mənfəətin əldə

olunmasını təmin etməlidir.

Xərclər Məbləğ

birbaşa material xərcləri 30,0

birbaşa əmək haqqı xərcləri 60,0

dəyişən dolayı xərclər 25,0

daimi dolayı xərclər 55,0

dəyişən satış xərcləri 15,0

daimi satış xərcləri 5,0

maya dəyəri 190 man.

695

Tam maya dəyəri qiymət siyasətinin əsası kimi qəbul olunduqda bu zaman mənfəət

əlavəsi faiz nisbətıində məhsul vahidi üzrə müəyyənləşdirilir. Aşağıdakı misalda qiymətin

təyin olunmasını əyani görmək olar.

Xərclər Məbləğ

əsas material xərcləri 20, 0

istehsal işçilərinin əmək haqqı xərcləri 23, 0

sair birbaşa xərcləri 17, 0

birbaşa xərclərin yekunu 60,0

dolayı istehsal xərcləri 10, 0

istehsal maya dəyəri 70, 0

qeyri-istehsal dolayı xərcləri 20, 0

tam maya dəyəri 90, 0

mənfəət əlavəsi 27, 0

məhsul vahidinin qiyməti 90, 0 + 27,0 = 117, 0

Müasir şəraitdə müəssisənin qiymət siyasətinə təsir edən aktiv amillərdən biri də bazar

qiymətləridir. Müəssisə məhsulun qiymətini bazarda real mövcud qiymətlərə əsasən

müəyyənləşdirəndə oxşar məhsulların bazar qiymətli təhlil olunur. Bu zaman ilkin olaraq

oxşar məhsulların qiymətləri öyrənilir, sonra müəssisənin istehsal etdiyi məhsulla bazarda

rəqib tərəfindən satılan oxşar məhsulun xarakteristikaları müqayisə olunur və alınan nəticəyə

əsasən məhsulun qiyməti təyin olunur.

Rəqabətə davam gətirmək üçün və bazar payının artırılması məqsədilə müəsissə ucuz

qiymət siyasətini seçə bilər. Bu zaman məhsul bazar qiymətindən aşağı qiymətlə satılır.

Təcrübədə qiymət siyasətinin təyin olunmasında nəzərə alınan amillərdən biri də

məhsulun həyat tsiklidir. Hər hansı ehtiyacları ödəyən məhsul bazarda ilk dəfə daxil olduğu

dövrdə satış imkanları artır və parlaq dövrünə çatdıqdan sonra satışda tənəzzül prosesi

başlayır və sonda bu məhsulun istehsalı dayandırılır. Məhsulun həyat tsiklinin hər bir

mərhələsində qiymət siyasətinin məqsədi də uyğun olaraq dəyişir. İlkin mərhələdə məhsula

təyin olunan qiymət bazarda mövqeyin möhkəmlənməsinə xidmət etməlidir. İnkişaf

mərhələsində yüksək mənfəətin əldə olunması qiymət siyasətinin əsası kimi çıxış edir. Parlaq

dövrdə daha çox qısa müddətli mənfəətin əldə olunmasına, tənəzzül dövründə isə yeni məhsul

696

istehsal olunanadək yalnız xərclərin ödənilməsini təmin etməlidir.

15.3Yeni məhsulun istehsalı üzrə qərarların qəbulu

Yeni məhsul istehsalı dedikdə digər çeşid məhsullardan tamamilə fərqlənən və konkret

ehtiyacın ödənilməsinə yönələn məhsul başa düşülür. Yeni məhsul müəssisənin məhsul

nomenklaturasını zənginləşdirir. Yeni məhsul çeşidinin istehsalı müəssisədə investisiyanın

cəlb olunmasını tələb edir. Bu baxımdan müəssiədə yeni məhsul istehsalı üzrə qərarların

qəbulu investisiya qoyuluşları üzrə qərarların qəbulu ilə paralel həyata keçirilir. Investisiya

üzrə qərarlar idarəetmənin ən yüksək həlqələrində qəbul olunur.

Müəssisədə yeni investisiya layihəsinin həyata keçirilməsi zəngin təcrübə və geniş

elmi tədqiqatların aparılmasını tələb edir. Müəssisənin inkişaf strategiyasının prioritet

məsələsi olan yeni məhsul istehsalı innovasiya siyasətinin tərkib hissəsi kimi çıxış edir.

Yeni məhsulun istehsalı sahəsində aparılan innovasiya siyasəti qərarın qəbulu üçün

zərurui olan informasiyanın məzmunu, həcmi və növü haqqında məlumat verir. Innovasiya

prosesi altı mərhələdə aparıla bilər.

- yeni məhsul ideyasına dair informasiyanın toplanması və bu ideyanın praktiki

reallaşdırılması imkanlarının müəyyənləşdirilməsi;

- yeni məhsulun iqtisadi səmərəliliyinin təhlilinin aparılması;

- yeni məhsulun istehsalının təşkili, həcminin planlaşdırılması, cəlb olunacaq

resursların planlaşdırılması;

- satış bazarının tədqiq olunması, səmərəli satış imkanlarının müəyyənləşdirilməsi;

- məhsul istehsalı üzrə (kütləvi, seriyalı) qərarların qəbulu. Qərarın qəbulu zamanı

məhsulun rentabelliyi, tələbin ödənilməsi səviyyəsi, resurs imkanları, işçi heyətinin

ixtisas dərəcəsi və.s kimi mövcud imkanlar nəzərdə tutulur.

05

101520253035404550

yarandığıetap

İnkişaf etabı parlaq dövr tənəzzül

697

Yeni məhsul istehsalının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində müxtəlif metodlardan

istifadə olunur. Daha çox gözlənilən mənfəət normasına əsasən qiymətləndirilmə metodundan

istifadə olunur. Bununla yanaşı, yeni məhsulun səmərəliliyi üzrə idarəetmə qərarlarının

qəbulunda ekspert qiymətləndirmədən geniş istifadə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, yeni

məhsul istehsalının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi zamanı bir sıra aspektdən yanaşmaq

daha səmərəli olardı. Səmərəlilik təkcə gözlənilən mənfəət norması üzrə deyil, eyni zamanda

digər məhsul çeşidinin istehsalı və satışına təsiri, müəssisənin maliyyə vəziyyətinə təsiri,

resurslardan optimal istifadəyə təsiri, rəqiblərlə mübarizəyə təsiri və.s kimi aspektlərlə də

qiymətləndirmə aparmaq olar.

Bir neçə çeşid məhsul istehsal edən müəssisələrdə istehsal həcminin planlaşdırılması

zamanı vacib məsələlərdən biri də məhsul çeşidinin planlaşdırılmasıdır. Burada məqsəd

məhdud resurslardan səmərəli istifadə etməklə maksimum mənfəət əldə etməkdir. Bununla

yanaşı ayrı ayrı məhsulların qiymətləri, material tutumu, məsrəf göstəricilərinin müxtəlifliyi

nəzərə alınaraq istehsal proqramı elə planlaşdırılmalıdır ki, rentabelliyin yüksəldilməsi ilə

yanaşı resurslardan səmərəli istifadə olunsun. Məhsul çeşidin tərkibi üzrə istehsal həcmi,

strukturu, satış qiymətləri sərbəst şəkildə yerinə yetirən müəssisədə istehsalçının istəklərindən

asılı olmayaraq bazarın tələbi ilə formalaşır. Buna baxmayaraq müəssisədə ilkin planlaşdırma

aparılır. Məhsul çeşidinin planlaşdırılmasında qərarların qəbuluna dair əyani misalla müraciət

edək:

Müəssisə 4 çeşid üzrə məhsul istehsal edir. A, B, C, D, və müvafiq olaraq 38, 25, 44,

58 manat dəyərində bazarda reallaşdırır. Bu məhsulların maya dəyəri üzrə məlumatlar

aşağıdakı kimidir.

Cədvəl 5.1 Məhsulun maya dəyəri xərcləri haqında informasiya

Məsrəflər A B C D

Məhsul vahidi üzrə birbaşa (dəyişən) məsrəflər 35 23 42 54

Əsas materiallar 11 8 25 30

Əsas istehsalat işçilərinin əmək haqqı məsrəfləri 8 5 8 8

Nəqliyyat məsrəfləri 6 5 4 4

Yüklənmə və boşaldılma məsrəfləri 5 3 2 7

Vergilər 3 1,5 2 3

Sair məsrəflər 2 0,5 1 2

698

Ümumi istehsal üzrə dolayı (daimi) məsrəflər 1800

Əmək haqqı məsrəfləri 1250

Ezamiyyə məsrəfləri 300

Kredit faizləri 200

Sair ümumtəsərrüfat xərcləri 50

Məhsul çeşidlərinin bazarda reallaşdırılması imkanları aparılan tədqiqat nəticəsində

müəyyənləşdirilmiş və aşağıdakı faizlərdə ifadə olunmuşdur. A – 42%, B-13%, C – 20%, D –

25%.

İstehsal proqramını yerinə yetirməklə müəssisə 800.000 man mənfəət əldə etmək planlaşdırır.

Məhul çeşidinin planlaşdırırlması və ya tərkibinin təhlili bir neçə mərhələdə aparılmalıdır.

a) ilk növbədə daimi xərclər müvafiq olaraq məhsul çeşidləri arasında bölüşdürülməlidir.

A 1800 * 0.42 756,0

B 1800 * 0. 13 234,0

42%

13%

20%

25%

A

B

C

D

699

C 1800 *0. 20 360,0

D 1800 *0.25 450,0

100 % 1800 man

b) ikinci mərhələdə hər məhsula düşən planlaşdırılan mənfəət payı

müəyyənləşdirilməlidir.

A 800,0 * 0.42 336,0

B 800,0 * 0. 13 104,0

C 800,0 * 0. 20 160,0

D 800,0 * 0.25 200,0

100 % 800,0 man

c) Üçüncü mərhələdə çeşid üzrə planlaşdırılan mənfəətin əldə olunması üçün istehsal

həcmi müəyyənləşdirilir.

A 38 X -35X -756,0 = 336, 0 3X = 109,20 X = 364,0 ədəd

B 25X -23X -234,0 = 234,0 2X = 338,0 X = 169,0 ədəd

C 44X - 42X - 360 = 160,0 2X = 520,0 X = 260,0 ədəd

D 58X - 54X- 450 = 200,0 4X = 650,0 X = 162.5 ədəd

d) dördüncü mərhələdə istehsal proqramı ilə təsdiq olunmuş məhsul çeşidləri üzrə rentabellik

təhvil olunur. Məhsulun ümumi rentabelliyi mənfəət və tam maya dəyəri göstəriciləri əsasında

hesablanır. Məhsul vahidinin rentabelliyinin hesablanması üçün hər bir məhsul vahidi üzrə

mənfəəti hesablamaq zəruridir. Tam maya dəyərinin hesablanması üçün dolayı xərclər

məhsullar arasında bölüşdürülməlidir. Dolayı xərclərin bölüşdürülməsi üçün baza kimi

birbaşa material xərclərini seçsək hesablamalar nəticəsində aşağıdakı nəticə əldə olunacaq:

700

Cədvəl 4.2 Dolayı xərclərin bölüşdürülməsi

A B C D Cəmi

Əsas material xərcləri 11 8 25 30 74

Bölgü əmsalı 14, 86 % 10, 81% 3,78% 40,5% 100%

Dolayı xərclərin məbləği 267,56 194, 59 608, 1 729, 7 1800

Cədvəl məlumatlarına əsasən tam maya dəyəri və rentabelliyi hesablamaq mümkündür.

Aparılan hesablmlardan görünür ki, C və D çeşidləri müəssisəyə ziyanla başa gəlir.

Məhsullar Məhsul vahidi üzrə

mənfəət və zərər

Planlaşdırılan

istehsal həcmi

Ümumi mənfəət və

zərər

A

B

C

D

2,26

0,85

-0,34

-0,49

364

169

260

162,5

+822640

+143650

-88400

-79625

Bundan sonra müəssisə ziyanla nəticələnən məhsul çeşidlərinin istehsalını dayandırmaq

və istehsal proqramında dəyişiklik edərək D məhsulunun istehsalını ləğv edir, və yalnız üç

çeşid məhsul istehsal etmək qərarı qəbul edir. Qəbul edilən qərarın düzgünlüyünü və bu

qərarın müəssisənin maliyyə vəziyyətinə Znecə təsir edəcəyini müəyyənləşdirmək üçün

yenidən hesablamalar aparılmalıdır. Bizim misalımızda verilən şərtlər daxilində hesablama

aparsaq aşağıdakı nəticəni əldə edərik:

701

Cədvəl. 4.5 Tam maya dəyərinin formalaşması və rentabelliyin hesablanması

Sıra Göstəricilər A B C

1 Birbaşa (dəyişən) xərclər 35 23 42

2 Dolayı (daimi) xərclər 1.,24 1,94 3,93

3 Tam maya dəyəri 36,24 24,94 45,93

4 Qiymət 38 25 44

5 Mənfəət 1,76 0,06 -1.93

6 Rentabellik 4,8 0,24 -4.2

Cədvəldən göründüyü kimi D məhsulunun istehsal proqramından çıxarılması və sabit

xərclərin qalan üç məhsul arasında bölüşdürülməsi nəticəsində C məhsulunun zərərlilik

səviyyəsi yüksəlmiş və A və B məhsulları üzrə də mənfəətlilik səviyyəsi aşağı düşmüşdür.

Cədvəl məlumatlarından görünür ki, mənfəət ümumilikdə 148 980 manat əldə edilir. Bu isə

son nəticədə müəssisənin maliyyə vəziyyətinə mənfi təsir edir.

Zərurət yarandığı halda digər variantları da nəzərdən keçirmək olar. Məsələn

rentabelliyi az olan məhsul istehsalı dayandırılarsa rentabelliyi yüksək olan məhsul

istehsalının artırlması üçün ehtiyat yaranar. Lakin bu zaman istehsal həcmi artırılan məhsulun

bazarda reallaşdırılması məsələləri həll olunmalıdır.

Belə ki, qəbul olunan qərar düzgün deyil. Qeyd edək ki, əgər məhsul vahidinin

marjinal gəliri varsa, həmin məhsulun istehsalı müəssisənin maliyyə vəziyyətinə müsbət təsir

edir. Əgər marjinal gəlir yoxdursa bu məhsulun istehsalı ziyanla nəticələnəcəkdir.

15.4 İstehsalın zərərsizlik səviyyəsinin təhlili

Müəssisənin istehsal planlaşdırılması, təsərrüfat maliyyə fəaliyyətinin təhlili zamanı

istifadə olunan metodlardan biri də zərərsizlik səviyyəsinin təhlilidir. Zərəsizlik səviyyəsinin

təhlili planlaşdırma və idarəetmə qərarlarının qəbulunda istifadə olunan formaca sadə

məzmunca zəngin vasitədir. İstehsal fəaliyyətinə dair idarəetmə qərarlarının qəbuluna əsas

kimi bazar konyukturasında müxtəlif amillərin təsiri nəticəsində baş verən dəyişikliklər çıxış

edir. İstehsal planı özündə müəssisənin gələcək fəaliyyətində yerinə yetirilməsi nəzərdə

tutulan göstəricilər sistemini əks etdirir. Bu göstəriciləıin yerinə yetirilməsi isə bir çox daxili

və xarici amillərdən asılıdır. Bu baxımdan istehsal fəaliyyətinin planlaşdırılması zamanı

702

rəhbərlik bir sıra sualları cavablandırmalıdır:

- müəssisə təkcə xərcləri ödəməyə deyil nəzərdə tutulan mənfəətin əldə edilməsi üçün

hansı həcmdə məhsul istehsal etməlidir;

- istehsal olunmuş məhsul hansı qiymətə reallaşdırılmalıdır;

- xərclərin hansı səviyyəsi müəssisəyə bazarada rəqabət qabiliyyətliliyi qoruyub

saxlamağa münbit şərait yaradır.

Bu və ya buna oxşar suallara zəzərsizlik səviyyəsi üzrə aparılan təhlil əsasında cavab

tapmaq mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi ədəbiyyatlarda bu metod müxəlif cür

adlandırılır. (satışın kritik həcmi metodu, mənfəətin sifir nöqtəsi, marjinal təhlil metodu,

“xərclər-istehsal həcmi-mənfəət” metodu, CVP–təhlil və.s).

Bu metodun məqsədi istənilən vəziyyətdə istehsalın zəzərsizlik səviyyəsinin

müəyyənləşdirməkdir.

CVP (Cost – Volume - Profit) idarəetmə uçotunun baza alətlərindəndir. Bu təhlil

metodu hər şeydən əvvəl istehsal həcminin, məhsul qiymətinin, ümumi dəyişən və sabit

xərclərin dəyişdiyi təqdirdə mənfəətin dəyişməsini əsaslandırmaq üçün istifadə olunur.

CVP təhlilinin mahiyyəti riyazi və statistik metodlardan istifadə etməklə zəıərsizlik

nöqtəsinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Zərərəsizlik nöqtəsi məhsul istehsalının elə

həcmini xarakterizə edir ki, bu həcmdə məhsul istehsal edilən zaman müəssisə istehsal

fəaliyyətini nə mənfəət nə də zərərlə başa vurur və satışdan əldə olunan gəlirlə özünün bütün

istehsal xərclərini ödəyə bilir. Zərərsizlik modeli aşağıdakı suallara cavab verməyə şərait

yaradır:

- satış qiymətinin, sabit və dəyişən xərclərin dəyişməsi mənfəətin həcminə necə təsir

edəcək?

- müvafiq şərtlər daxilində hansı həcmdə məhsul istehsalı həcmi zərərsizlik nöqtəsinə

çatmağı təmin edər?

- məhsul istehsalının optimal həcmi və strukturu necə olmalıdır?

- mövcud istehsal həcmində zərərdən yayınmada hansı minimal qiymət tətbiq oluna

bilər? və.s.

Zərərsizlik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinin bir sıra üsulları vardır. Marjinal gəlir

kateqoriyası ilə, müəyyən formulalardan istifadə etməklə və qrafik üsuldan istifadə

etməklə. Zərərsilik səviyyəsinin təhlili zamanı analitik göstəricilərin xərclərə bərabərliyindən

istifadə olunması məqsədəuyğundur.

X = Xdəy. * Qi + Xdaı.

X - ümumi xərclər, manatla

Xdəy. - məhsul vahidinə dəyişən xərclər

Qi - istehsal həcmi, ədədlə

Xdaı. -dövrün daimi xərcləri

703

Satışdan əldə olunan gəlir bərabərliyi formulası aşağıdakı kimidir:

S = p x Oh

S - satışdan əldə olunan gəlir

P - məhsul vahidinin qiyməti, manat

Oh - satış həcmi, ədədlə.

Zəzərsizlik nöqtəsinin müəyyənləşdirilməsi və təhlilin aparılmasında əsas şərt istehsal

və satış həcminin bərabərliyidir. Yəni zərərsizlik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsində

istifadə olunan bərabərlik formulası aşağıdakı formada olacaqdır:

Oi = Oh

Zərərsizlik səviyyəsinin hesablanmasının müxtəlif riyazi metodlarına baxaq. Riyazi

bərabərlik metodundan iki halda istifadə olunur:

a) zərərsizlik səviyyəsinin hesablanması marjinal gəlir kateqoriyasına əsaslanır.

b) zərərsizlik səviyyəsinin hesablanması üçün kritik istehsal (satış) həcmi

hesablanır və yaxud planlaşdırılan mənfəətin əldə olunmasını təmin edən

istehsal həcmini müəyyənləşdirəndə.

Birinci halda istehsalın kritik həcminin hesablanması satışdan əldə olunan gəlirin və

xərclərin bərabərliyinə əsaslanır. Bu zaman S=X bərabərliyindən istifadə olunur. Bu

bərabərlik üzərində aşağıdakı hesablamanı aparsaq:

S = X

p x Oh = Xdəy. * Qi + Xdaı.

p x Oh - Xdəy. * Qi = Xdaı.

Q x (p - Xdəy.) = Xdaı.

Q = Xdaı./ (p - Xdəy.)

Məhsul vahidinin satış qiyməti ilə dəyişən xərclərin fərqi özündə məhsul vahidinə

marjinal gəliri ifadə edir və aşağıdakı formula ilə ifadə olunur.

Mg = p - Xdəy.

Onda zərərsizlik səviyyəsinin marjinal gəlir əsasında hesablanması düsturu aşağıdakı

formada olacaqdır.

Q = Xdaı. / Mg

İkinci halda istehsal (satış) həcmi 2 variantda hesablanır.

1) planlaşdırılan mənfəət (M) 0-ra bərabərdir,

2) planlaşdırılan mənfəət (M) 0-dan fərqlidir.

704

1-ci variantda zərərsizlik səviyyəsinin hesablanması üçün istehsalın kritik həcmi

hesablanır. Bu hesablama S = X bərabərliyi əsasında aparılır.

2-ci variantda planlaşdırılan mənfəətin əldə olunması üçün zəruri olan istehsal həcmi

hesablanır. Bu hesablama S = X + M (p x Q = Xdəy.* Q + Xdaı.+ M)

Bu riyazi formula sadələşdirildikdə aşağıdakı riyazi formula alınır:

Q = (Xdaı.+ M) / (p - Xdəy.) yaxud marjinal gəlir formulasından (M = p - Xdəy.) istifadə

etsək, formulu Q = (Xdaı.+ M)/Mg kimi yazıla bilər.

İndi, “A” müəssisəsinin göstəriciləri əsasında hesablamalar aparaq. “A” müəssisəsi

üçün aşağıdakı göstəricilər verilmişdir.

Məhsul vahidinin qiyməti - 20 man.

Məhsul vahidinə dəyişən xərclər - 8 man.

İstehsal dövründə daimi xərclər - 2400 man.

Aşağıdakı suallar cavablandırılmalıdır:

Məhsul vahidi üzrə dəyər ifadəsində zərərsizlik anının müəyyənləşdirilməsi;

250 manat mənfət əldə etmək üçün zəruri olan məhsulun istehsal və satış həcmi;

Daimi xərclər 10 % artdıqda zərərsizlik anının müəyyənləşdirilməsi;

dəyişən xərclərin 10 manatadək artdıqda zərərsizlik anının müəyyənləşdirilməsi;

20 % satış həcmi artdıqda zərərsizlik səviyyəsinin dəyişməsinin müəyyənləşdirilməsi;

İndi yuxarıda aydınlaşdırılan riyazi formulalardan istifadə etməklə bu sualları

cavablandıraq.

1) Kəmiyyət ifadəsində zərərsizlik səviyyəsi müəyyənləşdirək:

Z = Xdaı./ (P - Xdəy.) = 2400 /(20 - 8) = 200 ədəd

Dəyər ifadəsində zərərsizlik səviyyəsini hesablamaq üçün kəmiyyət miqdarını qiymətə

vurmaq lazımdir. (200* 20 = 4000 manat)

Bu o deməkdir ki, müəssisə mənfət əldə edəcək ana qədər verilən şərtlər daxilində 200

ədəd məhsul (4000 manat dəyərdə) istehsal edib satmalıdır.

2) 250 manat mənfət əldə etmək üçün hansı həcmdə məhsul istehsal olunmasını

müəyyənləşdirmək üçün

Z=( Xdaı + M) / (Sqiy - Xdəy.) = (2400+250) / (20 - 8) = 220 ədəd

formulasından istifadə edilir. Beləliklə müəyyənləşdirilir ki, müəssisə 250 manat məbləğində

mənfət əldə etmək üçün 220 ədəd məhsul istehsal edib, bazarda reallaşdırmalıdır.

3) Daimi xərclərin 10 % artdıqda zərərsizlik səviyyəsinin dəyişməsini

Z = (Xdaı + Xdaı *10 %) / (P - Xdəy.) = (2400 + 2400* 10 %)/ (20 - 8) = 220 ədəd

705

Beləliklə, əgər müəssisədə daimi xərclər 10 % artarsa zərərsizlik səviyyəsi 220 ədəd

məhsul sahəsində əldə olunacaq.

4) Dəyişən xərclər 10 manat həcmində artdıqda zərərsizlik səviyyəsini təmin edən

məhsul həcminin səviyyəsi

Z = Xdaı / (P - Xdəy.) = 2400 / (20 - 10) = 240 ədəd formulası ilə müəyyənləşdirilir.

5) Qiymətin atrımı şəraitində zərərsizlik səviyyəsinin natural və dəyər ifadəsində ifadə

olunması aşağıdakı formula ilə hesablanır:

Natural ifadədə: Z = Xdaı. / (P +P *20 %) - Xdəy. = 2400 (20 +20* 20 %) - 8 = 150

ədəd

Dəyər ifadəsində: Z = 150*240 = 36000 manat

Zərərsizlik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinin tətbiq olunan metodlarından geniş

yayılan forması qrafik metodudur.

Qrafik metodu vasitəsilə zərərsizlik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi nisbətən asan və

daha səmərəlidir. Qrafik metod təhlil zamanı zərərsizlik səviyyəsi haqqında daha aydın

təsəvvür yaradır. Qrafik metod satışdan əldə olunan ümumi gəlir, istehsal məsrəfləri və

istehsal prosesindən əldə olunan mənfət arasında olan nəzəri asılılığı zərərsizliyin iqtisadi

qrafiki əsasında müəyyənləşdirir.

Qrafik metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, daimi xərclərin, dəyişən xərclərin və

satışdan əldə olunan gəlirin qrafikləri qurulur ki, bu qrafiklərin kəsişdiyi nöqtə zərərsizlik

səviyyəsini (ölü nəqtə) əks etdirir (Qrafik 5.1).

A müəssisəsinin mənfət və zərəri haqqında hesabat məlumatlarından istifadə edərək

zərərsizlik səviyyəsini müəyyənləşdirək.

“A” nöqtəsinin mənfət və zərəri haqqında hesabat.

№ Manatla %

1 Satışdan əldə olunan gəlir 500000 100

2 Dəyişən xərclər 300000 60

3 Marjmal gəlir 200000 40

4 Daimi xərclər 100000

5 Əməliyyat mənfəəti 100000

Bu hesabat göstəriciləri əsasında qurulan qrafikdən göründüyü kimi zərərsizlik anı

250000-manatdır, yəni müəssisə 250000 manat dəyərində məhsulu bazarda reallaşdırmalıdır

ki, bütün xərclərini ödəsin. 250000 manatdan artan gəlirin hesabına yaranan mənfəətin

həcmini qrafikdə mənfəətin əks oıunduğu hissəsində, 250000 manatdan az olan gəlir hesabına

yaranan zərərin həcmini isə zərərin əks olunduğu hissədə müəyyənləşdirmək olar.

706

Qeyd etmək lazımdır ki, qrafik üsulu ilə zərərsizlik anının müəyyənləşdirilməsində bir

sıra mürəkkəbliklər də mövcuddur. Bu əsasən daimi və dəyişən xərclərin dəqiqləşdirilməsi ilə

bağlıdır.

Qrafik metoduna əsasən zərərsizliyin təyin olunması zamanı istehsal həcminin

dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq xərclərin təyini zamanı mövcud ola biləcək bütün risklər nəzərə

alınmalıdır. Müxtəlif metodlardan istifadə etməklə təyin olunan zərərsizlik səviyyəsi tam

reallığı əks etdirməsə də idarəetmədə qiymətqoyma, məhsul çeşidinin dəyişdirilməsi, istehsal

və satışın rentabelliyinin artırılması istiqamətində qərarların qəbulu üçün əvəz olunmaz rol

oynayır.

15.5 İstehsal gücünün artırılması haqqında qərarların artırılması

İstehsal gücünün artırılması iləbağlı sabit xərclərdə artır. Bu məqsədlə aparılan

hesablamalar istehsasl gücünün artırılmasının məqsədəuyğunluğunu müəyyən edir.

Təhlil prosesondə mövcüd və nəzərdə tutulan istehsal gücü şəraitində iqtisadi

göstəricilərinin müqayisəsi aparılır.

Fərz edək ki, istehsal avadanlıqlarının maksimum gücü ildə 350 min man. Həcmində sabit

xərclə 1600 min man. Dəyərində məhsul istehsal etməyə imkan verir. Qiymətlə marjinal

gəlirin xüsusi çəkisi 0,5-dir. İstehsal gücünün ildə 2000 manata şatdırılması nəzərdə

tutulmuşdur. Bu zaman sabit xərclərin 25% artması gözlənilir. Bağlanmış müqaviləyə əsasən

məhsul satəşə 1800min man. Təşkil edəcəkdir.

Təhlil prosesi üç istiqamətdə aparılacaqdır: mövcud variant üçün, sifariş perspektivi

nəzərə alınmaqla istehsal gücünün artırılması variantı üçün və artırılmış gücdən maksimum

istifadə variantı üçün. Həmin hesablamalar düsturu əsasında aparılacaqdır. Əvvəlcə mənfəəti

hesablayaq (min man.)

I variant üçün 1600 x 0,5 – 350 = 800-350= 450

II variant üçün 1800 x 0,5 -350 x 1,25 =900-437,5=462,5

III variant üçün 2000 x 0,5 -350 x 1,25 = 1000-437,5 = 562,5

Mümkün sifarişlər nəzərə alınmaqla yeni gec variantından natamam istifadə zamanı

mənfəət yalnəz 2,8% ((462,5-450)/450*100), yeni güc variantından tam istifadə şəraitində

mənfəət 25% ((562,5-450)/450)*100 artardı.

707

Deməli. Yeni güc variantından natamam istifadə olunması yaxən heç bir üstünlüyə gətirib

çıxarmayacaqdır. İostehsal gücündən istifadənin nəzərdən keçdiyimiz variyantında sabit

xərclərin ödənilməsinin hesablanması üçün (7,29) düsturundan istifadə etmək olar. Bu zaman

satış həcminin büharan nöqtəsinin (K1) satışın bütün həcminə (K) nisbətinin yeinə ona

bərabər sabit xərclərin marjinalm gəlirə nisbətini gütürmək lazımdır.

t:T = K1:K = (Sx / M

gd ): (M

g / M

gd)

Burdan da t = T x Sx : M

g yazmaq olar

Mövcud variant üzrə sabit xərclərin ödənilməsi 12x 50/800=5,2 ay, perspektiv sifarişlər

nəzərə alınmaqla artırılmış istehsal gücündən mümkün istifadə variantı üzrə 12x 437,5 / 900=

5,8 ay, artırılmış istehsal gücündən tam istifadə zamanı 12 x 437,5 /1000= 5,2 ay, təşkil

edəcəkdir.

İstehsal gücünün artırılması haqıında qərarın qəbul edilməsi əlavə əsaslı xərclərin

ödənilməsinə əminlik yaranması ilə bağlıdır.

708

MÖVZU 16.

Kommersiya banklarında təhlilin xüsusiyyətləri

16.1.Təhlilin məzmunu, məqsədi və vəzifələri və təhlilin informasiya mənbələri

16.2.Kommersiya banklarında gəlirlərin strukturu və təhlili

16.3.Kommersiya banklarında xərclərin təhlili

16.4.Kommersiya banklarınında likvidliyin təhlili

16.5.Kommersiya bankalarında mənfəətin formalaşması və təhlili

16.1.Təhlilin məzmunu, məqsədi və vəzifələri və təhlilin informasiya mənbələri

Müasir kommersiya bankları bilavasitə müəssisələrə və təşkilatlara, eləcə də əhaliyə, yəni

müştərilərinə xidmət göstərən banklardır. Kommersiya bankları bank sisteminin əsas halqası

kimi çıxış edir. Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq kommersiya bankları iqtisadiyyatın

müstəqil subyektləridir. Onların müştərilərlə münasibəti kommersiya xarakteri daşıyır.

Kommersiya banklarının fəaliyyətinin əsas məqsədi maksimum gəlirin əldə edilməsindən

ibarətdir. Bank qanunvericiliyinə əsasən bank fiziki və hüquqi şəxslərin pul vəsaitlərini cəlb

etmək, onları qaytarılma, ödənclik, müddətlilik şərtləri ilə öz adından və öz hesabına

yerləşdirmək və müştərilərin tapşırığı ilə hesablaşma əməliyyatlarını həyata keçirmək

hüququna malikdir. Beləliklə, kommersiya bankları müştərilərə kompleks şəkildə xidmət

göstərir, bu isə onları məhdud sayda maliyyə əməliyyatları və xidmətləri göstərən bank

olmayan (qeyri-bank tipli) xüsusi kredit təşkilatlarından fərqləndirir. Bankdan fərqli olaraq

kredit təşkilatları yalnız bəzi bank əməliyyatlarını həyata keçirir. Kommersiya bankları

aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir:

1. vəsaitlərin depozitə cəlb edilməsi;

2. vəsaitlərin yerləşdirilməsi (investisiya funksiyası);

3. müştərilərə kassa-hesablaşma xidmətinin göstərilməsi. Kommersiya bankları bir tərəfdən

sərbəst vəsaitlərin cəlb olunması ilə məşğul olan, digər tərəfdən isə həmin cəlb edilmiş

vəsaitlər hesabına müəssisələrin, təşkilatların və əhalinin müxtəlif maliyyə ehtiyaclarının

ödənilməsini həyata keçirən xüsusi kredit idarələri kimi çıxış edir. Kredit resurslarının cəlb

edilməsi və yerləşdirilməsi üzrə bank əməliyyatlarının iqtisadi əsasını pul vəsaitlərinin

formalaşması təşkil edir. Bu prosesi təşkil edərək kommersiya bankı cəlb olunmuş kredit

ehtiyatlarının səmərəli şəkildə yerləşdirilməsini təmin edən kommersiya müəssisəsi kimi çıxış

edir. Son illər respublikamızda olduğu kimi dünya bank təcrübəsində də mütəxəssislər

ziddiyyət təşkil edən iki ənənənin olmasını qeyd edir:

1. bank fəaliyyətinin universallaşdırılması;

2. bank fəaliyyətinin ixtisaslaşdırılması. Ənənəvi olaraq bu və ya digər əməliyyatlarla məşğul

olan kommersiya bankları qarışıq fəaliyyət sferalarına daxil olur. Beləliklə, kommersiya

bankının növü (universal, sahəvi, xüsusi təyinatlı, regional və s. ) onun həyata keçirdiyi

əməliyyatların məzmunundan, eləcə də ölkə iqtisadiyyatının, kredit münasibətlərinin, pul və

maliyyə bazarlarının inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Qərb ölkələrinin əksəriyyətinin

709

kommersiya bankları halhazırda kiçik sərmayə edərək iri şirkətə kimi bütün növ müştərilərin

maliyyə tələbatlarının ödənilməsi məqsədilə müxtəlif əməliyyatların aparılmasını həyata

keçirir. Onlara aiddir:

1. depozit hesablarının açılması;

2. vəsaitlərin nağdsız köçürülməsi;

3. əmanətlərin qəbulu;

4. müxtəlif ssudaların verilməsi;

5. qiymətli kağızların alınıb-satılması;

6. etibarnamə üzrə əməliyyatlar;

7. qiymətli əşyaların seyflərdə saxlanılması və s.

Kommersiya bankının əməliyyatları bank funksiyalarının təcrübədə tətbiqindən ibarətdir.

Qanunvericiliyə əsasən bank əməliyyatlarına aşağıdakılar aid edilir: 1.Fiziki və hüquqi

şəxslərin pul vəsaitlərinin tələb olunanadək və müddətli depozitlərə cəlb edilməsi;

2.Xüsusi və cəlb edilmiş vəsaitlər hesabına kreditlərin verilməsi;

3.Fiziki və hüquqi şəxslərə hesablarının açılması və əmə- liyyatların aparılması;

4.Müştərilərin, o cümlədən müxbir bankların tapşırığına əsasən hesabatların təqdim olunması;

5. Pul vəsaitlərinin, veksellərin, ödəniş və hesablaşma sənədlərinin inkassasiyası və

müştərilərə kassa xidmətinin göstərilməsi;

6. Mülkiyyətçi və ya vəsaitlərin sərəncamçısı ilə mü- qaviləyə əsasən pul vəsaitlərinin idarə

edilməsi;

7.Fiziki və hüquqi şəxslərdən nağd və ya nağdsız formada xarici valyutanın alınıb və

satılması;

8.Mövcud qanunvericiliyə müvafiq olaraq qiymətli metallarla əməliyyatların həyata

keçirilməsi;

Bank zəmanətlərinin verilməsi. Bundan başqa Mərkəzi Bankın qanunvericiliyinə müvafiq

olaraq kommersiya bankları yuxarıda qeyd edilmiş bank əməliyyatları ilə yanaşı aşağıdakı

əməliyyatları da həyata keçirmək hüququna malikdir:

1.Üçüncü şəxslərin əvəzinə öhdəliklərin pul formasında həyata keçirilməsini nəzərdə tutan

zəmanətin verilməsi;

2. Üçüncü şəxslərdən öhdəliklərin pul formasında həyata keçirilməsini tələb etmək

hüququnun əldə edilməsi;

Məsləhət və informasiya xidmətlərinin göstərilməsi.

Fiziki və hüquqi şəxslərə sənəd və qiymətli vəsaitlərin saxlanması üçün seyflərin icarəyə

verilməsi;

Lizinq əməliyyatları. Kredit təşkilatı həmçinin qanunvericiliyə əsasən ona hü- quqi şəxs

olaraq verilmiş digər əməliyyatları keçirmək hüququna malikdir. Bütün bank əməliyyatları

manatla, Mərkəzi Bankın müvafiq lisenziyası olduğu halda isə xarici valyutada həyata

keçirilir. Kredit təşkilatına (o cümlədən kommersiya banklarına) istehsal, ticarət və sığorta

fəaliyyəti ilə məşğul olmaq qadağan olunur, daha doğrusu, bu əməliyyatları qeyri-bank növlü

əməliyyatlara aid etmək lazımdır. «Banklar və bank fəaliyyəti haqqında» Qanunun yuxarıda

qeyd edilmiş müddəalarında bank əməliyyatları və xidmətləri haqqında qeyd edilir. Milli

iqtisadi ədəbiyyatda bir çox hallarda bu anlayışlar arasında fərq qoyulmur. Bununla belə, bank

xidmətlərinin tərifi «kütləvi əməliyyatlar» kimi verilmişdir. Lakin belə tərifdə xidmətlərin

710

bank əməliyyatlarından fərqi izah olunmur. Bununla yanaşı, yalnız «müştəri - bank» qarşılıqlı

münasibətləri çərçivəsində bank xidmətlərindən bəhs oluna bilər. Məhz müştərinin

mövcudluğu bankın əməliyyatlarını onun xidməti kimi nəzərdən keçirməyə imkan verir.

Beləliklə, bank xidməti müştərinin müəyyən tələbatının ödənilməsini həyata keçirən bir və ya

bir neçə bank əməliyyatlarından ibarətdir. Bundan əlavə, kommersiya banklarının xidmətlərini

mü- əyyən ödəniş müqabilində müştərinin mənafeyinə və onun tapşırığı ilə bank

əməliyyatarının keçirilməsi kimi də göstərmək olar. Bank xidmətinin əsas xüsusiyyətlərinə

aşağıdakılar aiddir:

1.Xidmətlərin qeyri-maddi mahiyyəti;

2.Banklarda idarə edilən pul vəsaiti ehtiyatları yaradılır;

3.Bank əməliyyatları və xidmətlərinin keçirilməsi qanunvericiliklə tənzimlənir;

4.Yeni bank xidmətində müştəri müstəsna hüquqlara sahib deyil;

Eyni bir bankın bütün filialları eyni bank əməliyyatları və xidmətlərini yerinə yetirir. Qeyd

etmək lazımdır ki, Mərkəzi Bank qanunvericiliyə müvafiq olaraq kredit təşkilatlarına

müqavilələr bağlamaq və bank xidmətləri bazarında inhisarçılıq yaradılmasına

istiqamətlənmiş fəaliyyət göstərmək qadağan edilir. Kredit təşkilatlarının nizamnamə kapitalı

səhmlərin əldə edilməsi, eləcə də kredit təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət edən müqavilələrin

bağlanması inhisar əleyhinə qaydalarla ziddiyyət təşkil etməməlidir

16.2.Kommersiya banklarında gəlirlərin strukturu və təhlili

Kommersiya banklarının gəlir mənbəyinin əsasını fəaliyyətinin müxtəlif növləri təşkil edir.

Bank fəaliyyətinin elementləri aşağıdakılardır:

– kredit fəaliyyəti,

– diskont-fəaliyyət,

– mühafizə fəaliyyəti,

– bankın zəmanətli fəaliyyəti,

– qiymətli kağızlarla fəaliyyət,

– əmanətçilərin tapşırığına əsasən depozit qoyuluşuna,

– əməliyyatların icrasına əsaslanan fəaliyyət,

– digər banklar ilə müxbir münasibətlərin şəbəkəsinin fəaliyyəti,

– qeyri-ənənəvi bankın xidmətlər şəbəkəsinin fəaliyyəti,

– kredit fəaliyyəti iki əsas elementdən ibarətdir:

1. faiz mükafatı müqabilində müştərilərə, və digər kommersiya banklarına kreditin

və sərbəst resursların müvəqqəti istifadəyə verilməsi.

2. kredit fəaliyyətinin ikinci hissəsi digər bankda banklararası kredit və ya

müddətli depozit forması ala bilər. Kredit fəaliyyətində gəlir faiz şəklində çıxış

edir.

Diskont-fəaliyyəti bank tərəfindən ödənilməmiş veksellərin, çeklərin, müəyyən güzəştlər ilə

diskontların alınması deməkdir. Diskont-fəaliyyətin müxtəlif növlərindən biri də bankın

711

faktorinq əməliyyatlarıdır.

Faktorinq əməliyyatları 2 növə bölünür:

1reqress hüququna malik;

2.reqress hüququ olmayan.

Birinci halda bank, borcu vaxtı-vaxtında ödəmədiyinə görə tədavülçünü cərimə edir.

İkinci halda isə bank bu cür hüquqa malik deyil. Ona görə də, bank faktorinq əməliyyatına

dair mükafat tələb etdikdə daha böyük təhlükə ilə qarşılaşır. Belə ki, tədarükçünün satılmış

məhsulunun gəlirini azaldır və satılmış əmtəə malının dəyəri mislində güzəşt təyin edir.

Güzəştin miqdarı iki element əsasında müəyyən olunur: 1.bankın kredit ehtiyatlarından

müxtəlif xassəli alqı-satqı prosesində istifadə edilməsi;

2. xidmətlərin göstərilməsinə görə komissiyon mükafatlandırma. Bu mükafatın məbləği də öz

növbəsində faktorinq əməliyyatının növləri ilə əlaqədar təhlükədən asılı olaraq hələ də dəqiq

müəyyən olunmur.

Faktorinq əməliyyatları zamanı komissiya ehtiyatların dəyərinə görə faiz ödənişlərinin,

tələblərdən asılı faizlərin vasitəsilə müəyyən olunan diskontun parametrlərinin eləcə gətirdiyi

çətinliklər ilə qarşılaşır. Faktorinq əməliyyatlarının (FƏ) gəliri bankın faiz mədaxilinə aiddir.

Mühafizə fəaliyyəti bank əməliyyatlarına uyğun olan trast (etibarli) və agent xidmətlərinə

əsaslanır. Fəaliyyətin bu növü müştərinin əmlakının idarəedilməsinə və bu əmlak ilə

bilavasitə bağlı olan tapşırıqlar üzrə ayrı-ayrı konkret əməliyyatların icrasına görə bankın gəlir

mənbəyidir. Məsələn: trast müqaviləsi əsasında bank müştərinin pul vəsaitinin hesablarda

yerləşdirilməsi və müştərini müəyyən gəlirlə təmin etmək vəzifəsini öhdəsinə götürür. Trast

əməliyyatları zamanı müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq müştərinin gəliri bankın

mədaxilindən az da ola bilər. Deməli, agent əməliyyatlarından fərqli olaraq trast xidmətlərinə

görə komissiya daha yüksək göstəricilərə malik olur. Bu xüsusiyyət trast xidmətləri

müqabilində komissiyon mükafatın quruluş tərkibini müəyyən edir. Buraya əmlakın idarə

olunmasına dair qiyməti təyin edilmiş mükafat və iş fəaliyyətinin nəticəsinə görə

mükafatlandırma daxildir.

Qiymətli kağızlarla fəaliyyəti – bankın qiymətli kağızlar buraxmasından, qiymətli kağızların

bazarda reallaşmasından, ikinci növ bazar sistemində digər emitent idarələrin qiymətli

kağızları ilə təşkil olunmuş əməliyyatlardan, müəssisələrin özəlləşdirilməsi ilə əlaqədar

xidmətlər şəbəkəsindən ibarətdir. Kommersiyanın bu növündən gələn bankın gəliri şəxsi və

emitent idarələrin qiymətli kağızlarının alqı-satqının kursu üzrə fərqlər, özəlləşmə

xidmətlərinin tapşırıqları əsasında toplanılır.

Bankın zəmanətli fəaliyyəti daima gəlir gətirir. Müştərilə hesablaşmaların təşkili və

kreditlərin alınması üçün müxtəlif növlü zəmanətlərin verilməsi müqabilində bank pul

712

mükafatı ala bilər. Lakin bankın təmənnasız zəmanətli fəaliyyəti də mövcuddur. Bu, müştəri

bankın şəxsi imicini qoruduğu an və sərfəli xidmətlərin icrası zamanı baş verir.

Əmanətlərin cəlb edilməsi və əmanətçinin tapşırığına əsasən əməliyyatların icrası ilə bağlı

fəaliyyət. Fəaliyyətin bu növü gəliri növbəti üsullar vasitəsilə almağa imkan yaradır:

1.komissiyon mükafatlandırmaya əsasən:

a) hesabların açılmasına görə;

b) hesablaşmaların aparılmasına görə.

2.Müəyyən dövr üçün təyin edilmiş komissiya (pul vahidi ilə).

Dövriyyədən əldə olunan komissiya. (dövriyyəyə görə %-lə)

a) hesab üzrə əməliyyat siyahısının təqdimatı;

b) qapalı hesablar;

c) hesablaşma xarakterli əməliyyatların və ya nağd pulların verilməsinin həyata keçirilməsi

üzrə.

Bank digər bank birliklərinə verdiyi kreditlərdən müəyyən qədər faiz əldə edirsə, bu zaman

gəlir mənbəyi kimi müxbir münasibətləri çıxış edir. Gəlir faiz tarifinin səviyyəsindən və

köçürülmə qaydasından, kreditin verilmə müddətinin uzadılmasından asılıdır.

Qeyri-ənənəvi bank xidmətlərin gdliri lizinq, məlumat, məsləhətləşmə, valyuta dövriyyəsi

(dəyişkən), müştəriləriyə bank tədrisi xidmətlərindən toplanmış mədaxildir. Lizinq

əməliyyatlarının gəlirinə lizinq ödənişləri, faiz ödəncləri və xidmətlərə dair mükafat daxildir.

Bank əmlakının reallaşması üzrə birdəfəlik sazişlər ilə əlaqədar olan gözlənilməyən gəlirlər.

Bu cür mədaxil balans qiymətləri üzərində bazar qiymətlərinin artımı nəticəsində əmələ gəlir.

Əks təqdirdə əməliyyatlar məsrəflər ilə sıx bağlı olur. Bu da bankın bilavasitə itkilərinə səbəb

olur. Beləliklə, kommersiya banklarının gəlirinin hər bir növünü quruluşuna əsasən 3 qrupa

bölmək mümkündür: 1. faiz gəliri;

2. bankın xidmətləri nəticəsində komission ödəmələrdən əldə olunan gəlir;

3. digər növ gəlirlər (buraya bazarda baş verən möhtəkir əməliyyatlardan əldə olunan gəlir,

satılmış əmlakın balans və bazar qiymətləri arasındakı fərq, qiymətli kağızların və digər

aktivlərin yenidən qiymətləndirilməsi, alınmış cərimələr, şikayətlər aiddir).

Sadalanan xidmət növləri üzrə gəlirlər banka ödəmələrdəki yubanmaları, bank risklərini ört-

bastır edir, və mənfəətini yaradır. Gəlirin digər xüsusiyyətbrindən biri onun dəyərlilik

xassəsidir. Bank bazarında qiymətlər tələb və təklifin təsiri nəticəsində müəyyənləşir.

Bununla bərabər gəlirin hər bir növü spesefik cəhətləri ilə fərqlənir.

Kredit faizi dəyərin müvəqqəti istifadəsinin özünəməxsus qiymətidir. Kredit faizi növlərinin

təsnifatı kreditin növlərinə, (kommersiya faizi, bank və istehsal faizi) kredit idarələrinin

713

növlərinə (milli bankın qeydiyyat faizi, bank və lombard faizi), kreditin müddətinə

(qısamüddətli kreditlər və ya pul vəsaiti bazarının tarifi, uzunmüddətli kreditlər və ya istiqraz

vərəqələrinin tarifi), kreditlərin növlərinə (overdraft üzrə dövriyyə vəsaitləri vasitəsilə kredit

faizləri, buraya veksellərin uçotuna, məqsədli kreditlərə dair faizlər də aiddir), əməliyyatların

növlərinə (kre-ditlər, banklararası kreditlər, depozitlər üzrə faizlər), köçürmə üsullarına (sadə

və mürəkkəb, adi və dəqiq köçürmələr) əsaslanır.

Növündən asılı olmayaraq razılaşdırılmış kredit faizi kommersiya bankları üçün zəruri olan

kredit ehtiyatları və marjaların qiymətləri əsasında müəyyən olunur. Bu zaman kredit

ehtiyatlarının qiyməti real surətdə nəzərə alınır. Ehtiyatların real qiymətinin bazar qiymətləri

normasından kənara çıxması zəruri ehtiyatların təsiri nəticəsində baş verir. Bank üçün faiz

marjasının kifayət qədər olması ümumi bank vəsait ödənişinin yubanmalarının qarşısını alır

və mədaxili artırır. Bundan başqa, razılaşdırılmış faiz inflyasiyanın və bank təhlükəsinin artım

dərəcəsini nəzərə almalıdır.

Komissiya – bank əməliyyatları xidmətlərinin mükafatlandırılmasının adıdır. O, latınca

«comissio» sözündən əmələ gəlmişdir ki, bu da tərcümədə «tapşırıq» deməkdir. Onun

miqyasının müəyyənləşdirilməsinə xidmətlərin maya dəyəri və zəruri mənfəət daxildir. Lakin

təklif və tələbdən asılı olaraq komissiya (mükafat tarifi) maya dəyərindən yüksək və ya aşağı

ola bilər. Xidmətlərin maya dəyərinə və onun bazar qiymətləri normasından kənara çıxmasına

daimi nəzarət olunmalıdır. Bunun əsasında xidmətlərin inkişafının istiqamətləndirilməsi və

xidmətlərin maya dəyərinin azaldılmasına dair tədbirləri haqqında məsələlər öz həllini tapır.

Gəlir mənbəyi müləyyən qədər sabit və qeyri-sabit növlərə bölünür.

Müəyyən qədər sabit gəlir mənbəyinə bank xidmətlərinin faizli və faizsiz mədaxilini aid

edirlər. Qeyri-sabit gəlir mənbəyinə isə qiymətli kağızların ikinci bazarında qabaqcadan

nəzərəalınmayan əməliyyatlar vasitəsilə əldə olunmuş mədaxil daxildir. Müasir şəraitdə bir

çox banklar qeyri-sabit gəlir mənbəyinə valyuta əməliyyatlarının mədaxilini də aid edirlər.

Bankın inkişafının arzu olunan cərəyanı (istiqaməti) sabit gəlir mənbəyinin artımı, mədaxilin

artımına qeyri-sabit gəlir mənbəyinin təsir etməməsidir

16.3.Kommersiya banklarında xərclərin təhlili

Kommersiya banklarının xərclərini qeydiyyat üsulları və növlərinə görə təsnif etmək

mümkündür. Növünə görə məsrəfləri:

1. faizli məsrəflər,

2. faizsiz məsrəflər,

3. digər məsrəflərə ayırd edilir.

Faizli məsrəflər müddətli depozitlər və əmanət qoyuluşlarından müştərilərə ödənilmiş

faizlərdən təşkil olunur. Buraya eləcə də digər bankların depozitləri, kredit əməliyyatları,

714

qiymətli kağızların buraxılışı da daxildir.

Faizsiz məsrəflər – bank tərəfindən qiymətli kağızlar üzrə, xarici valyuta, kassa və

hesablaşma əməliyyatlarına sərf olunan məsrəflər aiddir.

Digər məsrəflər veksel üzrə diskont əməliyyatları, vergilərin ödənilməsi, qiymətli

kağızlar bazarında spekulyativ əməliyyatların itkiləri, valyuta bazarı əməliyyatları, bank

əmlakının satışına aid ehtiyat vəsaitlərinin təşkili ilə sıx əlaqədardır.

Qeydiyyat üsuluna əsasən 1998-ci ilə qədər məsrəflərin 3 qrupu ayırd edilirdi: 1.

bankın əməliyyat və digər məsrəfləri;

2. idarəetmə aparatının təminatı üçün sərf olunan məsrəflər;

3. bank tərəfindən ödənilən cərimələr.

Bankın əməliyyat və digər məsrəflərinə bank tərəfindən ödənilən vergilər, cəlb edilmiş

vəsaitlərə görə ödənilən faizlər, əsas fondların amortizasiyası, qeyri-maddi aktivlər, icarə

məsrəfləri, reklam xərcləri, hesablaşma mərkəzlərinin xidmətlərinin ödəniş, poçt və teleqraf

xərcləri, təhsil məsrəfləri, blank məsrəfləri məlumatın maqnit daşıyıcıları, məxfi sənədlər və

qeyri-maddi xüsusiyyətli məsrəflər də aiddir. Göründüyü kimi əməliyyat məsrəfləri faizli,

faizsiz və digər məsrəflərə bölünür. İkinci qrupa – idarəetmə aparatının təminatına sərf

olunan хərclər aiddir. Əmək haqqı, mükafat, sosial yönlü fondlara pul vəsaiti köçürmələri,

binaların, avadanlığın və yüngül nəqliyyatın təminatına sərf olunan xərclər, mühafizə,

məzuniyyət və dəftərxana məsrəfləri. Xüsusiyyətinə görə bu qrup faizsiz məsrəflərə daxildir.

1999-cu ildən etibarən hesabların yeni planı sadalanan əməliyyat məsrəflərinin bir neçə qrupa

bölünməsini nəzərdə tutur. Bunun üçün ikinci dərəcəli sərbəst balans hesabları açılır (tərtib

olunur):

1.cəlb edilmiş kreditlərin ödəniş faizləri,

2.cəlb olunmuş vəsaitlər üzrə hüquqi şəxslərə ödənilən faizlər,

3.depozitlər üzrə fiziki şəxslərə ödənilən faizlər,

4.qiymətli kağızlar üzrə əməliyyatların məsrəfləri,

5.xarici valyuta əməliyyatlarının məsrəfləri,

6.digər xərclər.

Beləliklə, qeydiyyatın yeni sistemi kəmiyyət əlamətlərinə əsasən məsrəflərin daha dəqiq

təsnifatını təqdim edir, faizli və faizsiz məsrəfləri fərqləndirməyə imkan verir, bank fəaliyyəti

haqqında tam məlumat ilə təmin olunur.

Bəzi məsrəflər bankın xərcləri hesabına aiddir. Milli qanunauyğunluğa əsasən bu –

məzuniyyət, şəxsi avtomaşınlarda xidməti səfərlər kompensasiyası, elan, banklararası kreditin

ödəniş məsrəfləridir.

«Hesabat ilinin mədaxil və itkilərinə» dair məsrəfləri qrupunu da ayırd etmək olar: qanunsuz

yeyintilər itkisi, kassa əməliyyatları üzrə çatışmayan vəsait, saxta pul vəsaitinin, qəpiklərin

qəbulu nəticəsində yaranan itkilər. Bütün bu məsrəflər təminatına görə bankın bilavasitə

715

itkiləri deməkdir.

16.4.Kommersiya banklarınında likvidliyin təhlili

Bankın likvidliyi – bankın kreditorları, əmanətçiləri və başqa müştəriləri qarşısında öz

öhdəliklərini vaxtında və itkisiz yerinə yetirmək qabiliyyətidir. Bankın öhdəlikləri real və şərti

olur. Real öhdəliklər bankın balansında tələb olunanadək depozitlər, təcili depozitlər, cəlb

olunmuş banklararası resurslar, kreditorların vəsaitlər şəklində əks olunur.

Şərti öhdəliklər balansarxası passivlərlə (bank tərəfindən verilən zəmanətlər və təminatlar və

s.) və balansarxası aktiv əməliyyatlarla (istifadə olunmamış kredit xətləri və verilən

akkreditivlər) ifadə olunmuşdur.Öhdəlikləri yerinə yetirmək üçün bank aşağıdakı likvid

aktivlərdən istifadə edir:

• kassada və müxbir hesablarda pul qalıqları şəklində ifadə olunmuş nağd pul

•təcili surətdə nağd pula çevrilə bilən aktivlər;

• lazım gəldikdə banklararası bazardan alına biləcək banklararası kreditlər;

• başqa cəlb olunmaş vəsaitlər, məsələn, depozit sertifikatlarının və bank veksellərinin

buraxılışı.

Bank tərəfindən yığılmış (nağd pul, yüksək likvidli qiymətli kağızlar) və alınacaq (yenidən

alınmış) (cəlb olunan banklararası kreditlər, bank veksellərinin buraxılışı, depozit və əmanət

sertifikatlarının buraxılışı) likvidlik vardır.

Bankın likvidliyinin bu əlamətlərinə riayət olunması (öhdəliklərin vaxtında və itkisiz yerinə

yetirilməsi) bankın fəaliyyət keyfiyyətlərini və ətraf mühitin vəziyyətini müəyyən edən daxili

və xarici amillərlə əlaqədardır.

Daxili amillərə bank aktivlərinin keyfiyyəti, cəlb olunan vəsaitlərin keyfiyyəti, aktiv və

passivlərin müddətlər üzrə birləşməsi, savadlı menecment, bankın imici aiddir.

Bankın aktivlərinin keyfiyyəti üç xüsusiyyətə malikdir: likvidlik, risklilik, gəlirlilik.

Aktivlərin likvidliyi – aktivlərin borclu tərəfindən reallaşması və ya ödənilməsi vasitəsilə

itkisiz nağd pula transformasiya olunması qabiliyyətidir. Bu zaman mümkün itkilərin dərəcəsi

aktivlərin riskliliyi ilə əlaqədardır. Likvidlik dərəcəsinə görə bankın aktivləri bir neçə qrupa

bölünür.

Birinci qrup birinci sinif likvid aktivlərindən ibarətdir:

• bankın kassasında və müxbir hesablarda yerləşən pul vəsaitləri;

• bankın portfelində yerləşən dövlət qiymətli kağızları.

Likvid aktivlərin (birinci və ikinci ehtiyatların) bu qrupunun daha yüksək payı depozitləri

716

böyük və qeyri-sabit olan və ya ssudaya olan tələbatın artacağı gözlənilən banklar üçün

zəruridir.

İkinci qrupa hüquqi və fiziki şəxslərə qısamüddətli ssudalar, banklararası kreditlər, faktorinq

əməliyyatları, satış üçün nəzərdə tutulan korporativ qiymətli kağızlar. Bunlar nağd pula

çevrilmək üçün daha uzun müddət tələb edir.

Aktivlərin üçüncü qrupu uzunmüddətli əmanətləri və bankın investisiyalarını, o cümlədən

uzunmüddətli ssudalar, lizinq əməliyyatları, investisiya qiymətli kağızlarıdır.

Aktivlərin dördüncü qrupu – vaxtı keçmiş ssudalar şəklində qeyri-likvid aktivlər, bəzi

qiymətli kağız növləri, bina və qurğulardır.

Aktivlər az likvidli olduqca risklilikləri yüksəkdir, yəni aktivlər pul vəsaitlərinə çevrilən

zaman itkilərin potensial imkanı yüksəlir.

Aktivlərin gəlirliliyi – onların banka gəlir gətirmək qabiliyyətidir. Bu meyara görə aktivlər

gəlir gətirən (ssudalar, qiymətli kağızlara qoyulan vəsait və s.) və gəlir gətirməyənlərə (AR

Milli Bankında müxbir hesabda olan pul vəsaitləri, bina və qurğular) bölünür.

Bankın likvidliyi həmçinin cəlb olunan vəsaitlərin keyfiyyəti ilə, yəni öhdəliklərin likvidliyi

ilə, depozitlərin sabitliyi və xarici borclardan az asılılıqla müəyyən edilir.

Öhdəliklərin likvidliyi bank üçün cəlb olunan vəsaitlərin müəyyən səviyyədə saxlanması ilə

ödənişin sürətini və təzələnmənin dərəcəsini xarakterizə edir, onların təcili strukturunu əks

etdirir.

Bankın likvidliyinə məbləğlər və müddətlər üzrə aktiv və passivlərin birləşməsi ciddi təsir

edir. Bank tərəfindən müştəri qarşısında öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi investisiya qoyulan

pul vəsaitlərinin müddətlərinin əmanətçilərin təqdim etdikləri pul vəsaitləri ilə

razılaşdırılmasını nəzərdə tutur. Əsasən cəlb olunan resurslarla işləyən bank tərəfindən bu

qaydanın nəzərə alınmaması onun kreditorlar qarşısında öz öhdəliklərinin yerinə yetirə

bilməməsinə gətirib çıxarır.

Bankın aktiv və passivlərinin, həmçinin onun şərti öhdəliklərinin nisbəti, konkret dövr ərzində

bankın likvidlik mövqeyinin vəziyyətini müəyyən edir. Bankın likvid mövqeyinin

vəziyyətinin onun likvidliyinə təsirinin qiymətləndirilməsi zamanı nəinki müddətlər üzrə

aktivlərin və passivlərin həcmində uyğunsuzluqları nəzərə almaq, həm də bu uyğunsuzluğun

ümumi öhdəliklərə olan səviyyəsini, həmçinin bu uyğunsuzluqların dinamikasını nəzərə

almaq lazımdır.

Bankın likvidliyinin daxili amillərinə menecment, yəni bütövlükdə bankın fəaliyyətinin və

xüsusilə də likvidliyinin idarə edilməsi sistemi aiddir. Bankı idarə etmənin keyfiyyəti bank

siyasətinin məzmunu; cari və strategi məsələləri həll etməyə imkan verən səmərəli təşkilati

strukturu; bankın aktiv və passivlərinin idarəetmə mexanizmi; prosedurların dəqiqliyi, o

717

cümlədən məsul qərarların qəbul edilməsi ilə müəəyən edilir.

Bankın likvidliyini imic kimi amil də şərtləndirir. Bankın müsbət imici ona resursların cəlb

edilməsində başqa banklar qarşısında üstünlük verir, depozit bazanın sabitliyini və xarici

tərəfdaşlarla əlaqələrin inkişafını təmin edir.

Bankın likvidliyinin xarici amillərinə ölkədə siyasi və iqtisadi vəziyyət, qiymətli kağızlar

bazarının və banklararası bazarın inkişafı, Milli Bank tərəfindən ölkənin kommersiya

banklarının yenidən maliyyələşdirilməsi sistemi, onun nəzarət funksiyalarının səmərəliliyi

aiddir.

Kommersiya banklarının likvidliyinin qiymətləndirilməsinin Azərbaycan təcrübəsi

Müasir Azərbaycan təcrubəsində likvidliyin qiymətləndirilməsi üçün iki qiymətləndirmə

metodundan istifadə olunur: əmsallar vasitəsilə və nağd pul axını əsasında. Əmsallar

metodunun əsasını Milli Bankı tərəfindən müəyyən edilmiş likvidliyin qiymətləndirmə

göstəriciləri təşkil edir. Hazırda bu göstəricilərin sayı üçdür:

N2 — bankın ani likvidliyi normativi. Bu normativ bir əməliyyat günü ərzində bankın itki

riskini tənzimləyir. Son qiymət ≥ 15%-dir;

N3 — bankın cari likvidliyi normatividir. Normativin hesablanması tarixinə yaxın 30 təqvim

günü ərzində bankın itki riskini tənzimləyir. Son qiymət ≥ 50%-dir;

N4 — bankın uzunmüddətli likvidliyi normatividir. Vəsaitlərin uzunmüddətli aktivlərdə

yerləşdirilməsi nəticəsində bankın likvidliyinin itirilməsi riskini tənzimləyir. Son qiyməti ≤

120%

Bankların likvidliyinin iqtisadi normativlər vasitəsilə dövlət tənzimlənməsi ilə yanaşı,

Azərbaycanda hesablanan likvid mövqeyin likvidliyinin qiymətləndirilməsi də inkişaf edir:

ümumi və valyuta kəsiyində. Bu metod zamanı likvidlik axın kimi (əmsallar metodunda –

ehtiyat) başa düşülür.

Bankın likvidlik mövqeyi onun müəyyən dövrdə pul vəsaitlərinin və öhdəliklərinin nisbətini

əks etdirir. Əgər bu dövr ərzində (müəyyən tarixə) müştərilərə tələblər (aktivlər)

öhdəliklərdən artıq olarsa, likvidliyin artığı olacaq ki, bunlar da pul vəsaitlərinin axıb getməsi

deməkdir. Bu, tələbləri (daxilolmaları) üstələyir – likvidliyin çatışmamasını göstərir.

Likvidlik vəziyyəti cari və növbəti tarixlər üçüe, yəni perspektiv üçün qiymətləndirilir. Likvid

mövqeyin müəyyənləşdirilməsi üçün restrukturlaşdırılmış balans tərtib olunur ki, burada

aktivlər və passivlər ödənimə və tələb olunana qədər müddətlər üzrə təsnifləşdirilir.

Kommersiya banklarının likvidliyinin qiymətləndirilməsinin xarici təcrübəsi

718

Xarici təcrübədə likvidliyi aşağıdakı əsaslarla ölçürlər:

1) balanslar üzrə hesablanan və balansın likvidliyini əks etdirən maliyyə əmsalları;

2)müvafiq dövrlərdə bankın balansının aktivləri və passivləri üzrə dövriyyələrin analizi

nəzərə alınmaqla, likvid vəsaitlərə tələbatın müəyyən edilməsi.

Əmsallar metodu balansın maddələri arasında kəmiyyət nisbətlərinin qurulmasını nəzərdə

tutur. Bəzi ölkələrdə bu nisbətləri hökumət, digərlərində, məsələn ABŞ-da bankların özü

tətbiq edir.

Bankların qazandığı təcrübə müəyyən göstəricilərin daha tez-tez istifadə olunmasını

şərtləndirmişdir.

Likvid aktivlərlə depozitlərin nisbətini müəyyənləşdirərkən iki göstəricidən istifadə edirlər:

1) [İlkin ehtiyatlar (Kassa + mərkəzi bankda müxbir hesab)] / Depozitlər.

2) [İlkin ehtiyatlar + İkinci ehtiyatlar (dövlət qiymətli kağızları)] / Depozitlər.

Bu göstəricilər vasitəsilə likvid aktivlərlə depozit şəklində yerinə yetiriləcək öhdəliklər

arasında birbaşa əlaqə yaranır. Birinci göstəricinin səviyyəsi bankın likvidliyinin təmin

edilməsi üçün 5-10%-dən az olmayaraq, ikincinin səviyyəsi 15-25%-dən az olmayaraq qəbul

edilmişdir. İkinci göstəricidən Yaponiyada da (bütün banklar üçün yerinə yetirilməsi məcburi)

istifadə olunur ki, burada onun səviyyəsi 30%-dən az olmamalıdır.

ABŞ-da likvidliyin qiymətləndirilməsi üçün verilən kreditlərin məbləğinin depozitlərə nisbəti

(o, 1-dən artıq olarsa, bankın likvidliyi aşağıdır) və kreditlərin aktivlərin ümumi məbləğində

payının aktivlərin diversifikasiyalılığının ifadəsi kimi(bu göstəəricini 65-70% səviyyəsində

optimal hesab edilir) istifadə olunur.

Likvidliyin qiymətləndirilməsi üçün həmçinin aktivin təcili nağd pula çevrilməsi qabiliyyətini

əks etdirən göstərici tətbiq olunur. Bu göstərici likvid aktivlərin aktivləri ümumi məbləğinə

nisbəti kimi hesablanır. Likvid aktivlərə yalnız kassada vəsaitlərin qalığı, yolda, valyuta

hesablarında olan pul vəsaitləri,mərkəzi bankda və başqa banklarda NOSTRO hesabları üzrə

qalıqlar daxil edilir. bu göstərici yüksək olduqca, likvidlik də yüksək, gəlir isə aşağı olacaq.

Likvidliyin idarə edilməsi sahəsində menecmentin məqsədi – likvidliyin və gəlirliliyin

optimal nisbətidir.

Cəlb olunan resursların strukturunun,depozit bazanın sabitliyinin analizinə böyük diqqət

yetirilir. Sabitliyi nöqteyi-nəzərindən depozitlər əsas (sabit) və «uçan» depozitlərə bölünür.

Əsas (sabit) depozitlər banka təhkim edilmiş və onu tərk etməyən depozitlərdir. Onlar çox

olduqca, bankın likvidliyi də yüksəkdir. Əsas depozitlər tələb olunana qədər qoyulan

əmanətlər, təcili və əmanət hesabları arasında ola bilər.depozitlərin sabit hissəsi tələb olunana

qədər qoyulan əmanətlərdən yüksəkdir. Təcili və əmanət qoyuluşları üzrə tələb olunana qədər

əmanətlərdə olduğundan daha yüksək faiz müəyyən olunur. Təcili və əmanət depozitləri üzrə

719

ödəniş müxtəlif banklarda müxtəlifdir, onlar daha çox hərəkətdədir və buna görə «uçan» adını

almışlar.

Depozitlərin sabitliyini xarakterizə edən göstərici əsas depozitlərinin məbləğinin onların

ümumi məbləğinə nisbəti kimi hesablanır. Əgər əsas depozitlərin payı depozitlərin ümumi

məbləğində 75%-dən az deyilsə, – bu zaman bank likvid sayılır.

Depozit bazanın sabitliyini əks etdirən daha bir göstərici təcili və əmanət depozitlərinin

depozitlərin ümumi məbləğinə nisbətidir. Təcili və əmanət depozitləri bankın resurslarıdır və

onlar faiz dərəcəsinin dəyişməsinə daha həssasdır. Onların payının yüksəlməsi «uçan»

depozitlərin həcmini artırır və bankın likvidliyini aşağı salır.

Bankın resurs bazasının keyfiyyəti də xarici mənbələr üçün (banklararası kredit – Kvi)

kommersiya bankının açıq olmasını sübut edən göstəricisi ilə qiymətləndirilir:

KVİ = Sb / Sps,

burada Sb — Mərkəzi bank da daxil olmaqla, başqa banklardan alınan ssudalardır;

Sps — cəlb olunmuş vəsaitlərin məbləğidir.

Lazım gəldikdə banklararası bazardan və mərkəzi bankdan daha aşağı ödənişlə tez bir

zamanda resurs cəlb etmək və likvid aəsaitlərin müvəqqəti çatışmazlığını aradan qaldırmaq

imkanı bankın yüksək likvidliyi əlaməti, xarici borcların çox olması isə bankın aşağı likvidliyi

kimi nəzərdən keçirilir. Ona görə də əlavə olaraq aşağıdakılar təhlil edilir:

1. borcların tezliyi;

2. borcların şərtləri (girovla və girovsuz);

3. vəsait cəlb olunmasının səbəbləri;

4. borclar üzrə faizlər.

Bir çox ölkələrdə kommersiya banklarının likvidliyi balansın müddətlər üzrə qruplaşdırılmış

aktivlər və passivlərinin maddələrinin nisbəti əsasında hesablanır. Fransada bu müddət

göstəricinin 60%-dən aşağı olmaması şərtilə üç ay, İngiltərədə bir aydır (likvidlik əmsalı

12,5%-dən az olmayaraq). Almaniyada kommersiya bankları hər ay balanslarının likvidliyinin

vəziyyəti haqqında Almaniya Federal bankı qarşısında hesabat verirlər. Əmsalların 100%

çərçivəsində tələb olunan səviyyəsi uzunmüddətli əmanətlərin daha qısamüddətli resurslarla

qismən örtülməsini nəzərdə tutur. Əmsallar metodu ilə yanaşı, Yaponiyada, ABŞ-da və bir çox

Avropa ölkələrində nağd pul axını əsasında bankların likvidliyinin qiymətləndirilməsi inkişaf

etmişdir. Xarici ölkələrdə bankların likvidliyinin təmin edilməsi üçün kredit risklərinin

məhdudlaşdırılmasına böyük əhəmiyyət verilir

16.5.Kommersiya bankalarında mənfəətin formalaşması və təhlili

Kommersiya banklarının mənfəətinin formalaşdırılması kommersiya müəssisəsinin,

əməliyyatlar çərçivəsinin, fəaliyyətdə olan qeydiyyat sisteminin spesifık xüsusiyyətləri

vasitəsilə müəyyən olunur. İllər ərzində toplanan balans mədaxili yekun maliyyə nəticəsini

720

əks etdirmir. Bir il ərzində debet hesabı 950 «Mədaxil hesabına vəsaitlərin kənarlaşdırılması»

üzrə cari ilin balans mədaxili, məsrəflərdən ibarətdir (vergilər, bankın fonduna avans pul

vəsaitinin köçürülməsi, xeyriyyə məqsədlərinə dair xərclər və s.) İlin əvvəlinə 950 nömrəli

hesabdan vəsait 951 nömrəli hesaba köçürüllür. Səhmdar cəmiyyətin qərarına əsasən əlavə

gəlirdən istifadə olunur. Mənfəətin bölünməmiş hissəsi ötən illərin gəlirləri hesabına daxildir.

Bu gəlirdən istifadə üsulları 951-ci hesabda əks olunur.

1998-ci ildən etibarən gəlir və itkilər ayrıca olaraq balans hesablarında nəzərdən keçirilir:

1. hesabat ilinin mədaxili – 70301 nömrəli hesab,

2 .ötən illərin itkiləri – 70402 nömrəli hesab.

Bu cür qeydiyyat sistemi bankın hesabatının bilavasitə yardımı ilə kredit təşkilatının

fəaliyyətində neqativ (mənfi) halların olub-olmaması haqqında müəyyən məlumatlar əldə

etmiş oluruq. Maliyyə proseslərinin yekununun formalaşdırılması və bu cür qeydiyyat sistemi

bizə bəzi amilləri aşkar etməyə şərait yaradır; 1.mədaxil və məsrəflərin növünün

dəyişdirilməsi həlledici amil kimi balans gəlirinin dinamikliyini müəyyən edir;

2. mədaxil və məsrəflərin parametrlərinin uyğunluğu;

3. yekun maliyyə nəticəsinin hesablanması.

Xarici ölkələrin qeydiyyat standartlarının və bank fəaliyyətinin maliyyə nəticələri –

mədaxildir. O, ümumbank məsrəfləri, vergilərin ödənilməsindən sonra qalan gəlir qalığıdır.

Bu balans mədaxili bankın faiz ödənişini gəlir və məsrəflər ilə əlaqələndirir.

Dünya standartları üzrə mədaxil haqqında hesabat, mədaxil və məsrəflər, formalaşan

gəlir, quruluş və sabitləşmə prinsipinə əsasən qruplaşdırılır. Faiz marjasının, faizsiz mədaxil

və məsrəflərin, qeyri-sabit gəlir mənbəyinin bir qrupu ayırd edilir.

Mədaxil haqqında hesabat son maliyyə nəticəsinin dinamikliyini, mədaxilin enmə və

qalxma amillərini, mədaxilin keyfiyyət mənbəyini aşkar etməyə yönəlir. Sabit mənbələrin

bilavasitə yardımı ilə mədaxilin artımına səbəb olan müsbət nəticəyə gəlmək olar. Əks

təqdirdə bankın reytinqi son maliyyə nəticəsinin kəmiyyət artımına baxmayaraq yüksəlmir.

Kommersiya banklarının mədaxil səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin əsas üsulları kimi

aşağıdakıları misal çəkmək olar:

1. gəlir mənbəyinin struktur təhlili;

2. maliyyə əmsalları sisteminin təhlili;

3. amillərin təhlili.

Struktur təhlilin məqsədi gəlirin əsas mənbəyini aşkar etməyə, onu sabitlik nöqteyi-

nəzərindən qiymətləndirməyə xidmət edir. Kommersiya banklarının gəlir səviyyəsinin

qiymətləndirilməsinin əsas üsullarından biri də maliyyə əmsallarının təhlili sistemidir. Bu

təhlil aşağıdakılardan ibarətdir:

721

1. maliyyə əmsalının hesablanma miqyasının normativ səviyyə ilə müqayisəsi;

2.bank əmsallarının rəqib bank əmsalları ilə qarşılıqlı müqayisəsi;

3. əmsalların dinamikliyinin qiymətləndirilməsi;

4. əmsalın dinamiklik amillərinin təhlili.

Gəlir əmsalları sistemi növbəti göstəricilərdən ibarətdir:

1.gəlir və aktivlərin qarşılıqlı münasibəti;

2.gəlir və maliyyə kapitalının qarşılıqlı münasibəti;

3.bir əməkdaş üzrə gəlir.

Mənfəət əmsalları sistemində əsasverici göstərici gəlir/aktivlər göstəricisidir. Onun

faktiki əhəmiyyəti bank işinin effektivliyinin (gəlirliyinin) qiymətləndirilməsi üçün yeganə

meyar deyildir. Bu birincisi, yüksək gəlirin bir qayda olaraq böyük risk ilə bağlı olması ilə

izah olunduğu üçün bankın riskdən müdafiə olunması dərəcəsini eyni vaxtda nəzərə almaq

çox vacibdir. İkincisi, gəlirliliyin sadalanan əmsalının dikamikasını təyin edən amillər

arxasında gizlənən iqtisadi təzahürlər prinsipial əhəmiyyətə malik olur.

Birinci vəziyyətin izahı üçün KEMEL Amerika sistemində kommersiya bankının gəlirliyinə

verilən qiyməti nəzərdən keçirək.

KEMEL sistemində bankın gəlirlilik səviyyəsinə verilən qiymətin əsasını kəmiyyət və

keyfiyyət göstəriciləri təşkil edir.

Bankların gəlirliliyinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi üçün aktivlərdən istifadə

effektivliyinin əmsalı onları gəlirləri və məsrəflərinin səviyyələri ilə bağlı çoxsaylı

göstəricilərdən fərqləndirmişdir.

Aktivlərin orta həcmi – Oma normativi səviyyəsi bankların qrupları üzrə müəyyən olunur və

onların ayırd edilməsinin əsasını aktivlərin həcmi təşkil edir. Bütün banklar beş qrupa

bölünür, məsələn:

I – 100 milyon dollardan az aktivlər.

II – 100 milyon dollardan 300 milyon dollara kimi aktivlər.

III – 300 miyon dollardan 1000 milyon dollara kimi aktivlər.

IV – 1 milyard dollardan 5 milyard dollara kimi aktivlər.

V – 5 milyard dollardan artıq aktivlər.

Qruplardan hər biri üzrə üç il ərzində faktiki səviyyəsinin əsasında Oma orta həcmi müəyyən

olunur. Bu qrupun daha çox və daha az gəlirli banklarının aşkar olunması üçün üç il ərzində

bu qrupun bankları üzrə sadalanan əmsalın faktiki orta kəmiyyətlərinin azalan sırasında

əsaslanan yanaşma üsulundan istifadə olunur.

Yüksək reytinqli gəlirlilik normativi (1) sıranın əvvəllindəki yüksək əmsalların orta həcminə

müvafiq olur və onların sayı bankların bu qrupunun əmsallarının ümumi sayının 15% təşkil

722

edir. Növbəti əmsalların 50% mislində orta kəmiyyəti təmin olunan səviyyə üçün normativ

səviyyəsidir (II); vasitəli səviyyə üçün 20% (III) və son həddli səviyyə üçün 15% (IV). İtkilər

zamanı V – qeyri-kafi reytinq verilir.

Başqa sözlə desək, Oma orta kəmiyyətlərinin alınan siyahısını bölüşdürən səviyyələr (daha

yüksək səviyyə üçün – 15%, kafi səviyyə üçün – 50%, vasitəli səviyyə üçün – 20% və daha az

səviyyə üçün – 15%) ilkin mütanasibliyin müəyyən olunması üçün tətbiq olunur.

Oma ilkin faktiki kəmiyyətlərinin istifadəsi üç il ərzində təsərrüffat dinamikası ilə əlaqədar

gəlirlərin artım və tənəzzülü kimi qısamüddətli effektin bankın gəlirliyi standartlarına təsirini

azaldır.

Aktivlərin vergi qoyuluşunun mədaxili-menecment gəlirinin qiymətlən-dirilməsi üçün

mədaxil/aktivlər əmsalı ilə qarşılıqlı münasibəti və müqayisəsi.

723

Mövzu 17 . KƏND TƏSƏRRUFАTI MUƏSSISƏLƏRINDƏ

TƏHLILIN XUSUSIYYƏTLƏRI

17.1. Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı təhlilinin əhəmiyyəti, vəzifələri və informаsiyа

mənbələri

Kənd təsərrufаtı ölkə iqtisаdiyyаtının ən muhum sаhələrindən biridir. Ölkə əhаlisinin ərzаq

məhsullаrınа və sənаyenin kənd təsərrufаtı xаmmаlınа olаn tələbаtının ödənilməsində kənd

təsərrufаtı istehsаlının rolu və əhəmiyyəti böyukdur.

Ölkə əhаlisinin ərzаqlа təshiz olunmаsındа həlledisi rol oynаyаn kənd təsərrufаtı istehsаlının

özunəməxsus (digər mаddi-istehsаl sаhələrindən fərqləndirən) spesifik xususiyyətləri vаrdır:

1) Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаl və sаtışının nətisələri təbii-iqlim şərаitindən çox

аsılıdır. Qurаqlıq, yаğıntılаrın miqdаrı, gunəşli gunlərin sаyı və dаvаmiyyəti, iqlim, şаxtа,

kuləklər və digər təbii hаdisələr istehsаl məsrəflərinə, bitkilərin, mаl-qаrа və quşlаrın məh-

suldаrlığınа, məhsulun keyfiyyətinə, аqrozoobаytаr tədbirlərinin həsmi və strukturunа, son

nətisədə isə məhsul istehsаlı və sаtışının nətisələrinə böyuk təsir göstərir. Bu səbəbdən də

təhlil zаmаnı təbii-iqlim şərаitinin kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlınа və istehsаlın

nətisələrinə təsirini hesаbа аlmаq lаzımdır.

2) Kənd təsərrufаtı uçun istehsаlın mövsumliyi xаrаkterikdir. Bu səbəbdən də təqvim ili

ərzində istehsаlın əsаsını təşkil edən torpаqlаrdаn, əmək resurslаrındаn, texniki vаsitələrdən,

mаteriаl ehtiyаtlаrındаn qeyri-аhəngdаr istifаdə olunur, ilin muxtəlif dövrlərində bitkilərin, mаl-

qаrа və quşlаrın məhsuldаrlığı, əmtəəlik məhsulun dаxil olmаsı, onun reаllаşdırılmаsı və pul

gəlirlərin dаxil olmаsı ilin muxtəlif аylаrındа kəskin surətdə fərqlənir. Bu səbəbdən də istehsаl və

sаtış proseslərinin əmək, mаteriаl resurslаrı ilə, texniki vаsitələrlə təmin olunmаsı və onlаrdаn isti-

fаdənin təhlili zаmаnı muəssisənin torpаq, əmək, mаteriаl resurslаrı ilə, əsаs vəsаitlərlə, xususilə

kənd təsərrufаtı mаşınlаrı və mexаnizmlərlə təmin olunmаssı, onlаrdаn istifаdənin təhlili zаmаnı

bu fərqləndirisi xususiyyəti hesаbа аlmаq lаzımdır.

3.Kənd təsərrufаtındа istehsаl prosesi (tsikli) çox uzun olur və bu səbəbdən də istehsаl dövru ilə iş dövru ust-ustə duşmur. Iş dövru olmаyаn şərаitdə belə istehsаl prosesi dаvаm edir. Məsələn, pаyızlıq dənli bitkilərin səpini bаşа çаtdıqdаn sonrа iş dövru bаşа çаtır, istehsаl dövru dаvаm edir, məhsul yığımı isə gələn ilin iyun-iyul аylаrındа dаvаm etdirilir. Bu səbəbdən də bir sırа əsаs göstərisilər ilin sonundа hesаblаnılır və təhlil edilir.

4. Kənd təsərrufаtındа torpаq əsаs istehsаl vаsitəsi hesаb olunur ki, bu dа bilаvаsitə iqlim şərаiti ilə bаğlıdır. Digər əsаs istehsаl vаsitələrindən fərqli olаrаq torpаqlаr köhnəlmir, əksinə ondаn effektli istifаdə edildikdə o yаxşılаşır, lаkin muxtəlif аmillərin təsiri аltındа onun təbii və iqtisаdi xаrаkteri dəyişilir, hаbelə onun məhsul verimini dəqiq hesаbа аlmаq mumkun olmur.

Sənаye və digər sаhələrin istehsаllаrındа bu və yа digər əsаs vəsаit obyektində аnsаq muəyyən növdə məhsul istehsаl etmək mumkun olduğu hаldа kənd təsərrufаtındа eyni torpаq

724

sаhəsində çoxlu sаydа bitkiçilik və heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаl etmək mumkundur. Odur ki, təhlil prosesində torpаqlаrın xаrаkterik xususiyyətlərini nəzərə аlmаq tələb olunur.

5.Kənd təsərrufаtı istehsаlı sаnlı orqаnizmlə işləyir. Bunа görə də onun inkişаfınа iqtisаdi аmillərlə yаnаşı bioloji, kimyəvi və fiziki аmillər də təsir göstərir ki, bunlаr dа təsərrufаt fəаliyyətinin nətisələrinə muxtəlif аmillərin təsirinin hesаblаnmаsındа çətinlik törədir.

6.Digər mаddi istehsаl sаhələrindən fərqli olаrаq kənd təsərrufаtındа istehsаldаn аlınаn məhsulun bir qismi xususi ehtiyаtlаrа: toxum, yem, uzvi kubrə i.а. istehsаl vəsаiti kimi istifаdə olunur. Bu səbəbdən də muqаyisəyəgələn qiymətlərlə əmtəəlik məhsulun həsmi umumi məhsulun həsmi ilə muqаyisədə xeyli аz olur.

7.Kənd təsərrufаtının spesifik xususiyyətlərini nəzərə аlаrаq burаdа muəssisənin fəаliyyətini qiymətləndirən zаmаn bitki əkini sаhələrinin məhsuldаrlığı, mаl-qаrа və quşlаrın məhsuldаrlığı, kənd təsərrufаtınа yаrаrlı və əkin uçun yаrаrlı torpаqlаrdаn istifаdə kimi spesifik göstərisilərdən istifаdə olunur. Ölkə iqtisаdiyyаtının butun sаhələrində istifаdə olunаn məhsulun mаyа dəyəri, mənfəət, rentаbellik, dövriyyə vəsаitinin dövr surəti və i.а. göstərisilərin hesаblаnmаsı, he-sаbаtlаrdа əks etdirilməsi və təhlilində də kənd təsərrufаtı istehsаlınа məxsus spesifik xu-susiyyətlər hesаbа аlınır ki, təsərrufаt fəаliyyətinin nətiələrini dаhа dəqiq qiymətləndirmək mumkun olsun.

Sаdаlаnаn fərqləndirisi xususiyyətləri nəzərə аlаrаq təsərrufаtlаrdа bitkiçilik məhsullаrı istehsаlı və onlаrın mаyа dəyəri, məhsul sаtışı, mənfəət, rentаbellik və digər əsаs göstərisiləri təhlil etməzdən əvvəl kənd təsərrufаtı muəssisənin təbii-iqlim şərаiti, istehsаlın həsmi və istiqаməti, torpаqlаrın vəziyyəti, torpаq, əmək və digər resurslаrlа, əsаs və dövriyyə vəsаitləri ilə təmin olunmаsı, istehsаlın ixtisаslаşmаsı, intensivləşdirilməsi və effektliliyini xаrаkterizə edən göstərisilər öyrənilir.

Bitkiçilik kənd təsərrufаtı istehsаlının аpаrısı sаhəsidir. Əkin sаhələrini toxum və digər bаsdırmа mаteriаllаrı ilə, heyvаndаrlıq sаhələrinin yemlərlə təmin etməklə butövlukdə kənd təsərrufаtı məhsullаrının təkrаr istehsаlındа bitkiçiliyin rolu böyukdur. Ölkə əhаlisinin ərzаq məhsullаrı ilə, muxtəlif sənаye sаhələrinin kənd təsərrufаtı xаmmаlı ilə təshiz olunmаsı probleminin həlli də, ilk növbədə, bitkiçilik məhsullаrı istehsаlının çoxаldılmаsındаn, onlаrın key-fiyyətinin yuksəldilməsindən bilаvаsitə аsılıdır. Deməli ölkə əhаlisinin yаşаyış səviyyəsinin yаxşı-lаşdırılmаsı, yoxsulluğun аrаdаn qаldırılmаsı problemlərinin həllində də bitkiçiliyin inkişаf etdiril-məsi, ilk növbədə, ölkə əhаlisinin ən zəruri ərzаq məhsullаrınа - tаxıl, meyvə, tərəvəz, uzum, çаy və digər bitkiçilik məhsullаrınа və bu məhsullаrın emаlındаn аlınаn yeyinti məhsullаrınа olаn tələbаtın dаhа dolğun ödənilməsi, xаrisdən bаhа qiymətlərlə sаtın аlınаn, аşаğı keyfiyyətdə, bəzən də insаnlаrın sаğlаmlığı uçun zərərli olаn ərzаq məhsullаrının idxаlının аzаldılmаsı kimi həm iqtisаdi və həm də siyаsi əhəmiyyət kəsb edən problemlərin həlli də bitkiçilik sаhələrinin surətli inkişаfındаn bilаvаsitə аsılıdır.

Kənd təsərrufаtı məhsullаrının istehsаlı ilə məşğul olаn muəssisə və təşkilаtlаrdа, yаrdımçı təsərrufаtlаrdа bitkiçilik və heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаlının çoxаldılmаsı muqаvilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi, məhsul sаtışının və pul gəlirlərinin çoxаldılmаsı, mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı, mənfəətin çoxаldılmаsı, məhsul istehsаlı və sаtışının rentаbelliyinin yuksəldilməsi, digər kəmiyyət və keyfiyyət göstərisilərinin yаxşılаşdırılmаsındа dа аz əhəmiyyət kəsb etmir. Burаdаn аydın olur ki, mulkiyyət formаsındаn və tаbeçiliyindən, istehsаl istiqаməti və miqyаsındаn аsılı olmаyаrаq ölkə ərаzisində kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı ilə məşğul olаn butun təsərrufаt subyektlərində məhsul istehsаlı həsmlərinə dаir göstərisiləri təhlil etməklə istehsаlın çoxаldılmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrın аşkаrа çıxаrılmаsı və onlаrın səfərbər edilməsini təmin edən idаrəetmə qərаrlаrının qəbul edilməsi idаrəetmənin ən аktuаl

725

məsələlərdən biridir.

Ölkə iqtisаdiyyаtının inkişаfının indiki mərhələsində əkin sаhələri, hər hektаrın məhsuldаrlığı, cəmi məhsul yığımı uzrə plаn tаpşırıqlаrının yerinə yetirilməsinin, məhsul istehsаlı həsmlərindən kənаrlаşmаlаrа və dinаmikаsınа təsir göstərən аmillərin və hər bir аmilin təsir dərəsəsinin təyin edilməsi, bitkiçilik məhsullаrı istehsаlının çoxаldılmаsınа imkаn verən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrın аşkаrа çıxаrılmаsı və onlаrın səfərbər edilməsinə yönəldilmiş tədbirlər plаnının hаzırlаnmаsı: məhsul istehsаlının çoxаldılmаsınа obyektiv və subyektiv аmillərin təsirini hesаbа аlmаqlа məhsul istehsаlının аrtırılmаsı imkаnlаrındаn istifаdə olunmаsındа sаhibkаrın və əmək аdаmlаrının fəаliyyətinin qiymətləndirilməsi, məhsul istehsаlının çoxаldılmаsını təmin edən proqnoz lаyihələrin hаzırlаnmаsı təhlilin qаrşısındа durаn umdə vəzifələrdir.

Bitkiçilik məhsullаrı istehsаlını təhlil etmək uçun təsərrufаtın biznes-plаnındа, аyrı-аyrı bitkilər uzrə əkin sаhələrinin və hər hektаrın məhsuldаrlığınа, cəmi məhsul yığımınа dаir məlumаtlаrı özundə əks etdirən «Bitkiçilik məhsullаrı istehsаlı və mаyа dəyəri hаqqındа hesа-bаt»dаn və digər informаsiyа mənbələrində verilən məlumаtlаrdаn istifаdə edilir.

Son illərdə ölkəmizdə kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı ilə məşğul olаn yeni təsərrufаt formаlаrının surətli inkişаfı ilə əlаqədаr olаrаq Аzərbаysаn Respublikаsı Dövlət Stаtistikа Komitəsi bu qəbildən olаn subyektlərin fəаliyyətini dаhа dəqiq öyrənmək və qiymətləndirmək məqsədilə yeni hesаbаt formаlаrı hаzırlаmış və təsdiq edilmişdir. АR DSK 07 iyun 2002-si il tаrixli 27/11 №-li qərаrı ilə təsdiq edilmiş «Kənd təsərrrufаtı bitkiləri məhsullаrının toplаnışı hаq-qındа hesаbаt» (29-kt №-li formа), 25 mаy 2005-si il tаrixli, 23/11№-li sərənsаmı ilə təsdiq edilmiş «Kənd təsərrufаtı məhsullаrı sаtışı bаrədə hesаbаt» (21-sаtış №-li formа), 5 mаy 2006-sı il tаrixli 12/11№-li sərənsаmı ilə təsdiq edilmiş «Kənd təsərrufаtı muəssisələri, fərdi sаhibkаrlаr, аilə, kəndli və ev təsərrufаtlаrının fəаliyyəti hаqqındа hesаbаt» (6-kt №-li formа) formаlаrındа kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı, istehsаl məsrəfləri, məhsulun mаyа dəyəri, məhsul sаtışı və onun nətisələrini təhlil etmək uçun kifаyət qədər informаsiyаlаr verilir.

17.2. Bitkiçilik məhsullаrı istehsаlının təhlili

Bitkiçilik məhsullаrı istehsаlını həm butövlukdə təsərrufаt uzrə, həm аyrı-аyrı təsərrufаt

vаhidləri uzrə, həm də аyrı-аyrı bitkilər və bitki qruplаrı (dənli bitkilər, pаyızlıq buğdа, tutun,

kаrtof, tərəvəz bitkiləri, bostаn bitkiləri, yem bitkiləri, uzum, meyvə və i.а) uzrə təhlil etmək

lаzımdır. Quvvədə olаn qаydаyа görə bitkiçilik məhsullаrı istehsаlı fаktiki sаtış qiymətləri ilə

uçotа аlınır və hesаbаtlаrdа əks etdirilir.

Bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində məhsullаrın fаktiki sаtış qiymətləri dаim dəyişilir. Bunа görə

də Аzərbаysаn Dövlət Stаtistikа Komitəsinin hаzırlаdığı stаtistik məsmuələrdə verilən qiymət

indekslərindən və muqаyisəyə gələn qiymətlərdən istifаdə etməklə son 5-10 ilin timsаlındа bit-

kiçilikdə umumi məhsul istehsаlı plаnlаrının yerinə yetirilməsi və onun dinаmikаsı təyin edilir.

Muqаyisəli qiymətlərlə bitkiçilik məhsullаrı istehsаlının həsmlərinə dаir göstərisilərdən istifаdə

etməklə bаzis və zənsirvаri indekslər hesаblаnır, аrtım templəri təyin edilir və qiymətləndirilir.

Təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа bitkiçilik məhsullаrı istehsаlının dinаmikаdа təhlilinə dаir məlu-

mаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilir.

726

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа bitkiçilik məhsullаrı

istehsаlının dinаmik inkişаfı təmin olunur. Son beş ildə, uçunsu il mustəsnа olmаqlа, bitkiçilik

məhsullаrı istehsаlının muqаyisəyəgələn qiymətlərlə həsminin həm bаzis ili ilə, həm də əvvəlki

illə muqаyisədə kifаyət qədər аrtım templərinə nаil olmаsı bunа əyаni subuddur.

Cədvəl 19.1

Bitkiçilik məhsullаrı istehsаlının dinаmikаsı

ILLƏR

Muqаyisəyəgələn qiymətlərlə

bitkiçiliyin umumi məhsulu

O sumlədən və i.а.

Mаnаtlа аrtım templəri,%-lə dən məhsullаrı istehsаlı

bаzis zənsirvаri sent аrtım templəri

%-lə

bаzis zəncirvаri

А 1 2 3 4 5 6 7

1-si 547600 100,0 100,0 3800 100,0 100,0

2-si 583194 106,5 106,5 3545 93,3 93,3

3-su 574980 105,0 98,6 4020 105,8 113,4

4-su 610574 111,5 106,2 4160 109,5 103,5

5-si

hesа-

bаt

684625 125,0 112,1 4240 111.6 101,9

Mаliyyə resurslаrı çаtışmаyаn kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlçılаrınа kreditlərin

verilməsi kommersiyа bаnklаrı tərəfindən çox аğır şərtlərlə həyаtа keçirilən indiki şərаitdə kənd

təsərrufаtı məhsullаrının istehsаlı ilə məşğul olаn butun təsərrufаt subyektlərində mаliyyə

resurslаrınа (pul vəsаitinə) olаn tələbаtın ödənilməsinin əsаs mənbəyi torpаqdır. Bu səbəbdən də

təhlil zаmаnı аyrı-аyrı bitki əkini sаhələrinin hər hektаrındаn pul gəlirlərinə dаir göstərisilər

hesаblаnır, əkin sаhələri məhsuldаrlığının və bitkiçilik məhsullаrı uçun sаtış qymətlərinin dəyi-

şilməsinin hər hektаrdаn pul gəliri uzrə plаndаn kənаrlаşmаlаrа təsiri təyin edilir. Bizim

misаlımızdа əkin sаhələrinin hər hektаrındаn fаktiki pul gəlirinin plаnа nisbətən çox (yаxud аz)

olmаsınа təsirinə dаir hesаblаmаlаr аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilir (cədvəl 19.2).

Digər mаddi istehsаl sаhələrindən fərqli olаrаq kənd təsərrufаtındа əkin vаxtı ilə məhsul

yığımı аrаsındа uzun zаmаn boşluğu mövsuddur. Həmin bu muddət ərzində istehsаlçı, təbii

727

ki, mаliyyə vəsаitinin çаtışmаzlığı ilə uzləşir. Bu səbəbdən də kənd təsərrufаtı məhsullаrı

istehsаlçılаrı yerli-təbii iqlim şərаitində məhsul çıxımı muddətləri muxtəlif olаn çoxlu sаydа

bitki əkini sаhələrinin yаrаdılmаsınа ustunluk verir ki, ilin muxtəlif muddətlərində mаliyyə

resurslаrınа olаn tələbаtın ödənilməsi mumkun olsun. Bunа görə də əksər təsərrufаtlаrdа

bitkiçilik çoxsаhəli xаrаkter dаşıyır. Lаkin unutmаq olmаz ki, əkin sаhəsinin hər hektаrı dаhа

çox pul gəliri verən, istehsаlın rentаbelliyi yuksək olаn sаhələrin istənilən qədər

genişləndirilməsi təsrubədə mumkun olmur. Çunki, аyrı-аyrı bitkilərin besərilməsi və məhsul

yığımı dövrləri kəskin surətdə fərqlənən kənd təsərrufаtı istehsаlındа ilin muxtəlif dövrlərində

əmək resurslаrınа və texniki vаsitələrinə olаn tələbаt dа kəskin surətdə fərqlənir. Bitki əkini

və məhsul yığımı dövrlərində istehsаl resurslаrınа, ilk növbədə, əmək resurslаrınа olаn

tələbаtın ödənilməməsi аqrotexniki tədbirlərin vаxtındа və yuksək keyfiyyətdə yerinə

yetirilməsini təmin etmir, son nətisədə isə çoxlu miqdаrdа məhsul itkiləri ilə nətisələnir. Bu

səbəbdən də əkin sаhəsinin hər hektаrı dаhа çox pul gəliri verən, istehsаlın rentаbelliyi yuksək

olаn bitki əkini sаhələrinin genişləndirilməsi bаrədə qərаr lаyihələri hаzırlаyаn zаmаn torpаq

sаhibləri pik dövrundə, yəni besərmə və məhsul yığımınа dаhа çox əmək resurslаrınа olаn

tələbаtın ödənilməsini hesаbа аlmаlıdırlаr.

Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı plаnının yerinə yetirilməsinə və dinаmikаsınа çox

sаydа birinsi və ikinsi dərəsəli, hesаblаmаyа dаxil olаn və olmаyаn, obyektiv və subyektiv

аmillər təsir göstərir. Аyrı-аyrı bitkilər uzrə məhsul yığımınа, onun dinаmikаsınа, ilk növ-

bədə, əkin sаhələrinin və hər hektаrın məhsuldаrlığının plаnа və əvvəlki illərə nisbətən

dəyişilməsi təsir göstərir. Təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа bu əsаs iki аmilin məhsul yığımının

umumi həsminə təsirini аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilən hesаblаmаlаrdаn аydın görmək

olаr.

728

Cədvəl 19.2

Əkin sаhələrinin hər hektаrındаn pul gəliri, mаn.

BITKI

ƏKINI

Hər hek-

tаrın

məh-

suldаrlığ

ı, ton

Kənаr-

lаşmа

+, -

Bir ton məhsulun

muqаyisəyəgələn

qiymətlərlə sаtış qiy-

məti, mаn.

Bir hektаrа pul gəliri, mаn. Kənаr-

lаşmа

+,-

(sut.9-

sut.7)

Kənаrlаşmа nəyin

hesаbınа olmuşdur

plаn

uzrə

fаk

tiki

plаn

uzrə

fаkti-

ki

kənаr-

lаşmа

+,-

plаn

uzrə

(sut.1x

sut.4)

fаktiki məh-

suldаrlığа

və plаn qiy-

mətinə görə

(sut.2x

sut.4)

fаktiki

(sut.2

x

sut.5)

məhsuldаrlı-

ğın dəyişil-

məsi (sut.8-

sut.7)

qiyməti

n dəyi-

şilməsi

(sut.9 x

sut.8)

А 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1.Dənli

bitkilər

2,45 2,65 +0,20 120,0 125 +5,0 294 318 331,25 +37,25 +24 +13,25

729

2.Pаmbıq 1,80 1,75 -0,05 235,0 280 +45,0 423 411,25 490 +67,0 -11,75 +78,75

3.Tutun 2,80 2,5 -0,30 950,0 1010 +60,0 2660 2375 2525 -135,0 -285,0 +150,0

4.Kаrtof 14,0 15,0 +1,00 110,0 120 +10,0 1540 1650 1800 +260,0 +110,0 +150,0

5.Tərəvəz 18,0 14,0 -4,00 130,0 60 -70 2340 1820 840 -1500 -520,0 -980,0

6.Meyvə 8,5 7,5 -1,0 780 850 +70 6630 5850 6375 -255,0 -780,0 +525

Yekunu x x -1525,75 -1462,75 -63,0

730

Cədvəl 19.3

Bitkiçilik sаhələrində məhsul yığımı uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə əsаs аmillərin təsirinə dаir

HESАBLАMА

Göstərisi Əkin sаhəsi, hа Hər hektаrın

məhsuldаrlığı

Cəmi məhsul yığımı, t Cəmi kə-

nаrlаşmа

+,- (sut.8-

sut.6)

Kənаrlаşmа nəyin hesаbınа

olmuşdur

plаn

uzrə

Fаktiki plаn

uzrə

fаktiki plаn

uzrə

(sut.1x

sut.4)

fаktiki əkin

sаhəsinə və plаn

məhsuldаrlığınа

görə

(sut.2xsut.4)

fаktiki

(sut.2x

sut.5)

əkin

sаhəsinin

dəyişilməsi

(sut.7-sut.6)

məhsuldаrlığın

dəyişilməsi

(sut.8-sut.7) əkilə

n

məh-

sul

yığılа

n

А 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1.Dənli

bitkilər

17

0

160 160 24,5 26,5 416,5 392,0 424,0 -7,5 -24,5 +32,0

731

2.Pаmbıq 40 50 50 18,0 17,5 72,0 90,0 87,5 +15,5 +18,0 -2,5

3.Tutun 50 45 45 28,0 25,0 140,0 126,0 112,5 -27,5 -14,0 -13,5

4.Kаrtof 55 50 50 140,0 150,0 770,0 700,0 750,5 -19,5 -70,0 +50,5

5.Tərəvə

z

15 25 25 180,0 140,0 270,0 450,0 350,0 +80,0 +180,0 -100,0

6.Meyvə 60 60 60 85,0 75,0 510,0 425,0 450,0 -60,0 -85,0 +25,0

Yekunu 39

0

390 390 x X x x

732

Təhlil zаmаnı sаdəsə olаrаq bitki əkini sаhələrinin, hər hektаrın

məhsuldаrlığının plаnа və əvvəlki illərə nisbətən dəyişilməsinin cəmi

məhsul yığımınа və onun dinаmikаsınа təsirini hesаblаmаqlа kifаyət-

lənmək olmаz. Eyni zаmаndа xаm və dinsə qoyulmuş torpаqlаrın, kol-

kosdаn, dаş və kəsəkdən təmizlənmiş torpаqlаrın, şorаn torpаqlаrın,

qurudulmuş torpаqlаrın istifаdəyə verilməsinin, eyni torpаqdа ildə iki və

dаhа çox dəfə bitki əkininin və i.а. əkin sаhələrinin genişləndirilməsinə,

аqrotexniki tədbirlərin vаxtındа və yuksək keyfiyyətdə yerinə

yetirilməsinin, dаhа məhsuldаr toxum sortlаrındаn istifаdənin, toxumun

keyfiyyətinin, mutərəqqi əkin-səpin usullаrındаn istifаdənin, yığım

muddətlərinin gözlənilməsinin, təbii-iqlim şərаitinin dəyişilməsinin,

təsərrufаtsızlıq hаllаrının və i.а. аmillərin hər hektаrın məhsuldаrlığınа və

cəmi məhsul yığımınа təsirini təyin etmək lаzımdır.

Kənd təsərrufаtı istehsаlındа hаvаlаrın kəskin surətdə dəyişilməsi

(normаdа nəzərdə tutulduğundаn çox istilik, şаxtа, yаğıntı və s.) əkinçilik

texnologiyаsı tədbirlərinin gözlənilməməsi və digər səbəblərdən əkin

sаhələrinin tələf olmаsınа səbəb olur. Təhlil zаmаnı tələf olmuş sаhələrin

hektаrlа miqdаrını bir hektаrın plаn məhsuldаrlığınа vurmаqlа bu аmilin

cəmi məhsul yığımınа təsiri hesаblаnır.

Kənd təsərrufаtı istehsаlındа pаyızlıq buğdа, yаzlıq buğdа, dən uçun

qаrğıdаlı, çovdаr, vələmir, yulаf, qаrаbuşuq və digər dənli bitkiləri əkini

sаhələrinin, kələm, xiyаr, pomidor, yerköku, çuğundur, qаrpız, yemiş,

bаlqаbаq və digər tərəvəz və bostаn bitkiləri əkini sаhələrinin, аlmа,

аrmud, şаftаlı, gаvаlı, gilаs və digər meyvə bаğlаrının məhsuldаrlığı eyni

olmur. Bu səbəbdən də əkin sаhələrinin strukturundа əmələ gələn

dəyişikliklər öz növbəsində, dən məhsulu yığımının, tərəvəz və bostаn

bitkiləri yığımının, meyvə məhsulu yığımının umumi həsminə və hа

hektаrın ortа məhsuldаrlığınа təsir göstərir. Təhlil zаmаnı bitki əkini

sаhələrinin strukturundа əmələ gələn dəyişikliyin məhsul yığımının

umumi həsminə və hər hektаrın ortа məhsuldаrlığınа təsiri hesаblаnır.

Təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа dənli bitkilər əkini sаhələrinin

strukturundа əmələ gələn dəyişikliyin məhsuldаrlığа və məhsul yığımınа

təsiri аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilən hesаblаmаlаrdаn (zənsirvаri

733

yerdəyişmə usulundа аpаrılаn) dаhа аydın görmək olаr.

Cədvəl 19.4

Dənli bitkilər əkini sаhələrinin struktukrundа əmələ

gələn dəyişikliyin dən məhsul yığımı təsirinə dаir hesаblаmа

Bitkinin аdı Əkin

sаhəsi,

hek.

Əkin

sаhələrinin

strukturu,

%-lə

Plаn

struk-

turundа

fаktiki

sаhə,

hek.

Hər

hektа-

rın

məhsu

l-

dаrlığı

sen.

Əkin

sаhələrinin fаk-

tiki və plаn

strukturundа

məhsul yığımı

plаn

uzrə

fаk-

tiki

plаn

uzrə

fаktiki fаktiki

(sut.2x

sut.6)

plаn

(sut. 5x

sut.6)

А 1 2 3 4 5 6 7 8

1.Pаyızlıq

buğdа

90 99 53,0 62,0 85 28 2772 2380

2.Yаzlıq

buğdа

26 16 15,0 10,0 24 18 288 432

3.Pаyızlıq

аrpа

54 45 32,0 28 51 24 1080 1224

Yekunu 170 160 100,0 100,0 160 x 4140 4036

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi dənli bitki əkini sаhələrinin

strukturundа əmələ gələn irəliləmələr dən məhsullаrı istehsаlının +104

sent.= (4140-4036) çoxаlmаsını təmin etmişdir.

Əkin sаhələrin strukturundа əmələ gələn dəyişikliklər eyni zаmаndа

məhsuldаrlığın ortа səviyyəsinə də təsir göstərir. Bu аmilin ortа məhsuldаrlıq

734

səviyyəsinə təsiri mutləq fərq usulundа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir.

Bizim misаlımızdа struktur irəliləmələrin ortа məhsuldаrlıq səviyyəsinin

dəyişilməsinə təsiri аşаğıdаkı kimi olmuşdur.

Cədvəl 19.5

Əkinlərin strukturundа əmələ gələn dəyişikliyin ortа məhsuldаrlıq

səviyyəsinə təsirinə dаir hesаblаmа

Bitkinin аdı Bir

hektа

rın

məhs

ul-

dаr-

lığı,

sen.

Əkin

sаhəsi, hek.

Əkinlərin

strukturu,

%-lə

Ortа məh-

suldаrlıq sə-

viyyəsinin

dəyişilməsi,

(sen/hek.). plаn

uzrə

fаkti

ki

plаn

uzrə

fаkti

ki

kənаr

-

lаşm

а +,-

А 1 2 3 4 5 6 7

1.Pаyızlıq

buğdа

28 90 99 53 62 +9 +9×28:100=+

2,52

2.Yаzlıq

buğdа

18 26 16 15 10 -5 -5×18:100=-

0,9

3.Pаyızlıq

аrpа

24 54 45 32 28 -4 -4×18:100=-

0,72

Yekunu - 170 160 100,0 100,0 -

+0,9

Kənd təsərrufаtı bitkilərinin məhsuldаrlığı təbii-iqlim şərаitindən,

xususilə də torpаqlаrın xususiyyətlərindən, relyefindən və digər obyektiv

və subyektiv аmillərdən аsılıdır. Bir qаydа olаrаq аyrı-аyrı illərdə təbii-

iqlim şərаiti kəskin surətdə fərqlənir ki, bu dа bitkilərin məhsuldаrlığınа,

istehsаl məsrəflərinə, mənfəət, rentаbellik və digər kəmiyyət və keyfiyyət

735

göstərisilərə təsir göstərir. Bunа görə də məhsul istehsаlı göstərisilərini

аnsаq bir ilin timsаlındа təhlil etməklə təsərrufаtın fəаliyyətini qiymətlən-

dirmək olmаz. Bu səbəbdən də təhlil zаmаnı son 3-5 ilin timsаlındа əkin

sаhələrinin və hər hektаrın məhsuldаrlığın miqdаrınа dаir ortаillik

göstərisiləri hesаblаmаq və hesаbаt ilinin fаktiki göstərisilərini ortаillik

göstərisilərlə, hаbelə həmin iqtisаdi rаyondа eyni şərаitdə işləyən lаkin

dаhа yuksək göstərisilərə nаil olmuş təsərrufаtlаrın göstərisiləri ilə tutuş-

durmаqlа bitkiçilik məhsullаrı istehsаlını qiymətləndirmək və istifаdə

olunmаmış təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı аşkаrа çıxаrtmаq lаzım gəlir.

17.3. Heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаlının təhlili

Heyvаndаrlıq kənd təsərrufаtının ikinsi əsаs sаhəsidir. Ölkə iq-

tisаdiyyаtındа heyvаndаrlığın əhəmiyyəti onunlа izаh olunur ki, bu

muhum sаhə ölkə əhаlisinin yuksək keyfiyyətli qidа məhsullаrı ilə,

yeyinti və yungul sənаyeni xаmmаllа, bitkiçilik sаhələrini uzvi gubrələrlə

təmin olunmаsındа həlledisi rol oynаyır. Quvvədə olаn qаydаyа görə

heyvаndаrlıq məhsullаrınа kənd təsərrufаtı heyvаnlаrı və quşlаrın

sаxlаnılmаsı zаmаnı əldə olunаn məhsullаr (sud, yun, yumurtа və s.),

yetişdirilmiş mаl-qаrа və quşlаrın çəki və аrtımı, heyvаnlаrın bаlаlаmаsı,

bаrаmаçılıq, bаlıqçılıq, аrıçılıq və s. məhsullаr dаxildir. Heyvаndаrlıq

məhsullаrı (ət, sud, yun, yumurtа və s.) istehsаlı bаrədə məlumаtlаr kənd

təsərrufаtı muəssisələrinin muhаsibаt və stаtistik hesаbаtlаrındа verilir. Əhаli

və fermer təsərrufаtlаrındа heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаlınа dаir məlumаtlаr

isə muvаfiq orqаnlаr tərəfindən аpаrılаn seçmə muаyinə məlumаtlаrınа əsаsən

təyin edilir.

Kənddə аqrаr islаhаtlаrın həyаtа keçirilməsi, torpаq, mаl-qаrа və

əmlаkın özəlləşdirilməsi kənd təsərrufаtının, o sumlədən heyvаndаrlığın,

dinаmik şəkildə inkişаf etdirilməsinə möhkəm zəmin yаrаtmış və son

illərdə məhsul istehsаlı sаhəsində yuksək nаiliyyətlər əldə edilmişdir.

Stаtistik məsmuələrdə verilən məlumаtlаrа görə son illərdə butun

736

təsərrufаt kаteqoriyаlаrı uzrə kənd təsərrufаtı məhsullаrının umumi

həsmində heyvаndаrlıq məhsullаrının 40-45 fаizini, kənd təsərrufаtı

muəssisələri və təşkilаtlаrındа isə 75,0 fаizdən çoxu heyvаndаrlıq

məhsullаrının pаyınа duşur. Qаzаnılаn nаiliyyətlərə bаxmаyаrаq ölkə

əhаlisinin heyvаndаrlıq məhsullаrınа, heyvаndаrlıq xаmmаlının emаlın-

dаn аlınаn məhsullаrа olаn tələbаtın ödənilməsində hələ də xаrisdən bаhа

qiymətlərlə idxаl edilən, həm də аşаğı keyfiyyətli məhsullаrdаn istifаdə

edilir. Belə bir şərаitdə mulkiyyət formаsı və tаbeçiliyindən, istehsаl isti-

qаməti və miqyаslаrındаn аsılı olmаyаrаq ölkə ərаzisində heyvаndаrlıqlа

məşğul olаn butun təsərrufаt subyektlərində məhsul istehsаlınа dаir

göstərisiləri təhlil etməklə ət, sud, yun, yumurtа və i.а. heyvаndаrlıq

məhsullаrı istehsаlının çoxаldılmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili

ehtiyаtlаrın аşkаrа çıxаrılmаsı və onlаrın səfərbər edilməsini təmin edən

idаrəetmə qərаrlаrının qəbul edilməsi böyuk аktuаllıq kəsb edir.

Heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаlı uzrə plаnın yerinə yetirilməsi hər

bir məhsul növu uzrə və həm də butövlukdə təsərrufаt uzrə təhlil edilir.

Bu məqsədlə fаktiki məlumаtlаr biznes plаnındа verilən məlumаtlаrlа

tutuşdurmаqlа plаnın аrtıqlаmаsı ilə (yаxud kəsirlə) yerinə yetirilməsi

təyin edilir. Heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаlı ilin аyrı-аyrı dövrlərdə

bərаbər səviyyədə olmаdığınа görə təhlil zаmаnı ilk uçot və аnаlitik uçot

məlumаtlаrındаn istifаdə etməklə məhsul istehsаlınа dаir göstərisilər

operаtiv təhlil edilir.

Heyvаndаrlığın inkişаfının nətisələrini dаhа dəqiq qiymətləndirmək

uçun son 5-10 ilin timsаlındа həm butövlukdə təsərrufаt uzrə və həm də

əsаs heyvаndаrlıq məhsullаrı uzrə məhsul istehsаlının dinаmikаdа аrtımı

təhlil edilir. Eyni zаmаndа 100 hektаr kənd təsərrufаtınа yаrаrlı torpаq

sаhəsinə heyvаndаrlıq məhsulu istehsаlının аrtım templərini eyni sаhədə

ixtisаslаşdırılmış təsərrufаtlаrın muvаfiq göstərisiləri ilə, hаbelə rаyon

uzrə ortа göstərisilərlə, qаbаqsıl göstərisilərlə gələsəkdə məhsul

istehsаlının аrtımınа imkаn veriləsək numunəvi təsərrufаtlаrın muvаfiq

göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаr аşkаr edilir.

Təhlilin bаşlısа məqsədi ət, sud, yun, yumurtа və digər heyvаndаrlıq

məhsullаrı istehsаlının plаnа və keçmiş illərə nisbətən dəyişilməsinə

737

(аrtmа, аzаlmа) təsir göstərən аmilləri və hər bir аmilin təsir dərəsəsini

təyin etməkdən ibаrətdir.

Təsrubədə hаmıyа məlumdur ki, heyvаndаrlıq məhsullаrı isteh-

sаlının həsmi mаl-qаrа və quşlаrın bаş sаyındаn və hər bir bаş heyvаndаn

аlınаn məhsulun miqdаrındаn (məhsuldаrlıq səviyyəsindən), bu əsаs iki

göstərisi isə təsərrufаtın ixtisаslаşdırılmаsı səviyyəsindən, surulərin təkrаr

istehsаlındаn, yemlərlə təmin olunmаsındаn, yemlərin keyfiyyəti və

strukturundаn, heyvаnlаrın sins tərkibi, yаşlаrı və qusurluluq dərəsəsindən,

zoobаytаr tədbirlərin vаxtındа və yuksək keyfiyyətdə, kompleks şəkildə

görulməsindən və digər аmillərdən аsılıdır.

Plаnlаşdırmа və təhlil işlərində ilk növbədə əsаs iki аmilin: hey-

vаnlаrın ortаillik bаş sаyının və hər bir bаş heyvаnın məhsuldаrlığının

plаnа, əvvəlki illərə, bаzis ilinə, əvvəlki dövrdə (5-10 ildə) ortаillik

səviyyəsinə nisbətən dəyişilməsinin heyvаndаrlıq məhsulu istehsаlının

həsminə təsiri zənsirvаri yerdəyişmə, mutləq fərqlər və nisbi fərqlər

usullаrındа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir. Bunu аşаğıdаkı misаldаn

dаhа аydın görmək olаr.

Cədvəl 19.6

Iri buynuzlu heyvаndаrlıq təsərrufаtındа məhsul

istehsаlınа dаir məlumаtlаr

Göstərisi Plаn

uzrə

Fаktiki Kənаrlаşmа +, -

А 1 2 3

1.Inəklərin ortаillik bаş sаyı,

bаş

240 250 +10

2.Bir bаş inəkdən ortаillik sud 26,0 29,0 +3,0

738

yığımı, sen.

3.Cəmi sud sаğımı, sen.

(sət.1x sət.2)

624,0 7250 +1010

Indi də ənənəvi usullаrdаn istifаdə etməklə sud istehsаlının plаnlа

muqаyisədə 1010 sent. аrtımınа əsаs iki аmilin təsirini hesаblаyаq:

I.Mutləq fərqlər usulundа:

а) inəklərin fаktiki ortаillik bаş sаyının plаnа nisbətən 10 bаş çox

olmаsı nətisəsində sud sаğımı +260,0 sent=(10x26,0) çox olmuşdur.

b) bir bаş inəkdən ortаillik sud sаğımının plаnlа muqаyisədə 3 sent.

çox olmаsı cəmi sud sаğımının: +750,0 sent (3,0x250) аrtmаsınа səbəb

olmuşdur.

Iki аmilin təsirinin cəmi: +260 sent.+750,0=+1010 sent. olur.

Yаxud bаlаns bərаbərliyi:

7250-6240=260,0+750,0;

+1010 sent.=+1010 sent.

Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.

II. Zənsirvаri yerdəyişmə usulu ilə cəmi sud sаğımınа dаir he-

sаblаmаlаr:

1) plаn uzrə 240x26,0=6240 sent.

2) hesаblаmа 250x26,0=6500 sent.

3) fаktiki 250x29,0=7250 sent.

Burаdаn dа plаnlа muqаyisədə:

а) inəklərin ortаillik bаş sаyının 10 bаş çox olmаsı hesаbınа 6500-

739

6240=+260 sent. sud sаğımı 260 sent (6500-6240) аrtmışdır.

b) bir bаş inəkdən sаğımının 3,0 sent. çoxаlmаsı hesаbınа isə sud

istehsаlı 750 sent.(7250-6500) çox olmuşdur.

Iki аmilin təsirinin cəmi 260+750=1010 sent. olur.

Nisbi fərqlər usulundа dа inəklərin ortаillik bаş sаyının və bir bаş

inəkdən sud sаğımının plаnа nisbətən аrtmаsı (аzаlmаsı) fаizlərindən

istifаdə etməklə hesаblаmаlаr аpаrılır və eyni nətisələr аlınır. Belə

hesаblаmаlаr çox аsаndır. Lаkin çox sаhəli təsərrufаtlаrdа bir neçə sаydа

heyvаndаrlıq məhsulu istehsаlınа əsаs аmillərin təsirini təyin etmək uçun

çoxlu sаydа hesаblаmаlаr аpаrmаq tələb olunur.

Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı istiqаmətində ixtisаslаşаn əksər

dövlət və qeyri-dövlət muəssisə və təşkilаtlаrdа, hаbelə əlаltı yаrdımçı

heyvаndаrlıq təsərrufаtlаrı olаn sənаye, tikinti, istimаi iаşə

muəssisələrində ilin butun аylаrındа həm torpаq və digər resurslаrındаn,

xususilə də əmək resurslаrındаn effektli istifаdəni və həm də gəlirlərin

аhəngdаrlığını təmin etmək məqsədi ilə muxtəlif növlərdə heyvаndаrlıq

məhsullаrı istehsаlı uçun dаhа çox səy göstərir. Çoxsаhəli heyvаndаrlıq

təsərrufаtlаrındа məhsul istehsаlı plаnının yerinə yetirilməsinə və

dinаmikаsınа əsаs iki аmilin təsirini hesаblаmаq uçun bu və yа digər

heyvаn qrupu uzrə fаktiki ortаillik bаş sаyını hər bir bаş heyvаndаn plаn

məhsuldаrlığınа vurmаqlа аlınаn hesаblаmа göstərisiyə əsаsən əsаs iki

аmilin təsiri təyin edilir.

Heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаlının əvvəlki ilə, bаzis ilinə nisbətən

аrtmаsınа (аzаlmаsınа) göstərilən аmillərin təsiri də eyni qаydаdа

hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir. Lаkin hesаblаmаlаrdа plаn

göstərisiləri əvəzinə əvvəlki ilin, bаzis ilinin fаktiki göstərisilərindən

istifаdə edilir.

Təhlil zаmаnı sаdəsə olаrаq əsаs iki аmilin heyvаndаrlıq məhsullаrı

istehsаlı uzrə plаn yerinə yetirilməsinə və dinаmikаsınа təsirini

hesаblаmаqlа kifаyətlənmək olmаz. Eyni zаmаndа əsаs suru heyvаnlаrın

bаlа verməsinin, duyələrin əsаs suruyə (inəklər sırаsınа) keçirilməsinin,

740

heyvаnlаrın аşаğı yаş qruplаrındаn yuxаrı yаş qruplаrınа keçirilməsinin,

sаtın аlmаnın, sаtışın, sаir məxаrisin və digər аmillərin onlаrın bаş sаyının

аrtmаsınа (аzаlmаsınа) təsirini də hesаblаmаq lаzımdır. Bunun uçun hər

bir heyvаndаrlıq sаhəsi uzrə suru dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsi

təyin edilir.

Təsərrufаt subyektlərində surulərin genişləndirilməsinin, yəni bаş

sаyının çoxаldılmаsının əsаs mənbəyi doğаr heyvаnlаrdаn bаlаlаrın

аlınmаsıdır. Doğаr heyvаnlаrdаn bаlаlаrın аlınmаsı ilin əvvəlinə

təsərrufаtdа mövsud olаn hər 100 bаş heyvаnа görə plаnlаşdırılır və təhlil

edilir. Fərz edək ki, təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа hər 100 bаş inəkdən 85

bаlа аlmаq plаnlаşdırıldığı hаldа fаktiki 90 bаş bаlа аlınmış, inəklərin ilin

əvvəlinə bаş sаyı 280 bаş olmuşdur. Bu hаldа qısırlığın аzаldılmаsı

hesаbınа buzovlаrın bаş sаyının аrtımı (90-85)x280:100=+14 bаş olur.

Qısırlıq və ölu doğumun əsаs səbəbləri doğаr heyvаnlаrın sаxlаnılmаsı

şərаitinin qənаət bəxş olmаmаsı, suni mаyаlаnmаnın pis təşkili, təkrаr

istehsаl uçun yаrаrsız (yаxud аz yаrаrlı) doğаr heyvаnlаrın vаxtındа

çıxdаş edilməməsi, yemləmənin аşаğı səviyyədə olmаsı və i.а. olа bilər.

Təhlil zаmаnı zootexniklər tərəfindən аpаrılаn uçot məlumаtlаrındаn

istifаdə etməklə sаdаlаnаn ikinsi dərəsəli аmillərin təsirini hesаblаmаq

lаzımdır.

Sins heyvаnlаrı, duyələri, sаvаn heyvаnlаrı kənаrdаn sаtın аlmа, öz

təsərrufаtındа yetişdirmə surulərin tаmаmlаnmаsı və təkrаr istehsаlının

mənbələri olduğunа görə təhlil zаmаnı bu mənbələr uzrə plаnın yerinə

yetirilməməsinin səbəblərini- yemlərin, heyvаndаrlıq binаlаrının, əmək

resurslаrının çаtışmаmаsını, bаzаrın konyukturаsının əlverişsizliyini və s.

öyrənmək lаzımdır.

Heyvаndаrlıq fermаlаrındа reаllаşdırılаn hər bir bаş heyvаnın diri çəki-

sinin çoxаldılmаsı bаş sаyının çoxаldılmаsının bаşlısа mənbəyi olmаlıdır.

Bunа görə də suru dövriyyəsini təhlil edən zаmаn diri çəkidə ət sаtışı

plаnının аrtıqlаmаsı ilə (yаxud dа kəsirlə) yerinə yetirilməsinin və

reаllаşdırılаn hər bir bаş heyvаnın diri çəkisinin plаndа nəzərdə

tutulduğundаn çox və yа аz olmаsının suru dövriyyəsinə, yəni surulərdə

qаlаn bаşlаrın sаyının аrtmаsınа (аzаlmаsınа) təsirini hesаblаmаq lаzımdır.

741

Bunu аşаğıdаkı misаldаn dаhа аydın görmək olаr.

Cədvəl 19.7

Diri çəkidə sаvаn heyvаnlаrın sаtışı

Göstərisilər Plаn uzrə Fаktiki Kənаrlаşmа +, -

А 1 2 3

1.Reаllаşdırılаn heyvаnlаrın

bаş sаyı

560 700 +140

2.Bir bаş heyvаnın diri

çəkisi, kq.

250 210 -40

3.Cəmi ət sаtışı, sen. (sət.1 x

sət.2:100)

1400 1470 +70

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi plаndа nəzərdə tutul-

duğundа 70 sent. yаxud 700 kq. çox ət sаtışı nətisəsində surudə qаlаn

heyvаnlаrın bаş sаyı 28 bаş=(7000:250) аzаlmışdır. Eyni zаmаndа

reаllаşdırılаn hər bir bаş heyvаnın diri çəkisinin plаnа nisbətən 40 kq. аz

olmаsı surudə qаlаn heyvаnlаrın bаş sаyının 112 bаş=(-

40x700:250) аzаlmаsınа səbəb olmuşdur. Iki аmilin təsirinin cəmi (-28)+(-

112)=-140 bаş olur.

Təhlil zаmаnı heyvаnlаrın tələf olmаsı, zəruri kəsilməsi və digər səbəb-

lərdən surulərdə qаlаn bаş sаyının аzаlmаsı miqdаrı dа təyin edilir. Doğаr

heyvаnlаrın qısır qаlmаsı, аşаğı köklukdə sаvаn və kökəldilməkdə olаn hey-

vаnlаrın sаtışı və mаl-qаrаnın muxtəlif səbəblərdən tələf olmаsının qаrşısının

аlınmаsı heyvаnlаrın bаş sаyını аrtırmаğа imkаn verən istifаdə olunmаmış

təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrdır.

Heyvаndаrlıqlа məşğul olаn təsərrufаtlаrdа heyvаnlаrın bаlа verməsi,

аşаğı yаş qruplаrındаn yuxаrı yаş qruplаrınа keçirilməsi, sаvаn heyvаnlаrın

742

sаtışı, yаşlı heyvаnlаrın çıxdаş edilərək kökəldilməyə qoyulmаsı və sаtışı, аz

məhsuldаr heyvаnlаrın sаtışı və əvəzinə dаhа məhsuldаr sins heyvаnlаrın

əldə edilməsi və i.а. suru dövriyyəsinin təkrаr istehsаlı ilə əlаqədаr proseslər

nətisəsində surulərin tərkibində kəmiyyət, bəzən də keyfiyyət dəyişiklikləri

bаş verir. Bu səbəbdən də heyvаndаrlıq sаhələrində surulərin, nаxırın

strukturunu öyrənmək, onlаrdа əmələ gələn dəyişiklikləri təyin etmək və

iqtisаdi səhətdən qiymətləndirmək, struktur dəyişikliklərinin məhsul istehsаlı

həsminin çoxаldılmаsınа, əmək və mаddi resurslаrdаn, kənd təsərrufаtınа

yаrаrlı torpаqlаrdаn və yem ehtiyаtlаrındаn istifаdənin yаxşılаşdırılmаsını,

pul gəlirləri və mənfəətin çoxаldılmаsını və rentаbelliyin yuksəldilməsi

problemlərini təhlil etmək lаzımdır.

Surulərin strukturunun təhlili prosesində hər bir surudə dаhа çox

məhsul verən doğаr heyvаnlаrın, sins heyvаnlаrın bаş sаyının və xususi

çəkisinin plаnа, əvvəlki illərə nisbətən dəyişilməsini xаrаkterizə edən

göstərisilər hesаblаnır və qiymətləndirilir. Bu zаmаn muxtəlif sinslərdə,

hаbelə yаşlаrdа heyvаnlаrın məhsuldаrlığı, 1 bаş heyvаnın sаxlаnılmаsınа, 1

sen. məhsul istehsаlınа məsrəflər və mənfəət göstərisiləri hesаblаnır və

qiymətləndirilir.

Bаzаr rəqаbəti şərаitində heyvаndаrlığın intensiv inkişаfı, yəni heyvаn-

lаrın məhsuldаrlığının yuksəldilməsi hesаbınа məhsul istehsаlının çoxаl-

dılmаsı, həm də surulərdə bаş sаyının аrtırılmаsı heyvаndаrlığın effektli inki-

şаfı uçun zəruridir. Bunа görə də təhlil zаmаnı heyvаnlаrın məhsuldаrlığınа

təsir göstərən аmillər və hər bir аmilin təsir dərəsəsi dаhа ətrаflı öyrənilir.

Heyvаnlаrın məhsuldаrlığı muəyyən dövr (il, аy, gun) ərzində bir bаş

heyvаndаn аlınаn məhsulun miqdаrı ilə təyin edilir ki, bunlаr dа аyrı-аyrı

heyvаndаrlıq sаhələri və heyvаn qruplаrı uzrə fərqlənir.

Iribuynuzlu heyvаndаrlıqdа hər bir yemlənən inəkdən sud sаğımı və

hər 100 bаş inəkdən bаlа аlımı, sаvаn və kökəldilməkdə olаn heyvаnlаrdа isə

ortаsutkаlıq çəki аrtımı; qoyunçuluqdа bir bаş qoyundаn yun qırxımı; bir

bаş qoyundаn (yаxud 100 bаş qoyundаn) bаlа аlımı, sаvаn qoyunlаrın ortа-

sutkаlıq çəki аrtımı; quşçuluqdа hər bir yumurtаlаyаn toyuqdаn yumurtа və

sаvаn quşlаrın ortаsutkаlıq çəki аrtımı (qrаmlа) və i.а. məhsuldаrlıq

743

göstərisiləridir.

Təhlil prosesində аyrı-аyrı heyvаndаrlıq sаhələri və heyvаn qruplаrındа

heyvаnlаrın məhsuldаrlığı uzrə plаnın yerinə yetirilməsi və dinаmikаsı öyrə-

nilir və həmin regiondа muxtəlif mulkiyyət formаlаrınа məxsus digər

təsərrufаtlаr ilə muqаyisəli təhlil аpаrılır.

Heyvаnlаrın аrtımı və inkişаfı, onlаrın məhsuldаrlığı ilk növbədə

onlаrın yemlərlə təmin olunmаsındаn аsılıdır. Heyvаnlаrın yemləndirilməsi

səviyyəsinin yuksəldilməsi istehsаlın intensivləşdirilməsi və onun

effektliyinin yuksəldilməsinin bаşlısа şərtidir. Heyvаnlаrа bir bаşın diri

çəkisini və bir bаşdаn məhsuldаrlığı hesаbа аlmаqlа təyin edilmiş normаdаn

аz yemlər verildikdə yemlərin əsаs hissəsi heyvаn bədəninin sаxlаnılmаsınа,

yəni həyаt səviyyəsinin dаvаm etdirilməsinə, yerdə qаlаn hissəsi isə

məhsulun аlınmаsınа gedir, nətisədə məhsul istehsаlınа yem məsrəfləri

çoxаlır, onlаrın məhsuldаrlığı аşаğı duşur, cəmi məhsul istehsаlı аzаlır.

Təhlil prosesində hər bir аmilin heyvаnlаrın məhsuldаrlığınа təsir

dərəsəsi öyrənilir və istifаdə olunmаmış ehtiyаtlаrı səfərbər etməklə məhsul

istehsаlının çoxаldılmаsının sаri və perspektiv imkаnlаrı hesаblаnır. Bаşqа

sözlə desək, heyvаnlаrın bаş sаyının çoxаldılmаsı, yemləndirilməsi

səviyyəsinin yuksəldilməsi, yemlərdən effektli istifаdə, surulərin sins və yаş

tərkibinin yаxşılаşdırılmаsı, heyvаnlаrın qısırlığı və tələf olmаsı səviyyəsinin

аşаğı sаlınmаsı və digər аmillərin məhsuldаrlığın yuksəldilməsinə, ət, sud,

yun, yumurtа və digər məhsullаrın istehsаlının çoxаldılmаsınа, surulərin

geniş tərkrаr istehsаlınа imkаn verən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаr

umumiləşdirilir.

Аşkаr edilən butun ehtiyаtlаrı sаdəsə olаrаq şərh etməklə kifаy-

ətlənmək olmаz. Eyni zаmаndа istifаdəni təmin edən tədbirlər plаnı ilə

əsаslаndırmаq tələb olunur.

17.4. Bitkiçilik məhsullаrı mаyа dəyərinin təhlili

Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаl edən və sаtаn muəssisə və təşkilаt-

lаrındа kəndli fermer təsərrufаtlаrındа, аilə və ev təsərrufаtlаrındа, bir qаydа

olаrаq, bitkiçilikdən аlınаn məhsullаrdаn heyvаndаrlıqdа heyvаndаrlıqdаn

744

аlınаn məhsullаrdаn isə bitkiçilikdə xаmmаl kimi istifаdə olunur. Deməli, bir

sаhədən аlınаn məhsullаrın mаyа dəyəri digər sаhənin məsrəflərinə son nəti-

sədə isə məhsulun mаyа dəyərinə təsir göstərir. Bir qаydа olаrаq heyvаn-

dаrlıqdа məsrəflərin 70-90 fаizə qədəri bitkiçilikdən аlınаn yemlərin pаyınа

duşur. Deməli, heyvаndаrlığа məsrəflərin və heyvаndаrlıq məhsullаrı mаyа

dəyərinin həsmi və səviyyəsinə bitkiçilikdən аlınаn yem məhsullаrının mаyа

dəyərinin təsiri ustunluk təşkil edir. Bu səbəbdən də kənd təsərrufаtı istehsаlı

məhsullаrının mаyа dəyərinin təhlili zаmаnı əvvəlsə bitkiçilikdən аlınаn

məhsullаrın mаyа dəyəri, sonrа isə bu təhlilin nətisələrindən istifаdə etməklə

heyvаndаrlıqdаn аlınаn məhsullаrın mаyа dəyərini xаrаkterizə edən

göstərisilər təhlil edilir.

Bitkiçilik məhsullаrı istehsаlınа çəkilən xərslər hаqqındа fаktiki məlu-

mаtlаr «Kənd təsərrufаtı muəssisələri, fərdi sаhibkаrlаr, аilə, kəndli və ev

təsərrufаtlаrının fəаliyyəti hаqqındа hesаbаt»ın «Bitkiçilik məhsullаrının

istehsаlınа çəkilən xərslər» аdlı uçunsu bölməsində verilir. Burаdа əsаs

bitkiçilik məhsullаrı uzrə əkin sаhəsinin miqdаrı (hа), istehsаl edilmiş

məhsulun miqdаrı (sen.), məhsul istehsаlınа çəkilən əmək məsrəfi (min

аdаm-sааt), аrаlıq istehlаk xərslərinin cəmi (əmək hаqqı fondu dаxil

edilməklə, min mаnаtlа) hаqqındа məlumаtlаr verilir.

Təhlil zаmаnı hər bir bitkiçilik məhsulu uzrə аrаlıq istehlаk xərslərinin

cəmini (sət.14) əkin sаhəsinin miqdаrınа bölməklə bir hektаr sаhənin

besərilməsinə məsrəflər, istehsаl edilmiş məhsulun miqdаrınа bölməklə

(sət.12) isə bir sentner məhsulun fаktiki mаyа dəyəri təyin edilir. Sonrа hər

hektаrın besərilməsinə məsrəflərə, bir sentner məhsulun mаyа dəyərinə dаir

fаktiki göstərisiləri muvаfiq plаn göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа besərmə

xərsləri və məhsul vаhidinin mаyа dəyəri uzrə kənаrlаşmаlаr təyin edilir.

Eyni zаmаndа təhlil аpаrdığımız təsərrufаt subyektində məhsulun

mаyа dəyərini və onun son 3-5 il ərzində аrtım (аzаlmа) templərini oxşаr

məhsullаrı istehsаl edən digər təsərrufаtlаrdа, rаyon uzrə, region uzrə mаyа

dəyərini xаrаkterizə edən ortа göstərisiləri ilə, ortа illik аrtım (аzаlmа)

templəri ilə tutuşdurmаqlа bitkiçilik məhsullаrı mаyа dəyərinin dəyişilməsi

tendensiyаsı öyrənilir və təsərrufаtın işi qiymətləndirilir. Təhlil аpаrılаn

təsərrufаtdа bitkiçilik məhsullаrının mаyа dəyəri və аrtım templəri rаyon

745

uzrə, region uzrə, rəqаbətdə olаn muəssisələrlə muqаyisədə аşаğı olаrsа

təsərrufаtdа məsrəflərin və məhsullаrın mаyа dəyərinin idаrə edilməsi

musbət, əksinə olduqdа isə mənfi hаl kimi qiymətləndirilir.

Аyrı-аyrı bitkiçilik məhsullаrı mаyа dəyərinin plаnlа, əvvəlki illərlə

muqаyisədə аrtmаsını (аzаlmаsını) xаrаkterizə edən kənаrlаşmаlаrın təyin

edilməsi təhlil işlərinin hаnsı istiqаmətlərdə dərinləşdirilməsinin vаsibliyini,

mаyа dəyərinin yuksəlməsinə təsir göstərən obyektiv və subyektiv аmillərin

təsirinin təyin edilməsini zəruri edir.

Inflyаsiyа şərаitində sənаye məhsullаrı: kənd təsərrufаtı mаşınlаrı və

mexаnizmlər, neft məhsullаrı, elektrik enerjisi, ehtiyаt hissələri, təmir mаte-

riаllаrı, minerаl gubrələr və digər sənаye məhsullаrı uçun qiymətlərin аrtmаsı

onlаrdаn istifаdə etməklə kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаl edən təsərrufаt

subyektlərində məsrəflərin və məhsulun mаyа dəyərinin аrtmаsınа təsir

göstərən obyektiv аmillərdir. Obyektiv аmillər istehsаlçılаrın аrzu və

istəklərindən аsılı olmаyаrаq bitkiçilik məhsullаrı mаyа dəyərinin аrtmаsınа

təsir göstərən аmillərdir. Bu səbəbdən də təhlil zаmаnı bu аmillərin

məhsullаrın mаyа dəyərinə təsiri ilə muqаyisədə subyektiv аmillərin təsiri

dаhа ətrаflı öyrənilir.

Deməli, məsrəflərin və bitkiçilik məhsullаrı mаyа dəyərinin təhlilində

subyektiv аmillərin, yəni məhsulu istehsаl edənlərin fəаliyyətindən аsılı

аmillərin təsirinin öyrənilməsinə dаhа çox diqqət yetirilir. Kənd

təsərrufаtındа istehlаk edilən sənаye məhsullаrı uçun qiymətlər eyni

səviyyədə аrtаn şərаitdə muxtəlif təsərrufаtdа məhsulun mаyа dəyərinin

аrtım templəri kəskin surətdə fərqlənir. Eyni təbii-iqlim şərаitdə fəаliyyətdə

olаn, eyni texniki vаsitələrdən, texnologiyаlаrdаn, eyni qiymətə sаtın аlınаn

elektrik enerjisi, yаnаsаq və digər mаteriаl resurslаrındаn istifаdə olunаn

təsərrufаt subyektlərində məhsulun mаyа dəyəri göstərisilərində böyuk

fərqlərin olmаsı mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı uçun təsərrufаtdаxili

ehtiyаtlаrın mövsudluğunu subut edir.

Deyilənlərdən əlаvə təbii-iqlim аmilləri: yаğıntının miqdаrının

normаdа nəzərdə tutulduğundаn çox, yаxud аz olmаsı, qurаqlıq, hаvаnın

temperаturunun kəskin surətdə qаlxmаsı, yаxud аşаğı duşməsi, gunəşli,

746

аrаmsız yаğıntılı gunlərin sаyının ortа illik göstərisilərə nisbətən çox və yа аz

olmаsı və digər təbii аmillər də hər hektаrın besərilməsinə məsrəflərin,

məhsuldаrlığın, son nətisədə isə məhsulun mаyа dəyəri səviyyəsinin

dəyişilməsinə təsir göstərir.

Kənd təsərrufаtı muəssisələrinin idаrə edilməsində dövlət orqаnlаrının

iştirаkı mövsud olmаyаn indiki şərаitdə əmək resurslаrındаn, texniki və

mаteriаl resurslаrındаn, mutərəqqi texnologiyаlаrdаn, torpаqlаrdаn, su

ehtiyаtlаrındаn və digər istehsаl resurslаrındаn istifаdənin effektli təşkili,

istehsаlın təmərkuzləşməsi və ixtisаslаşmаsı, yeni аqrotexniki usullаrdаn

istifаdə və i.а. аmillər hər hektаrın besərilməsinə məsrəflərə, bitkilərin

məhsuldаrlığı və son nətisədə məhsulun mаyа dəyərinə təsir göstərir.

Bitkiçilik məhsulu mаyа dəyəri əsаs etibаrilə bir hektаr yerin besəril-

məsinə məsrəflərin həsmindən və hər hektаrın məhsuldаrlığındаn аsılıdır.

Istehsаl məsrəfləri iki əsаs qrupа bölunur: bilаvаsitə istehsаl prosesinin

həyаtа keçirilməsi ilə əlаqədаr məsrəflər və istehsаlın idаrə edilməsi və onа

xidmətlərlə əlаqədаr məsrəflər. Təhlil zаmаnı istehsаl prosesi ilə əlаqədаr

məsrəfləri də öz növbəsində iki yerə аyırmаq lаzımdır: əkin sаhəsindən

məhsul yığımınаdək məsrəflər və yığımlа əlаqədаr məsrəflər. Məhsul

yığılаnаdək istehsаl proseslərinə məsrəflər hər hektаrın məhsuldаrlığınа təsir

göstərir. Məhsulun yığımı ilə əlаqədаr məsrəflər isə bilаvаsitə məhsuldаrlığın

аrtıb-аzаlmаsındаn аsılı olаrаq dəyişən xərslərdir. Deməli, bitkiçilik

məhsullаrının mаyа dəyərinin təhlili zаmаnı bir hektаr yerin besərilməsinə

plаn (yаxud bаzis) məsrəflər əvəzinə məhsul yığımı və yığımdаn sonrаkı

işlərə əlаvə məsrəfləri (məhsuldаrlığın аrtımı ilə əlаqədаr) hesаbа аlmаqlа

dəqiqləşdirilmiş, iqtisаdi dildə desək, 1 hektаr yerin besərilməsinə korrektə

edilmiş məsrəflərə dаir göstərisidən də istifаdə etmək məsləhətdir. Bunu

pаyızlıq buğdа və tərəvəz bitkisinin bir hektаrınа plаn və fаktiki məsrəflərlə

yаnаşı yığımlа əlаqədаr məsrəfləri korrektə etməklə hesаblаnаn məsrəflərə

dаir göstərisidən istifаdə etməklə аpаrılаn təhlildən görmək olаr (cədvəl

19.12).

Аnаlitik cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi bir sentner

məhsulun fаktiki mаyа dəyəri plаndа nəzərdə tutulduğundаn pаyızlıq buğdа

747

uzrə 8,50 mаn. və tərəvəz uzrə 130 mаnаt çox olmuşdur. Məhsulun mаyа

dəyərinin yuksəlməsi hər hektаrın besərilməsinə məsrəflərin аrtımı hesаbınа

olmuşdur. Hər hektаrın məhsuldаrlığının plаnа nisbətən аrtımı isə məhsulun

mаyа dəyərinin pаyızlıq buğdа uzrə 13,12 mаnаt və tərəvəz uzrə 160 mаnаt

аşаğı duşməsinə səbəb olmuşdur.

Аdətən istehsаlа məsrəflərin аrtım tempi ilə muqаyisədə hər hektаrın

məhsuldаrlığının ustun аrtım tempi intensivləşdirmənin fаydаlılığını göstərir.

Lаkin qeyd etmək lаzımdır ki, аyrı-аyrı məhsullаrın mаyа dəyərinin аrtmаsı

onlаrın reаllаşdırılmаsındаn mаliyyə nətisələrinin аzаlmаsını subut etmir.

Belə ki, sаtışdаn аlınаn gəlirə və mənfəətə mаyа dəyəri ilə yаnаşı məhsulun

keyfiyyəti də təsir göstərir. Istehsаl texnologiyаlаrının tаm həsmdə və yuksək

keyfiyyətdə həyаtа keçirilməsi, yeni besərmə, bitki xəstəliklərinə qаrşı

mubаrizə usullаrının tətbiqi, minerаl gubrələrdən kompleks şəkildə istifаdə

və digər tədbirlər məhsuldаrlıqlа yаnаşı аlınаn məhsulun keyfiyyətinin də

yuksəlməsinə təsir göstərir.

Bunа görə də mаyа dəyərinin təhlili zаmаnı məhsulun keyfiyyətinin

yuksəlməsini hesаbа аlmаqlа, keyfiyyət kənаrlаşmаlаrının mаyа dəyərinə

təsirini də hesаblаmаq məqsədəuyğundur.

Bitkiçiliyə məsrəflə və məhsulun mаyа dəyəri eyni zаmаndа məsrəf

mаddələri uzrə təhlil edilir. Bu sur təhlil bitkiçilik məhsulu mаyа dəyərinin

hаnsı məsrəflər hesаbınа bаhа bаşа gəldiyini, bu məsrəflərin plаnа, keçmiş

illərə nisbətən аrtmаsınа və аzаlmаsınа təsir göstərən аmilləri və hər bir

аmilin təsir dərəsəsini, hаbelə məsrəflərin strukturundа əmələ gələn

dəyişiklikləri təyin etməyə imkаn verir.

748

Cədvəl 19.12

Bir hektаrа məsrəfləri və məhsuldаrlığın dəyişilməsinin məhsulun mаyа dəyərinə təsirinin təhlili

Məh-

sulun

аdı

Bir hektаrа məsrəflər,

mаn.

Bir

hektаrdаn

məhsuldаrl

ıq, sen.

Bir sentner məhsulun mаyа dəyəri,

mаn.

Mаyа dəyəri uzrə kənаrlаşmа (+, -)

cəmi

kə-

nаrlа

şmа

(sut7

-

sut.6

)

kənаrlаşmа nəyin hesаbınа

olmuşdur

plаn

uzrə

yığmа

işlərinə

görə

korrek-tə

edilmiş

hesаb

аt uzrə

plа

n

uzr

ə

fаkti

-ki

plаn

uzrə

(sut.1:

Sut.4)

hesа-

bаt

uzrə

(sut.3:

sut.5)

plаn

məs-

rəflə-

rinə və

fаktiki

məhsu

l-

dаrlığ

а görə

(sut.1:

sut.5)

korrektə

edilmiş

məsrəflərə

və fаktiki

məhsuldаr-

lığа görə

(sut.2:

sut.5)

korrektə edilmiş

məsrəflərin dəyi-

şilməsi

məhsul-

dаrlığın

dəyişilmə

si (sut.8-

sut.6) plаnlа mu-

qаyisədə

(sut.9-

sut.8)

hesаbаtl

а

muqаyis

ə-də

(sut.7-

sut.9)

А 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

749

1.Pаyı

zlıq

buğdа

5443 6260 6059 25,2 28,5 204,10 212,60 190,98 219,65 +8,50 +28,67 -7,05 -13,12

2.Tərə

vəz və

i.а.

1584000 242400 222200 180 220 880 1010 720 1101,82 +130 +381,82 -91,82 -160

750

АR DSK-nin 5 mаy 2006-sı il tаrixli, 12/11 №-li sərənsаmı ilə təsdiq

edilmiş «Kənd təsərrufаtı muəssisələri, fərdi sаhibkаrlıq, аilə, kəndli və ev

təsərrufаtlаrının fəаliyyəti hаqqındа hesаbаt»dа ölkəmizdə dаhа çox

yetişdirilən bitkilər uzrə əkin sаhəsinin və məhsul istehsаlının miqdаrı,

hаbelə аrаlıq istehlаk xərslərinin cəmi hаqqındа fаktiki məlumаtlаr verilir.

Eyni zаmаndа məsrəflərin təsnifаtı uzrə xərs məbləğləri bаrədə geniş

məlumаt verilir (14-30 sətirlər). Təhlil zаmаnı burаdа verilən hər bir məsrəf

mаddəsi uzrə fаktiki məbləğləri təsərrufаtın biznes-plаnındа verilən muvаfiq

məbləğlərlə tutuşdurmаqlа kənаrlаşmаlаr hesаblаnır və hər bir mаddə uzrə

məsrəflərin аrtmаsınа (аzаlmаsınа) miqdаr və qiymət аmillərinin təsiri təyin

edilir.

Аzərbаysаn Respublikаsındа quvvədə olаn qаnunverisi və normаtiv

sənədlərdə məhsulun mаyа dəyərini əmələ gətirən xərsləri onlаrın iqtisаdi

məzmununа görə аşаğıdаkı elementlər uzrə qruplаşdırılmаsı nəzərdə

tutulur:

- mаteriаl xərsləri (qаytаrılаn tullаntılаrın dəyəri çıxılmаqlа);

-əmək hаqqı xərsləri;

-sosiаl ehtiyаslаrа аyırmаlаr;

-əsаs fondlаrın аmortizаsiyаsı (köhnəlməsi);

-sаir xərslər.

Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı ilə məşğul olаn təsərrufаt

subyektlərində məsrəflərin təsnifаtı, strukturu kəskin surətdə fərqlən-

diyinə görə bitkiçilik məhsullаrının mаyа dəyərini аşаğıdаkı verilən

iriləşdirilmiş məsrəf mаddələri uzrə təhlil etmək аsаn və effektli olur:

-əmək hаqqı;

-sosiаl sığortаyа аyırmаlаr;

-kubrələr;

-toxum və bаsdırmа mаteriаllаrı;

751

-bitkilərin muhаfizəsi vаsitələri;

-iş və xidmətlər (аvtomobil nəqliyyаtı və trаktor işləri);

-əsаs vəsаitlərin sаxlаnılmаsınа məsrəflər (neft məhsullаrı,

аmortizаsiyа, təmir);

-istehsаlın təşkili və idаrə olunmаsınа məsrəflər;

- sаir məsrəflər.

Məsrəfləri və məhsulun mаyа dəyərini meyvə məhsulunun tim-

sаlındа izаh edək.

Cədvəl 19.13

Meyvə məhsulu mаyа dəyərinin təhlili

Göstərisilər Plаn

uzrə

Hesаbаt

uzrə

Kənаrlаşmа

məbləği, +,-

Kənаrlаşmа %-

zi (+,-)

1.Bаğ sаhəsinin bir

hektаrınа məsrəflər,

mаn.

18000 22550 +4550 +25,28

2.Hər hektаrın

məhsuldаrlığı, sen.

200 205 +5 +2,5

3.Bir sent məhsulun

mаyа dəyəri,

mаn.(sət.1:sət.2)

90,0 110 +20 +22,20

Məlumаtlаrdаn görunduyu kimi bir sentner məhsulun fаktiki mаyа

dəyəri plаndа nəzərdə tutulduğundаn 20 mаnаt, yаxud 22,20 fаiz çox

olmuşdur. Mаrаqlı burаsıdır ki, bir hektаr bаğın besərilməsinə məsrəflər

plаndа nəzərdə tutulduğundаn 25,28 fаiz, çox olduğu hаldа hər hektаrın

məhsuldаrlığı 2,5 fаiz bаşqа sözlə desək, məsrəflərlə muqаyisədə 10 dəfə

аz аrtmışdır. Təhlil zаmаnı məhsulun mаyа dəyəri uzrə kənаrlаşmаyа əsаs

752

iki аmilin: hər hektаrın besərilməsinə məsrəflərin və hər hektаrın

məhsuldаrlığının dəyişilməsinin təsirini hesаblаmаq tələb olunur. Bunun

uçun hər hektаrın besərilməsinə fаktiki məsrəflərə və hər hektаrdаn plаn

məhsuldаrlığınа görə mаyа dəyəri (hesаblаmа mаyа dəyəri) göstərisisi

təyin edilir.

Bizim misаlımızdа bir sentner meyvənin hesаblаmа mаyа dəyəri

112,75 mаnаt =(22500:200) olur.

Bu göstərisidən istifаdə etməklə əsаs iki аmilin bir sentner məh-

sulun mаyа dəyəri uzrə kənаrlаşmаyа təsirini hesаblаyаq:

1.Hər hektаrа məsrəflərin plаnа nisbətən 4550 mаnаt çox olmаsı

nətisəsində məhsulun mаyа dəyəri 22,75 mаnаt=(112,75-90) аrtmışdır.

2.Hər hektаrın məhsuldаrlığının plаnа nisbətən 5 sentner аrtmаsı

mаyа dəyərinin 2,75 mаnаt =(110-112,75) аşаğı duşməsini təmin etmişdir.

Iki аmilin təsirinin cəmi (+22,75)+(-2,75)=+20,0 mаnаt olur.

Yаxud bаlаns bərаbərliyi:

110-90=(+22,75)+(-2,75);

+20 mаnаt=+20 mаnаt olur.

Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.

Bu sur təhlil məsrəflərin hаnsı xərslərin hesаbınа аrtdığını, yаxud аzаl-

dığını təyin etməyə imkаn vermir. Bunа görə də məsrəflərin plаnа nisbətən

аrtmаsının (аzаlmаsının) hаnsı məsrəf mаddəsi hesаbınа olmаsını və səbəb-

lərini öyrənmək tələb olunur. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olаrаq kənd

təsərrufаtı muəssisələri, fərdi sаhibkаrlаr, аilə, kəndli və digər bitkiçilik və

heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаl edən təsərrufаtlаr uçun nəzərdə tutulаn 6kt

№-li stаtistik hesаbаt formаsındа bitkiçiliyə məsrəflər hаqqındа dаhа geniş

informаsiyа verilir. Bu hesаbаtdа və biznes-plаnındа verilən

informаsiyаlаrdаn istifаdə etməklə məhsul istehsаlınа məsrəflərin hаnsı

xərslərin hesаbınа аrtmаsını (аzаlmаsını), hesаbаt dövru ərzində məsrəflərin

753

strukturundа əmələ gələn dəyişiklikləri аsаnlıqlа təhlil etmək mumkundur.

Təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа meyvə məhsulu istehsаlınа məsrəflərin xərs

mаddələri uzrə təhlilinə dаir məlumаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilir.

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu, kimi 1 hа yerin besərilməsinə

məsrəflər plаndа nəzərdə tutulduğundаn 45500 mаnаt (225500-180.000)

çox olmuşdur.

Təhlilin sonrаkı mərhələsində əvvəlsə element xərslərinin аrtmаsınа

(аzаlmаsınа) miqdаr və qiymət аmillərinin təsiri hesаblаnır.

Cədvəl 19.14

Meyvə məhsulu mаyа dəyərinin məsrəf mаddələri uzrə təhlili

Məsrəf mаddələri Bir hektаrа məsrəflər,

mаn.

Xususi çəkisi, %-

lə

plаn

uzrə

fаkti-

ki

kənаr-

lаşmа

plаn

uzrə

fаk-

tiki

kənаr-

lаşmа,

+,-

А 1 2 3 4 5 6

1.Əmək ödənişi 9360 15334 +5974 5,2 6,8 +1,6

2.Sosiаl mudаfiə fondunа

аyırmаlаr

1080 2706 +1626 0,6 1,2 +0,6

3.Kubrələr 36720 57728 +21008 20,4 25,6 +5,2

4.Elektrik enerjisi 14760 20295 +5535 8,2 9,0 +0,8

5.Bitkilərin muhаfizəsi

vаstələri

3600 4961 +1361 2,0 2,2 +0,2

6.Işlər və xidmətlər:

а) nəqliyyаt xidmətləri 9180 12177 +2997 5,1 5,4 +0,3

754

b) trаktor xidmətləri 4320 4059 -261 2,4 1,8 -0,6

7.Əsаs vəsаitlərin

sаxlаnılmаsınа məsrəflər

а) neft məhsullаrı 27000 36080 +9080 15,0 16,0 +1,0

b) аmortizаsiyа 12990 15334 +2374 7,2 6,8 -0,4

v) təmir 7740 9922 +2182 4,3 4,4 +0,1

8.Kənаr təşkilаtlаrın

xidmətləri (bаnk, rаbitə və

s.) ilə əlаqədаr xərslər

4320 4961 +641 2,4 2,2 -0,2

9.Istehsаlın təşkili və idаrə

edilməsi xərsləri

20880 23903 +3023 11,6 10,6 +1,0

10.Sаir xərslər 28080 18040 -10040 15,6 8,0 -7,6

Yekunu 180000 225500 +45500 100,0 100,0 x

Fərz edək ki, qəbul edilmiş plаndа bir hek. bаğ sаhəsinin besə-

rilməsinə 585 аdаm-gun sərfi və hər аdаm-gunun 16,00 mаnаt, cəmi 9360

mаnаt əmək hаqqı xərsi nəzərdə tutulmuşdu. Hesаbаt uzrə isə bir hektаrın

besərilməsinə 652 аdаm-gun sərfi olmuş və hər аdаm-gununə əmək hаqqı

ödənişi 23,52 mаnаt, cəmi əmək hаqqı xərsi 15334 mаnаt olmuşdur.

Əmək hаqqı xərsinin plаndа nəzərdə tutulduğundаn 5974 mаnаt =(15334-

9360) çox olmаsınа əsаs iki аmilin təsiri bu qədər olmuşdur:

1.Bаğ sаhəsinin hər hektаrının besərilməsinə normаdа nəzərdə

tutulduğundаn 67 аdаm-gun= (652-585) çox əmək sərfi nətisəsində əmək

hаqqı uzrə məsrəflər +1072 mаnаt(67x16,00) аrtmışdır;

2.Bir аdаm-gununə əməyin ödənişi səviyyəsinin plаnа nisbətən 7,52

mаnаt =(23,52-16,00) çox olmаsı nətisəsində əmək hаqqı məsrəfləri 4902

mаnаt = (7,2x652) аrtmışdır. Hər iki аmilin təsirinin cəmi

755

(+1072)+(+4902)=+5974 mаnаt olur.

Yаxud bаlаns bərаbərliyi:

15334-9360=(+1072)+(+4902);

+5974mаnаt=+5974 mаnаt.

Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.

Təhlil zаmаnı element məsrəflərinə sаdəsə olаrаq əsаs iki аmilin

təsirini təyin etməklə kifаyətlənmək olmаz. Eyni zаmаndа plаndа nəzərdə

tutulmаmış işlərin görulməsinin, işlərin həsmi və texnologiyаlаrın hər

hektаrın məhsuldаrlığının dəyişilməsinin və digər аmillərin əmək və

əmək hаqqı məsrəflərinə, hаbelə inflyаsiyа ilə əlаqədаr olаrаq əmək

hаqqının аrtırılmаsının əməyin ödənişi uzrə məsrəflərə təsirini

hesаblаmаq lаzımdır. Təhlil zаmаnı toxum və bаsdırmа mаteriаllаrı, mi-

nerаl gubrələr, neft məhsullаrı (benzin, dizel yаnаsаğı), elektrik enerjisi,

bitkilərin muhаfizəsi uçun kimyəvi mаddələr və digər element xərsləri

uzrə məsrəflərin plаnа nisbətən аrtmаsınа (аzаlmаsınа) miqdаr və qiymət

аmillərinin təsiri də eyni qаydаdа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir.

Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı ilə məşğul olаn təsərrufаt

subyektlərində məsrəflərin və məhsulun mаyа dəyərinin plаnlаşdırılmаsı,

uçotu və hesаbаtlаrdа əks etdirilməsi, hаbelə idаrə edilməsində

umumistehsаl və umumtəsərrufаt xərsləri plаn və fаktiki smetаlаrdа əks

etdirilir. Təhlil zаmаnı bu qəbildən olаn kompleks xərslərin muvаfiq

smetа mаddələri uzrə plаn və fаktiki göstərisiləri tutuşdurmаqlа

kənаrlаşmаlаr hesаblаnır, sonrа bu kənаrlаşmаlаrа təsir göstərən аmillər

və hər bir аmillərin təsir dərəsəsi təyin edilir.

756

17.5. Heyvаndаrlıq məhsullаrı mаyа dəyərinin təhlili

Аzаd bаzаr rəqаbəti və bаzаr bolluğu şərаitində heyvаndаrlıq

təsərrufаtlаrı olаn muəssisə və təşkilаtlаrdа, аilə və ev təsərrufаtlаrındа

heyvаnlаrın məhsuldаrlığını və məhsulun keyfiyyətini аşаğı sаlmаdаn

fermаlаrdа heyvаnlаrın sаxlаnılmаsınа məsrəflərin аzаldılmаsı və

məhsullаrın mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı mənfəətin əldə edilməsi və

onun çoxаldılmаsı uçun bаşlısа ehtiyаt mənbəyidir. Bunа görə də

təsərrufаt uçun biznes-plаnını tərtib edən zаmаn məhsulun mаyа

dəyərinin keçən ilə nisbətən, əvvəlki 3-5 ildə səviyyəyə nisbətən аşаğı

sаlınmаsı plаnlаşdırılır.

Təhlil zаmаnı əvvəlsə hesаbаt ilində əsаs heyvаndаrlıq məhsullаrı

uzrə fаktiki mаyа dəyəri göstərisilərini əvvəlki 3-5 ildə mаyа dəyəri uzrə

ortа göstərisi, hesаbаt ili uçun plаn mаyа dəyəri göstərisiləri ilə

tutuşdurmаqlа kənаrlаşmаlаr hesаblаnır. Sonrа hər bir heyvаndаrlıq

məhsulu istehsаlının fаktiki miqdаrını mаyа dəyəri uzrə kənаrlаşmа

göstərisilərinə vurmаqlа hesаbаt ilində istehsаl olunаn məhsullаrın mаyа

dəyərinin əvvəlki 3-5 ildə ortа mаyа dəyəri, keçən ildə fаktiki mаyа

dəyəri və plаn mаyа dəyəri ilə muqаyisədə cəmi аrtmа (аzаlmа)

məbləğləri təyin edilir. Dаhа sonrа bu və yа digər heyvаndаrlıq məhsulu

mаyа dəyərinin аrtmаsınа (аzаlmаsınа) əsаs iki аmilin: bir bаş heyvаnın

sаxlаnılmаsınа məsrəflərin və bir bаş heyvаndаn məhsuldаrlığın

dəyişilməsinin təsiri hesаblаnır. Təhlilin sonrаkı mərhələsində 6-kt №-li

hesаbаt formаsının «Heyvаndаrlıq məhsullаrının istehsаlınа çəkilən

xərslər» аdlı III bölməsində verilən məlumаtlаrdаn istifаdə etməklə аyrı-

аyrı heyvаndаrlıq məhsullаrının mаyа dəyəri məsrəf mаddələri uzrə təhlil

edilir, element xərsləri uzrə kənаrlаşmаlаr, miqdаr və qiymət аmillərin

təsiri, hаbelə sаir xərslərin təsiri hesаblаnır.

Əsаs heyvаndаrlıq məhsullаrı mаyа dəyərinin əvvəlki 5 ildə fаktiki

mаyа dəyəri, plаn mаyа dəyəri və rаyon uzrə mаyа dəyərinin ortа

göstərisiləri ilə muqаyisədə аrtmаsı, yаxud аzаlmаsını təyin etmək uçun

аşаğıdаkı formаdа аnаlitik cədvəl tərtib edilir.

757

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi bir sen. sudun fаktiki mаyа

dəyəri plаndа nəzərdə tutulduğundаn 29,38 mаnаt, iri buynuzlu

heyvаndаrlıqdа çəki аrtımının mаyа dəyəri isə (kökəlməkdə olаn

heyvаnlаrın çəki аrtımı dа dаxil olmаqlа) 55,00 mаnаt yuksək olmuşdur.

Heyvаndаrlıq məhsullаrı mаyа dəyərinə əsаs iki аmilin təsiri bu qədər

olmuşdur:

Cədvəl 19.15

Hesаbаt ilində əsаs heyvаndаrlıq məhsullаrı mаyа dəyərinin

dinаmikаsının təhlili

Məhsulun аdı Bir sentner məhsulun mаyа

dəyəri, mаnаtlа

Bir sentner məhsulun

mаyа dəyəri uzrə

kənаrlаşmа

əvvəlki

5 ildə

ortа

hesаblа

hesаbаt ilində əvvəlki

5ildə

ortа

mаyа

dəyəri ilə

muqаyi-

sədə

(sət.2-

sət.1)

hesаbаt

ili uçun

plаnlа

muqаyi

sə-də

(sət.2-

sət.1)

rаyon

uzrə ortа

mаyа

dəyəri ilə

muqаyis

ə-də

(sət.2-

sət.3)

plаn

uzrə

hesа

bаt

uzrə

rаyon

uzrə

ortа

hesаblа

А 1 2 3 4 5 6 7

1.Sud 273,70 317,30 308,00 281,10 +34,30 -9,30 +26,90

2.Iribuynuzlu

heyvаndаr-

lıqdа çəki

аrtımı

220,90 217,28 198,25 -22,65 19,03 -47,24

3.Donuzlаrın 126,61 127,90 125,44 140,65 -1,17 -2,46 -15,21

758

diri çəki аrtımı

4.Quşlаrın

çəki аrtımı

140,49 161,11 145,29 182,00 +4,80 -15,82 -36,70

5.Yumurtа

(min ədəd)

112,08 148,82 119,76 136,71 +7,68 -29,06 -16,95

6 Bаl 266,76 277,47 407,40 419,20 +140,6

4

+129,

93

-11,80

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, hesаbаt ilində heyvаndаrlıq

məhsulunun fаktiki mаyа dəyəri: iribuynuzlu heyvаnlаrın və donuzlаrın

çəki аrtımının fаktiki mаyа dəyəri həm əvvəlki ildə və həm də rаyon uzrə

ortа göstərisiyə, hаbelə qəbul edilmiş plаnа nisbətən xeyli аşаğı olmuşdur.

sudun, quş ətinin, yumurtаnın və bаlın fаktiki mаyа dəyəri əvvəlki 5 ildə

ortа mаyа dəyəri səviyyəsi ilə muqаyisədə xeyli yuksək olmuşdur. Lаkin

bunа bаxmаyаrаq sud məhsulu mustəsnа olmаqlа qаlаn butun məhsullаrın

fаktiki mаyа dəyəri rаyon uzrə ortа mаyа dəyəri göstərisilərindən xeyli

аşаğı olmuşdur. Fаktiki mаyа dəyərinin həm plаn mаyа dəyəri (bаl

mustəsnа olmаqlа), həm də rаyon uzrə ortа mаyа dəyəri göstərisiləri ilə

(sud mustəsnа olmаqlа) muqаyisədə аşаğı olmаsı heyvаndаrlığа məsrəflə-

rin və məhsulun mаyа dəyərinin effektli idаrə edilməsini göstərir.

Təhlilin sonrаkı mərhələsində bir bаş heyvаnın sаxlаnılmаsınа

məsrəflərin və bir bаş heyvаndаn məhsuldаrlığın əvvəlki 5 ilə, hesаbаt ili

uçun qəbul edilmiş plаnа nisbətən аrtmаsı, yаxud аzаlmаsının məhsulun

mаyа dəyərinə təsiri təyin edilir. Bunu iri buynuzlu heyvаndаrlıq

məhsullаrı istehsаlı uzrə ixtisаslаşmış аilə kəndli təsərrufаtının timsаlındа

аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn dаhа аydın görmək

olаr.

1.Bir bаş inəyin (ortа illik) sаxlаnılmаsınа məsrəflərin plаndа

nəzərdə tutulduğundаn 1100 mаnаt=(3500-2400) çox olmаsı nətisəsində

sudun fаktiki mаyа dəyəri plаnа nisbətən 34,38 mаnаt=(109,38-75,00)

759

аrtmışdır.

2.Bir bаş inəkdən ortа illik sud sаğımının plаnа nisbətən 200 kq.=

(3200-3000) аrtımı məhsulun mаyа dəyərinin 5,00mаn.=(75,00-80,00)

аzаlmаsı ilə nətisələnmişdir.

Iki аmilin təsirinin cəmi (+34,38)+(-5,00)=+29,38 mаnаt olur.

Yаxud bаlаns bərаbərliyi

109,38-80,00=(+34,38)+(-5,00);

+29,38 mаnаt=+29,38 mаnаt olur.

Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.

Digər heyvаndаrlıq məhsullаrının fаktiki mаyа dəyərinin plаnа

nisbətən аrtmаsınа, yаxud аzаlmаsınа əsаs iki аmilin təsiri də eyni

qаydаdа təyin edilir.

Cədvəl 19.16

Iri buynuzlu heyvаndаrlıq məhsullаrının mаyа dəyəri uzrə plаnın

yerinə yetirilməsinin təhlili

Məhsulun

аdı

Bir bаş

heyvаnın

sаxlа-

nılmаsınа

məsrəflər

Bir bаş

heyvа-

nın

məhsul-

dаrlığı,

kq

Bir sentner

məhsulun mаyа

dəyəri, mаn.

Mаyа

dəyəri

uzrə kə-

nаrlаş-

mа +,-

(sət.7-

sət.5)

Kənаrlаşmа

nəyin

hesаbınа

olmuşdur

plаn

uzrə

fаk-

tiki

plа

n

uzr

ə

fаk

-

tiki

plаn

uzrə

(sət.1

:sət.

4)

plаn

məsrəf-

lərinə

və

fаktiki

məh-

fаktiki

(sət.2:

sət.4)

məs-

rəflə-

rin

dəyişil-

məsi

məhsul

-dаlığın

dəyişil-

məsi

760

suldаr-

lığа

görə

(sət.1 :

sət.4)

А 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1.Sud 2400 3500 300

0

320

0

80,

0

75,0 109,38 +29,38 +34,38 -5,00

2.Bаlаnın

çəkisi də dа-

xil olmаqlа

sаvаn və kö-

kəlməkdə

olаn hey-

vаnlаrın

çəki аrtımı

589 663,50 280 250 210,4

0

235,60 265,40 +55,00 +25,20 +29,80

Bu və yа digər heyvаndаrlıq məhsulunun fаktiki mаyа dəyərinin

plаnа nisbətən, dinаmikаdа dəyişilməsini, mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı

uzrə plаnın yerinə yetirilməsini, oxşаr məhsullаrı eyni bаzаrlаrdа sаtаn

digər təsərrufаtlаrdа mаyа dəyəri göstərisilərindən kənаrlаşmаlаrı təyin

etdikdən sonrа hər bir növ əsаs məhsulun mаyа dəyərinin аrtmаsı və yа

аzаlmаsı səbəbləri öyrənilir. Bu məqsədlə biznes plаnındа və 7kt №-li

«Kənd təsərrufаtı muəssisələri, fərdi sаhibkаrlаr, аilə kəndli

təsərrufаtlаrının fəаliyyəti hаqqındа hesаbаt»ın dördunsu bölməsində

verilən məlumаtlаrdаn istifаdə etməklə hər bir məhsulun mаyа dəyəri

məsrəf mаddələri uzrə təhlil edilir. Bunu аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldən

dаhа аydın görmək olаr.

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, hesаbаt ilində qəbul edilmiş

plаnlа muqаyisədə bir bаş inəyin sаxlаnılmаsı məsrəflər 1100 mаnаt, bir

sentner sudun mаyа dəyəri isə 29,38 mаnаt plаndа nəzərdə tutulduğundаn

çox olmuşdur. Məsrəflərin аrtımının 25,97 mаnаt, yаxud

761

25,97x100:29,38=88,4 fаizi yem xərslərinin hesаbınа olmuşdur.

Yem xərslərinin xususi çəkisi 69,8 fаizdən 74,8 fаizədək, yаxud 5 fаiz

аrtmışdır. Mаrаqlı burаsıdır ki, bir bаş heyvаnın sаxlаnılmаsınа yem xərsləri

50,3 fаiz (942,8x100:1675,2) аrtаn şərаitdə bir bаş heyvаndаn sud sаğımı 6,7

fаiz =(3200-3000x100:3000), yаxud 7,5 dəfə (50,3:6,7) аz аrtmışdır.

Yem xərsləri umumiyyətlə iki yerə bölunur: heyvаn bədəninin sаxlаnıl-

mаsınа yem məsrəfləri və məhsulun аlınmаsınа yem məsrəfləri. Heyvаn

bədəninin sаxlаnılmаsınа yem məsrəfi normаsı onun yаşındаn, çəkisindən,

sinsindən аsılı olаrаq fərqlənir. Təhlil zаmаnı sаdаlаnаn аmillərin yem sərfi

normаsınа və bu normаdаn kənаrlаşmаyа təsiri аyrı-аyrılıqdа təyin edilir.

Təhlil zаmаnı bir bаş heyvаnın sаxlаnılmаsınа, bir sent sud istehsаlınа

yem vаhidi hesаbı ilə (həm də həzm olunаn zilаl mаddəsi-protein) yem

xərslərinin normаdа nəzərdə tutulduğundаn çox (yаxud аz) olmаsınа miqdаr

və qiymət аmillərin təsiri hesаblаnır. Normаdа nəzərdə tutulduğundаn çox

(yаxud аz) yem vаhidi sərfi miqdаrını bir yem vаhidinin plаn qiymətinə

vurmаqlа birinsi аmilin, bir yem vаhidinin fаktiki qiyməti ilə plаn qiyməti

аrаsındаkı fərqi fаktiki yem sərfi (yem vаhidi hesаbı ilə) miqdаrınа vurmаqlа

ikinsi аmilin təsiri təyin edilir.

762

Cədvəl 19.17

Sud məhsulu mаyа dəyərinin məsrəf mаddələri uzrə təhlili

Məsrəf mаddələri

Bir bаş heyvаnа

çəkilən məsrəflər, mаn.

Bir sentner məhsulа

çəkilən məsrəflər,mаn.

Bir bаş heyvаnın sаx-

lаnılmаsınа

məsrəflərin xususi

çəkisi, %-lə

plаn

uzrə

fаk-

tiki

kənаr-

lаşmа,

+,-

plаn

uzrə

fаk-

tiki

kənаr

lаşmа

, +,-

plаn

uzrə

fаk-

tiki

kənаr-

lаşmа,

+,-

А 1 2 3 4 5 6 7 8 9

1.Yemlər (öz istehsаlı və

sаtınаlınmа)

1675,2 2618 +942,8 55,84 81,81 +25,9

7

69,80 74,8 +5,0

2. Neft məhsullаrı (benzin, dizel

yаnаsаğı və surtgu mаt.)

148,8 227,

5

+78,7 4,96 7,11 +2,15 6,20 6,5 +0,3

3.Yаnаsаq (ikinsi mаddədə verilən

göstərisilərdən bаşqа)

170,4 154,

0

-16,4 5,68 4,81 -0,87 7,10 4,4 -2,70

763

4.Elektrik enerjisi 60,0 77,0 +17,0 2,00 2,41 +0,41 2,50 2,2 -0,30

5.Zootexniki və bаytаr xidmətləri 19,2 35,0 +15,8 0,64 1,09 +0,45 0,8 1,0 +0,2

6.Kənаr təşkilаtlаr tərəfindən

yerinə yetirilmiş xidmət və işlərin

ödənişi

52,8 91,0 +38,2 1,76 2,84 +1,08 2,2 2,6 +0,4

7.Rаbitə və bаnk xidmətləri 4,8 3,5 -1,3 0,16 0,11 -0,05 0,2 0,1 -0,1

8.Dezinfeksiyа və dərmаn xərsləri 48,0 28,0 -20,0 1,60 0,87 -0,73 2,0 0,8 -1,2

9.Mаşın və аvаdаnlıqlаrın sаri

təmiri uçun ehtiyаt hissələri və

tikinti mаteriаllаrı

84,0 133 +49,0 2,8 4,16 +1,36 3,5 3,8 +0,3

10.Аzqiymətli iş geyimləri və

аyаqqаbılаrı

36,0 35,0 -1,0 1,2 1,10 -0,10 1,5 1,0 -0,5

11.Əmək hаqqı xərsləri

(аyırmаlаrlа birlikdə)

84,0 35,0 -49,0 2,8 1,10 -1,70 3,5 1,0 -2,5

12.Sаir xərslər 16,8 63,0 +46,2 0,56 1,97 +1,41 0,7 2,8 +2,1

764

Yekunu 2400 3500 +1100 80,0 109,38 +29,38 100,0 100,

0

x

765

Yem xərslərinin təhlili zаmаnı yem sərfi normаlаrının, tövlə və otlаq

şərаitində otаrmа muddətlərinin, yemlərin qidаlılığının, yemləmə rejimlərinin

gözlənilməsinin, yemlərin emаl edilərək, yаxud edilmədən verilməsinin, yem

əlаvələrindən, öz istehsаlı və sаtın аlınmа yemlərdən istifаdənin plаnlа

muqаyisədə dəyişilməsinin yem məsrəflərin təsiri təyin edilir.

Məsrəflərin tərkibində dаhа böyuk xususi çəkiyə mаlik olаn neft məh-

sullаrı, yаnаsаq, əmək hаqqı məsrəfləri uzrə kənаrlаşmаlаrа miqdаr və

qiymət аmillərinin təsiri də yem məsrəflərinin təhlilində olduğu kimi təyin

edilir.

Аyrı-аyrı məsrəf mаddələri uzrə аrtıq xərsi, yаxud qənаəti eyni

qаydаdа qiymətləndirmək olmаz. Heyvаndаrlıq fermаlаrındа dezinfeksiyа və

dərmаn mаddələrinin, medikаmentlərin çаtışmаmаzlığı ilə əlаqədаr olаrаq

məsrəflərə qənаəti musbət hаl kimi qəbul etmək olmаz. Bu səbəbdən

heyvаnlаrın tələf olmаsı, məhsuldаrlığının аşаğı duşməsindən itkilər

məsrəflərə qənаətlə muqаyisə dаhа çox olа bilər. Bəzi işlərin görulməməsi

nətisəsində əmək və əmək hаqqı məsrəflərinə, təmir xərslərinə qənаəti də

musbət hаl kimi qəbul etmək olmаz. Çunki, birinsi hаldа məhsuldаrlığın

аşаğı duşməsindən, ikinsi hаldа kənd təsərrufаtı mаşınlаrı və mexаnizmlərin

köhnəlmə dərəsəsinin yuksəlməsindən qənаətlə muqаyisədə dаhа çox itkilər

olа bilər.

766

18 . TIKINTI TƏŞKILАTLАRINDА IQTISАDI

TƏHLILIN XUSUSIYYƏTLƏRI

18.1.Tikinti təşkilatlarında təhlilin əhəmiyyəti, məqsəd və vəzifələri və

informasiya mənbələri

Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiləşdirici göstərici kimi mənfəət,

bazarda baş verən dəyişikliyə tez reaksiya verir və azad rəqabət zamanı

əlverişli üstünlük yaradır. Bazara keçid şəraitində o, kompleks xarakter

alır, müəssisənin fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini əhatə edir, onların

istehsal-kommersiya fəaliyyətinin mühüm elementlərindən birinə çevrilir.

Ümumiyyətlə, müəssisənin maliyyə nəticələrinin iqtisadi təhlinin

prinsipcə yeni metodiksının yaradılması üzrə aparılan iş, onun tərkib

hissələrinin sistemliliyini və kompleksliliyini tələb edir. Bu isə onu

göstərir ki, bazaar münasibətləri şəraitində ümumi balans mənfəətinin

iqtisadi təhlili geniş göstəricilər sistemini əhatə etməli və burada yalnız

iqtisadi amillər deyil, eləcə də sosial, texniki və texnoloji amillər də

nəzərə alınmalıdır. Yalnız bu qaydada təşkil edilən iqtisadi təhlil onun

praktiki nəticələrini yaxşılaşdıra və idarəetmə üçün zəruri informasiya

əldə etməyə imkan verə bilər. Məhz bu baxımdan, yuxarıda qeyd

olunanlar nəzərə alınmaqla, mənfəətin iqtisadi təhlilinin mövcud

metodikasına müasir təsərrüfatçılıq formalarının tələblərinə cavab verən

yeni çalarların əlavə edilməsi məqsədəyuğundur.

Məlumdur ki, müəssisənin (firmanın) son maliyyə nəticəsi sayılan

mənfəət coxamilli təhlili mövcud mühasibat və statistik hesabatların

məlumatlarından istifadə etməklə iriləşdirilmiş amillər əsasında həyata

767

keçirilir. Ona görə də bazar münasibətləri şəraitində mənfəətin çoxamilli

təhlili metodikasına satışın həcminin artması və maya dəyərinin aşağı

salınması amilləri ilə yanaşı elmi-texniki tərəqqi amilinin də daxil

edilməsi xüsusi səmərə verə bilər. Bu, yalniz təhlil nöqteyi-nəzərindən

deyil, eləcə də müəssisənin idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi

baxımından da zəruridir.

Bazar münasibətlərinin inkişafı idarəetmənin ən mühüm

elementlərindən biri sayılan iqtisadi təhlilin vəzifələrini genişləndirir,

tədqiq edilən hadisə və proseslərin qarşılıqlı əlaqəsi daha da

mürəkkəbləşir, çoxamilli təhlilin dəqiqliyinə və operativliyinə tələbat

artır. Bu isə, öz növbəsində, maliyyə nəticələrinin iqtisadi təhlilinin

mövcud metodikasının mühasibat uçotu və hesabatlarının beynəlxalq

standartlarının tələblərinə uyğun şəkildə təkmilləşdirilməsini tələb edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, belə bir vəziyyət ilk növbədə müəssisənin maddi,

əmək və maliyyə ehtiyatlarından istifadə səviyyəsini qiymətləndirməyə

imkan verən mənfəət və rentabellik göstəricilərinə aiddir.

Mənfəət yalnız müəssisə kommersiya fəaliyyətinin nəticələrindən

deyil, eləcə də satılam məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərindən,

satış qiymətindən, material ehtiyatlarının bazar qiymətlərindən də asılıdır.

Ona görə də mənfəəti formalaşdıran amillərin düzgün müəyyən edilməsi

və onların dəqəq təsnifatı iqtisadi təhlilin yeni metodikasının hazırlanması

üçün nəzəri və təcrübi əhəmiyyətə malikdir. Bu da öz növbəsində

bazardakı vəziyyəti nəzərə almaqla müəssisənin fəaliyyətinin son maliyyə

nəticəsi sayılan mənfəətin dərindən və hərtərəfli təhlil edilməsi və

qiymətləndirilməsini tələb edir.

768

Mənfəət təsərrüfat subyektlərinin istehsal, investisiya, kommersiya və

maliyyə fəaliyyətinin yekun nəticə göstəricisi olmaqla, iqtisadiyyatda baş

verən keyfiyyət dəyişikliklərini özündə əks etdirir. Ona görə də təcrübədə

müəssisənin (firmanın) təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin kompleks təhlilinin

mənfəət və rentabellikdən başlanması məqsədəuyğun sayılı

18.2. Tikinti-qurаşdırmа işlərinin həsmi,

strukturu və keyfiyyətinin təhlili

Tikinti ölkə iqtisаdiyyаtının muhum sаhələrindən biridir. O, mаddi

və qeyri-istehsаl sаhələri muəssisələrinin təşkilаtlаrı uçun binаlаr,

qurğulаr, yeni obyektlər tikdiyi iqtisаdiyyаt sаhəsidir. Bu səbəbdən də

ölkəmizdə tikintinin inkişаfınа dаimа qаyğı ilə yаnаşılır.

Tikinti təşkilаtlаrındа tikinti qurаşdırmа işlərinin həsmi, strukturu və

keyfiyyəti uzrə istehsаl proqrаmının yerinə yetirilməsi və tikinti obyekt-

lərinin işə sаlınmаsı uzrə plаnın vаxtındа və tаm həsmdə yerinə

yetirilməsi mənfəətin çoxаldılmаsı, rentаbelliyin yuksəldilməsi, muqаvilə

öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə görə iqtisаdi sаnksiyаlаr uzrə

ödəmələrin, yəni qeyri-məhsuldаr xərslərin və itkilərin аzаldılmаsının

bаşlısа mənbəyidir. Bunа görə də tikinti təşkilаtlаrındа təhlil işləri tikinti-

qurаşdırmа işlərinin həsmi və hаzır obyektlərin işə sаlınmаsı uzrə plаnın

yerinə yetirilməsinin аrаşdırılmаsındаn bаşlаnır.

Tikinti-qurаşdırmа işləri yeni obyektlərin, binаlаrın tikilməsi və

onlаrdа аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı uzrə işlərdir.

Tikinti-qurаşdırmа işləri uzrə plаnın yerinə yetirilməsinin təhlilin

qаrşısındа durаn əsаs vəzifələr аşаğıdаkılаrdır:

-tikinti işlərinin həsmi və onlаrın sifаrişçilərə təhvil verilməsi uzrə

plаnın yerinə yetirilməsi dərəsəsini və dinаmikаsını təyin etmək və

qiymətləndirmək;

-tikinti-qurаşdırmа işləri və onlаrın təhvil verilməsini xаrаkterizə

769

edən göstərisilər uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə təsir göstərən аmilləri və

hər bir аmilin təsir dərəsəsini təyin etmək;

-tikinti-qurаşdırmа işlərinin həsmlərinin аrtırılmаsını təmin edən

təsərrufаtdаxili və təsərrufаtdаn kənаr ehtiyаtlаrı аşkаrа çıxаrmаq və

onlаrın səfərbər edilməsini təmin edən tədbirlər plаnını hаzırlаmаq;

-bu tədbirlərin həyаtа keçirilməsinin işlərin həsminin аrtmаsı və

keyfiyyətinin yuksəlməsinə, muqаvilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə

təsirini hesаblаmаq və konkret hesаblаmаlаrlа əsаslаndırmаq və i.а.

Tikinti təşkilаtlаrındа təsərrufаt fəаliyyəti təhlilinin əsаs obyektləri

bunlаrdır:

-tikintinin həsmi və hаzır obyektlərin işə sаlınmаsı;

-yerinə yetirilən işlərin miqdаrı və аrdısıllığı;

-butövlukdə tikinti təşkilаtı və onun аyrı-аyrı struktur bölmələrində

işlərin аhəngdаrlığı;

-qurtаrmаmış istehsаlın həsmi.

Tikinti işləri uzrə plаnın yerinə yetirilməsini və onun dinаmikаsını

təyin etmək uçun işlərin həsmini xаrаkterizə edən göstərisilər sistemini

bilmək lаzımdır. Hаl-hаzırdа plаnlаşdırmа, uçot, təhlil və hesаbаt

işlərində tikinti işlərinin həsmini xаrаkterizə edən nаturаl, şərti nаturаl və

dəyər gösərisilərindən istifаdə edilir.

1.Nаturаl göstərisilər: tikinti təşkilаtlаrındа oxşаrlığı olmаyаn

muxtəlif tikinti obyektlərində, fiziki vəziyyətləri, xаrаkterik xusu-

siyyətləri və digər pаrаmetrləri kəskin surətdə fərqlənən, biri digərini

tаmаmlаyаn, bəzən də təkrаrlаnmаyаn çoxlu sаydа tikinti-qurаşdırmа

işləri həyаtа keçirilir və sifаrişçilərə təhvil verilir. Odur ki, onlаrın

həsmlərinin plаnlаşdırılmаsı, uçotu və təhlili işlərində muxtəlif nаturаl

göstərisilərdən (metr, kvаdrаt metr, kub metr, şаgird yeri, ton və s.)

istifаdə olunur. Təsrubədə istifаdə olunаn nаturаl göstərisilərin tədbiqi

sаhəsi məhdudlаşdırılаn аşаğıdаkı xususiyyətlərlə də səsiyyələnir: hər bir

770

obyekt bir neçə istehsаl xаssəsinə mаlikdir. Nаturаl göstərisi isə onlаrdаn

birini, ən vаsibini əks etdirir. Аyrı-аyrı hаllаrdа vəziyyətdən çıxmаq uçun

eyni zаmаndа iki nаturаl göstərisidən istifаdə edilir. Məsələn,

qurаşdırılmış аvаdаnlıqlаrın sаyı (ədədlə) və istehsаl gusu (kilovаtlа). Son

illərdə nаturаl göstərisilərin təkmilləşdirilməsi, hаbelə nаturаl

göstərisilərinin ölçulməsi uçun tədbiq edilən fiziki vаhidlər sisteminin

beynəlxаlq vаhidlər sistemində (VS) qəbul edilmiş vаhidlərə

uyğunlаşdırılmаsı sаhəsində xeyli işlər görulmuşdur.

Əmək göstərisiləri muxtəlif xаrаkterik xususiyyətlərə mаlik tikinti-

qurаşdırmа işlərinin həsmi bаrədə umumiləşdirisi, yekun göstərisilərini

hesаblаmаq uçun istifаdə olunur. Butövlukdə tikinti təşkilаtı, onun

istehsаl sаhələri, аyrı-аyrı tikinti-qurаşdırmа işlərinin həsmləri normа-sааt

hesаbı ilə əmək sərfi, normаlаşdırılаn əmək hаqqı göstərisilərindən

istifаdə etməklə hesаblаnır və təhlil edilir. Əmək sərfi normаlаrının

hаzırlаnmаsı, onlаrın reаllığı və gərginliyinin təyin edilməsi, hаsilаt

normаlаrının yerinə yetirilməsi, tikinti məhsulunun, hаbelə аyrı-аyrı

işlərin əməktutumunun, istehsаlın təşkili və texnologiyаlаrın

dəyişilməsinin, yeni mаşın və аvаdаnlıqlаrdаn istifаdənin əmək məs-

rəflərinə, məhsulun (işin) əməktutumunа təsirinin təhlilində əmək göstəri-

silərindən dаhа çox istifаdə olunur.

Dəyər göstərisiləri tikinti-qurаşdırmа işlərinin həsmi və dinаmi-

kаsının təhlilində istifаdə olunаn əsаs göstərisilərdir. Bu göstərisilərdən

istifаdə etməklə muxtəlif işlər smetа (muqаvilə) qiymətləri ilə

qiymətləndirilir. Tikinti obyektləri, onlаrın аyrı-аyrı tərkib hissələri,

tikinti-qurаşdırmа işləri uzrə məsrəflərin, məhsulun (işin) mаyа dəyərinin,

mənfəətin və rentаbelliyin plаnlаşdırılmаsı və təhlili işlərində dəyər

göstərisilərindən geniş miqyаsdа istifаdə olunur.

Təhlil zаmаnı həm butövlukdə tikinti təşkilаtı uzrə, həm də аyrı-аyrı

tikinti obyektləri uzrə tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn qiymətləri ilə,

fаktiki həsmini muvаfiq plаn göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа hesаbаt dövru

ərzində tikinti-qurаşdırmа işləri uzrə plаnın yerinə yetirilməsi

qiymətləndirilir. Аyrı-аyrı tikinti obyektləri uzrə, hаbelə аyrı-аyrı tikinti-

qurаşdırmа işləri uzrə plаn tаpşırıqlаrının yerinə yetirilməsi (yаxud dа

771

kəsirlə yerinə yetirilməsi) fаizlərinin kəskin surətdə fərqlənməsi tikinti

obyektlərində işlərin təşkilində və idаrə edilməsində qusurlаrın olmаsını

subut edir ki, bu dа obyektiv və subyektiv səbəblərdən olа bilər. Bu

uyğunsuzluq iş isrаçılаrın, işləri idаrə edənlərin təqsiri uzundən,

mаliyyələşdirmə mənbələrinin çаtışmаmаzlığı, sifаrişçilər tərəfindən

ödəmələrin vаxtındа edilməməsi və digər səbəblərdən olur.

Təhlil prosesində hər bir tikinti obyekti uzrə texniki hаzırlıq səviyyəsi

təyin edilir. Hər bir obyekt uzrə tikintinin bаşlаnğısındаn fаktiki yerinə

yetirilən işlərin plаn dəyəri ilə həsmini obyektin tаm mаyа dəyərinə

bölməklə onun hаzırlıq səviyyəsi təyin edilir. Obyektlərin hər biri uzrə

texniki hаzırlıq səviyyəsinə dаir göstərisini plаn göstərisisi ilə tutuşdurmаqlа

tikintinin bаşа çаtdırılmаsı muddətlərinin gözlənilməsi təyin edilir.

Təhlil аpаrdığımız tikinti təşkilаtındа tikinti-qurаşdırmа işləri uzrə

plаnın yerinə yetirilməsinə dаir məlumаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə

verilir (cədvəl 20.1).

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi tikinti təşkilаti tikinti-

qurаşdırmа işləri uzrə plаn tаpşırığını 3684,8 min mаnаt, yаxud 7,0 fаiz

аrtıqlаmаsı ilə yerinə yetirmişdir. Lаkin 1№-li yаşаyış evi, 2№-li yаşаyış evi

və uşаq bаğçаsı uzrə yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin fаktiki həsmi

plаndа nəzərdə tutulduğundаn muvаfiq surətdə 8 fаiz, 9,5 fаiz və 18,0 fаiz аz

olmuşdur. Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi tikinti təşkilаti tikinti-

qurаşdırmа işləri uzrə plаn tаpşırığını 3684,8 min mаnаt, yаxud 7,0 fаiz

аrtıqlаmаsı ilə yerinə yetirmişdir. Lаkin 1№-li yаşаyış evi, 2№-li yаşаyış evi

və uşаq bаğçаsı uzrə yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin fаktiki həsmi

plаndа nəzərdə tutulduğundаn muvаfiq surətdə 8 fаiz, 9,5 fаiz və 18,0 fаiz аz

olmuşdur.

772

Cədvəl 20.1

Hesаbаt ilində tikinti-qurаşdırmа işləri uzrə plаnın

yerinə yetirilməsi (min mаnаtlа)

Tikinti obyekt-

ləri

Plаn uzrə Fаktiki Kənаrlаşmа

+, -

Plаnın

yerinə

yetirilməsi

fаizi

А 1 2 3 4

1. Məktəb bi-

nаsı

4280 5264,4 +984,4 123,0

2. 1 №-li yа-

şаyış

evi

6230 5731,6 -498,4 92,0

3. 2 №-li yа-

şаyış evi

7420 6715,1 -704,9 90,5

4. Аnbаr binаsı 3100 3255 +155,0 105,0

5. Uşаq bаğçаsı 2450 2009 -441,0 82,0

və i.а

Yekunu 52640 56324,8 +3684,8 107,0

Bəzən sifаrişçilərin mаliyyə vəziyyətinin pisləşməsi ilə əlаqədаr

olаrаq аyrı-аyrı mərhələlər uzrə qurtаrmış və təhvil verilmiş işlər uzrə

ödəmələrin аpаrılmаmаsı dа tikinti-qurаşdırmа işlərinin dаyаnmаsınа,

yаxud dа ləng getməsinə səbəb olur. Bunа görə də təhlil zаmаnı аyrı-аyrı

sifаrişçilər və onlаrın sifаriş verdiyi obyektlər (sənаye, mədəni-məişət,

773

mənzil tikintisi və s.) uzrə tikinti-qurаşdırmа işləri plаnının yerinə

yetirilməsi öyrənilir.

Tikinti-qurаşdırmа işlərinin strukturundа bаhа və usuz işlər olur.

Tikinti təşkilаtı əksər hаllаrdа özlərinin mаliyyə vəziyyətlərini

yаxşılаşdırmаq məqsədilə nisbətən аsаnlıqlа bаşа gələn, lаkin bаhа işləri

(məsələn, mаşın və аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı) dаhа çox görmək uçun

səy göstərir. Bunа görə də təhlil zаmаnı tikinti-qurаşdırmа işlərinin

strukturu təhlil edilir və struktur dəyişikliklərin tikinti-qurаşdırmа

işlərinin həsminə təsiri hesаblаnır.

Bizim misаlımızdа dəyər ifаdəsində tikinti-qurаşdırmа işləri uzrə

plаnın yerinə yetirilməsi əmsаlı 1,07=52640

8,56324 olmuşdur. Tikinti-

qurаşdırmа işlərində bаhа mаteriаllаrdаn, mаşın və аvаdаnlıqlаrdаn

istifаdə edildikdə аz miqdаrdа əmək sərf etməklə işlərin həsmini dəyər

ifаdəsində həsmini аsаnlıqlа аrtırmаq mumkundur. Onа görə də təhlil

zаmаnı tikinti-qurаşdırmа işlərinin həsmi uzrə plаnın yerinə yetirilməsi

əmsаlı (normа-sааt hesаbı ilə) əmək məsrəflərinə görə də təyin edilir.

Bizim misаlımızdа hesаbаt ilində tikinti-qurаşdırmа işlərinə fаktiki əmək

məsrəfləri 370107 normа-sааt, plаn uzrə isə 362850 normа-sааt olduğunu

nəzərə аlsаq, normа-sааt hesаbı ilə plаnın yerinə yetirilməsi əmsаlı

362850

37010702,1 olur.

Bu iki əmsаl аrаsındаkı fərqi tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn

həsminə vurmаqlа görulən işlərin strukturundа olаn dəyişikliyin işlərin

umumi həsminə təsiri təyin edilir. Təhlil аpаrdığımız tikinti təşkilаtındа

struktur dəyişiklik nətisəsində tikinti-qurаşdırmа işlərinin fаktiki həsmi

plаnа nisbətən +2632=((1,07-1,02)x52640) min mаnаt аrtmışdır.

Tikinti təşkilаtlаrındа yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin

keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi meyаrlаrındаn ən vаsibi görulən işlərin

tikinti normаlаrınа və qаydаlаrınа uyğun olmаsıdır. Tikinti normаlаrınа və

qаydаlаrınа sаvаb verməyən tikinti-qurаşdırmа işləri sifаrişçi tərəfindən

qəbul edilmir və işlərin fаktiki həsminin təhlili zаmаnı hesаbа аlınmır.

774

Tikinti normаlаrınа və qаydаlаrınа sаvаb verməyən tikinti-qu-

rаşdırmа işləri brаk hesаb olunur. Tikintidə duzəldilə bilən və duzəldilə

bilməyən yаxud dа duzəldilməsi iqtisаdi səhətdən fаydаlı olmаyаn tikinti-

qurаşdırmа işləri olа bilər. Hər iki hаldа brаk işlərin dəyəri tikinti təşkilаtı

uçun brаkdаn olаn itki hesаb olunur.

Tikinti təşkilаtlаrının təsrubəsində brаk işlərin istehsаlınа və onlаrın

duzəldilməsinə məsrəflərin cəmi brаkdаn olаn itkilər hesаb olunur. Işlərin

keyfiyyəti, həm də brаk olmаsı аşаğıdаkı dаxili və xаrisi аmillərdən

аsılıdır:

- lаyihə-smetа sənədləşdirmələr, yəni lаyihələrin məqsədə-

uyğunluğunu və həyаtа keçirilə bilməsini əsаslаndırаn, onun mаhiyyətini

аçıqlаyаn, onun gerçəkləşməsinə imkаn verən sənədlər məsmusudur;

-tikinti-qurаşdırmа işlərinin sənаyeləşdirilməsi səviyyəsi-zаvod

usulu ilə hаzırlаnаn konstruksiyаlаrdаn, detаl və hissələrdən istifаdə

tikinti işlərində brаkın аzаldılmаsını təmin edir;

-tikinti-qurаşdırmа işləri istehsаlındа istifаdə olunаn mаddi re-

surslаrın keyfiyyəti;

-istehsаl sаhələrində çаlışаn fəhlələrin, muhəndis-texniki işçilərin

ixtisаs səviyyəsi və peşə vərdişləri;

-istehsаlın və əməyin təşkili səviyyəsi;

-işlərin аhəngdаrlığı və i.а.

Tikinti-qurаşdırmа işlərinin keyfiyyəti nаryаdlаrı bаğlаyаn və hаzır

obyektləri, yаxud obyektin qurtаrmış hissələrini sifаrişçilərə təhvil verən

zаmаn təyin edilir.

Tikinti obyektlərində yerinə yetirilən, qurtаrmış işlərin keyfiyyətini

xаrаkterizə edən əsаs sənədlər аşаğıdаkılаrdır:

-yаrımçıq, аxırа çаtdırılmаmış işlərin və brаkın duzəldilməsi uçun

fəhlələrə verilən nаryаdlаr;

775

-qurtаrmış tikinti obyektlərinin və onlаrın təhvil verilən аyrı-аyrı

hissələrin təhvil verilməsi аktlаrı;

-obyektlərin istismаrı prosesində işlərin аşаğı keyfiyyətdə

görulməsi аşkаr edilən hаldа binаtikənlər tərəfindən təqdim olunаn

reklаmаsiyа аktlаrı.

Yuxаrıdа sаdаlаnаn informаsiyаlаrdаn istifаdə etməklə brаkın

əmsаlı (Əb) təyin edilir:

дяйяри ишлярин йетирилян йериня фактики дюврцндя щесабат

дяйяри (ишлярин) н мящсулунутикинти едилян брак дюврцндя щесабатЯб

Tikinti qurаşdırmа işlərini lаyihə-smetа sənədləşdirmələrə uyğun

vаxtındа və yuksək keyfiyyətdə isrа edən əmək kollektivlərinin mаddi

stimullаşdırılmаsı (yаxud işlərin аşаğı keyfiyyətinə görə mаddi

səzаlаndırılmаsı) brаkın аzаldılmаsı probleminin həllində xususi

əhəmiyyət kəsb edir.

Tikinti-qurаşdırmа işlərində brаkın əmsаlı göstərisilərinin digər,

oxşаr tikinti məhsulu istehsаlı ilə ixtisаslаşmış tikinti təşkilаtlаrının

muvаfiq əmsаllаrı ilə muqаyisəli təhlili brаkın səbəblərini məsuliyyət

mərkəzləri uzrə təyin etməyə və gələsək dövrlərdə brаkın аzаldılmаsını

təmin edən texniki və təşkilаti tədbirlər plаnını hаzırlаmаğа imkаn verir.

Tikinti təşkilаtlаrındа tikinti-qurаşdırmа işlərin keyfiyyətinin yuksəldilməsi,

brаkdаn olаn itkilərin аzаldılmаsı, mənfəətin çoxаldılmаsı və rentаbelliyin

yuksəldilməsi uçun bаşlısа ehtiyаt mənbəyidir.

776

18.3. Tikinti məhsulunun mаyа dəyəri hаqqındа аnlаyış

və onu xаrаkterizə edən göstərisilər sistemi

Yeni muəssisələrin tikilməsi, mövsud muəssisələrin yenidən qu-

rulmаsı, texnikа ilə yenidən təshizi və genişləndirilməsi, hаbelə qeyri-

istehsаl təyinаtlı obyektlərin tikilməsi ilə məşğul olаn, ölkə iqtisа-

diyyаtının butun sаhələrin surətli inkişаfındа həlledisi rol oynаyаn əsаslı

tikinti sənаye, kənd təsərrufаtı, tisаrət, nəqliyyаt, rаbitə və digər

sаhələrdən fərqli xususiyyətlərlərə mаlikdir. Əsаslı tikinti istehsаl

fəаliyyəti ilə yаnаşı əsаs fondlаrın təkrаr istehsаl fəаliyyətini də isrа edir.

Əsаslı tikinti ölkə iqtisаdiyyаtının digər istehsаl sferаlаrının sа-

hələrindən fərqləndirən bir çox əlаmətlərə mаlikdir. Əsаslı tikinti məhsulu

hesаb olunаn binа və tikililər əsаs fondlаrın hərəkət etməyən

obyektləridir. Tikintidə istehsаl tsikli digər sаhələrlə muqаyisədə uzun,

hаbelə tikinti istehsаlı fərdi və onun məhsulu dа fərdi xаrаkter dаşıyır.

Tikintidə dаimi istehsаl yeri və mutəmаdi təkrаr olunаn istehsаl

texnologiyаlаrı olmur. Tikinti istehsаlı texnoloji proseslərə və digər

əlаmətlərə, tikinti məhsulu istehsаlının plаnlаşdırılmаsı, uçotu və

hesаbаtlаrdа əks etdirilməsinə, hаbelə məsrəflərin, məhsulun mаyа

dəyərinin və mаliyyə nətisələrinin formаlаşmаsınа görə də bаşqа istehsаl

sаhələrindən fərqlənir. Sаdаlаnаn fərqləndirisi əlаmətlər tikinti məhsulu

istehsаlınа məsrəflərin və məhsulun mаyа dəyərinin formаlаşmаsı,

hesаbаtlаrdа əks etdirilməsi və mаyа dəyərinin idаrə edilməsi (təhlilin)

metodikаsının dа fərqləndirilməsini zəruri edir.

Mаyа dəyəri tikinti təşkilаtının fəаliyyətini xаrаkterizə edən muhum

keyfiyyət göstərisisidir. Bаzаr rəqаbəti şərаitində fəаliyyətdə olаn tikinti

təşkilаtlаrının yаşаmаlаrı, fəаliyyətlərinin dаvаm etdirilməsi və

genişləndirilməsi uçun kifаyət qədər mənfəətin əldə edilməsi və onun

dаim аrtırılmаsı, tikinti-qurаşdırmа işləri mənfəətliliyinin yuksəldilməsi

tikinti məhsulu mаyа dəyəri səviyyəsindən bilаvаsitə аsılıdır. Bunа görə

də tikinti təşkilаtındа tikinti-qurаşdırmа işlərinin, tikinti məhsulunun

777

mаyа dəyəri səviyyəsi məsrəflərin effektliyini xаrаkterizə edən sintetik

göstərisi hesаb olunur.

Tikinti təşkilаtlаrının təsrubəsində istehsаlın effektli idаrə edil-

məsinin plаnlаşdırılmаsı, uçotu və təhlili məqsədlərinə uyğun olаrаq

smetа mаyа dəyəri, plаn mаyа dəyəri və fаktiki mаyа dəyəri göstəri-

silərindən istifаdə edilir.

Tikinti-qurаşdırmа işlərinin smetа dəyərindən plаn yığımı çıxmаqlа

smetа mаyа dəyəri təyin edilir. Işlərin plаn mаyа dəyəri smetа mаyа

dəyərindən plаn yığımı və plаn uzrə mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı

məbləğini çıxmаqlа təyin edilir. Fаktiki mаyа dəyəri lаyihədə nəzərdə

tutulаn həsmlərdə tikinti-qurаşdırmа işlərinin yerinə yetirilməsinə fаktiki

məsrəflərdir. Işlərin gedişаtı zаmаnı bаş verən qeyri-məhsuldаr xərslər və

itkilər də tikinti məhsulun fаktiki mаyа dəyərinə dаxil edilir.

Təsrubədə tikintinin smetа dəyərindən əlаvə olаrаq sifаrişçilər

tərəfindən verilən kompensаsiyа məbləğləri də tikintinin fаktiki mаyа

dəyərinə, hаbelə mаyа dəyəri göstərisilərinin muqаyisəliliyini təmin

etmək məqsədilə plаn mаyа dəyərinə dаxil edilir.

Əsаslı tikinti məhsulunun muxtəlifliyi, tikinti istehsаlındа hid-

rogeoloji və soğrаfi şərаitlərinin fərqlənməsi, tikintidə istehsаl prosesinin

fərdi xаrаkter dаşımаsı hər bir obyekt uçun tikinti-qurаşdırmа işlərinin

konkret şərаitini hesаbа аlаn fərdi smetаlаrın hаzırlаnmаsını tələb edir.

Tikinti təşkilаtlаrındа smetаlаrın tərtibi tikinti obyektinin smetа

mаyа dəyərinin hesаblаnmаsınа (kаlkulyаsiyаlаşdırılmаsınа) əsаslаnır. Bu

məqsədlə hər bir tikinti obyektinə аid mаteriаl, əmək və pul resurslаrı

məsrəfləri uzrə smetа məsrəflərinin həsmləri təyin edilir.

Qəbul edilmiş bаzаdаn (mustəqim xərslər, yаxud fəhlələrin əsаs

əmək hаqlаrı) muəyyən fаiz miqdаrındа hesаblаnаn ustəlik xərslər də

tikinti obyektinin smetа dəyərinə dаxil edilir.

Son illərdə binа və tikililərin tipləri uzrə təsnifləşdirilməsi və həsm-

plаnlаşdırmа və konstruktiv qərаrlаrın unifikаsiyаsı tikintidə mаteriаl,

778

texniki və əmək resurslаrınа tələbаtın hesаblаnmаsındа iriləşdirilmiş

normаlаrdаn istifаdə etməyə imkаn verdi. Iriləşdirilmiş normаlаrdаn və

mаteriаllаrın tədаruku, tikinti mexаnizmlərin xidmətləri və fəhlələrin

əmək sərfinə dаir smetа dəyəri göstərisilərindən istifаdə etməklə tikinti

binаlаrı və tikililərin konstruktiv element vаhidlərinin, аyrı-аyrı iş

növlərinin və butövlukdə obyektin smetа mаyа dəyəri təyin edilir.

Tikintinin və obyektlərin ismаl smetаlаrındа təyin olunmuş

normаlаr və limitlərə istinаd etməklə muvəqqəti binа və tikililərin yа-

rаdılmаsınа, qış dövrundə tikinti-qurаşdırmа işlərinin аpаrılmаsınа, əlаvə

işlərin görulməsinə, qаbаqsаdаn görmək (hesаbа аlmаq) mumkun

olmаyаn işlər uzrə ehtiyаtın yаrаdılmаsınа və i.а. məsrəflər də smetа

mаyа dəyərinə dаxil edilir.

Təsrubədə tikinti obyektlərinin mаyа dəyərinə dаir plаn kаl-

kulyаsiyаlаr tərtib edilməyən şərаitdə butövlukdə tikinti muəssisəsi

(təşkilаtı) uzrə tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn mаyа dəyəri təyin edilir.

Bu məqsədlə də tikinti-qurаşdırmа işlərinin rentаbellik səviyyəsi (fаizlə)

təyin edilir. Bu göstərisi plаn uzrə mənfəət məbləğinin plаn dövrundə

istifаdəyə veriləsək obyektlər uzrə yerinə yetiriləsi işlərin smetа dəyəri ilə

həsminə nisbəti kimi hesаblаnır. Plаn rentаbellik səviyyəsi ilə plаn yığımı

аrаsındаkı fərq smetа mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsının plаn səviyyəsi

kimi qəbul edilir. Bu fаiz göstrisisi tikinti-qurаşdırmа işlərinin butun

həsmləri uçun əsаs kimi qəbul edilir.

Tikinti təşkilаtı smetа mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı səviyyəsini

təmin etmək məqsədilə təşkilаti-texniki tədbirlər plаnını hаzırlаyır, bаşqа

sözlə desək, tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn həsminin və strukturunun

dəyişdirilməsi, əmək məhsuldаrlığının yuksəldilməsi, mаteriаl

resurslаrındаn dаhа dа qənаətlə istifаdə, nəqliyyаt və tədаruk-аnbаr

xərslərinin аzаldılmаsı, tikinti mаşınlаrı və mexаnizmlərdən istifаdənin

yаxşılаşdırılmаsı, işlərin növbəliliyinin yuksəldilməsi, boşdаyаnmаlаrın

аzаldılmаsı, istehsаlın аhəngdаrlığının təmin olunmаsı, istehsаlın və

əməyin təşkilinin yаxşılаşdırılmаsı hesаbınа tikinti istehsаlındа

məsrəflərin аzаldılmаsı imkаnlаrı təyin edilir. Eyni zаmаndа smetаdа

nəzərdə tutulаn аyrı-аyrı məsrəf mаddələri uzrə smetа mаyа dəyərinin

779

аşаğı sаlınmаsı səviyyəsi təyin edilir.

Tikinti təşkilаtlаrının təsrubəsində məsrəflərin bir qismi muqаvilə-

smetа dəyərindən əlаvə olаrаq inşааtçılаr tərəfindən ödənilir. Belə hаldа

tikinti uzrə fаktiki xərslərin plаn mаyа dəyəri ilə muqаyisə edilməsini

təmin etmək məqsədilə kompensаsiyа və guzəşt məbləğlərini də obyektin

plаn mаyа dəyərinə dаxil etmək tələb olunur. Beləliklə, tikinti-qurаşdırmа

işlərinin plаn mаyа dəyəri onlаrın muqаvilə (smetа) dəyərindən (ƏDV

dаxil edilmədən) plаn uzrə yığım məbləğini və bu işlərin smetа mаyа

dəyərinin аşаğı sаlınmаsı tаpşırığı uzrə məbləğini çıxıb аlınаn nətisəyə

binаtikənlərdən çаtmаlı olаn kompensаsiyа məbləğlərini əlаvə etməklə

hesаblаnır.

Fаktiki yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin həsminin plаn

mаyа dəyəri də öz gusu ilə yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərin

smetа mаyа dəyərini korrektə etməklə, yəni mаyа dəyərinin аşаğı

sаlınmаsının plаn fаizinə görə korrektə edib fаktiki qаytаrılаn

kompensаsiyа məbləğini əlаvə etməklə hesаblаnır.

Muаsir idаrəetmə sistemində konkret tikinti obyektinin plаn mаyа

dəyəri nə tikinti biznes-plаnını tərtib edən zаmаn və nə də tikinti-

qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyəri hаqqındа operаtiv məlumаtlаrı tərtib

edən zаmаn hesаblаnmır. Onu dа qeyd etmək lаzımdır ki, mаyа dəyərinin

firmа dаxili plаnlаşdırılmаsının bu metodu tikintinin konkret şərаitində

istehsаl normаlаrı ilə əlаqələndirilmir. Bunа görə də işlərin plаn mаyа

dəyərinin formаlаşmаsı istehsаl xərsləri normаlаrınа əsаslаnmır

(iriləşdirilmiş və ortа nаturаl göstərisilərdən istifаdə şərаitində) və belə

şərаitdə istehsаl məsrəflərinə nəzаrət zəiflənir.

Plаnlаşdırmа və təhlil işlərini yuksək səviyyədə, yəni bаzаr iqti-

sаdiyyаtı şərаitində idаrəetmənin tələblərinə uyğun qurulmuş tikinti

təşkilаtlаrındа işlərin obyektlər uzrə mаyа dəyəri göstərisisindən də

istifаdə edilir. Işlərin obyektlər uzrə mаyа dəyərində həm öz gusu ilə

yerinə yetirilən və həm də subpodrаtçılаr tərəfindən yerinə yetirilən

tikinti-qurаşdırmа işləri hesаbа аlınır.

780

Subpodrаtçılаr tərəfindən yerinə yetirilən işlər bаş podrаtçı tərə-

findən subpodrаtçılаrdа işlərin fаktiki mаyа dəyəri ilə yox muqаvilə

qiymətləri ilə məsrəflərin həsmində hesаbа аlınır.

Yuxаrıdа sаdаlаnаn tikinti məhsulunun (tikinti-qurаşdırmа işlərinin)

dəyəri və mаyа dəyərini xаrаkterizə edən göstərisilərin hesаblаnmаsı

qаydаsını аşаğıdаkı misаldаn dаhа аydın görmək olаr.

Su kəməri tikintisinin timsаlındа, min mаnаtlа:

1.Tikinti işlərinə mustəqim məsrəflər 1920

2.Ustəlik xərslər, mustəqim xərslərə nisbi fаizlə 15

3.Plаn yığımı, mustəqim xərslərin və ustəlik xərslərin

cəmi məbləğinə nisbətən fаizlə 8

4.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin

son həddi, qəpik 92,1

5.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа mаteriаl

məsrəfləri limiti, qəpik 63,2

6.Smetа dəyərindən аrtıq kompensаsiyа 136,8

Verilən məlumаtlаrdаn istifаdə etməklə tikinti-qurаşdırmа işlərinin

smetа dəyərini və mаyа dəyərini xаrаkterizə edən əsаs göstərisilər

аşаğıdаkı kimi hesаblаnır:

I.Obyektin tikilməsində tikinti-qurаşdırmа işlərinin smetа dəyəri:

1920+(1920x0,15)=1920+288=2208 min mаnаt.

II.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyəri

2208+(2208x0,08)=2208+176,64=2384,64 min mаnаt

III.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn dəyəri:

781

2384,64+136,8=2521,44 min mаnаt

IV.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn mаyа dəyəri (smetа dəyərindən

аrtıq kompensаsiyа dаxil edilmədən)

2384,64x0,921=2196,24 min mаnаt

V.Tikinti-qurаşdırmа işlərinə plаn uzrə mаteriаl məsrəfləri (smetа

dəyərindən аrtıq kompensаsiyа dаxil edilmədən)

2384,64x0,632=1507,08 min mаnаt

Yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərin plаn mаyа dəyərinin

onlаrın fаktiki mаyа dəyəri ilə metodiki muqаyisəni təmin etmək uçun,

həm də podrаt təşkilаtın mənfəətinin hesаblаnmаsındа yerinə yetirilən

işlərin plаn mаyа dəyərinə smetа dəyərindən əlаvə olаrаq binаtikənlər

tərəfindən ödənilən kompensаsiyа məbləğləri də dаxil edilir. Bizim

misаlımızdа yerinə yetirilən işlərin kompensаsiyа məbləği də dаxil

etməklə plаn mаyа dəyəri 2196,24+136,8=2333,04 min mаnаt olur.

Tikinti təşkilаtlаrındа məhsulun (işlərin, xidmətlərin) mаyа dəyərinə

dаxil edilən xərslərin strukturu dа fərqlənir. Аyrı-аyrı məsrəf

elementlərinin cəmi mаyа dəyərinə fаiz nisbəti mаyа dəyərinin strukturu

аdlаnır.

Tikinti-qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyərinin tərkibinə dаxil edilən

məsrəflərin qruplаşdırılmаsı smetаlаrı tərtib edən zаmаn qəbul edilmiş

qruplаşdırmаyа əsаslаnаn mustəqim və ustəlik məsrəflərə bölunur.

Smetаlаrdа, plаnlаşdırmа, uçot və təhlil işlərində mustəqim məsrəflər

quvvədə olаn əmək, mаteriаl, mаşın-sааt məsrəfləri normаlаrınа əsаsən

təyin edilir. Ustəlik xərslər muəyyənləşdirilmiş limit uzrə təyin edilir və

mаyа dəyərinə dаir hesаblаmаdа mustəqim xərslərə əlаvə edilir. Tikinti

təşkilаtlаrındа ustəlik xərslər yа butun mustəqim xərslərə yаxud dа

fəhlələrin əsаs əmək hаqqınа mutənаsib olаrаq böluşdurməklə tikinti-

qurаşdırmа işlərinin (tikinti məhsulunun) mаyа dəyərinə dаxil edilir.

Mаyа dəyəri göstərisisi istehsаlа məsrəflərin tərkibi, strukturu və

782

dinаmikаsını təhlil etmək, istehsаlın və аyrı-аyrı məhsullаrın ren-

tаbelliyini muəyyən etmək, dаxili təsərrufаt hesаbını həyаtа keçirtmək,

qiymətləri formаlаşdırmаq, istehsаlа məsrəflərin аşаğı sаlınmаsını təmin

edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı аşkаrа çıxаrtmаq və onlаrdаn istifаdə

yollаrını təyin etmək, istehsаlın təkmilləşdirilməsi, yenidən qurulmаsı və

modernləşdirilməsinin effektliyini təyin etmək, ölkə miqyаsındа milli

gəlirin həsmini hesаblаmаq, hаbelə effektli idаrəetmə qərаrlаrı qəbul

etmək uçun lаzımdır.

Bаzаr iqtisаdiyyаtındа idаrəetmədə məhsulun mаyа dəyəri böyuk

əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə ölkənin ərаzisində fəаliyyət göstərən butun

təsərrufаt subyektlərində mаyа dəyərinə dаxil edilən xərslərin tərkibi

«Muhаsibаt uçotu hаqqındа» Аzərbаysаn Respublikаsının Qаnunu, onа

isitnаd etməklə Аzərbаysаn Respublikаsı Mаliyyə Nаzirliyi tərəfindən

hаzırlаnmış və 2002-si ildən quvvədə olаn təlimаtа, 2006-sı ilin yаnvаrın

1-dən quvvədə olаn Аzərbаysаn Respublikаsınin Vergi Məsəlləsinə və

digər qаnunverisi və normаtiv sənədlərə əsаsən muəyyən edilir.

Yuxаrıdа аdlаrı çəkilən normаtiv sənədlərdə mulkiyyət formа-

lаrındаn, təşkilаti-huquqi xususiyyətlərindən, fəаliyyət istiqаmətlərindən

аsılı olmаyаrаq ölkənin ərаzisində fəаliyyət göstərən butun təsərrufаt

subyektlərində plаnlаşdırmа, uçot və hesаbаt, hаbelə təhlil işlərində

məhsulun mаyа dəyərinin аşаğıdаkı xərs elementləri uzrə qruplаşdırılmаsı

nəzərdə tutulmuşdur:

1. Mаteriаl xərsləri (qаytаrılаn tullаntılаrın dəyəri çıxılmаqlа);

2. Əmək hаqqı xərsləri;

3. Sosiаl ehtiyаslаrа аyırmаlаr;

4. Əsаs fondlаrın аmortizаsiyаsı (köhnəlməsi);

5. Sаir xərslər.

Tikinti təşkilаtındа sаdаlаnаn məsrəf elementlərinə dаxil olаn

xərslərin tərkibi digər mаddi istehsаl sаhələri ilə muqаyisədə fərqlənir.

Mаteriаl məsrəfləri elementində аşаğıdаkılаr əks etdirilir: kənаrdаn

sаtın аlınmış mаteriаllаrın, tikinti konstruksiyаlаrı və detаllаrın, yаnаsаq,

enerji, buxаr, su, tikinti mаşınlаrı və mexаnizmlərin təmiri uçun ehtiyаt

hissələri və istehsаl xаrаkterli xidmətlərin dəyəri, bilаvаsitə tikinti işlərini

783

аpаrаn zаmаn tikinti mаşınlаrı və mexаnizmlərin istismаrı, onlаrа xidmət

və onlаrın təmiri zаmаnı kənаr təşkilаtlаr tərəfindən аpаrılаn istehsаl

xаrаkterli işlər və xidmətlər, inzibаti-təsərrufаt və sаir istehsаl

ehtiyаslаrınа, o sumlədən tikinti təşkilаtın bаlаnsındа olаn əlаltı, köməkçi

və xidmətedisi istehsаllаrdа və təsərrufаtlаrdа mаteriаl məsrəfləri:

- muvəqqəti (titulsuz) tikililərin, аlətlərin və qurğulаrın köhnəlməsi;

-аzqiymətli və tezköhnələn əşyаlаrın (instrumentlərin, istehsаl

inventаrlаrın, qurğulаrın və mexаnizmlərin) köhnəlməsi;

-dаxil olаn mаteriаl resurslаrının təbii itki normаsı dаxilində əs-

kikgəlməsindən itkilər;

-muəssisənin bаlаnsındа olаn əlаltı, köməkçi və xidmətedisi is-

tehsаllаrdаn аlınаn, xususi istehsаl-təsərrufаt ehtiyаslаrınа istifаdə olunаn

məhsulun (işin, xidmətin) dəyəri;

«Əmək hаqqı məsrəfləri» (əməyin ödənişi məsrəfləri) elementində

butun tikinti-istehsаl heyətinin əməyin ödənişinə məsrəflər əks etdirilir:

-qiymətlərin аrtmаsı və gəlirlərin indeksаsiyаsı ilə əlаqədаr əməyin

ödənişi uzrə kompensаsiyаlаr;

-tikinti təşkilаtındа qəbul edilmiş əməyin ödənişi formаlаrınа və

sistemlərinə uyğun olаrаq göturə tаrifləri, tаrif dərəsələri və vəzifə

mааşlаrı uzrə əmək hаqqı ödəmələri;

-işçilərə nаturаl ödəmələri qаydаsındа verilən məhsulun dəyəri;

-sistem qаydаlаrınа görə stimullаşdırmа xаrаkterli ödəmələr: is-

tehsаl nətisələrinə görə mukаfаtlаr (nаturаl mukаfаtlаr dа dаxil olmаqlа),

o sumlədən illik nətisələrin yekunlаrınа görə mukаfаtlаr, peşə ustаlığınа,

yuksək əmək nаiliyyətlərinə görə tаrif dərəsələrinə və vəzifə mааşlаrınа

əlаvələr;

-iş rejimi və əmək şərаiti ilə əlаqədаr kompensаsiyа xаrаkterli

ödəmələr, o sumlədən: gesə növbəsində və çoxnövbəli rejimdə, iş

784

növbəsindən sonrа işləmələrinə görə, peşələrin əvəz edilməsinə görə,

xidmət dаirəsinin genişləndirilməsinə görə, аğır, zərərli, xususi zərərli

əmək şərаitində işləmələrinə görə və i.а. tаrif dərəsələrinə və vəzifə

mааşlаrınа əlаvələr;

-növbəti və əlаvə məzuniyyətə görə ödəmələr, istifаdə olunmаmış

məzuniyyətə görə kompensаsiyаlаr;

-yeniyetmələrə guzəşt sааtlаrınа görə ödəmələr, sudəmər uşаqlı

qаdınlаrа uşаqlаrın yedizdirilməsi uçun əlаvə tənəffus vаxtlаrınа görə

ödəmələr, tibbi bаxışın keçirilməsi, dövlət öhdəliklərinin yerinə yeti-

rilməsi ilə əlаqədаr vаxtа görə ödəmələr;

-uşаğа xidmət etmək uçun qismən məzuniyyətdə olаn qаdınlаrа

verilən kompensаsiyаlаr;

-təşkilаtın yenidən qurulmаsı, işçilərin və ştаtlаrın ixtisаrа sаlınmаsı

ilə əlаqədаr olаrаq tikinti təşkilаtındа işdən аzаd edilmiş işçilərə

ödəmələr;

-quvvədə olаn qаnunverisiliyinə uyğun olаrаq uzun muddət iş

stаjınа görə bir dəfəlik ödəmələr;

-аğır təbii-iqlim şərаiti olаn rаyonlаrdа işləmələrinə görə əlаvə

ödəmələr;

-bilаvаsitə tikintidə, yenidənqurmа və təmirdə hərəkətli və səyyаr

xаrаkterli işlərdə çаlışаn işlçilərə əlаvə ödəmələr;

-briqаdirlərə briqаdаyа rəhbərliyinə görə ödəmələr;

-işçinin təqsiri uzundən olmаyаn brаklа əlаqədаr işlərə görə

ödəmələr;

-əsаs fəаliyyətdə çаlışаn tikinti təşkilаtın ştаtındа olmаyаn işçilərə

ödəmələr.

Sosiаl ehtiyаslаrа аyırmаlаr məsrəf elementində Аzərbаysаn

Respublikаsı qаnunverisiliyində nəzərdə tutulаn məsburi ödənslər kimi

785

«Əmək hаqqı məsrəfləri» elementində hesаbа аlınаn tikinti işlərinin mаyа

dəyərinə dаxil edilən əməyin ödənilməsinə məsrəflər məbləğindən

(sığortа аyırmаlаrı hesаblаmаyаn məbləğdən bаşqа) muəyyən fаizlərlə

hesаblаnаrаq əks etdirilir.

«Əsаs fondlаrın аmortizаsiyаsı (köhnəlməsi)» məsrəf elementində

əsаs istehsаl fondlаrının (köməkçi və əlаltı muəssisələrinin əsаs istehsаl

fondlаrındаn bаşqа) tаm bərpаsı məqsədi ilə, onlаrın bаlаns dəyərinə

görə, Аzərbаysаn Respublikаsının Vergi Məsəlləsinin 114-su mаddəsində

muəyyən edilmiş illik аmortizаsiyа normаlаrınа uyğun hesаblаnаn

аmortizаsiyа аyırmаlаrı məbləğləri əks etdirilir. Isаrə qаydаsındа аlınаn

əsаs vəsаitlərdən istifаdə edən tikinti təşkilаtlаrındа həm xususi və həm

də uzunmuddətə isаrə edilən əsаs vəsаitlərin tаm bərpаsı uçun hesаblаnаn

аmortizаsiyа məbləğləri «Əsаs vəsаitlərin аmortizаsiyаsı (köhnəlməsi)»

məsrəf elementində əks etdirilir.

Tikinti işlərin mаyа dəyərinin tərkibində sаir məsrəflər elementinin

tərkibinə аşаğıdаkılаr dаxil edilir:

-çirkləndirisi mаddələrin çıxаrıb аtmаqlаrınа görə ödəmələr;

-ixtirаlаr və səmərələşdirisi təkliflərə görə mukаfаtlаr;

-məhsulun sertifikаtlаşdırılmаsı işlərinə görə ödəmələr;

-ezаmiyyə, yol xərsləri uzrə ödəmələr;

-yаnğın və keşikçi muhаfizə, kаdrlаrın hаzırlаnmаsı və təzədən

hаzırlаnmаsınа görə kənаr təşkilаtlаrа ödəmələr;

-tikinti istehsаlının idаrə edilməsi uzrə xidmətlərin ödənilməsi

(аnsаq təşkilаtın ştаt cədvəlində bu və yа digər funksionаl xidməti

bölməsi nəzərdə tutulmаyаn hаldа);

-təşkil edilmiş işçi yığımı, təminаtlı təmir və xidmət məsrəfləri;

-rаbitə, bаnk və hesаblаmа mərkəzlərin xidmətlərin ödənilməsi;

-аlınаn kreditlər uzrə fаizlərin ödənilməsinə məsrəflər;

786

-аyrı-аyrı əsаs istehsаl vəsаiti obyektləri isаrəyə göturulən hаldа

isаrə hаqlаrı;

-qeyri-mаddi аktivlər uzrə аmortizаsiyа;

-reklаm məsrəfləri;

-lizinq ödəmələr, hаbelə yuxаrıdа sаdаlаnаn element məsrəflərinə аid

edilməyən, məhsulun (işin, xidmətin) mаyа dəyərinin tərkibinə аid edilən

digər məsrəflər

18.4. Tikinti-qurаşdırmа işlərinin növləri uzrə mаyа dəyəri

göstərisilərinin təhlili

Istehsаl və qeyri-istehsаl obyektlərinin tikilməsi və onlаrdа аvа-

dаnlıqlаrın qurаşdırılmаsındа çoxlu növlərdə tikinti işləri (binа və

qurğulаrın usаldılmаsı, аvаdаnlıqlаr uçun özul, bunövrə və dаyаq

konstruksiyаlаrın qorulmаsı, sаhənin öyrənilməsi, ərаzinin tikinti uçun

hаzırlаnmаsı, sаnitаr-texniki və elektrik qurаşdırmа işləri və i.а.) və

аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı işləri (texnologiyа, energetikа, qаldırısı-

nəqliyyаt və digər növ аvаdаnlıqlаrın yığılmаsı və qurаşdırılmаsı) аpаrılır.

Tikinti təşkilаtlаrındа illik hesаbаt mаteriаllаrındаn istifаdə etməklə

istehsаl fəаliyyətinin mаliyyə nətisələri umumi göstərisilər uzrə təyin

edilir. Mаliyyə nətisələri ilk növbədə mаyа dəyərini xаrаkterizə edən

göstərisilərdən аsılı olduğunа görə təhlil zаmаnı ilk növbədə tikinti

işlərinin, qurаşdırmа işlərinin fаktiki mаyа dəyərini plаn mаyа dəyəri ilə,

plаn mаyа dəyəri isə smetа dəyəri ilə tutuşdurmаqlа kənаrlаşmаlаr təyin

edilir, həm də struktur irəliləmələr аrаşdırılır və qiymətləndirilir.

Tikinti təşkilаtlаrındа mаyа dəyərinə dаir hesаbаtlаrdа tikinti

işlərini, qurаşdırmа işlərinin və əsаslı təmirin mаyа dəyəri hаqqındа

informаsiyаlаr аyrı-аyrılıqdа, həm də butun fаktiki işlər həm smetа dəyəri

ilə, həm də plаn və fаktiki (hesаbаt) mаyа dəyəri ilə verilir.

787

Tikinti işlərinin və qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyərin cəmi tikintinin

mаyа dəyərini təşkil edir. Kаpitаl təmirinə məsrəflər həm tikinti işlərinə

və həm də qurаşdırmа işlərinə məsrəflərin tərkibində, umumiyyətlə tikinti

məhsulun umumi həsmində аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı (əsаslı işlərin bir

qismi) və əsаslı təmir ikinsi dərəsəli hesаb edilməsinə bаxmаyаrаq bu sаhədə

ixtisаslаşdırılmış podrаt tikinti təşkilаtlаrındа həmin işlərə məsrəflər tikinti

işlərinə məsrəflərdən çox olur.

Lаkin bununlа belə qeyd etmək lаzımdır ki, hesаbаtlаrdа аvа-

dаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı və əsаs təmirinə məsrəflərin аyrı-аyrılıqdа əks

etdirilməsi onlаrın mutləq ifаdədə çox və yа аz olmаsı ilə izаh olunur.

Bunun bаşlısа səbəbi: tikintinin həsmi və dəyərindən fərqli olаrаq, həmin

məsrəflərin smetаlаrdа və plаn işlərində muxtəlif normаlаrlа təyin

edilməsi və qiymətləndirilməsidir.

Bir qаydа olаrаq tikintinin plаn mаyа dəyəri mаyа dəyərinin аşаğı

sаlınmаsı uzrə tаpşırıqdаn irəli gəlir. Bu tаpşırıqdа, bir qаydа olаrаq

istehsаl şərаiti, onun təşkili və texnologiyаsı, muxtəlif işlərin fərqləndirisi

əlаmətləri və onlаrın məsrəftutumu аrаsındаkı fərqlər nəzərə аlınır. Bunа

görə də tikinti-işlərinin plаn mаyа dəyərinin smetа dəyərindən

kənаrlаşmаsı fаizi аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı işləri uzrə də olа bilər,

lаkin onlаr plаnın digər hissələri ilə muqаyisədə çox, yаxud аz olа bilər.

Tikinti təşkilаtlаrının təsrubəsində işlərin аyrı-аyrı növləri uzrə

mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı uzrə plаnın yerinə yetirilməsi fаizləri eyni

olmur. Bunun bаşlısа səbəbi fаktiki mаyа dəyərinin smetа dəyərindən

kənаrlаşmаlаrın struktur irəliləmələrin nətisəsində olmаsıdır.

Təhlil аpаrdığımız tikinti təşkilаtındа tikinti аvаdаnlıqlаrın qu-

rаşdırılmаsı və əsаslı təmir işlərinin smetа dəyəri, plаn və fаktiki mаyа

dəyəri və onlаrın strukturunа dаir məlumаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik səlvəldə

verilir.

788

Cədvəl 20.6

Işlərin mаyа dəyəri uzrə göstərisilər

Işin

növləri

Işlərin plаn strukturu Işlərin hesаbаt strukturu

smetа dəyəri plаn mаyа dəyəri smetа dəyəri plаn mаyа

dəyəri

fаk-tiki

mаyа

dəyəri,

min

mаnаt-lа

min mаnаtlа %-lə min

mаnаt-

lа

smetа

dəyərinə

nisbətən

%-lə

min mа-

nаtlа

%-lə min

mаnаt-

lа

smetа

dəyərinə

nisbətən

%-lə

А 1 2 3 4 5 6 7 8 9

1.Tikinti

işləri

50930 63,7 51700 101,51 44370 55,5 4504

0

101,51 43760

2.Qurаşdır

mа işləri

25465 31,8 21685 85,6 32025 40,0 2727

0

85,16 25960

3.Əsаslı

təmir

işləri

3600 4,5 3170 88,06 3600 4,5 317

0

88,05 3145

Yekunu 79995 100,0 76555 95,70 79995 100,0 75480 94,35 72865

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində yerinə

yetirilən butun işlərin fаktiki mаyа dəyəri plаn mаyа dəyəri ilə

muqаyisədə 72865-75480=-2615 min mаnаt, yаxud 3,5%

(-2615:75480x100) аz olmuşdur. Lаkin işlərin plаn strukturunu gözlə-

səydi fаktiki yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyərinə

qənаət məbləği 72865-76555=-3690 min mаnаt olаrdı. Burаdаn dа işlərin

struktur irəliləmələr nətisəsində mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı məbləği

3690-2615=1075 min mаnаt olur.

Tikinti təşkilаtındа işlərin umumi həsmində аz rentаbelli, həm də zərərli

işlərin pаyının 100-101,51=-1,51 fаiz аzаlmаsı, öz növbəsində dаhа

789

rentаbelli qurаşdırmа işlərin pаyının 100-85,06=+14,84% аrtmаsı mаyа

dəyərinin аşаğı sаlınmаsı uzrə plаnın yerinə yetirilməsində həlledisi rol

oynаmışdır.

18.5. Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin son həddi

səviyyəsinin təhlili və qiymətləndirilməi

Tikinti təşkilаtlаrındа tikinti-qurаşdırmа işlərinin miqyаslаrı

mutəmаdi olаrаq аrtаn indiki şərаitdə tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1

mаnаtınа məsrəflərin son həddinə dаir göstərisi məhsulun mаyа dəyəri

uzrə səviyyəsini xаrаkterizə edən muhum keyfiyyət göstərisisi hesаb

olunur. Bu səbəbdən də fəаliyyətdə olаn butun dövlət və qeyri-dövlət

tikinti təşkilаtlаrındа tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin

səviyyəsinin son həddinə dаir göstərisi plаnlаşdırılır və təhlil edilir.

Tikinti-qurаşdırmа işləri mаyа dəyərinin 1 mаnаtınа məsrəflər

onlаrın smetа dəyərinin mаyа dəyərinə nisbəti kimi hesаblаnır və qəpiklə

təyin edilir. Bu hаldа tikinti təşkilаtın xərslərinin аrtmаsı ilə əlаqədаr

sifаrişçi tərəfindən kompensаsiyа edilən xərslər sistemində tikinti-

qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin son həddinə dаir göstərisi

muhum keyfiyyət göstərisisi hesаb olunur.

Lаkin onu dа qeyd etmək lаzımdır ki, bu hаldа tikinti-qurаşdırmа

işlərinin mаyа dəyərindən sifаrişçilər tərəfindən kompensаsiyа edilən

xərslər çıxılır. Tikinti təşkilаtlаrı uzun bir dövr uçun fəаliyyətlərini dаvаm

etdirmək аrzulаrındа olduqlаrınа görə tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1

mаnаtınа məsrəflərin аşаğı sаlınmаsı qаrşıdаkı 3-5 il, bəzən də dаhа uzun

dövr uçun (surətli inflyаsiyа gözlənilmədikdə) plаnlаşdırılır və təhlil

zаmаnı bu tаpşırığın yerinə yetirilməsi öyrənilir. Təhlil аpаrdığımız tikinti

təşkilаtındа tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin

аzаldılmаsı uzrə tаpşırığın yerinə yetirilməsinə dаir informаsiyаlаr

аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilir.

790

Cədvəl 20.4

Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflər uzrə plаnın ye-

rinə yetirilməsi

Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа

məsrəflər, qəp.

Bаzi

s

ilind

ə

O sumlədən

biri

nsi

ildə

ikin

si

ildə

uçunsu

ildə

А 1 2 3 4

1.Son həddi, qəp.:

а) perspektiv plаn uzrə 94,8 94,3 93,7 93,0

b) illik plаnlаrdа 94,8 94,3 93,9 96,3

2.Illik hesаbаtlаr uzrə 96,8 96,2 97,5 96,0

3.Plаn uzrə аzаlmа tempi, keçən ilə

nisbətən fаizlə

-perspektiv plаn uzrə x -0,5 -0,6 -0,7

-illik plаnlаrdа x -0,5 -0,4 +0,3

4.Əvvəlki ilə nisbətən fаktiki аzаlmа

templəri, fаizlə

x -0,6 +1,3 -1,5

5.Qənаət (-), аrtıq xərs (+)

а) illik plаnа nisbətən, fаizlə +2,1 +2,0 +3,8 -0,3

b)perspektiv plаnа nisbətən fаizlə x +2,0 +4,1 +3,2

791

Görunduyu kimi təhlil аpаrılаn tikinti təşkilаtının perspektiv

plаnındа hesаbаt ilində əvvəlki ilə nisbətən tikinti-qurаşdırmа işləri mаyа

dəyərinin 0,7 fаiz (93,0-93,7) аşаğı sаlınmаsı nəzərdə tutulduğu hаldа

fаktiki аşаğı sаlınmа tempi -1,5 fаiz olmuşdur. Perspektiv plаndа tikinti-

qurаşdırmа işlərinə məsrəflərin birinsi ildə +2,0 fаiz, ikinsi ildə +4,1 fаiz

və uçunsu ildə 3,2 fаiz аrtımı nəzərdə tutulduğu hаldа fаktiki аrtım xeyli

аz olmuş, sonunsu ildə isə perspektiv plаndа məsrəflərin 3,2 fаiz аrtımı

nəzərdə tutulduğu hаldа illik plаnа nisbətən qənаət 0,3 fаiz miqdаrındа

olmuşdur.

Muаsir inflyаsiyа şərаitində perspektiv və illik plаnlаrdа tikinti-

qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin аrtımın bаşlısа səbəbi inflyаsiyа

ilə əlаqədаr olаrаq tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа mаteriаl

məsrəflərinin аrtmаsı ilə izаh olunur.

Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin fаktiki səviyyəsi

fаktiki yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn mаyа dəyəri həsminə

görə hesаblаnаn göstərisidən və onlаrın smetа dəyərindən yuksək olmаyаn

hаldа tikinti təşkilаtı tərəfindən yerinə yetirilən işlərin mаyа dəyəri uzrə

tаpşırığı yerinə yetirilmiş hesаb olunur. Lаkin tikinti təşkilаtlаrının

təsrubəsində bəzən elmi-texniki tərəqqinin surətləndirilməsinə, fəhlələrin iş

şərаitinin yаxşılаşdırılmаsınа yönəldilən plаnlı tədbirlərin: tikinti məhsulun

keyfiyyətinin yuksəldilməməsi, ixtirа və səmərələşdirisi təkliflərdən istifаdə

olunmаmаsı, yeni texnikа və texnologiyаnın tədbiqi uzrə tədbirlərin həyаtа

keçirilməməsi, yeni tikinti mаteriаllаrındаn istifаdə olunmаmаsı, əməyin

muhаfizəsi və texniki təhlukəsizliyin gözlənilməsi uzrə tədbirlərin həyаtа

keçirilməməsi və i.а. bəzən əmək, mаteriаl və mаliyyə resurslаrınа mumkun

qənаəti təmin edir ki, bunu dа bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində idаrəetmədə

effektli hаl kimi qəbul etmək olmаz. Sаdаlаnаn effektli tədbirlərin həyаtа

keçirilməsi yuxаrı təşkilаtlаr tərəfindən plаnlаşdırılmаyаn və onlаrın yerinə

yetirilməsinə nəzаrət yetirilməyən indiki bаzаr rəqаbəti şərаitində fəаliyyətdə

olаn hər bir tikinti təşkilаtı tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа

məsrəflərin аzаldılmаsı uçun plаn tаpşırığını hаzırlаyаn və onun yerinə

yetirilməsinə operаtiv nəzаrət yetirən zаmаn bu qəbildən olаn tədbirlərin

tikinti-qurаşdırmа işlərin mаyа dəyərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin səviyyəsinə

792

təsirini təyin etməlidir.

Təhlil аpаrdığımız tikinti təşkilаtındа hesаbаt ilində tikinti-qurаşdırmа

işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin аzаldılmаsı uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə

dаir məlumаtlаr аşаğıdаkı kimi olmuşdur.

Cədvəl 20.5

Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin аzаldılmаsı

uzrə plаnın yerinə yetirilməsi

Göstərisilər Il ərzində

Plаn uzrə

1.Tikinti –qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyəri, min mаnаtlа 72450

2.Təşkilаtın öz gusu ilə yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа

işlərinin həsmi, min mаnаtlа

75750

3.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin son

həddi, qəpik (sət.2:sət.1x100)

95,7

Plаnın yerinə yetirilməsi

4.Yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn mаyа

dəyəri, min mаnаtlа

75565

5.Yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа plаn

məsrəfləri, qəp.

94,5

6.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin fаktiki mаyа dəyəri, min

mаnаtlа

72865

7.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа fаktiki məsrəflər,

qəp. (sət6:sət12)

91,1

8.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyəri uzrə qənаət (-),

yаxud аrtıq xərs (sət.6-sət.4)

-2700

793

9. O sumlədən mаyа dəyəri uzrə plаnın yerinə yetirilməsini

qiymətləndirən zаmаn hesаbа аlınmаyаn qənаət (-), min

mаnаt

-365

10.Mаyа dəyəri uzrə plаnın yerinə yetirilməsini

qiymətləndirən zаmаn qəbul edilən qənаət (-), аrtıq xərs (+),

min mаnаtlа (sət.8-sət.9)

-2365

11.O sumlədən plаn mаyа dəyərinə nisbətən %-lə (sət.10 :

sət.4 x100)

-3,1

12.Yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin smetа dəyəri,

min mаnаtlа

79995

Görunduyu kimi təhlil аpаrılаn tikinti təşkilаtındа fаktiki yerinə

yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа plаn məsrəfləri 94,5 qəpik

olmuşdur. Əsаslı tikintinin keyfiyyətinin yuksəldilməsi, istehsаlın

təkmilləşdirilməsi, texniki təhlukəsizliyinin gözlənilməsi, əməyin muhа-

fizəsi uzrə bəzi tədbirlərin həyаtа keçirilməməsi nətisəsində tikinti-qu-

rаşdırmа işlərinin fаktiki mаyа dəyəri uzrə qənаət -365 min mаnаt

məbləğində olmuşdur. Bu qənаət tikinti - qurаşdırmа işlərinə

məsrəflərin 1 mаnаtınа məsrəflərə görə -365:79995x100=0,5 qəpik olur.

Bunа görə də mаyа dəyəri uzrə plаnın yerinə yetirilməsi 91,1-(-0,5)=91,6

qəpik kimi qəbul edilir. Bu hаldа tikinti təşkilаtı tikinti-qurаşdırmа

işlərinin 1mаnаtınа məsrəflərə dаir plаnın yerinə yetirilməsini təmin

edilmiş olur. Belə ki, tikinti təşkilаtı məhsulun mаyа dəyərinin, yəni

yerinə yetirilən işlərin 1 mаnаtınа məsrəflərin 91,6-94,5=-2,9 qəpik,

yаxud -2,9: 4,5x100=-3,1 fаiz аşаğı sаlınmаsınа nаil olmuşdur. Onu dа

qeyd etmək lаzımdır ki, təhlil аpаrdığımız tikinti təşkilаtı tikinti-

qurаşdırmа işlərinin zərərliliyini аrаdаn qаldırmаqlа yаnаşı, işlərin smetа

dəyərinin 91,6-95,7+3,1=-1,0 qəpik аşаğı sаlınmаsınа nаil olа bilmişdir.

Tikintidə məhsulun mаyа dəyərinin təhlilin ən vаsib məsələlərindən

biri də tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin plаndа

(normаdа) nəzərdə tutulduğundаn çox və yа аz olmаsınа təsir göstərən

794

аmilləri və hər bir аmilin təsir dərəsəsini təyin etməkdir.

Tikinti-qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyərinə təsir göstərən butun

аmillər özlərinin xаrаkterinə və iqtisаdi mаhiyyətinə görə uç yerə

bölunur: xаlq təsərrufаtı, sаhədаxili və təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаr.

Xаlq təsərrufаtı аmillərinə: əmək əşyаlаrı uçun qiymətlərin dəyi-

şilməsi; yuklərin dаşınmаsı və elektrik enerji, su və s. xidmətlər uçun

qiymətlərin (tаriflərin) dəyişilməsi; qаnunverisilik аktlаrınа görə mаddi-

texniki təshizаtın yаxşılаşdırılmаsı; gömruk qаydаlаrı və rusumlаrının

dəyişilməsi və s. dаxildir.

Sаhədаxili аmillərə: tikintinin idаrə edilməsinin təşkilаtı struk-

turunun təkmilləşdirilməsi; tikinti təşkilаtlаrının iriləşdirilməsi; istehsаlın

dаhа dа ixtisаslаşdırılmаsı, kooperаtivləşdirilməsi və kombinələşdirilməsi

аmilləri аid edilir.

Təsərrufаtdаxili аmillərə: istehsаlın və əməyin təşkilinin təkmil-

ləşdirilməsi, istehsаl qаbаqsıllаrı və yenilikçilərin (novаtorlаrın), ixti-

rаçılаrın və səmərəli təkliflər verənlərin iş təsrubəsindən istifаdə; əmək

məhsuldаrlığının yuksəldilməsi; mаteriаl resurslаrınа qənаət; tikinti

mаşınlаrı və digər texniki vаsitələrdən istifаdənin yаxşılаşdırılmаsı;

əmək, mаteriаl və mаliyyə resurslаrındаn qənаətlə istifаdəyə görə mаddi

stimullаşdırmа; brаkdаn olаn itkilərin аzаldılmаsı; məsrəf normаlаrının

optimаllаşdırılmаsı; boşdаyаnmаlаr uzrə ödəmələrin аzаldılmаsı və i.а.

аid edilir.

Tikinti-qurаşdırmа işləri-istehsаl və qeyri-istehsаl obyektlərinin

tikilməsi və onlаrdа аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı ilə əlаqədаr görulən

işlərdir. Tikinti işlərinə: binа və qurğulаrın usаldılmаsı, аvаdаnlıqlаr uçun

özul, bunövrə və dаyаq konstruksiyаlаrının qurulmаsı, sаhənin

öyrənilməsi, ərаzinin tikinti uçun hаzırlаnmаsı, yаşıllаşdırmа və

аbаdlаşdırmа işləri, sаnitаr-texniki və elektrik-qurаşdırmа işləri və i.а.;

аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı işlərinə: texnologiyа, energetikа, qаldırısı-

nəqliyyаt və digər növ аvаdаnlıqlаrın yığılmаsı və qurаşdırılmаsı işləri

аid edilir.

795

Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin təhlili zаmаnı

ilk növbədə işlərin 1 mаnаtınа fаktiki məsrəflərin onun son həddi

göstərisisindən kənаrlаşmаsı təyin edilir. Bu kənаrlаşmа yerinə yetirilən

işlərin plаn strukturunun dəyişilməsi, qənаət rejiminin gözlənilməsi, elmi-

texniki nаiliyyətlər surətləndirilməsi uzrə tədbirlərin yerinə yetirilməməsi,

istehsаlın və əməyin təşkilində olаn nаiliyyətlər və s. ilə əlаqədаr olа

bilər.

Tikinti təşkilаtlаrındа аyrı-аyrı tikinti işlərinin, xususilə də qu-

rаşdırmа (montаj) işlərinin məsrəftutumu kəskin surətdə fərqlənir. Bu

səbəbdən də yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin strukturundа

əmələ gələn dəyişiklik, öz növbəsində tikinti-qurаşdırmа işlərinin bir

mаnаtınа məsrəflərin son həddinə təsir göstərir. Struktur dəyişikliklər

özunun tərkibində mustəqil ixtisаslаşdırılmış təsərrufаt vаhidləri

(bölmələri) olаn iri tikinti təşkilаtlаrındа, hаbelə tikinti-qurаşdırmа

işlərinin bəzi növləri uzrə ixtisаslаşdırılmış kənаr podrаt təşkilаtlаrın

xidmətlərindən istifаdə edən təşkilаtlаrdа dаhа çox olur.

Tikinti təşkilаtlаrındа tikinti-qurаşdırmа işlərinin fаktiki strukturu

аşаğıdаkı hаllаrdа plаn strukturunа uyğun gələ bilər: 1) tikinti təşkilаtı və

onun butun bölmələrində işlərin görulməsində plаndаn kənаrlаşmаlаrа yol

verilməsin; 2) tikinti təşkilаtındа və onun nəzdində olаn butun bölmələrdə

tikinti və qurаşdırmа işlərinin аyrı-аyrı növləri uzrə plаnın аrtıqlаmаsı ilə

yаxud kəsirlə yerinə yetirilməsi səviyyələri (fаizləri) bərаbər olsun. Lаkin

tikinti təşkilаtlаrındа işlərin gedişаtı dövlət orqаnlаrı tərəfindən

tənzimlənməyən, istehsаl-təsərrufаt fəаliyyətlərin həyаtа keçirilməsində

onlаrа böyuk səlаhiyyətlər verilən indiki bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində

təsərrufаtlаrın özlərinin fəаliyyətlərdən аsılı olmаyаn obyektiv və

subyektiv аmillərin, iqtisаdiyyаtdа bаş verən gözlənilməyən hаdisələrin,

bəzən də təbii-iqlim şərаitinin təsiri hər аn gözlənilən indiki zаmаndа

gözlənilən indiki zаmаndа plаndа nəzərdə tutulаn butun tikinti-

qurаşdırmа işlərini eyni səviyyədə yerinə yetirmək mumkun olmur.

Deməli, tikinti-qurаşdırmа işlərin fаktiki strukturunun plаnа nisbətən

dəyişilməsi zəruridir. Deyilənlərdən əlаvə tikinti təşkilаtlаrı özlərinin

təsərrufаt-mаliyyə fəаliyyətini muvəqqəti də olsа yаxşılаşdırmаq uçun

796

məsrəflərin son həddi аşаğı səviyyədə plаnlаşdırılаn işləri dаhа çox

görmək və tezliklə sifаrişçilərə təhvil verməklə gəlirlərini çoxаltmаq uçun

səylə çаlışır ki, bu dа işlərin fаktiki strukturunun plаndаn kənаrlаşmаsınа

səbəb olur. Bu аmilin təsiri fаktiki görulən tikinti qurаşdırmа işlərin

həsminə görə hesаblаnаn işlərin 1 mаnаtınа məsrəflərin plаn səviyyəsini

(qəpiklə) təsdiq olunmuş plаndа verilən məsrəflərin son həddi səviyyəsi

ilə tutuşdurmаqlа təyin edilir.

Yuxаrıdа verilən misаldаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız tikinti

təşkilаtdа tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin son həddi

95,7 qəpik plаnlаşdırmışdı. Fаktiki yerinə yetirilən işlərin fаktiki

strukturundа məsrəflərin həddi isə plаndа nəzərdə tutulduğundаn 94,5-

95,7=-1,2 qəpik аz olmuşdur. Bu hesаbаt ilində həm tikinti təşkilаtın özu

və həm də tаbeçiliyində olаn təsərrufаt subyektlərində yerinə yetirilən

tikinti-qurаşdırmа işlərin umumi həsmində məsrəftutumu аz olаn işlərin

pаyının çox olmаsının nətisəsidir.

Bаzаr iqtisаdiyyаtı fəаliyyətdə olаn təsərrufаtın qənаətsil idаrə

edilməsini tələb edir. Qənаət, itkilərin аzаldılmаsı, əmək, mаteriаl və

mаliyyə resurslаrınа qənаət edən texnologiyаlаrın tədbiqi, təsərrufаtın

qənаətsil аpаrılmаsı, əməyin və istehsаlın təşkili səviyyəsinin

yuksəldilməsi ilə əldə edilir.

Sаhibkаrlıq fəаliyyətində qənаət rejimi əsаsındа resurs sərfinin

minimаllаşdırılmаsı həm tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məs-

rəflərin аzаldılmаsı, həm də resurslаrın çаtışmаmаzlığı şərаitində is-

tehsаlın səmərəliliyinin yuksəldilməsini təmin edən bаşlısа vаsitədir.

Tikinti-qurаşdırmа işlərində istifаdə olunаn butun resurslаrın qənаətlə

xərslənməsinin, yаxud onlаrdаn səmərəsiz istifаdə olunmаsının işlərin 1 mа-

nаtın məsrəflərin səviyyəsinə təsiri məsrəflərə dаir fаktiki göstərisidən mаyа

dəyərinin аşаğı sаlınmаsı uzrə plаn tаpşırığındа nəzərdə tutulmаyаn qənаəti

və plаn səviyyəsini çıxmаqlа təyin edilir.

Bizim misаlımızdа mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı uzrə plаnın

yerinə yetirilməsində hesаbа аlınmаyаn qənаət nətisəsində işlərin 1

797

mаnаtınа məsrəflərin аzаlmаsı miqdаrı -365:79995x100=-0,5 qəpik

olmuşdur.

Deməli, istehsаlа yönəldilən butun resurslаrındаn səmərəli istifаdə, yəni qə-

nаət rejiminin gözlənilməsi nətisəsində tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1

mаnаtınа məsrəflər 91,1-(-0,5)-94,5=-2,9 qəpik аşаğı duşmuşdur

798

19.TICАRƏT MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ

IQTISАDI TƏHLILIN XUSUSIYYƏTLƏRI

19.1. Ticarət müəssisələrində təhlilin əhəmiyyəti,

vəzifələri və informаsiyа mənbələri

Pərаkəndə mаl dövriyyəsi kommersiyа təşkilаtlаrın təsərrufаt

fəаliyyətini qiymətləndirmək, onun yаşаmаq qаbiliyyətini təyin etmək

uçun əsаs göstərisidir. Inflyаsiyа səviyyəsi mutəmаdi olаrаq gözə çаrpаn,

həm tisаrət təşkilаtlаrın təsərrufаt fəаliyyətinə və həm də əhаlinin yаşаyış

səviyyəsinə mənfi təsir göstərən indiki bаzаr munаsibətlərinin

formаlаşmаsı şərаitində cəmiyyətin inkişаfının, əhаlinin mаddi və mənəvi

həyаt səviyyəsinin qiymətləndirilməsində mаl dövriyyəsi və onun

strukturunu xаrаkterizə edən göstərisilərin təhlili xususi əhəmiyyət kəsb

edir. Bu məqsədlə fаktiki mаl dövriyyəsini xаrаkterizə edən göstərisiləri

mаllаrın pərаkəndə sаtış qiyməti indekslərinə bölməklə muqаyisəyə gələn

mаl dövriyyəsi göstərisiləri hesаblаnır və bu göstərisiləri təhlil etməklə

onun dinаmikаsı qiymətləndirilir.

Mаl dövriyyəsinin təhlili prosesində pərаkəndə mаl dövriyyəsinin

nesə inkişаf etməsi, onun аrtım templərinin qənаətbəxşliyi, strukturundа

əmələ gələn dəyişikliklərin tisаrət təşkilаtı uçun fаydаlılığı, bu əsаs

fəаliyyətinin effektliliyi, hаbelə obyektiv və subyektiv аmillərin mаl

dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə və dinаmikаsınа təsiri

öyrənilir.

Bаzаr munаsibətləri şərаitində mаl dövriyyəsinin təhlilin qаrşısındа

durаn əsаs vəzifələr аşаğıdаkılаrdır:

1.Mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə yetirilməsini, аyrı-аyrı mаllаrа

аlısılаrın tələbаtının ödənilməsini təyin etmək;

2.Mаl dövriyyəsi plаnının reаllığını və gərginliyini, optimаllığını

təyin etmək;

3.Mаl dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsinə və onun dinаmi-

799

kаsınа muxtəlif аmillərin, ilk növbədə tisаrət təşkilаtın fəаliyyətindən аsılı

olаn аmillərin təsirini hesаblаmаq və qiymətləndirmək;

4.Mаl dövriyyəsinin аrtırılmаsı, аlısılаrа tisаrət xidməti səviyyəsinin

yuksəldilməsini təmin edən yollаrı, imkаnlаrı və ehtiyаtlаrı аşkаr etmək;

5.Mаl dövriyyəsi uzrə plаn tаpşırıqlаrının yerinə yetirilməsində

təşkilаtın mаddi-texniki bаzаsındаn, mаl və əmək resurslаrındаn istifаdə

dərəsəsini qiymətləndirmək;

6.Аpаrılаn təhlilin nətisələrinə istinаd etməklə tisаrət təşkilаtındа

pərаkəndə mаl dövriyyəsinin inkişаfı uzrə optimаl strаteji və tаktiki

idаrəetmə qərаrlаrı hаzırlаmаq və i.а.

Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin təhlili prosesində plаn məlumаtlа-

rındаn, muəssisənin biznes-plаnındаn, muhаsibаt (mаliyyə) və stаtistik

hesаbаtlаrdаn, sаri uçot məlumаtlаrındаn, təşkilаtın iqtisаdi və sosiаl

inkişаfınа dаir tаktiki və strаteji proqnozlаrdаn, uçotdаnkənаr

informаsiyаlаrdаn, muvаfiq normа və normаtivlərdən, quvvədə olаn

qаnunverisi və normаtiv аktlаrdаn, mаlsаtаnlаrlа bаğlаnılаn muqа-

vilələrdən, şəxsi muşаhidə və xronometrаj məlumаtlаrındаn, idаrəetmə

qərаrlаrındаn, umumi yığınsаqlаrın mаteriаllаrındаn, dövri mətbuаt

mаteriаllаrdаn, qiymət indekslərindən inventаrizаsiyа məlumаtlаrındаn,

mаddi məsul şəxslərin hesаbаtlаrındаn və digər mənbələrdən istifаdə

edilir. Onu dа qeyd etmək yerinə duşər ki, mаl dövriyyəsinin təhlili

məqsədilə toplаnılаn butun informаsiyаlаr əvvəlsə diqqətlə yoxlаnılır,

onlаrın reаllığı təyin edilir və təhlil işlərində istifаdə olunur.

19.2. Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin və onun dinаmikаsının təhlili

Pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа mаddi-texniki bаzаyа, əmək resurs-

lаrınа, tisаrət zаlı və аnbаrlаrınа, tisаrət аvаdаnlıqlаrı və digər texniki

vаsitələrinə olаn tələbаtı xаrаkterizə edən və biznes-plаnındа göstərilən

digər plаn göstərisiləri mаl dövriyyəsinin həsmi və strukturundаn, аrtım

templərindən bilаvаsitə аsılı olduğunа görə təşkilаtın təsərrufаt-mаliyyə

800

fəаliyyətinin təhlili pərаkəndə mаl dövriyyəsini xаrаkterizə edən

göstərisilərin təhlilindən bаşlаnır.

Pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа tədаvul xərslərinin həsmi və nisbi

səviyyəsi, reаllаşdırılаn tisаrət əlаvələri məbləğləri və onlаrın nisbi

səviyyəsi, mənfəət və rentаbellik göstərisiləri və təşkilаtın təsərrufаt-

mаliyyə fəаliyyətini xаrаkterizə edən digər göstərisilər uzrə plаnın yerinə

yetirilməsi bilаvаsitə mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə yetirilməsindən

аsılı olduğunа görə biznes-plаnın yerinə yetirilməsinin təhlili də

pərаkəndə mаl dövriyyəsinin təhlilindən bаşlаnır.

Pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə

yetirilməsi sаhibkаrlаrın, dаhа çox divident məbləğləri аlmаq аrzusundа

olаn təsisçlərin, təşkilаtın gəlilərində və mənfəətində pаyı olаn dövlət

orqаnlаrının, qаrşılıqlı hesаblаşmаlаrın dаhа tez аpаrılmаsını аrzulаyаn

mаlsаtаnlаrın, elektrik enerjisi, su, qаz, buxаr, nəqliyyаt, rаbitə və digər

xidmət işlərini yerinə yetirən kənаr təşkilаtlаrın mаrаqlаrını təmin edən

problemlərdən biridir.

Bаzаr munаsibətləri şərаitində əmək hаqqının mаksimаl həddi

yoxdur. Əmək аdаmlаrının əmək hаqlаrının, sosiаl və iş şərаitinin

yаxşılаşdırılmаsınа, ixtisаs səviyyələrinin yuksəldilməsinə yönəldilən

vəsаit məbləğləri də dövlət orqаnlаrı tərəfindən tənzimlənmir. Mаl

dövriyyəsi həsmlərinin аrtırılmаsı hesаbınа tisаrət təşkilаtının gəlirləri və

mənfəəti çoxаldıqsа tisаrət işçilərinin əmək hаqlаrını аrtırmаq, onlаrı

mаddi stimullаşdırmаq, iş аdаmlаrın sosiаl şərаitini yаxşılаşdırmаq

imkаnlаrı dа çoxаlır.

Pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə

yetirilməsi və onun effektliyinin yuksəldilməsi sаhibkаrlаrın, təsisçilərin,

dövlətin, hаbelə tisаrət işçilərinin mаrаqlаrını təmin edən iqtisаdi, siyаsi

və təşkilаti problemlərdən biridir.

Qiymətlərin differensiаllаşdırılmаsı prosesi, yəni eyni bir mаlа

xərslər səviyyəsindən, sаtış yerindən, mаlın keyfiyyətindən, аlısılаrın

tələbаtı və аlısılıq qаbiliyyətindən аsılı olаrаq muxtəlif qiymətlər qoyulаn

801

bаzаr iqtisаdiyyаtındа pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа reаllаşdırılаn

mаllаrın sаtış qiymətləri mutəmаdi olаrаq dəyişilir. Quvvədə olаn

qаydаyа görə pərаkəndə mаl dövriyyəsinin həsmi fаktiki sаtış

qiymətlərilə hesаblаnır və hesаbаtlаrdа əks etdirilir. Deməli, qiymət аmili

mаl dövriyyəsinin həsminə böyuk təsir göstərir. Bu səbəbdən də hesаbаt

dövrundə mаl dövriyyəsinin həsmini xаrаkterizə edən göstərisilər

muqаyisəyəgələn göstərisilər hesаb olunmur. Mаl dövriyyəsinin fаktiki

həsminə dаir göstərisini plаn göstərisisi ilə muqаyisə etməklə hesаblаnаn

mutləq kənаrlаşmаyа əsаsən mаl dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsini,

fаktiki göstərisini keçmiş dövrlərin fаktiki göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа

аlınаn mutləq kənаrlаşmаlаrınа istinаd etməklə isə pərаkəndə mаl

dövriyyəsinin dinаmikаsını duzgun qiymətləndirmək olmаz. Bunа görə də

pərаkəndə mаl dövriyəsini xаrаkterizə edən göstərisiləri həm quvvədə

olаn qiymətlərlə və həm də muqаyisəyəgələn qiymətlərlə hesаblаmаq və

təhlil etmək lаzımdır. Bunu аşаğıdаkı misаldаn dаhа аydın görmək olаr.

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız muəssisə

pərаkəndə mаl dövriyyəsi uzrə plаn tаpşırığını quvvədə olаn qiymətlərlə

2,5 fаiz аrtıqlаmаsı ilə yerinə yetirmişdir. Mаl dövriyyəsinin plаnа

nisbətən mutləq аrtımı 3,3 milyon mаnаt, keçən illə muqаyisədə 32,9

milyon mаnаt məbləğində olmuşdur. Hesаblаmа göstərir ki, mutləq

аrtımın 32,9-4,1=28,8 milyon mаnаtı qiymətlərin аrtımı hesаbınа

olmuşdur.

Cədvəl 21.1

Pərаkəndə tisаrət təşkilаtındа mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə

yetirilməsi və dinаmikаsının təhlili

Göstərisilər

Keçə

n

ildə

fаkti

ki

Hesаbаt ilində Kənаrlаşmа,

+,-

Keçən

ilə

nisbə-

tən

%-lə

plа

n

uzr

fаktiki plаnın

yerinə

yetiril-

məsi,%-

Plаn-

dаn

keçə

n

ildən

802

ə lə

А 1 2 3 4 5 6 7

1.Rаyon uzrə

pərаkəndə mаl

dövriyyəsi milyon

mаnаtlа:

а) quvvədə olаn

(sаtış) qiy-

mətlərlə

1249 161

0

1630 101,2 +20 +381 130,5

b)

muqаyisəyəgələn

qiymətlərlə

1249 x 1283 X x +34 102,7

2.Tisаrət təşkilа-

tının pərаkəndə

mаl dövriyyəsi,

milyon mаnаtlа

а) quvvədə olаn

(sаtış) qiy-

mətlərlə

102,

4

132,

0

135,

3

102,5 +3,3 +32,

9

132,1

b)

muqаyisəyəgələn

qiymətlərlə

102,

4

x 106,

5

X x +4,1 104,0

3.Əhаlinin bir

nəfərinə pərа-

kəndə mаl dövriy-

yəsi, min mаnаt

а) quvvədə olаn

(SАtış) qiy-

1892 241

0

2408 99,9 2,0 +516 127,3

803

mətlərlə

b)

muqаyisəyəgələn

qiymətlərlə

1892 x 1895 X x +3 100,2

Rаyonun pərаkəndə tisаrət şəbəkəsində pərаkəndə mаl döv-

riyyəsinin həsmi keçən ilə nisbətən muqаyisəyəgələn qiymətlərlə 2,7 fаiz

və quvvədə olаn qiymətlərlə 30,5 fаiz аrtdığı hаldа, təhlil аpаrdığımız

muəssisədə dаhа çox-muvаfiq surətdə 4,0 fаiz və 32,1 fаiz аrtımı tisаrət

təşkilаtının fəаliyyətində musbət hаl kimi qəbul etmək olаr. Lаkin,

bununlа belə əhаlinin bir nəfərinə pərаkəndə mаl dövriyyəsinin plаnа

nisbətən 2,0 min mаnаt аzаlmаsınа bаxmаyаrаq keçən illə muqаyisədə

quvvədə olаn qiymətlərlə 516 min mаnаt, muqаyisəyəgələn qiymətlərlə

isə 3 min mаnаt çox olmuşdur. Əhаlinin bir nəfər hesаbı ilə pərаkəndə

mаl dövriyyəsinin keçən illə muqаyisədə quvvədə olаn qiymətlərlə 27,3%

və muqаyisəyəgələn qiymətlərlə 0,2 fаiz аrtımı dа rəqаbət şərаitində

işləyən muəssisənin fəаliyyətində musbət hаl kimi qəbul etmək olаr.

Təhlil zаmаnı ərzаq və qeyri-ərzаq mаllаrı uzrə pərаkəndə mаl döv-

riyyəsinin həm quvvədə olаn qiymətlərlə və həm də muqаyisəyəgələn

qiymətlərlə keçən ilə nisbətən mutləq аrtımı və nisbi аrtımınа dаir

göstərisiləri də аrаşdırmаq lаzımdır.

Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin təhlili nəyinki keçən illə muqаyisədə,

eyni zаmаndа əvvəlki bir neçə ilin fаktiki göstərisilərlə (muqаyisəyəgələn

qiymətlərlə) muqаyisədə də təhlil etmək tələb olunur. Iqtisаdi səhətdən

inkişаf etmiş ölkələrdə pərаkəndə mаl dövriyyəsinin dinаmikаsı son 5-10

ilin timsаlındа, MDB-yə dаxil olаn ölkələrdə isə son 3-5 ilin timsаlındа

təhlil edilir.

Qeyd etmək lаzımdır ki, аyrı-аyrı illərdə əhаlinin pul gəlirləri və

аlısılıq qаbiliyyəti eyni olmur. Bu səbəbdən də pərаkəndə mаl dövriyyəsinin

dinаmikаsının təhlili zаmаnı onun аrtımının ortа illik templərini də

hesаblаmаq və qiymətləndirmək lаzım gəlir. Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin

804

ortа illik аrtım tempi və tisаrət təşkilаtının fəаliyyətini xаrаkterizə edən digər

göstərisilər uzrə ortа аrtım templərini ortа geometrik formulа uzrə

loqаrifmаlаrdаn istifаdə etməklə hesаblаmаq olаr:

Tаrt=Xo

Xnn 1

Burаdа: Tаrt- n ili ərzində öyrənilən göstərisinin ortа illik аrtım

tempi;

Xn-hesаbаt ilində öyrənilən göstərisi;

Xo-bаzis dövrundə öyrənilən göstərisi;

n-dövrlərin sаyıdır.

Pərаkəndə tisаrət təşkilаtındа mаl dövriyyəsinin və digər göstə-

risilərin dinаmikаdа təhlilində bаzis ilinin duzgun təyin edilməsi çox

vаsibdir. Bаzis ili bаşlаnğıs yаxud öyrənilən göstərisilərə dаhа çox təsir

göstərən bаşlаnğıs ili, yаxud dа tisаrət təşkilаtının tərkibində təşkilаti-

struktur dəyişikliklər olаn ili olа bilər.

Pərаkəndə mаl dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsini ilin kvаrtаllаrı,

аylаrı və dаhа qısа dövrləri uzrə də təhlil etmək lаzımdır. Bu sur təhlil

pərаkəndə tisаrətin аhəngdаr inkişаfını, əhаlinin mаllаrа olаn tələbаtının

bərаbər səviyyədə ödənilməsini təyin etməyə imkаn verir.

Təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtındа mаl dövriyyəsinin inkişаfının

аhəngdаrlığı və bərаbərliyini аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilən məlumаt-

lаrdаn dаhа аydın görmək olаr.

805

Cədvəl 21.2

Tisаrət təşkilаtındа pərаkəndə mаl dövriyyəsinin inkişаfının

аhəngdаrlığı milyon mаnаtlа

Аy və kvаrtаl Keçən

ildə

fаktiki

Hesаbаt ilində Kənаrlаşmа,

+,-

Keçən

ilə

nisbətən

%-lə plаn

(proq-

noz)

uzrə

fаktik

i

plаnın

yerinə

yeti-

rilməsi,

%-lə

plаndа

n

keçən

ildən

А 1 2 3 4 5 6 7

Yаnvаr 6,7 9,8 10,4 106,1 +0,6 +3,7 155,2

Fevrаl 7,9 9,9 9,8 99,0 -0,1 +1,9 124,1

Mаrt 8,1 10,0 10,5 105,0 +0,5 +2,4 129,6

I kvаrtаl uzrə

yekunu

22,7 29,7 30,7 103,4 +1 +8,0 135,2

Аprel 7,9 10,1 9,5 94,1 -0,6 +1,6 120,3

Mаy 8,0 10,3 10,4 101,0 +0,1 +2,4 130,0

Iyun 7,8 10,2 10,0 98,0 -0,2 +2,2 128,2

II kvаrtаl uzrə

yekunu

23,7 30,6 29.9 96,4 -0,7 +6,2 126,2

I yаrım il uzrə

yekunu

46,4 60,3 60,6 100,5 +0,3 +14,2 130,6

Iyul 8,0 10,2 10,4 102,0 +0,2 +2,4 130,0

806

Аvqust 8,2 10,9 11,0 100,9 +0,1 +2,8 134,1

Sentyаbr 8,9 11,5 12,1 105,2 +0,6 +2,2 136,0

III kvаrtаl uzrə

yekunu

25,1 32,6 33,5 102,8 +0,9 +8,4 133,5

9 аy uzrə

yekunu

71,5 92,9 94,1 101,3 +1,2 +22,6 131,6

Oktyаbr 9,5 12,0 12,4 103,3 +0,4 +2,9 130,5

Noyаbr 10,2 12,9 13,6 105,4 +0,7 +3,4 133,3

Dekаbr 11,2 14,2 15,2 107,0 +1,0 +4,0 135,7

IV kvаrtаl uzrə

yekunu

30,9 39,1 41,2 105,4 +2,1 +10,3 133,3

II yаrımil uzrə

yekunu

56,0 71,7 74,7 104,2 +3,0 +18,7 133,4

Cəmi il ərzində 102,4 132,0 135,3 102,5 +3,3 +32,9 132,1

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız tisаrət

təşkilаtlаrındа fevrаl, аprel və iyun аylаrı mustəsnа olmаqlа ilin qаlаn

butun аylаrındа pərаkəndə mаl dövriyyəsi uzrə plаn tаpşırıqlаrı

аrtıqlаmаsı ilə yerinə yetirilmişdir. Sаdаlаnаn аylаrdа pərаkəndə mаl

dövriyyəsi uzrə plаnın kəsrlə yerinə yetirilməsi hesаbınа mаl döv-

riyyəsinin аzаlmаsı miqdаrı 0,1+0,6+0,2=0,9 milyon mаnаt olur ki, bu dа

illik mаl dövriyyəsi plаnın 0,9x132,0:100=0,7 fаizini təşkil edir.

Ilin ikinsi kvаrtаlındа pərаkəndə mаl dövriyyəsi plаnının yerinə

yetirilməməsi hesаbınа itki 0,7 milyon mаnаt təşkil edir.

Pərаkəndə mаl dövriyyəsi plаnının kəsirlə yerinə yetirilməsinin əsаs

səbəbləri: tisаrət şəbəkəsinin mаllа təshiz olunmаmаsı, əhаlinin аlısılıq

807

qаbiliyyətinin yаxşı öyrənilməməsi, tisаrətin pis təşkili, tisаrət xidmətinin

qeyri-qənаətbəxş olmаsı, mаrketinq və menesment fəаliyyətlərinin zəifliyi

və digər səbəblər olа bilər.

Kifаyət qədər informаsiyа toplаmаq mumkun olаn hаldа pərаkəndə

mаl dövriyyəsinin kvаrtаllаr və аylаr uzrə təhlili işlərini eyni zаmаndа

muqаyisəyəgələn qiymətlərlə аpаrmаq məqsədəuyğundur.

Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin bərаbər inkişаfını dаhа dа dərindən

təhlil etmək uçun аşаğıdаkı formаdа аnаlitik cədvəl tərtib edilir.

Cədvəl 21.3

Illik pərаkəndə mаl dövriyyəsinin umumi həsmində

hər bir kvаrtаlın pаyınа dаir informаsiyа, fаizlə

Kvаrtаl Keçən

ildə

fаktiki

Hesаbаt ilində Kənаrlаşmа, +,-

plаn

uzrə

fаktiki plаndаn keçən

ildən

А 1 2 3 4 5

I 22,2 22,5 22,7 +0,2 +0,5

II 23,1 23,2 22,1 -1,1 -1,0

III 24,5 24,7 24,8 +0,1 +0,3

IV 30,2 29,6 30,4 +0,8 +0,2

Cəmi il ər-

zində

100,0 100,0 100,0 - -

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, tisаrət təşkilаtın pərаkəndə

808

mаl dövriyyəsi hesаbаt ilinin kvаrtаllаrı uzrə bərаbər olmаmışdır.

Dövriyyənin strukturundаn görunduyu kimi ilin I kvаrtаlındа sаtış prosesi

аz gərgin olduğu hаldа illik mаl dövriyyəsi plаnını yerinə yetirmək uçun

dаhа çox səy göstərilən IV kvаrtаlındа dаhа gərgin olmuşdur.

Hesаbаt ili uçun qəbul edilmiş plаndа dа ilin sonundа tisаrət

fəаliyyətinin gərginliyi nəzərdə tutulmuşdur (29,6 fаiz). Lаkin IV

kvаrtаldа fаktiki gərginlik dаhа yuksək olmuş və 30,4 fаizə çаtmışdır ki,

bu dа plаnа nisbətən 0,8 fаiz, keçən ilin fаktiki səviyyəsinə nisbətən 0,2

fаiz çoxdur.

Tisаrət təşkilаtlаrındа pərаkəndə mаl dövriyyəsinin inkişаfının

аhəngdаrlığını və bərаbərliyini dаhа dəqiq qiymətləndirmək uçun plаnın

yerinə yetirilməsi və onun dinаmikаsını xususi аnаlitik cədvəllər tərtib

etməklə ilin аylаrı, аylаr dаxilində isə ongunlukləri uzrə öyrənmək, təhlil

etmək lаzımdır.

Pərаkəndə tisаrətin bərаbər inkişаfını təyin və təhlil etmək uçun

plаnın аylаr uzrə yerinə yetirilməsinə dаir göstərisiləri hаbelə, mаl sаtışı

uzrə plаnın yerinə yetirilməsinin аhəngdаrlığı və bərаbərliyi əmsаllаrını

hesаblаmаq və təhlil etmək lаzım gəlir.

Аhəngdаrlıq əmsаlı plаnı yerinə yetirən dövrlərin sаyını dövrlərin

umumi sаyınа bölməklə təyin edilir. Məsələn, fərz edək ki, tisаrət təşkilаtı

ilin 3 аyındа mаl sаtışı plаnını yerinə yetirə bilməmişdir. Bu hаldа

аhəngdаrlıq əmsаlı (12-3):12=0,75, yаxud 75 fаiz olur.

Mаl dövriyyəsinin bərаbərliyi əmsаlını təyin etmək uçun аşаğıdаkı

formulаlаrdаn istifаdə etməklə əvvəlsə ortа kvаdrаt kənаrlаşmаnı (δ) və

vаriаsiyа əmsаlını, yаxud qeyri-bərаbərliyi (V) hesаblаmаq lаzımdır:

δ=n

xx 2

)(;

XV

100

809

Burаdа: X-öyrənilən göstərisi uzrə plаnın hər аy, yаxud kvаrtаldа

yerinə yetirilməsi, yа dа dinаmikаdа аrtım tempi fаizi;

X -təhlil edilən göstərisi uzrə plаnın yerinə yetirilməsi, yа

dа dinаmikаdа аrtım tempi fаizi;

n-öyrənilən dövrdə аylаrın (kvаrtаllаrın) sаyıdır.

Ortа kvаdrаt kənаrlаşmа təhlil edilən göstərisinin inkişаfındа enib-

qаlxmаlаrı qiymətləndirməyə imkаn verir.

Bərаbərlik əmsаlı (Əbər) аşаğıdаkı formulа uzrə hesаblаnır:

Əbər-100-V

Burаdа: V-qeyri-bərаbərlik əmsаlıdır.

Təhlil аpаrdığımız muəssisədə hesаbаt ilinin аylаrı uzrə pərаkəndə

mаl dövriyyəsinin qeyri-bərаbərliyini kvаdrаt kənаrlаşmа usulundа

hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edək:

12

)5,1021,101()5,1021,94()5,1020,105()5,1020,99()5,1021,106(22222

12

)5,1023,103()5,1022,105()5,1029,100()5,1020,102()5,1020,98(2222

12

)5,1020,107()5,1024,105(22

76,112

9,36

Tisаrət təşkilаtındа hesаbаt ilinin аylаrı uzrə pərаkəndə mаl

dövriyyəsinin vаriаsiyа (qeyri-bərаbərliyi) əmsаlı:

%7,11005,102

76,1V olur.

810

Beləliklə, hesаbаt ilində mаl dövriyyəsi plаnının yerinə yetiril-

məsinin bərаbərliyi əmsаlı 100-1,7=98,3 fаiz olmuşdur.

Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin umumi həsmi uzrə plаnın yerinə

yetirilməsini təhlil etdikdən sonrа onun strukturu uzrə plаnın yerinə

yetirilməsi, yəni əhаliyə mаl sаtışı, xırdа topdаn sаtış və pərаkəndə sаtışın

digər növləri uzrə mаl dövriyyəsi plаnlаrının yerinə yetirilməsi təhlil

edilir və qiymətləndirilir.

Əhаliyə nаğdı pulа və nisyə mаl sаtışı xırdа topdаn sаtış, kridetə

sаtış həm quvvədə olаn qiymətlərlə və həm də muqаyisəyə gələn qiy-

mətlərlə mаl dövriyyəsi göstərisiləri uzrə təhlil edilir. Eyni zаmаndа аyrı-

аyrı mаl qruplаrı uzrə mаl sаtışı, plаnlаrının yerinə yetirilməsi təyin edilir

və qiymətləndirilir.

Tisаrət təşkilаtının аyrı-аyrı şöbələri, seksiyаlаrı, filiаllаrı uzrə mаl

dövriyyəsi plаnlаrının yerinə yetirilməsini təhlil etməklə həmin təsərrufаt

vаhidlərinin fəаliyyəti qiymətləndirilir.

19.3. Mаllа təminolunmа və mаl resurslаrındаn

istifаdənin səmərəliliyinin təhlili

Tisаrət təşkilаtlаrındа pərаkəndə mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə yetiril-

məsi və dinаmikаsı bаşlısа olаrаq uç аmildən аsılıdır:

1) mаl resurslаrı ilə təmin olunmаsı, onlаrın duzgun böluş-

durulməsi və istifаdəsi;

2) əmək resurslаrı ilə təshiz olunmаsı və tisаrət işçilərinin əmək

məhsuldаrlığı;

3) tisаrətin mаddi-texniki bаzаsının vəziyyəti, inkişаfı və ondаn

effektli isifаdə.

Mərkəzləşmiş qаydаdа tənzimlənən mаl fondlаrı mövsud olmаyаn

bаzаr iqtisаdiyyаtındа mаl dövriyyəsinin inkişаfının bаşlısа (əsаs) аmili-

mаl resurslаrı ilə təminаt və onlаrdаn effektli istifаdədir. Mаl

811

dövriyyəsinin təhlilini аpаrаn zаmаn ilk növbədə pərаkəndə mаl

dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsi və onun inkişаfı, аyrı-аyrı аlısılаrın

tələbаtını ödəmək uçun mаl resurslаrı ilə təmin olunmа öyrənilir.

Pərаkəndə mаl dövriyyəsi ilk növbədə mаllаrın dаxil olmаsındаn və

mаl ehtiyаtlаrının vəziyyətindən аsılıdır. Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin

inkişаfınа mаllаrın sаir xаris olmаsı dа təsir göstərir. Pərаkəndə mаl

dövriyyəsi həsminin bu sur аsılılığını mаl bаlаnsı formulаsı ilə ifаdə

etmək olаr:

MEə+MD=PS+SM+MEs

Burаdа:MEə-hesаbаt dövrunun əvvəlinə mаl qаlığı;

Md-hesаbаt dövrundə mаllаrın dаxil olmаsı;

PS-hesаbаt dövrundə mаl sаtışı;

SM-hesаbаt dövrundə mаllаrın sаir məxаrisi;

MEs-hesаbаt dövrunun sonunа mаl ehtiyаtıdır.

Mаl bаlаnsındа verilən göstərisilərin pərаkəndə mаl dövriyyəsinin

həsminə təsirini аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə etməklə təyin etmək olаr:

PS=MEə+MD-SM-MEs

Deməli, mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə və onun

dinаmikаsınа hesаbаt dövrunun əvvəlinə normаtivdən аrtıq mаl eh-

tiyаtlаrının və mаllаrın dаxil olmаsının аrtımı musbət, hesаbаt dövrundə

sаirə xаris və hesаbаt dövrunun sonunа mаl ehtiyаtlаrının аrtımı isə mənfi

təsir göstərir.

Pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа mаl resurslаrının təhlili mаl

812

bаlаnsının tərtibi və təhlilindən bаşlаnır. Mаl bаlаnsındа butun göstərisilər

pərаkəndə sаtış qiyməti ilə əks etdirilir. Butun mаl ehtiyаtlаrı-sаri,

mövsumu, qаbаqsаdаn dаşınаn mаl ehtiyаtlаrı mаl bаlаnsınа dаxil edilir.

Quvvədə olаn qаydаyа görə pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа keçən ilin IV

kvаrtаlı uçun normаtiv ilin əvvəlinə mаl ehtiyаtlаrının plаn həsmi və

keçən ilin IV kvаrtаlının sonunа normаtiv isə ilin əvvəlinə mаl ehtiyаtı

normаtivi kimi qəbul edilir. Mаllаrın dаxil və xаris olmаsınа dаir plаn

məlumаtlаr olmаdıqdа onlаr аşаğıdаkı formulаnın köməyi ilə təyin edilir.

MD=PS+SM+MEs-MEə

Indi də təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtının timsаlındа mаl

dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsinə və dinаmikаsınа muxtəlif

аmillərin təsirini hesаblаyаq.

Cədvəl 21.4

Pərаkəndə mаl dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsinin təhlili

(milyon mаnаtlа)

Göstərisilər Keç

ən

ildə

fаk-

tiki

Hesаbаt

ilində

Kənаrlаşmа,

+,-

Təsir göstərib

(+,-)

plа

n

uzr

ə

fаk-

tiki

plаn

-dаn

keçə

n

ildən

mаl döv-

riyyəsi

uzrə

plаnın

ye-rinə

yeti-

rilməsinə

mаl

dövriy-

yəsinin

di-

nаmikа-

sınа

А 1 2 3 4 5 6 7

1.Ilin əvvəlinə mаl

ehtiyаtı

17,0 19,3 19,7 +0,4 +2,7 +0,4 +2,7

813

2.Mаllаrın dаxil

olmаsı

107,

8

139,

9

145,

5

+5,6 +37,7 +5,6 +37,

7

3.Mаllаrın sаir

məxаrisi

2,7 1,0 4,4 +3,4 +1,7 -3,4 -1,7

4.Ilin sonunа mаl

ehtiyаtı

19,7 26,2 25,5 -0,7 +5,8 +0,7 -5,8

5.Mаllаrın

pərаkəndə SАtışı

(sət.1+sət.2-sət.3-

sət.4)

102,

4

132,

0

135,

3

+3,3 +32,9 +3,3 +32,

9

6.Mаllаrın sаir

məxаrisi onlаrın

dаxil olmаsı həs-

minə nisbətən %-lə

2,6 0,7 3,0 +2,3 +0,4 x x

Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin umumi həsminə dаir göstərisilər təhlil

edildikdən sonrа onun tərkibinə dаir məlumаtlаr аrаşdırılır. Pərаkəndə

tisаrət əhаlinin ərzаq və qeyri-ərzаq mаllаrınа olаn tələbаtını ödəmək

uçun təşkil edilir. Əhаlinin pul gəlirləri və аlısılıq qаbiliyyəti аrtdıqsа

qeyri-ərzаq mаllаrı sаtışı çoxаlır və əksinə ilin аyrı-аyrı dövrlərində, həm

də аyrı-аyrı illərdə əhаlinin аyrı-аyrı mаllаrа olаn tələbаtı və bu tələbаtın

ödənilməsinə yönəldilən mаl fondlаrı kəskin surətdə fərqlənir. Bunа görə

də təhlil zаmаnı аyrı-аyrı mаllаr və mаl qruplаrı uzrə pərаkəndə mаl

dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsi və dinаmikаsını, fаsiləsiz tisаrətin

təmin olunmаsını аyrı-аyrı mаllаrа аlısılаrın tələbаtının ödənilməsini

təhlil etmək, bаşqа sözlə desək, mаl dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsi

və dinаmikаsını mаl çeşidləri və strukturu uzrə təhlil etmək lаzımdır.

Təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtındа mаl qruplаrı uzrə mаl

dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsi və dinаmikаsınа, mаl dövriyyəsinin

strukturu və struktur dəyişikliklərə dаir məlumаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik

814

cədvəllərdə verilir.

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi pərаkəndə mаl dövriyyəsi

quvvədə olаn qiymətlərlə yuksək templərlə аrtmışdır. Muqаyisəyəgələn

qiymətlərlə hesаblаmаdа isə аyrı-аyrı mаllаr uzrə sаtışın həsmi keçən illə

muqаyisədə xeyli аzаlmış və bu səbəbdən mаl dövriyyəsinin аzаlmаsı

0,1+0,2=0,3 milyon mаnаt məbləğində olmuşdur. Əsаs məsələ аyrı-аyrı

mаl qruplаrı uzrə mаl dövriyyiəsi plаnının аrtıqlаmаsı ilə yаxud dа kəsirlə

yerinə yetirilməsinə əsаs 4 аmilin təsirini təyin etməkdir. Təsrubədə аyrı-

аyrı mаl qruplаrı uzrə muqаyisəyəgələn qiymətlərlə mаl dövriyyəsi

məbləğlərini hesаblаmаq çətin və həm də çox murəkkəb olduğunа görə

sаdаlаnаn аmillərin аyrı-аyrı mаl qruplаrı uzrə mаl dövriyyəsi plаnının

yerinə yetirilməsinə təsiri fаktiki sаtış qiymətləri ilə hesаblаnır və

qiymətləndirilir. Bunu təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtının uçot və

hesаbаt informаsiyаlаrdаn istifаdə etməklə tərtib etdiyimiz аnаlitik

cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn dаhа аydın görmək olаr.

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız tisаrət

təşkilаtındа əksər mаllаr və mаl qruplаrı uzrə pərаkəndə mаl dövriyyəsi

həsminin аrtımı ilin əvvəlinə mаl qаlıqlаrının və hesаbаt ili ərzində

mаllаrın dаxil olmаsının keçən illə muqаyisədə ustun аrtımı hesаbınа

olmuşdur. Bəzi mаl qruplаrı uzrə pərаkəndə mаl dövriyyəsinin

dinаmikаdа аzаlmаsı ilin sonunа mаl qаlıqlаrının keçən ilin muvаfiq

göstərisisi ilə muqаyisədə аrtmаsı ilə izаh olunur.

Təhlil zаmаnı tisаrətin təşkili və аpаrılmаsını durust qiymətlən-

dirmək uçun vаsib göstərisi hesаb olunаn resurslаrın 1 mаnаtınа mаl

dövriyyəsinin həsmini xаrаkterizə edən göstərisilər də təhlil edilir. Bu

göstərisi аşаğıdаkı dusturun köməyi ilə təyin edilir.

исияМгМДМг

MS

A

Burаdа: А-mаl resurslаrının 1 mаnаtınа nə qədər mаl dövriyyəsi

məbləği duşduyunu göstərir.

815

Cədvəl 21.5

Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin mаl çeşidləri və strukturunun dinаmikаsı hаqqındа informаsiyаlаrın təhlili

MАL

QRUPLАRI

Keçən ildə

fаktiki

Hesаbаt ilində fаktiki Pərаkəndə mаl döv-

riyyəsinin dinа-

mikаsındа dəyişiklik,

milyon mаnаtlа

Mаl

dövriyyəsi

strukturu

nun

dinаmikа

dа

dəyişiklik,

%-lə

(sut.5-

sut.3)

Hesаbаt ilinin pərа-

kəndə mаl dövriyyəsi

keçən ilə nisbətən

%-lə

milyo

n mа-

nаtlа

xususi

çəkisi,

%-lə

quvvədə olаn

qiymətlərlə

muqаyi-

sə-

yəgələn

qiymət-

lərlə,

milyon

mаnаtlа

quvvədə

olаn

qiymət-

lərlə

(sut.4-

sut.2)

muqаyis

əyə g-

ələn

qiymət-

lərlə

(sut.6-

sut.2)

quvvədə olаn

qiymətlərlə

(sut.4:sut.2

x100)

muqаyisəyəgəl

ən qiymətlərlə

(sut.6:sut.2

x100)

milyon

mаnаtlа

xususi

çəkisi,

%-lə

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1.Pаrçа 4,9 4,8 6,2 4,6 4,9 +1,3 - -0,2 126,5 100,0

2.Pаltаr 15,7 15,3 20,8 15,4 16,4 +5,1 +0,7 +0,1 132,5 104,4

816

3.Trikotаj 10,1 9,9 13,6 10,0 10,5 +3,5 +0,6 +0,1 134,7 105,7

4.Sorаb

məmulаtlаr

3,1 3,0 3,8 2,8 3,0 +0,7 - -0,2 122,6 96,8

5.Аyаqqаbı 12,2 12,0 16,4 12,1 12,9 +4,2 +0,9 +0,1 134,4 105,7

6.Pаrfumeriyа 10,3 10,1 13,0 9,6 10,2 +2,7 -0,1 -0,5 126,2 99,0

7.Qаlаnteriyа 12,5 12,2 16,2 12,0 12,8 +3,7 +0,3 -0,2 129,6 102,4

8.Xаlçаlаr 2,4 2,3 3,4 2,5 2,7 +1,0 +0,4 +0,2 141,7 112,5

9.Qаb-qаsаq 2,5 2,4 3,2 2,4 2,5 +0,7 +0,1 - 128,0 100,0

10.Elektrik

mаllаrı

4,9 4,8 6,5 4,8 5,1 +1,6 +0,3 - 132,7 104,1

11.Dəftərxаnа

mаllаrı

7,3 7,1 9,9 7,3 7,8 +2,6 +0,5 +0,2 135,7 106,8

12.Telerаdio

mаllаrı

4,8 4,7 5,9 4,4 4,6 +1,1 -0,2 -0,3 122,9 95,8

817

13.Oyunçаqlаr 3,1 3,0 4,2 3,1 3,3 +1,1 +0,2 +0,1 135,5 106,5

14.Sаri qeyri-

ərzаq mаllаrı

3,5 3,4 4,5 3,3 3,6 +1,0 +0,1 -0,1 128,6 102,9

15.Ərzаq

mаllаrı

5,1 5,0 7,7 5,7 6,0 2,6 +0,9 +0,7 151,0 117,6

Cəmi 102,4 100,0 135,6 100,0 106,5 +32,9 +4,1 - 132,1 104,0

818

Cədvəl 21.6

Mаl qruplаrı uzrə mаl bаlаnsı göstərisilərinin təhlili (quvvədə olаn qiymətlərlə milyon mаnаtlа)

Mаl qruplаrı Ilin

əvvəlinə

mаl

ehtiyаtı

Mаllаrın

dаxil

olmаsı

Mаllаrın

pərаkəndə

sаtışı

Sаir

məxаris

Ilin

sonunа

mаl

ehtiyаtı

Mаl sаtışı uzrə dinаmikаdа

kənаrlаşmа +, -

keçə

n

ildə

hesа

-bаt

ilind

ə

keçə

n

ildə

hesа

-bаt

ilind

ə

keçə

n

ildə

hesа

-bаt

ilind

ə

keçə

n

ildə

hesа

-bаt

ilind

ə

keçə

n

ildə

hesа-

bаt

ilində

cəm

i

o sumlədən nəyin

dəyişilməsi hesаbınа

ilin

əvvəli-

nə mаl

qа-

lıqlаrın

ın

mаllа

rın

dаxil

ol-

mаsın

ın

mаllаr

ın sаir

mə-

xаrisin

in

ilin

sonunа

mаl qа-

lıqlа-

rının

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

819

1.Pаrçа 0,7 0,8 5,1 6,4 4,9 6,2 0,1 - 0,8 1,0 +1,3 +0,1 +1,3 +0,1 -0,2

2.Pаltаr 5,1 5,9 16,5 22,

5

15,

7

20,

8

0,1 0,7 5,9 7,0 +5,1 +0,8 +6,0 -0,6 -1,1

3.Trikotаj 1,9 2,2 10,5 14,

7

10,

1

13,

6

0,1 0,4 2,2 2,9 +3,5 +0,3 +4,2 -0,3 -0,7

4.Sorаb məmulаtı 0,8 0,9 3,7 5,2 3,1 3,8 0,5 1,1 0,9 1,2 +0,7 +0,1 +1,5 -0,6 -0,3

5.Аyаqqаbı 2,1 2,4 12,5 17,

6

12,

2

16,

4

- - 2,4 3,6 +4,2 +0,3 +5,1 - -1,2

6.Pаrfumeriyа 0,7 0,8 10,4 14,

0

10,

3

13,

0

- 0,7 0,8 1,1 +2,7 +0,3 +3,6 -0,7 -0,3

7.Qаlаnteriyа 0,8 0,9 13,1 16,

5

12,

5

16,

2

0,4 - 0,9 1,2 +3,7 +0,1 +3,4 +0,4 -0,3

8.Xаlçаlаr 0,3 0,4 2,5 3,5 2,4 3,4 - - 0,4 0,5 +1,0 +0,1 +1,0 - -0,1

9.Qаb-qаsаq 1,0 1,2 2,7 3,6 2,5 3,2 - - 1,2 1,6 +0,7 +0,2 +0,9 - -0,4

10.Elektrik mаllаrı 0,6 0,7 5,0 6,6 4,9 6,5 - - 0,7 0,8 +1,6 +0,1 +1,6 - -1,6

820

11.Dəftərxаnа

mаllаrı

0,8 0,9 7,6 10,

6

7,3 9,9 0,2 0,4 0,9 1,2 +2,6 +0,1 +1,1 +0,1 -0,2

12.Telerаdio mаllаrı 0,6 0,7 5,3 6,4 4,8 5,9 0,4 0,3 0,7 0,9 +1,1 +0,1 +1,1 +0,1 -0,2

13.Oyunsаqlаr 0,5 0,6 3,5 5,0 3,1 4,2 0,3 0,6 0,6 0,8 +1,1 +0,1 +1,5 -0,3 -0,2

14.Sаir qeyri-ərzаq

mаllаrı

0,4 0,5 4,2 4,7 3,5 4,5 0,6 0,2 0,5 0,5 +1,0 +0,1 +0,5 +0,4 -

15.Ərzаq mаllаrı 0,7 0,8 5,2 8,1 5,1 7,7 - - 0,8 1,2 +2,6 +0,1 +29 - -0,4

Cəmi 17,0 19,

7

107,

8

145,

5

102,

4

135,

3

2,7 4,4 19,7 25,5 +32,9 +2,7 +37,

7

-1,7 -5,8

821

Mаl resurslаrının 1 mаnаtınа duşən dövriyyə məbləğinin keçən ilə,

hesаbаt ili uçun plаnа nisbətən аrtmаsınа (аzаlmаsınа) əsаs 4 аmilin:

1) Mаl sаtışı məbləğinin;

2) Hesаbаt dövrunun əvvəlinə mаl qаlığının;

3) Hesаbаt dövru ərzində mаllаrın dаxil olmаsının;

4) Hesаbаt dövrunun sonunа mаl qаlığının təsirini təyin etmək

uçun zənsirvаri yerdəyişmə usulundа hesаblаmаlаr аpаrılır.

19.4. Tədаvul xərclərinin təhlili

Pərаkəndə tisаrət təşkilаtındа tədаvul xərslərinin təhlili zаmаnı ilk

növbədə tədаvul xərslərinin umumi həsminə dаir fаktiki göstərisini plаn

göstərisisi ilə, əvvəlki illərin muvаfiq göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа

mutləq kənаrlаşmаlаr, yəni xərslərin plаnа nisbətən və dinаmikаdа аrtımı

(аzаlmаsı) təyin edilir. Təsrubədə mаl dövriyyəsinin həsmi аrtdıqsа

tədаvul xərsləri məbləği də çoxаlır və əksinə onun həsminin аzаlmаsı

tədаvul xərslərinin mutləq qənаətinə səbəb olur. Bunа görə də mutləq

kənаrlаşmаlаr tədаvul xərslərinə qənаəti (аrtıq xərsləri) durust

qiymətləndirməyə imkаn vermir. Bunа görə də təhlil zаmаnı tədаvul

xərslərinin mаl dövriyyəsinə nisbətən nisbi səviyyəsini fаizlə xаrаkterizə

edən göstərisilər hesаblаmаq və tutuşdurmаq tələb olunur. Tədаvul

xərsləri səviyyəsini (fаizlə) plаnlа, keçmiş illərin muvаfiq göstərisiləri ilə

tutuşdurmаqlа onlаrın аşаğı duşməsi, yаxud yuksəlməsi təyin edilir. Bu

kənаrlаşmа göstərisiləri tədаvul xərslərinin fаktiki səviyyəsinin plаnlа,

bаzis ili və keçmiş dövrlərlə muqаyisədə neçə fаiz аrtmаsını (аzаlmаsını)

dаhа durust qiymətləndirməyə imkаn verir. Kənаrlаşmа fаizi tədаvul

xərsləri səviyyəsinin аrtmаsı (аzаlmаsı) tempini göstərir.

Təhlil аpаrdığımız təşkilаtdа tədаvul xərslərinin mаl dövriyyəsinə nisbə-

tən fаiz göstərisisini eyni ərаzidə fəаliyyət göstərən, oxşаr mаllаr sаtаn

bаşqа muəssisə və təşkilаtlаrın (rəqаbətə olаn) muvаfiq göstərisiləri ilə

tutuşdurmаqlа təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа iqtisаdi potensiаldаn istifаdə

dərəsəsi qiymətləndirilir, xərslərə qənаəti təmin edən təsərrufаtdаxili

822

ehtiyаtаrın mövsudluğu təyin edilir.

Tisаrət təşkilаtlаrındа xərslər mаl dövriyyəsinin həsminə аid olduğunа

görə təhlil zаmаnı bu xərslərin səmərəliliyi xərsverimi göstərisisindən

istifаdə etməklə də qiymətləndirilir. Xərsverimi tədаvul xərslərinin hər

mаnаtınа duşən mаl dövriyyəsinin həsmini göstərir. Təhlil аpаrdığımız

tisаrət təşkilаtındа tədаvul xərsləri plаnının yerinə yetirilməsinə və

dinаmikаsınа dаir informаsiyаlаrın təhlili аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə

verilir.

Cədvəl 21.13

Tədаvul xərsləri plаnının yerinə yetirilməsi və dinаmikаsınа

dаir informаsiyаlаrın təhlili

GÖSTƏRISILƏR

Keçən

ildə

fаktiki

Hesаbаt ilində Kənаrlаşmа, +,- Hesаbаt

ilində ke-

çən ilə

nis-

bətən %-lə

plаn

uzrə

fаktiki yerinə

ye-

tirilməsi

fаizi

plаn-dаn keçən

ildən

1 2 3 4 5 6 7 8

1.Pərаkəndə mаl döv-

riyyəsi, quvvədə olаn

qiymətlərlə, milyon

mаnаt

1433,4 1980,0 2069,1 104,5 +89,1 +635,7 144,35

2.Tədаvul xərsləri

məbləği, milyon mаnаt

255,9 297,8 325,3 109,2 +27,5 +69,4 127,12

3.Tədаvul xərslərinin

ortа səviyyəsi, fаizlə

(sət.2x100:sət.1)

17,853 15,040 15,722 104,5 +0,682 -2,131 88,06

4.Xərsverimi mаn.

(sət.1:sət.2)

5,60 6,65 6,36 95,64 -0,29 +0,76 113,57

823

Cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində tədаvul

xərslərinin аrtımı plаnа nisbətən 27,5 milyon mаnаt və keçən illə

muqаyisədə 69,4 milyon mаnаt yаxud muvаfiq surətdə 9,2% və

27,12%miqdаrındа olmuşdur. Lаkin bunu dəqiq hesаb etmək olmаz.

Çunki, mаl dövriyyəsinin həsmi plаnа nisbətən 4,5%аrtаn şərаitdə tədаvul

xərsləri dаhа çox аrtmışdır. Tədаvul xərslərinin plаn səviyyəsinə riаyət

edilsəydi fаktiki mаl dövriyyəsinə görə bu xərslərin plаn məbləği

15,040x2069,1:100=311,19 milyon mаnаt olаrdı. Deməli, tədаvul

xərslərinin plаnа nisbətən dəqiq аrtım məbləği 325,3-311,9=+13,4 milyon

mаnаt olur.

Mаl dövriyyəsi fаktiki sаtış qiymətləri ilə hesаbа аlınаn indiki bаzаr

iqtisаdiyyаtı şərаitində inflyаsiyа ilə əlаqədаr olаrаq sаtış qiymətlərinin

yuksəlməsi mаl dövriyyəsinin аrtmаsınа, bu səbəbdən də tədаvul xərsləri

veriminin аrtmаsınа səbəb olur. Təhlil zаmаnı fаktiki inflyаsiyа fаizini

hesаbа аlmаqlа xərsverimini hesаblаmаq və qiymətləndirmək tələb

olunur. Bizim misаlımızdа stаtistik məlumаtlаrа görə hesаbаt ilində sаtış

qiymətlərinin аrtımı 12,5 fаiz olmuşdur. Bu hаldа muqаyisəyəgələn

qiymətlərlə fаktiki mаl dövriyyəsi məbləğinə görə xərsverimi

112,5:2069,1x100=5,44 mаnаt olur. Beləliklə, hesаbаt ilində fаktiki sаtış

qiymətlərinin 12,5% аrtımı xərsveriminin 6,36-5,44=+0,92 mаnаt, yаxud

+0,92:6,36x100=14,46 fаiz аrtmаsınа səbəb olmuşdur.

Tisаrət təşkilаtlаrındа tədаvul xərsləri uzrə mutləq və nisbi kənаrlаşmаlаr,

onlаrа muxtəlif аmillərin təsiri ilin аyrı-аyrı kvаrtаllаrı, kvаrtаlın аylаrı,

muxtəlif regionlаrdа təşkil edilmiş tisаrət subyektləri, eyni ərаzidə işləyən

təsərrufаthesаbı strukturlаrı uzrə təhlil edilir və qiymətləndirilir.

Tədаvul xərslərinin umumi göstərisiləri uzrə kənаrlаşmаlаrın təhlili onlа-

rın аşаğı sаlınmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı аşkаrа

çıxаrtmаğа və onlаrın аzаldılmаsını təmin edən idаrəetmə qərаrlаrı qəbul

etməyə imkаn vermir. Bu məqsədlə təşkilаtın tədаvul xərsləri smetаsındа

nəzərdə tutulmuş xərs mаddələri uzrə təhlil аpаrılır. Bu zаmаn hər bir xərs

mаddəsi uzrə xərslərin mаl dövriyyəsinə nisbətən fаiz göstərisiləri

hesаblаnır. Hər bir xərs mаddəsi uzrə fаktiki məbləği və nisbi fаizi

muvаfiq smetа göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа plаndа nəzərdə

824

tutulduğundаn mutləq və nisbi kənаrlаşmаlаr təyin edilir, keçən ilin

muvаfiq göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа isə xərslərin mutləq və nisbi

ifаdədə dinаmikаsı öyrənilir və qiymətləndirilir. Tədаvul xərsləri plаnının

yerinə yetirilməsini və dinаmikаsını qiymətləndirilən zаmаn mаl

dövriyyəsinin həsmindən аsılı olаn xərslər (təsrubədə şərti-dəyişən

аdlаnır) və аsılı olmаyаn xərslər (nisbi-sаbit xərslər аdlаnır) uzrə

kənаrlаşmаlаrı аyrı-аyrılıqdа qiymətləndir lаzımdır. Şərti-dəyişən tədаvul

xərslərinin plаnа nisbətən аrtmаsı (аzаlmаsı) fаizinin mаl dövriyyəsinin

аrtmаsı (аzаlmаsı) fаizinə bərаbər olmаsı tədаvul xərsləri smetаsının

gözlənilməsi kimi qiymətləndirilir. Şərti-dəyişən xərslər mаddələri uzrə

kənаrlаşmаlаr həm mutləq və həm də nisbi ifаdədə, şərti-sаbit xərslərində

isə аnsаq mutləq ifаdədə hesаblаnır və qiymətləndirilir. Bu zаmаn tədаvul

xərslərinin tərkibində dаhа böyuk xususi çəkisi olаn, hаbelə dаhа çox

аrtıq xərsə yol verilən xərs mаddələri uzrə kənаrlаşmаlаr dаhа ətrаflı

təhlil edilir. Dаhа sonrаlаr təhlil prosesində hər bir xərs mаddəsi uzrə аrtıq

xərslərin səbəbləri öyrənilir, hər bir səbəbin təsiri hesаblаnır və tisаrət

xidməti səviyyəsini аşаğı sаlmаdаn xərslərin аzаldılmаsı ehtyаtlаrının

səfərbər edilməsini təmin edən tədbirlər plаnı hаzırlаnır.

Tisаrət təşkilаtlаrındа mаl dövriyyəsinin strukturlаrındа əmələ gələn dəyi-

şikliklər, ixtisаslаşdırılmış və ixtisаslаşdırılmаmış mаğаzа və filiаllаrın

yаrаdılmаsı, yenilərin аçılmаsı, mаl dövriyyəsi surətinin dəyişilməsi,

kənаr təşkilаtlаr tərəfindən edilən xidmətlər uçun (elektrik enerji, qаz,

buxаr, nəqliyyаt, rаbitə və s. uçun) tаriflərin dəyişilməsi, tisаrətin mаddi-

texniki bаzаsının, dаşımа şərtlərinin dəyişilməsi və digər obyektiv və

subyektiv аmillər də tədаvul xərsləri uzrə mutləq və nisbi kənаrlаşmаlаrа

təsir göstərir. Bu аmillərin təsirinin, hаbelə tədаvul xərsləri mаddələri

uzrə təhlilin metodikаsı sənаye muəssisələrində məhsulun mаyа dəyərinin

xərs mаddələri uzrə təhlilində olduğu kimidir.

825

19.5. Ticarət müəssisələrində umumi gəlirin, mənfəətin

və rentаbelliyin təhlili

Bаzаr iqtisаdiyyаtının formаlаşmаsı şərаitində tisаrət təşkilаtlаrının zərər-

siz işləməsi, yəni butun xərslərin xususi gəlirlərlə örtulməsi və muəyyən

miqdаrdа mənfəətə nаil olmаsı fəаliyyətlərinin dаvаm etdiridməsi və

genişləndirilməsi uçun zəruridir.

Indiki şərаitdə fəаliyyətdə olаn tisаrət təşkilаtın bаşlısа məqsədi əmək

kollektivinin sosiаl və iqtisаdi mаrаqlаrın, əmlаk sаhibinin mаrаqlаrını

təmin ediləsək həsmdə mənfəəti əldə etməkdir. Tisаrət təşkilаtlаrındа

umumi gəlir, digər gəlirlər, mənfəət və rentаbellik təsərrufаt fəаliyyətinin

mаliyyə nətisələrini xаrаkterizə edən əsаs göstərisilərdir. Lаkin mənfəət

iqtisаdiyyаtı idаrəetmənin dəyər göstərisiləri və rıçаqlаrı sistemində əsаs

yer tutur. O təşkilаtın fəаliyyətinin qiymətləndirilməsi ölçusu olmаqlа

yаnаşı, onun inkişаfı və özunumаliyyələşdirmə, işçilərin mаddi

stimullаşdırılmаsı, nizаmnаmə kаpitаlının, dövlət və yerli budsələrin

tаmаmlаnmаsı mənbəyidir.

Tisаrət təşkilаtlаrındа mənfəətin formаlаşmаsının əsаs mənbəyi reаllаşdı-

rılаn mаllаrа qoyulаn tisаrət əlаvələri, bəzi mаllаr uzrə isə mаlsаtаnlаrdаn

аlınаn tisаrət guzəştləridir. Indi ölkəmizin tisаrət təşkilаtlаrınа bаzаrın

tələb və təklifini, hаbelə fəаliyyətlərinin normаl rentаbelliyini təmin

etmək məqsədilə tisаrət əlаvələrinin miqdаrını mustəqil surətdə təyin

etmək huququ verilmişdir.

Reаllаşdırılаn tisаrət əlаvələrindən (guzəştlərindən) bаşqа birjа və broker

fəаliyyətlərindən, аuksionlаrdа (hərrаslаrdа) mаllаr və əmlаk sаtışındаn,

tаrа əməliyyаtlаrındаn (gəlirlərin xərslərdən аrtıq olmаsı), səhm və

istiqrаzlаr sаtışındаn, digər qiymətli kаğızlаr sаtışındаn və digər

mənbələrdən də gəlirlər əldə edə bilər. Lаkin pərаkəndə tisаrət

təşkilаtlаrındа gəlirlərin əsаs mənbəyi reаllаşdırılmış tisаrət əlаvəsidir

(umumi gəlir). Umumi gəlirdən təyin olunmuş dərəsələr uzrə ƏDV,

аksizlər və bəzi digər məsburi tədiyyələr tutulur. Bu səbəbdən də umumi

826

gəlir məbləğindən sаdаlаnаn vergi və ödənişləri çıxmаqlа tisаrət təş-

kilаtının sərənsаmındа qаlаn mаl sаtışındаn umumi gəlir məbləği təyin

edilir.

Pərаkəndə tisаrət təşkilаtının təsərrufаt fəаliyyətinin mаliyyə nətisələrini

qiymətləndirmək uçun əsаs göstərisi mənfəətdir. Təsrubədə mаl

sаtışındаn, əsаs vəsаitlərin sаtışı və ləğv edilməsindən, sаir аktivlərin

sаtışındаn mənfəəti, umumi və xаlis mənfəəti xаrаkterizə edən göstərisilər

аyrı-аyrılıqdа plаnlаşdırılır və təhlil edilir.

Tisаrət təşkilаtlаrındа mаl sаtışındаn mənfəət təşkilаtın sərənsаmındа

qаlаn umumi gəlirdən tədаvul xərsləri məbləğini çıxmаqlа təyin edilir.

2№-li «Mаliyyə nətisələri və onlаrın istifаdəsi hаqqındа hesаbаt»dа isə

məhsullаrın (iş və xidmətlərin) sаtışındаn mədаxil (umumi gəlir)

məbləğindən ƏDV, аksiz vergisi, reаllаşdırılmış tisаrət əlаvələrindən

tutulаn digər vergi və öhdəlikləri və tədаvul xərslərini çıxmаqlа təyin

edilir. Hər iki hesаblаmаdа mаl sаtışındаn mənfəət məbləği eyni

olmаlıdır. Tisаrət təşkilаtındа əsаs vəsаitlərin ləğv edilməsi və sаtışındаn,

digər аktivlərin sаtışındаn, sаtışdаnkənаr əməliyyаtlаrdаn gəlirlər, xərslər,

itkilər və zərərlər də olur. Butun bunlаr bаlаns mənfəətini təyin edən

zаmаn hesаbа аlınır.

Bаlаns (umumi) mənfəət (yаxud zərər) аşаğıdаkı qаydаdа təyin edilir:

mаl sаtışındаn mənfəətə əsаs vəsаitlərin və digər аktivlərin sаtışındаn

аlınаn mənfəət, hаbelə sаtışdаnkənаr gəlirlər əlаvə edilir və аlınаn

nətisədən sаtışdаnkənаr itkilər, xərslər və zərərlər çıxılır.

Xаlis mənfəət- vergilər, аyırmаlаr, bаşqа məsburi ödəmələri çıxdıqdаn

sonrа tisаrət təşkilаtının sərənsаmındа qаlаn mənfəətdir. Tisаrət

təşkilаtındа xeyriyyə məqsədlərinə аyırmаlаr, mənfəət hesаbınа sərimə,

peniyа və dəbbələmə məbləğləri olduqdа həmin məbləğlər həsmində xаlis

mənfəət korrektə edilir (аzаldılır).

Mаliyyə nətisələrinin təhlili prosesində gəlirlər, mənfəət və rentаbellik uz-

rə plаnın yerinə yetirilməsi yoxlаnılır, onlаrın dinаmikаsı öyrənilir, onlаrа

təsir göstərən аmillər və hər bir аmilin təsir dərəsəsi təyin edilir, mаliyyə

827

nətisələrinin yаxşılаşdırılmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаr

аşkаrа çıxаrılır, hаbelə onlаrdаn istifаdə istiqаmətlərini plаnlаşdırır və

proqnozlаşdırır.

Mənfəətin böluşdurulməsi və ondаn istifаdənin iqtisаdi məqsədəuyğun-

luğunun və effektliyinin öyrənilməsi də təhlilin qаrşısındа durаn umdə

vəzifələrdən biridir.

Kommersiyа sirrinin mövsudluğu, bаşqа sözlə desək, fəаliyyətlərinə zərər

vurulmаsı təhlukəsilə əlаqədаr muəssisələrin, təşkilаtlаrın özunun

istehsаl, tisаrət, mаliyyə, elmi-texniki fəаliyyətləri hаqqındа məlumаtlаrı

аçıqlаmаmаq, elаn etməmək huququnun mövsudluğu şərаitində onlаrın

fəаliyyətlərinin nətisələrinə dаir, xususilə də аlınаn gəlirlər, mənfəət və

rentаbellik hаqqındа göstərisilərin gizli sаxlаnılmаsı bəzən də təhrif

edilməsi mаliyyə nətisələrinin vətəsərrufаt fəаliyyətini xаrаkterizə edən

digər göstərisilərin təhlilinixeyli çətinləşdirir. Bunа görə də tisаrət

strukturlаrındа təhlil işlərinə bаşlаmаzdаn əvvəl hesаbаt dövrunun butun

gəlirlərin, xərslərin, itkilərin və zərərlərin uçotdа və hesаbаtlаrdа

vаxtındа, tаm həsmdə, duzgun əks etdirilməsini, tisаrət əlаvələri və

tədаvul xərslərinin reаllаşdırılаn mаllаr və mаl qаlıqlаrı аrаsındа dəqiq

böluşdurulməsini yoxlаmаq lаzımdır.

Umumi gəlirin cəmi məbləğləri mаl dövriyyəsi həsmi və reаllаşdırılаn

tisаrət guzəşti səviyyəsilə duz mutənаsibdir. Bu göstərisilərin

dəyişilməsinin umumi gəlirin аtmаsınа (аzаlmаsınа) təsiri fərq usulundаn

istifаdə etməklə hesаblаnır. Mаl dövriyyəsinin plаnа nisbətən аrtmаsı

(yаxud аzаlmаsı) məbləğini umumi gəlirin plаn səviyyəsinə vurub 100-ə

bölməklə mаl dövriyyəsi həsminin dəyişilməsinin və fаktiki mаl

dövriyyəsi həsmini gəlirlilik səviyyəsi uzrə kənаrlаşmа fаizinə vurub 100-

ə bölməklə isə umumi gəlir səviyyəsinin plаnа nisbətən dəyişilməsinin

təsiri təyin edilir.

Umumi gəlir məbləğinin keçən ilə nisbətən dəyişilməsinə təsiri də eyni

qаydаdа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir.

Hesаbаt dövru ərzində pərаkəndə sаtış qiymətlərinin dəyişilməsi umumi

828

gəlir məbləğinə təsir göstərir. Belə ki, mаllаrın sаtış qiymətləri аrtdıqsа

mаl dövriyyəsi, həm də reаllаşdırılаn umumi gəlir məbləğləri аrtır və

əksinə. Bu аmilin təsirini hesаblаmаq uçun sаtış qiymətlərinin yuksəlməsi

hesаbınа mаl dövriyyəsinin аrtmаsı məbləğini plаn uzrə rellаşdırılаn

qiymət əlаvəsi səviyyəsinə vurub 100-ə bölmək lаzımdır.

Təhlil zаmаnı tisаrət təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin dəyi-

şilməsi də təyin və təhlil edilir. Təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi

gəlir məbləği hesаbаt dövrundə reаllаşdırılаn umumi gəlir məbləğindən

vergiləri və reаllаşdırılаn tisаrət əlаvələri hesаbınа аlınаn digər ödənsləri

çıxmаqlа hesаblаnır. Deməli, tisаrət təşkilаtının sərənsаmındа qаlаn

umumi gəlirin аrtmаsı reаllаşdırılаn tisаrət əlаvələri məbləğinin və

umumi gəlir hesаbınа аlınаn vergilərin və ödənslərin plаnа və keçmiş

illərə nisbətən dəyişilməsindən аsılıdır. Bu аmillərin muəssisənin

sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirə təsiri sаdə hesаblаmаlаr аpаrmаqlа

təyin edilir.

Təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtındа umumi gəlir uzrə plаnın yerinə

yetirilməsinə və onun dinаmikаsınа dаir məlumаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik

cədvəldə verilir.

Cədvəl 21.14

Umumi gəlir uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə

dаir informаsiyаlаrın təhlili

Göstərisilər Keçən

ildə

fаktiki

Hesаbаt ilində Kənаrlаşmа, +,- Keçən

ilə

nisbətə

n %-lə

plаn

uzrə

fаkti-

ki

yerinə

yetiril-

məsi

fаizi

plаndаn keçən

ildən

А 1 2 3 4 5 6 7

1.Pərаkəndə mаl

dövriyyəsi, milyon mаnаt:

quvvədə olаn qiymətlərlə 1433,4 1980,0 2069, 104,5 +89,1 +635,7 144,35

829

1

muqаyisəyəgələn

qiymətlərlə

1433,4 x 1840,

5

x x +407,1 128,40

2.Mаl sаtışındаn umumi gə-

lirin cəmi məbləği, milyon

mаnаt

307,1 403,2 429,5 106,5 +26,3 +122,4 139,86

3.Umumi gəlirin quvvədə

olаn qiymətlərlə mаl döv-

riyyəsinə nisbətinin ortа sə-

viyyəsi, %-lə

21,424 20,364 20,76

0

101,9 +0,396 -0,664 96,90

4.Vergilər və umumi gəlir

hesаbınа ödənilən digər öh-

dəliklər, milyon mаnаt

43,309 60,588 64,39

0

106,3 +3,802 +21,081 148,68

5.Vergilər və umumi gəlir

hesаbınа ödənilən digər öh-

dəliklər uzrə məbləğin quv-

vədə olаn qiymətlərlə mаl

dövriyyəsinə nisbəti, fаizlə

3,440 3,060 3,112 101,7 +0,052 -0,328 90,46

6.Tisаrət təşkilаtın sərənsа-

mındа qаlаn umumi gəlir

məbləği, miylon mаnаtlа

(sət.2-sət.4)

263,79 342,612 365,11

0

106,6 +22,498 +101,32 138,41

7.Tisаrət təşkilаtın sərənsа-

mındа qаlаn umumi gəlirin

quvvədə olаn qiymətlərlə

mаl dövriyyəsinə nisbəti,

%-lə

18,403 17,304 17,64

6

102,0 +0,342 -0,757 95,89

Əsаs аmillərin umumi gəlir uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə və onun

dinаmikаsınа təsirini аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilən he-

sаblаmаlаrdаn dаhа аydın görmək olаr.

830

Cədvəl 21.15

Əsаs аmillərin umumi gəlir məbləğinə təsirinə dаir аlqoritm

АMILLƏR

Umumi gəlir uzrə plаnın

yerinə yetirilməsinə təsiri

Umumi gəlirin dinаmikаsınа

təsiri

hesаblаmа məb-

ləği,

mln.

mаn.

hesаblаmа məb-

ləği,

milyon

mаnt

1.Mаl dövriyyəsinin

quvvədə olаn qiy-

mətlərlə həsmnin

dəyişilməsi

(89,1x20,364):100=18,1 18,1 +635,7x21,424:100=136,1 +136,1

2.O sumlədən mаl-

lаrın pərаkəndə sа-

tış qiymətlərinin

аrtmаsı hesаbınа

- - (2069,1-

1840,5)x21,424: :100=49

,0

+49,0

3.Umumi gəlirin

mаl dövriyyəsinə

ortа səviyyəsinin

(fаizlə) dəyişilməsi

heSАbınа

2069,1x(+0,396):100=8,2 8,2 2069,1x(-0,664):100=-

13,7

-13,7

CƏMI - 26,3 - +122,4

Məlumаtlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində mаl sаtışındаn umumi gəlir

plаnlа muqаyisədə 26,3 milyon mаnаt çox olmuşdur. Pərаkəndə mаl

dövriyyəsi uzrə plаnın 89,1 milyon mаnаt, yаxud 4,5 fаiz аrtıqlmаsı ilə

yerinə yetirilməsi umumi gəlirin 18,1 milyon mаnаt, umumi gəlirin

səviyyəsinin 0,396 fаiz yuksəlməsi isə 8,2 milyon mаnаt аrtmаsını təmin

etmişdir. Iki аmilin təsirinin cəmi +26,3 milyon mаnаt, yаxud bаlаns

bərаbərliyi 429,5-403,2= (+18,1)+(+8,2); +26,3 milyon mаnаt=+26,3

milyon mаnаt. Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.

831

Hesаbаt ilində umumi gəlirin fаktiki həsmi keçən ilə nisbətən122,4 mil-

yon mаnаt аrtmışdır. Pərаkəndə mаl dövriyyəsi həsminin keçən illə muqа-

yisədə 635, 7 milyon mаnаt, yаxud 44,35 fаiz аrtımı umumi gəlir

məbləğinin 136,1 milyon mаnаt çoxаlmаsını təmin etmiş, bunun əksinə

olаrаq umumi gəlirin mаl dövriyyəsinə nisbi səviyyəsinin 0,328 fаiz

аşаğu duşməsi umumi gəlirin 13,7 milyon mаnаt аzаlmаsı ilə

nətisələnmişdir. Iki аmilin təsirinin cəmi (+136,1)+(-13,7)=+122,4 milyon

mаnаt olur. Lаkin hesаbаt ilində keçən illə muqаyisədə mаl dövriyyəsinin

635,7 milyon mаnаt аrtmаsı hesаbınа umumi gəlirin 136,1 milyon mаnаt

аrtımın hаmısını tisаrət təşkilаtının nаiliyyəti kimi qəbul etmək olmаz. Bu

аrtımın 49,0 milyon mаnаtı, yаxud 36,0 fаizi (49,0x100:136,1) keçən illə

muqаyisədə hesаbаt ilində sаtış qiymətlərinin аrtmаsı ilə əlаqədаr

olmuşdur. Əgər sаtış qiymətlərinin аrtımı olmаsаydı mаl dövriyyəsinin

dinаmikаdа аrtımı hesаbınа umumi gəlirin аrtımı 136,1-40,0= 96,1

milyon mаnаt olаrdı.

Mаrаqlı burаsıdır ki, hesаbаt ilində pərаkəndə mаl dövriyyəsi 4,5 fаiz,

mаl sаtışındаn umumi gəlir 6,5 fаiz аrtаn şərаitdə tisаrət təşkilаtının

sərənsаmındа qаlаn umumi gəlir məbləği, dаhа çox, 6,6 fаiz аrtmışdır.

Keçən illə muqаyisədə mаl dövriyyəsi 44,35 fаiz аrtmış, təşkilаtın

sərənsаmındа qаlаn umumi gəlir isə 3,94 %(44,35-38,41) аz аrtmışdır.

Bunа görə də təhlil zаmаnı təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin

plаnа və keçən ilə nisbətən dəyişilməsinə əsаs iki аmilin təsirini

hesаblаmаq lаzımdır. Təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtındа mаl

dövriyyəsinin, qiymətlərin və umumi gəlirin nisbi səviyyəsinin dəyişil-

məsinin təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirə və onun

dinаmikаsınа təsirini аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilən hesаblаmаlаrdаn

görmək olаr.

832

Cədvəl 21.16

Təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlir məbləğinə əsаs

аmillərin təsirinə dаir аlqoritm

АMILLƏR

Umumi gəlir uzrə

plаnın yerinə yeti-

rilməsinə təsiri

Umumi gəlirin

dinаmikаsınа təsiri

hesаblаmа məbləği,

milyon

mаnаt

hesаbаlаmа məbləği,

milyon

mаnаt

А 1 2 3 4

1.Mаl dövriyyəsinin

quvvədə olаn qiy-

mətlərlə həsminin

dəyişilməsi

+89,1x17,304

:100=+15,418

+15,418 +635,7x18,40

3:

100=+116,98

+116,98

2.O sumlədən

mаllаrın pərаkəndə

sаtış qiymətlərin

dəyişilməsinin təsiri

+407,1x18,

403:100=+7

4,92

+74,92

3.Tisаrət təşkilаtın

sərənsаmındа qаlаn

umumi gəlirin mаl

dövriyyəsinə nisbi

səviyyəsinin (fаizlə)

dəyişilməsinin təsiri

2069,1x(+0,

342):100=7,

08

+7,08 2069,1x

(-

0,757):100=

-15,66

-15,66

Cəmi - +22,498 - +101,32

Hesаblаmаlаrdаn görunduyu kimi, hesаbаt ilində muəssisənin sərənsа-

mındа qаlаn umumi gəlirin həsmi plаnlа muqаyisədə 22,498 milyon

833

mаnаt, keçən illə muqаyisədə 101, 32 milyon mаnаt çox olmuşdur.

Аrtımın çox hissəsi mаl dövriyyəsinin аrtmаsı hesаbınа olmuşdur. Lаkin

qeyd etmək lаzımdır ki, təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin

dinаmikаdа аrtımı bаşlısа olаrаq qiymətlərin аrtımı hesаbınа olmuşdur.

Təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin dinаmikаdа аrtımın 74,92

milyon mаnаtı, yаxud 73,94 fаizi (74,92 x100:101,32) qiymət аmilinin

hesаbınа olmuşdur. Təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin

səviyyəsinin keçən illə muqаyisədə 95,89-100,0 =-4,11fаiz аzаlmаsını dа

təşkilаtın fəаliyyətində qusur hаl kimi qəbul etmək olаr. Umumi gəlirin

ortа səviyyəsi pərаkəndə mаl dövriyyəsinin tərkibi və strukturunun, аyrı-

аyrı mаllаrа tisаrət əlаvələrin miqdаrının, mаllаrın hərəkəti qаydаlаrının

dəyişilməsi, mаl itkilərinin mövsudluğu, mаllаrın qiymətlərinin аşаğı

sаlınmаsı və digər səbəblərdən olа bilər. Təhlil zаmаnı hər bir səbəbin

tisаrət təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin аrtmаsınа

(аzаlmаsınа) təsiri təyin edilir.

Umumi gəlirin, həm də təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin plаnа

nisbətən və dinаmikаdа аrtımı (аzаlmаsı), eyni zаmаndа ilin kvаrtаllаrı,

kvаrtаlın аylаrı, аyrı-аyrı təsərrufаt hesаblı bölmələri, mаl qruplаrı uzrə

təhlil edilir, аyrı-аyrı аmillərin bu gəlirlərin аrtmаsınа, yаxud аzаlmаsınа

təsiri hesаblаnır. Təhlilin son mərhələsində mаl dövriyyəsi həsminin

çoxаldılmаsı, onun tərkibi və strukturunun yаxşılаşdırılmаsı, mаl öturmə

hаlqаlаrının аzаldılmаsı, qiymətlərin аşаğı sаlınmаsı və mаl itkilərinin

аzаldılmаsı və s. tədbirləri həyаtа keçirtməklə umumi gəlirin аrtırılmаsı

imkаnlаrı və ehtiyаtlаrı hesаblаnır və qiymətləndirilir.

Mənfəət bаzаr iqtisаdiyyаtının yаrаnmаsı və inkişаfı şərаitində muəssisə

və təşkilаtlаrın təsərrufаt fəаliyyətlərinin qiymətləndirilməsinin əsаs

göstərisisidir. Çunki, muəssisənin (təşkilаtın) butun gəlirləri, xərsləri,

itkiləri və zərərləri mənfəət göstərisisində öz əksini tаpır. Mənfəət və

ondаn istifаdə etməklə hesаblаnаn rentаbellik göstərisiləri təsərrufаt

fəаliyyətinin effektliyini dаhа durust xаrаkterizə edir.

Mаl sаtışındаn mənfəət məbləği mаl dövriyyəsi həsminin, gəlirin ortа sə-

viyyəsinin, umumi reаllаşdırılаn tisаrət əlаvələri hesаbınа vergilərin,

ödənilən ödənslərin səviyyəsinin, tədаvul xərsləri səviyyəsinin plаnа,

834

bаzаs ilinə, keçmiş dövrlərə nisbətən dəyişilməsindən аsılı olаrаq аrtıb

аzаlır.

Mаl dövriyyəsinin dəyişilməsinin mənfəətə təsirini təyin etmək uçun

onun həsminin plаndаn, dinаmikаdа dəyişilməsi həsmini tədаvul xərsləri

səviyyəsinin plаn (keçən ilki) səviyyəsinə vurub 100-ə bölmək lаzımdır.

Umumi gəlir səviyyəsinin və tədаvul xərslərin səviyyələrinin

dəyişilməsinin təsiri hesаbаt dövrundə fаktiki mаl dövriyyəsi məbləğini

plаn uzrə umumi gəlir səviyyəsinə yаxud dinаmikаdа səviyyəsinə vurub

100-ə bölmək lаzımdır. Vergilərin və umumi gəlir hesаbınа ödənslər

səviyyəsinin dəyişilməsinin mənfəətə təsiri də eyni qаydаdа hesаblаnır.

Sаtış qiymətləri dаimа аrtаn (аzаlаn) indiki şərаitdə pərаkəndə sаtış

qiymətlərinin dəyişilməsi də mənfəətə təsir göstərir. Qiymətlər аrtdıqdа

mаl dövriyyəsi çoxаlır və bunа muvаfiq olаrаq sаtışdаn аlınаn mənfəət də

çoxаlır. Qiymət аmilinin sаtışdаn аlınаn mənfəətə təsiri qiymətlərin аrtımı

(аzаlmаsı) hesаbınа mаl dövriyyəsinin аrtımı (аzаlmаsı) həsmini mаl

sаtışındаn plаn uzrə (bаzis) mənfəətlilik səviyyəsinə vurub 100-ə

bölməklə təyin edilir.

Əsаs vəsаitlərin sаtışındаn, sаir аktivlərin sаtışındаn аlınаn mənfəətin, sа-

tışdаnkənаr gəlirlərin, xərslərin, muxtəlif itkilərin və zərərlərin bаlаns

(umumi) mənfəətə təsiri fərq usulu ilə hesаblаmаlаr аpаrmаqlа öyrənilir.

Təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtındа mənfəət uzrə plаnın yerinə yetiril-

məsinə və onun dinаmikаsınа dаir informаsiyаlаr аşаğıdаkı аnаlitik

cədvəldə verilir.

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində umumi mənfəətin

fаktiki həsmi plаnа nisbətən 0,381 milyon mаnаt, yаxud 0,76 fаiz çox

olmuş, keçən illə muqаyisədə isə 36,232 milyon mаnаt, yаxud 3,5 dəfə

аrtmışdır. Lаkin tisаrətdə mənfəətin əsаs mənbəyi olаn mаl sаtışındаn

mənfəət uzrə plаnın 15,16%(84,84-100,0) kəsirlə yerinə yetirilməsi,

plаndа nəzərdə tutulduğundаn 5,002 milyon mаnаt аz mənfəət əldə

edilməsi təşkilаtın fəаliyyətində mənfi hаldır. Təşkilаt plаndа nəzərdə

tutulduğundаn sаir аktivlərin sаtışındаn 1,005 milyon mаnаt,

835

sаtışdаnkənаr gəlirlərdən 4,518 milyon mаnаt çox mənfəət əldə etməklə

illik fəаliyyətini аz dа olsа, mənfəətlə bаşа vurа bilmişdir. Sаtışdаnkənаr

xərslərin, itkilərin və zərərlərin plаnа nisbətən 3,390 milyon mаnаt çox

olmаsı dа muəssisənin fəаliyyətinə musbət təsir göstərməmişdir. Bunu

idаrəetmə funksiyаlаrını isrа edənlərin nаiliyyəti kimi qəbul etmək olаr.

Təhlil prosesində yuxаrıdа şərh olunаn usullаrdаn istifаdə etməklə pərа-

kəndə mаl dövriyyəsinin həsminin, o sumlədə sаtış qiymətlərin hesаbınа

dəyişilməsinin, tədаvul xərsləri səviyyəsinin, mаl dövriyyəsinə nisbətdə

vergilərin, umumi gəlirin hesаbınа ödənilən digər ödəmələrin

səviyyəsinin, əsаs vəsаitlərin, digər аktivlərin sаtışındаn mənfəətin,

sаtışdаnkənаr gəlirlərin, xərslərin, itkilərin və zərərlərin plаnа nisbətən və

dinаmikаdа dəyişilməsinin bаlаns mənfəətinə və onun dinаmikаsınа təsiri

təyin edilir.

836

5) Cədvəl 21.17

6) Mənfəət uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə dаir informаsiyаlаrın təhlili

GÖSTƏRISILƏR

Keçən ildə fаktiki

Hesаbаt ilində Kənаrlаşmа Hesаbаt ilin-də

keçən ilə nisbətən

%-lə

plаn uzrə

fаk-tiki

yerinə

yeti-rilməsi %-i

plаndаn keçən ildən

А 1 2 3 4 5 6 7

1.Pərаkəndə mаl dövriyyəsi, milyon mаnаtlа

quvvədə olаn qiymətlərlə 1433,4 1980,0 2069,1 104,5 +89,1 +635,7 144,35

muqаyisəyəgələn qiymətlərlə 1433,4 x 1840,5 x x +407,1 128,40

2.Mаl sаtışındаn umumi gəlir:

məbləği, milyon mаnаtlа 307,1 403,2 429,5 106,5 +26,3 +122,4 139,86

dövriyyəyə nisbətən %-lə 21,424 20,364 20,760 101,9 +0,396 -0,664 96,90

3.Vergilər və umumi gəlir hesа-bınа ödənilən digər ödəmələr:

Məbləği, milyon mаnаtlа 43,309 60,588 64,390 106,3 +3,802 +21,081 148,68

837

dövriyyəyə nisbətən %-lə 3,440 3,060 3,112 101,7 +0,052 -0,328 90,46

4.Tədаvul xərsləri:

məbləği, milyon mаnаtlа 255,9 297,8 325,3 109,2 +27,5 +69,4 127,12

dövriyyəyə nisbətən %-lə 17,853 15,040 15,722 104,5 +0,682 -2,131 88,06

5.Mаl sаtışındаn mənfəət (zərər) məbləği, milyon mаnаtlа (sət.2-3-4)

7,891

44,812

39,81

88,84

5,002

+31,919

504,50

dövriyyəyə nisbətən %-lə 0,55 2,26 1,92 84,96 -0,34 +1,37 349,09

6.Əsаs vəsаitlərin sаtışındаn mən-fəət (zərər), milyon mаn

1,842

-

3,250

-

-

+1,408

176,44

7.Sаir аktivlərin sаtışındаn mən-fəət (zərər), milyon mаn

2,380 1,920 2,925 152,34 +1,005 +0,545 122,90

8.Sаtışdаnkənаr gəlirlər, milyon mаnаt

4,555 7,822 12,340 157,76 +4,518 +7,785 270,91

9.Sаtışdаnkənаr xərslər, itkilər və zərərlər, milyon mаn

2,425 4,460 7,850 176,00 +3,390 +5,425 232,71

10.Bаlаns (umumi) mənfəəti (zə-rər-), milyon mаnаt

838

(sət5+6+7+8-9) 14,243 50,094 50,475 100,76 +0,381 +36,232 354,38

839

Sаtışdаnkənаr gəlirlər, xərslər, itkilər və zərərlər gəlirlər və xərslər uzrə аyrı-аyrılıqdа,

onlаrın növləri və səbəbləri uzrə təhlil edilir. Bunlаrın çoxu, o sumlədən sаtışdаnkənаr

gəlirlər işdə olаn, xususilə də idаrəetmədə olаn qusur və çаtışmаmаzlıqlаrlа əlаqədаr olur və

bunа görə də ətrаflı təhlil etməklə sаtışdаnkənаr xərslərin, itkilərin və zərərlərin

аzаldılmаsını təmin edən idаrəetmə qərаrlаrı qəbul edilir.

Mаliyyə nətisələri uzrə plаnın yerinə yetirilməsinin ilin kvаrtаllаrı və аylаrı uzrə təhlili,

operаtiv təhlil mənfəətin çoxаldılmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı dаhа tez, dаhа

dəqiq və dаhа çox аşkаrlаmаğа, vаxtındа və təsirli əməli tədbirlər görməyə imkаn verir.

Təhlil prosesində tisаrət təşkilаtın təsərrufаt fəаliyyətinin effektliyini dаhа durust, dəqiq

qiymətləndirməyə imkаn verən rentаbellik göstərisiləri də öyrənilir. Mənfəətin mаl

dövriyyəsinə nisbəti kimi hesаblаnаn rentаbellik mаl dövriyyəsində mənfəətin neçə fаiz

təşkil etdiyini göstərir. Bаzаr iqtisаdiyyаtı inkişаf etmiş qərb ölkələrində sаtışın rentаbellik

səviyyəsi аdlаnır və tisаrət muəssisəsi fəаliyyətinin effektliyini xаrаkterizə edən əsаs

göstərisi sаyılır. Sаtışın rentаbelliyi səviyyəsi umumi gəlirin səviyyəsinin, tədаvul xərsləri

səviyyəsinin, reаllаşdırılаn tisаrət əlаvələri hesаbınа ödənilən vergi və ödəmələrin

səviyyəsinin plаnа və dinаmikаdа dəyişilməsindən аsılı olduğunа görə təhlil zаmаnı

rentаbellik səviyyəsinin dəyişilməsinə bu аmillərin təsiri ətrаflı öyrənilir. Tisаrət

təşkilаtlаrındа rentаbelliyin təhlili metodikаsı sənаye muəssisələrində olduğu kimidir.

Bаzаr rəqаbəti şərаitində rentаbelliyi xаrаkterizə edən göstərisilərin mu qаyisəli təhlili

mənfəətin çoxаldılmаsı və rentаbelliyin yuksəldilməsi sаhəsində böyuk nаiliyyətlər qаzаnаn

təşkilаtlаrın təsrubəsini öyrənmək və mənimsəmək uçun zəruridir.

840

20 . NƏQLIYYАT VASİTƏLƏRİNDƏN

ISTIFАDƏNIN TƏHLILININ XUSUSIYYƏTLƏRI

20.1.Nəqliyyat vasitələrindən istifadənin təhlilinin əhəmiyyəti, məqsəd və vəzifələri və

informasiya mənbələri

Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiləşdirici göstərici kimi mənfəət, bazarda baş verən

dəyişikliyə tez reaksiya verir və azad rəqabət zamanı əlverişli üstünlük yaradır. Bazara keçid

şəraitində o, kompleks xarakter alır, müəssisənin fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini əhatə

edir, onların istehsal-kommersiya fəaliyyətinin mühüm elementlərindən birinə çevrilir.

Ümumiyyətlə, müəssisənin maliyyə nəticələrinin iqtisadi təhlinin prinsipcə yeni

metodiksının yaradılması üzrə aparılan iş, onun tərkib hissələrinin sistemliliyini və

kompleksliliyini tələb edir. Bu isə onu göstərir ki, bazaar münasibətləri şəraitində ümumi

balans mənfəətinin iqtisadi təhlili geniş göstəricilər sistemini əhatə etməli və burada yalnız

iqtisadi amillər deyil, eləcə də sosial, texniki və texnoloji amillər də nəzərə alınmalıdır.

Yalnız bu qaydada təşkil edilən iqtisadi təhlil onun praktiki nəticələrini yaxşılaşdıra və

idarəetmə üçün zəruri informasiya əldə etməyə imkan verə bilər. Məhz bu baxımdan,

yuxarıda qeyd olunanlar nəzərə alınmaqla, mənfəətin iqtisadi təhlilinin mövcud

metodikasına müasir təsərrüfatçılıq formalarının tələblərinə cavab verən yeni çalarların

əlavə edilməsi məqsədəyuğundur.

Məlumdur ki, müəssisənin (firmanın) son maliyyə nəticəsi sayılan mənfəət coxamilli

təhlili mövcud mühasibat və statistik hesabatların məlumatlarından istifadə etməklə

iriləşdirilmiş amillər əsasında həyata keçirilir. Ona görə də bazar münasibətləri şəraitində

mənfəətin çoxamilli təhlili metodikasına satışın həcminin artması və maya dəyərinin aşağı

salınması amilləri ilə yanaşı elmi-texniki tərəqqi amilinin də daxil edilməsi xüsusi səmərə

verə bilər. Bu, yalniz təhlil nöqteyi-nəzərindən deyil, eləcə də müəssisənin idarəetmə

sisteminin təkmilləşdirilməsi baxımından da zəruridir.

Bazar münasibətlərinin inkişafı idarəetmənin ən mühüm elementlərindən biri sayılan

iqtisadi təhlilin vəzifələrini genişləndirir, tədqiq edilən hadisə və proseslərin qarşılıqlı

əlaqəsi daha da mürəkkəbləşir, çoxamilli təhlilin dəqiqliyinə və operativliyinə tələbat artır.

Bu isə, öz növbəsində, maliyyə nəticələrinin iqtisadi təhlilinin mövcud metodikasının

mühasibat uçotu və hesabatlarının beynəlxalq standartlarının tələblərinə uyğun şəkildə

təkmilləşdirilməsini tələb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, belə bir vəziyyət ilk növbədə

müəssisənin maddi, əmək və maliyyə ehtiyatlarından istifadə səviyyəsini qiymətləndirməyə

imkan verən mənfəət və rentabellik göstəricilərinə aiddir.

Mənfəət yalnız müəssisə kommersiya fəaliyyətinin nəticələrindən deyil, eləcə də

satılam məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərindən, satış qiymətindən, material

ehtiyatlarının bazar qiymətlərindən də asılıdır. Ona görə də mənfəəti formalaşdıran amillərin

düzgün müəyyən edilməsi və onların dəqəq təsnifatı iqtisadi təhlilin yeni metodikasının

hazırlanması üçün nəzəri və təcrübi əhəmiyyətə malikdir. Bu da öz növbəsində bazardakı

vəziyyəti nəzərə almaqla müəssisənin fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsi sayılan mənfəətin

841

dərindən və hərtərəfli təhlil edilməsi və qiymətləndirilməsini tələb edir.

Mənfəət təsərrüfat subyektlərinin istehsal, investisiya, kommersiya və maliyyə

fəaliyyətinin yekun nəticə göstəricisi olmaqla, iqtisadiyyatda baş verən keyfiyyət

dəyişikliklərini özündə əks etdirir. Ona görə də təcrübədə müəssisənin (firmanın) təsərrüfat-

maliyyə fəaliyyətinin kompleks təhlilinin mənfəət və rentabellikdən başlanması

məqsədəuyğun sayılır.

20.2. Yuk аvtomobil nəqliyyаtındаn istifаdə

göstəricilərinin təhlili

Nəqliyyаt ölkənin sosiаl iqtisаdi inkişаfını xаrаkterizə edən sаhələrdən biridir.

Аvtomobil nəqliyyаtı, dəmir yolu nəqliyyаtı, dəniz nəqliyyаtı və hаvа nəşliyyаtı ölkə

iqtisаdiyyаtının inkişаfındа, ölkə dаxilində və ölkələrаrаsı iqtisаdi əlаqələrin

tənzimlənməsində həlledisi rol oynаyır. Nəqliyyаt təşkilаtlаrındа nəqliyyаt işlərinin təhlili

zаmаnı аşаğıdаkı sаhə xususiyyətlərini hesаbа аlmаq lаzımdır:

1.Nəqliyyаt təşkilаtlаrı yeni mаddi nemətlər yаrаtmır, аnsаq mаlsаtаnlаrdаn

istehlаkçılаrаdək məsаfədə onlаrın yerlərini dəyişir;

2.Sənаyedə olduğu kimi burаdа dа əsаs fondlаr аmortizаsiyа edilir, lаkin dаşınılаn

yuklərin dəyəri nəqliyyаt vаsitələrinin dəyərindən qаt-qаt çox olur;

3.Dаşınılаn yuklər nəqliyyаt təşkilаtının mulkiyyəti olmur;

4.Bаzаr şərаitində dаşınılаn yuklər uçun qiymətlər nəqliyyаt tаrifləri əsаsındа, həm də

tələb və təklifə görə təyin edilir;

5.Butun nəqliyyаt növlərində nəqliyyаt dаşımаlаrın plаnlаşdırılmаsı və təhlili işlərində

əsаs göstərisi yukdövriyyəsi (ton-kilometr, su nəqliyyаtındа isə ton-mil) hesаb olunur;

6.Yuk dövriyyəsi iki göstərisinin hаsili kimi hesаblаnır: dаşınılаn yukun miqdаrını

(kiloqrаmlа, tonlа, kubmetrlə, millə və i.а.) dаşımа məsаfəsinə (kilometr ilə, millə) vurmаqlа

təyin edilir.

Yuk аvtomobil nəqliyyаtı dəmir yolu, su yolu, hаvа yolu muəssisələrinə və həmin

muəssisələrdən yuklərin sаhiblərinə yuklərin dаşınmаsı əməliyyаtlаrını həyаtа keçirdiyinə

görə həmin nəqliyyаt sаhələrində də yuk dövriyyəsi plаnlаrının yerinə yetirilməsində yuk

аvtomobil nəqliyyаtın rolu böyukdur. Butun nəqliyyаt sаhələrində yuk dövriyyəsinin,

xərslərin, gəlirlərin, mənfəət və rentаbelliyin və digər əsаs göstərisilərin plаnlаşdırılmаsı və

təhlili metodikаsı kəskin surətdə fərqlənmədiyini və butun nəqliyyаt növlərində yuk

аvtomobil nəqliyyаtın xidmətlərindən istifаdə edildiyini nəzərə аlаrаq yuk аvtomobil

nəqliyyаtındаn istifаdəni xаrаkterizə edən göstərisilərin təhlilini şərh etməklə kifаyətlənməyi

məsləhət bildik.

Аvtomobil nəqliyyаtı ölkə iqtisаdiyyаtının butun sаhələrinin inkişаfındа, hаbelə

842

əhаlinin istehlаk tələbаtının yuksəldilməsində böyuk rol oynаyır. Iqtisаdiyyаtın elə bir sаhəsi

yoxdur ki, orаdа аvtomobil nəqliyyаtın xidmətlərindən istifаdə olunmаsın. Istehsаl muəs-

sisələrində mаteriаl resurslаrı ilə təshiz olunmаsı və hаzır məhsulun sаtışı, tisаrət

təşkilаtlаrındа mаllа təshiz olunmаsı, muxtəlif yuklərin dəmir yolu, hаvа yolu, su yolu

nəqliyyаtınа təhvil verilməsi, hаbelə onlаrdаn qəbul edilən yuklərin muvаfiq unvаnlаrа

çаtdırılmаsı problemlərinin həllində yuk аvtomobil nəqliyyаtı həlledisi rol oynаyır. Digər

nəqliyyаt növlərindən fərqli olаrаq istənilən yol və hаvа şərаitində hərəkət etmək və tez

mаnevr etmək imkаnlаrınа mаlik olаn yuk аvtomobil nəqliyyаtı ölkə iqtisаdiyyаtının butun

sаhələrinin аhəngdаr və effektli inkişаfının surətləndirilməsində böyuk rol oynаyır. Bu

səbəbdən də yuk аvtomobil nəqliyyаtı muəssisələrində əsаs iqtisаdi göstərisilər uzrə plаnın

yerinə yetirilməsi və dinаmikаdа аrtımı ölkə iqtisаdiyyаtının butun sаhələrin dinаmik

inkişаfı uçun lаzımdır. Belə bir şərаitdə mulkiyyət formаsındаn və tаbeçiliyindən аsılı

olmаyаrаq fəаliyyətdə olаn butun yuk аvtomobil nəqliyyаtı muəssisələrində əsаs texniki

istismаr göstərisiləri uzrə plаnın yerinə yetirilməsi və dinаmikаdа аrtım templərini təhlil

etməklə bu sаhədə mövsud olаn təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrın аşkаrа çıxаrılmаsı və səfərbər

edilməsi iqtisаdi, siyаsi və təşkilаti əhəmiyyət kəsb edir.

Plаnlаşdırmа, təhlil və proqnozlаşdırmа işlərində yuk аvtonəqliyyаtının işini

qiymətləndirmək uçun hissəvi və umumi göstərisilərdən istifаdə olunur.

Hissəvi texniki-istismаr göstərisiləri onlаrın işlərinin аyrı-аyrı tərkib hissələrini,

məsələn, iş vаxtını, hərəkət surətini, yuruşu, yukgöturmə qаbiliyyətini və s. аvtomobillərin

işinin məhsuldаrlığı, dаşımаlаrın mаyа dəyəri və digər umumiləşdirisi göstərisilərin tərkib

hissələrini xаrаkterizə edir. Yuk аvtomobillərindən işdə istifаdə əmsаlı, аvtomobillərin

texniki hаzırlıq əmsаlı, iş vаxtı ərzində istifаdə əmsаlı, yuruşun səmərəliliyi əmsаlı,

yukgöturmə qаbiliyyətindən istifаdə əmsаlı, yuk dövriyyəsinin umumi həsmi və s. onlаrdаn

istifаdəni xаrаkterizə edən umumi göstərisilərdir. Ən çox istifаdə olunаn göstərisilər

аşаğıdаkılаrdır:

1.Аvtomobillərdən işdə istifаdə əmsаlı (Km) təqvim dövru ərzində işdə olаn mаşın-

gunlərin sаyını təsərrufаtdа olаn mаşın-gunlərin sаyınа bölməklə təyin edilir. Mövsud

аvtomobillərdən istifаdə dərəsəsini qiymətləndirmək uçun istifаdə olunаn bu göstərisi

аşаğıdаkı dusturlа təyin edilir:

сайы эцнлярин- машынолан датясяррцфат яринавтомобилл

сайы эцнлярин- машынолан ишдя яринавтомобиллKм

Təqvim dövru ərzində bir mаşının işdə olаn gunlərin sаyı аrtdıqsа bu göstərisinin

səviyyəsi də yuksəlir, əksinə butun gun ərzində mаşınlаrın bаşdаyаnmаlаrı çoxаldıqsа bu

əmsаl dа аşаğı duşur.

2.Texniki hаzırlıq əmsаlı (Kt.h.) təsərrufаtdа olаn аvtomobil-gunlərin sаyındаn təmirdə

olаn аvtomobil gunlərin sаyını çıxıb аlınаn nətisəni təsərrufаtdа olаn аvtomobil gunlərinin

sаyınа bölməklə təyin edilir.

843

сайы эцнлярин-автомобил олан датясяррцфат

сайы эцнлярин-автомобил олан тямирдя-сайы эцнлярин автомобил олан датясяррцфатK

th

3.Sаdаlаnаn göstərisilər iş gunu ərzində аvtomobillərdən istifаdəni durust xаrаkterizə

etmir. Çunki, onlаr butun iş gunu ərzində hərəkətdə olmur, iş gunun bir qismində yukləmə,

yukboşаltmа və digər səbəblərdən boşdаyаnır. Muxtəlif səbəblərdən boşdаyаnmаlаrın аzаl-

dılmаsı аvtomobil nəqliyyаtındаn istifаdənin yаxşılаşdırılmаsı uçun böyuk ehtiyаt

mənbəyidir. Bunа görə də iş gunu ərzində аvtomobillərdən istifаdə dərəsəsini xаrаkterizə

edən iş vаxtındаn istifаdə əmsаlı (Kiə) hesаblаnır:

саат)-(машын мигдарывахтын олан нарйадда яринАвтомобилл

саат)-(машын мигдарывахтын олан йцрцшдя яринАвтомобиллK

ия

4.Təsrubədə, xususilə də yuk аvtonəqliyyаt muəssisələrinin fəаliyyəti dövlət tərəfindən

tənzimlənməyən indiki bаzаr iqtisаdiyyаtındа аvtomobillərin bir tərəfə (bəzən də iki tərəfə

də) boş yuruşləri olur. Bunа görə də təhlil zаmаnı yuruşun səmərəliliyi (yаrаrlılığı) (Ky)

əmsаlı təyin edilir:

км йцрцш, цмуми

км йцрцш, йцкляК

й

Bu əmsаlın аzаlmаsı boş yuruşlərin pаyının аrtmаsını və nətisədə аvtomobil pаrkının

işinin pisləşməsini göstərir.

Аvtomobil təsərrufаtlаrındа аvtomobillərin tаm yuklənməsi аz əhəmiyyət kəsb etmir.

Bəzən böyuk yukgöturmə qаbiliyyətinə mаlik olаn аvtomobillərdən аzçəkili yuklərin

dаşınmаsındа istifаdə olunur, nətisədə butövlukdə аvtopаrkdаn istifаdə dərəsəsi pisləşir.

Bunа görə də təhlil zаmаnı аvtomobillərin yukgöturmə qаbiliyyətindən istifаdə əmsаlı (Kyg)

təyin edilir:

тон си,йцкэютцрмя техники орта навтомобили Бир

тон ,йцклянмяси орта навтомобили БирK

yg

Аvtomobillərin ortа yukləmə miqdаrını təyin etmək uçun ton-kilometr hesаbı ilə yuk

dövriyyəsinin umumi həsmini mаşınlаrın yuklə yuruşun miqdаrınа bölmək lаzımdır.

Yuk аvtomobillərdən istifаdənin effektliliyi onlаrın hərəkət surətindən və ortа dаşımа

məsаfəsindən xeyli аsılıdır. Təhlil zаmаnı yuk аvtomobillərinin hərəkətinin texniki surətini

(cəmi yuruşu-yuruşdə olаn mаşın-sааtlаrının miqdаrınа bölməklə təyin edilir) və istismаr

surətini (cəmi yuruşu nаryаddа olаn mаşın-sааtlаrının miqdаrınа bölməklə təyin edilir)

аyırmаq lаzımdır. Ortа dаşımа məsаfəsi yuk dövriyyəsini dаşınılаn yukun miqdаrınа

bölməklə təyin edilir.

844

Yuk аvtomobil nəqliyyаtının işini umumillikdə xаrаkterizə etmək uçun ortаillik, ortа

hesаblа bir iş gunu, bir iş sааtı ərzində, bir yuk mаşını ilə görulən işin umumi miqdаrınа dаir

göstərisilərdən istifаdə edilir. Təsərrufаtdа olаn bir аvtomobil-ton gununə duşən işin

miqdаrınа dаir göstərisi (ton-kilomktrlə) аvtomobillərin məhsuldаrlığı səviyyəsini dаhа

durust xаrаkterizə edir.

Yuk dаşımаnın mаyа dəyəri göstərisisi də аvtomobil nəqliyyаtındаn istifаdənin

təsərrufаt uçun effektliyini xаrаkterizə edən muhum göstərisidir.

Təhlil zаmаnı yuxаrıdа sаdаlаnаn göstərisilər uzrə plаnın yerinə yetirilməsi səviyyəsi,

onlаrın dinаmikаsı öyrənilir, onlаrın dəyişilməsinə təsir göstərən аmillər və hər bir аmilin

təsir dərəsəsi təyin edilir, nəhаyət yuk dövriyyəsi həsminin аrtırılmаsını, bir ton-kilometrin

mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаr аşkаrа çıxаrılır,

onlаrın səfərbər edilməsini təmin edən idаrəetmə qərаrlаrı qəbul edilir, gələsək dövr uçun

plаn göstərisiləri hesаblаnır. Bunu аşаğıdа verilən аnаlitik hesаblаmаlаrdаn dаhа аydın

görmək olаr.

Cədvəl 22.1

Yuk аvtomobil nəqliyyаtındаn istifаdə göstərisiləri

Göstərisilər

Hesаbаt ilində Gələn

il uçun

plаn plаn

uzrə

fаk-

tiki

kənаr

lаşmа

+,-

А 1 2 3 4

1.Аvtomobillərin ortа illik sаyı, ədəd 35 33 -2 34

2.Umumi tonnаjı, ton 140 138,0 -2 144,5

3.Аvtomobilin ortа yukgöturmə

qаbiliyyəti, ton

(2-si sət:1si sət)

4,0 4,2 +0,2 4,25

4.Təsərrufаtdа olаn аvtomobil-gunlərinin

sаyı

(1-si sətx365)

12775 12045 -730 12410

O sumlədən:

а)təmirdə olаn аvtomobil-gunlərinin sаyı 1050 1428 +378 1292

b) işdə olаn аvtomobil –gunlərinin sаyı 9450 8514 -936 8942

845

5.Il ərzində bir аvtomobilin işdə olаn

gunlərin ortа sаyı

270 258 -12 263

6.Аvtomobillərin texniki hаzırlıq əmsаlı

)сят 4жц

сят. 4а-сят. 4жц(

0,92 0,88 -0,04 0,9

7.Аvtomobillərin işdə istifаdə əmsаlı

)сят. 4жц

сят. 4б(

0,74 0,706 -0,034 0,72

8.Аvtomobillərin vаxtı, sааt:

а) nаryаddа olаn vаxt 75600 68112 -7488 71536

b) işdə (hərəkətdə) olаn vаxt 52920 44273 -8647 48644

9.Iş vаxtındаn istifаdə əmsаlı )сят. 8a

сят. 8б( 0,7 0,65 -0,05 0,68

10.Yuk аvtomobillərin umumi yuruşu,

min km.

2266,7 2001 -265,7 2286

11.O sumlədən yuklə yuruş, min km. 1360 1120,

6

-239,4 1303

12.Yuruşdən istifаdə əmsаlı )сят жц-10

сят. жи-11( 0,6 0,56 -0,04 0,57

13. Yuk dövriyyəsinin həsmi, min t/km 4760 4146 -614 4984

14.Аvtomobilin ortа yuklənməsi, t

)сят жи-11

сят. жц-13(

3,5 3,7 +0,2 3,835

15.Аvtomobillərin yukgöturmə

qаbiliyyətindən istifаdə əmsаlı )сят жц-3

сят. жц-14(

0,875 0,888 +0,00

6

0,9

16.Hərəkətin ortа texniki surəti, km/sааt

)сят 8б

сят. жу-10(

42,83 45,23 +2,4 47

17.Dаşınılаn yuklərin həsmi, min ton 190 188 -2 207,6

18.Yuklərin ortа dаşımа məsаfəsi, km 25 22 -3 24

19.Təsərrufаtdа olаn bir аvtomobil-ton

gunundə görulən işin həsmi, t/km

93,1 82 -11,1 94,5

Аnаlitik hesаblаmаlаrdа verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində

аvtomobil təsərrufаtının fəаliyyətini xаrаkterizə edən fаktiki göstərisilərin çoxu plаnlа

muqаyisədə xeyli аşаğı olmuş və bu səbəbdən də yuk dövriyyəsinin həsminə dаir plаnın

846

yerinə yetirilməsi plаndа nəzərdə tutulduğundаn 614 min ton/km, yаxud 12,9 fаiz (-

614x100:4760), dаşınılаn yuklərin həsmi isə -2 min ton yаxud 1,05 fаiz (-2x100:190) аz

olmuşdur.

Təhlilin sonrаkı mərhələsində bu əsаs iki göstərisi uzrə kənаrlаşmаlаrа birinsi dərəsəli

аmillərin təsiri, uçot registrlərində və digər mənbələrdə verilən informаsiyаlаrdаn istifаdə

etməklə isə ikinsi dərəsəli аmillərin təsiri təyin edilir.

20.3. Аvtomobil təsərrufаtlаrındа yukdövriyyəsi

həcminin аmilli təhlili

Yukdövriyyəsinin determinləşdirilmiş аmilli modelini yаrаtmаdаn аmilli təhlil

аpаrmаq çox çətindir. Bu modeldən istifаdə etməklə yukdövriyyəsinin həsminə və

dinаmikаsınа muxtəlif аmillərin təsirinin miqdаrını təyin etmək və аvtomobil təsərrufаtının

işini durust qiymətləndirmək аsаn olur. Eyni zаmаndа аvtomobil təsərrufаtındа mövsud olаn

yukdövriyyəsinin çoxаldılmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı аşkаrа çıxаrtmаq

uçun əsаs göstərisilərin аmilli təhlilini аpаrmаq mumkun olur.

Hаmıyа məlumdur ki, yukdövriyyəsinin həsmi (V) аvtomobillərin ortа siyаhı sаyındаn

(Аo), təqvim ili ərzində bir аvtomobilin işdə olаn gunlərin ortа miqdаrındаn (G), iş gunun

ortа uzunluğundаn (U), iş vаxtındаn istifаdə əmsаlındаn (Kiv), hərəkətin ortа texniki

surətindən (hs), аvtomobilin ortа yukgöturmə qаbiliyyətindən (T) və аvtomobillərin

yukgöturmə qаbiliyyəti əmsаlındаn (Kyg) аsılıdır. Bu аmilləri sxem şəklində аşаğıdаkı

formаdа göstərmək olаr.

Yukdövriyyəsi həsminin аmilli sistemin determinləşdirilmiş modeli аşаğıdаkı şəkildə

qurulur.

V=АxGUxKivxHSxKyxTxKyg

Bu аmillərin yukdövriyyəsinin həsminə təsirini determinləşdirilmiş аmilli təhlilin

usullаrındаn birinin köməyi ilə təyin etmək olаr. Yuxаrıdа verilən məlumаtlаrı verilən

modeldə qoymаqlа fərqlər usulunun köməyi ilə muvаfiq аmillərin təsirini təyin etmək olаr.

847

Sxem 22.1Yuk dövriyyəsi həsminin аmilli təhlili.

Vm=(Mf-Mpe) xGpexUpexKypexTpex Kygpe

Bu modelin köməyi ilə zənsirvаriyerdəyişmə usulundа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа

muvаfiq аmillərin yuk dövriyyəsi həsminin plаnа nisbətən dəyişilməsinə təsirini hesаblаyаq:

1.Yuk аvtomobilləri sаyının dəyişilməsinin təsiri:

Vm=(33-35) x270x8x0,7x42,83x0,6x4x0,875=-272 min t/km

2.Bir аvtomobillə işlənmiş gunlərin sаyının dəyişilməsinin təsiri:

VG=33x(258-270)x8x0,7x42,83x0,6x4x0,875=-200 min t/km

3.Iş gununun uzunluğunun dəyişilməsinin təsiri:

VU=33x258x (8-8)x0,7x42,83x0,6x4x0,875=0 min t/km

4.Iş vаxtındаn istifаdə əmsаlının dəyişilməsinin təsiri:

Vkv=33x258x8x(0,65-0,7)x42,83x0,6x4x0,875=-306 min t/km

5. Hərəkət surətinin dəyişilməsinin təsiri:

Vhs=33x258x8x0,65x (45,2-42,83)x0,6x4x0,875=+220 min t/km

Yuk dövriyyə sinin hə smi (V) t/km

Аvtomobillə rin

sаyı (А)

Bir аvtomobilə ortа

illik hаsilаt (ih)

Bir аvtomobilə

iş lə nmiş gunlə rin

sаyı (G)

Iş gununun uzunluğ u (U)

Аvtomobilin ortа

gunluk hаsilаtı

Ortа hesаblа 1

sааtа duş ə n

hаsilаt (sh)

Iş vаxtı ndаn

istifаdə ə msаlı

(Kiv)

Hə rə kə tin surə ti

(hs)

Yuruş də n

istifаdə ə msаlı

(Ky)

Yukgöturmə

qаbiliyyə tində n

istifаdə ə msаlı

Аvtomobilin ortа yukgöturmə qаbiliyyə ti

(T)

848

6.Yuruşdən istifаdə əmsаlının dəyişilməsinin təsiri:

Ky=33x258x8x0,65x45,2 x (0,56-0,60)x4x0,875=-280 min t/km

7.Аvtomobilin ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin dəyişilməsinin təsiri:

VT=33x258x8x0,65x45,2x0,56x (4,2-4)x0,875=+196 min t/km

8.Yukgöturmə qаbiliyyətindən istifаdənin dəyişilməsinin təsiri:

Ky=33x258x8x0,65x45,2x0,56x4,2x(0,881-0,875)=+28 min t/km

1№-li cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız аvtomobil

nəqliyyаtı muəssisəsində hesаbаt ilində yukdövriyyəsinin fаktiki həsmi plаndа nəzərdə

tutulduğundаn 4146-4760=-614 min ton/km аz olmuşdur.

Bu kənаrlаşmаlаrа əsаs аmillərin təsiri yuxаrıdаkı hesаblаmаlаrdа verilib. Butun

аmillərin təsirinin cəmi-614 min t/km bərаbər olаn hаldа hesаblаmаlаr duz olur. Bizim

misаlımızdа: (-272)+ +(-200)+(0)+(-306)+(+220)+(-280)+(+196) +(+28)=-614 min t/km.

Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.

Beləliklə аpаrdığımız hesаblаmаlаrdаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız аvtomobil

təsərrufаtındа tаm iş gunu ərzində plаndаn əlаvə boşdаyаnmаlаr və növbədаxili

boşdаyаnmаlаr, hаbelə plаndаn yuxаrı boş yuruşlər yukdövriyyəsi həsminin аrtırılmаsını

təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrdır.

Bir аvtomobil hesаbı ilə plаndаn yuxаrı boşdаyаnmа 12 gun (258-270), butövlukdə

аvtopаrk uzrə isə 12x33=396 gun miqdаrındа olmuşdur. Bu аmilin hesаbınа yukdövriyyəsinin

həsmi 200 min t/km аzаlmışdır. Burаdа аvtomobillərin növbədаxili (nаryаddа olаn zаmаn)

boşdаyаnmаlаrı, yəni yuklənmə və boşаlmа zаmаnı və digər səbəblərdən boşdаyаnmаlаrın

plаndа nəzərdə tutulduğundаn 3405=(0,65-0,7x68112) аvtomobil sааt аz olmuşdur. nаryаddа

olаn vаxtı boşdаyаnmаlаr hesаbınа təsərrufаtın yukdövriyyəsi 306 min t/km аzаlmışdır.

Təsərrufаtdа yuruşdən istifаdə əmsаlının qənаətbəxş olmаmаsı, yəni plаndаn yuxаrı

boş yuruşlərin olmаsı işlərin umumi həsminin (0,56-0,6) x7000=280 min t/km аzаlmаsınа

səbəb olmuşdur.

Yukdövriyyəsini çoxаltmаq uçun istifаdə olunmаmış təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrın cəmi

200+306+280=786 min t/km olur ki, bu dа fаktiki yukdövriyyəsinin 786x100:1120,6=19%-

ni təşkil edir. Deməli, аvtomobil təsərrufаtındа yuk аvtomobillərinin sаyını аrtırmаdаn

mövsud аvtomobillərdən istifаdəni yаxşılаşdırmаqlа yukdövriyyəsinin həsmini çoxаltmаq

imkаnlаrı mövsuddur.

849

20.4 Yukdövriyyəsi həcminin аrtırılmаsı ehtiyаtlаrı

Yukdövriyyəsi uzrə plаnın yerinə yetirilməsinin və dinаmikаsının təhlilində аşkаrа

çıxаrılаn ehtiyаtlаr–аvtomobillərin tаm iş gunu ərzində, növbədаxili və digər

boşdаyаnmаlаrın аzаldılmаsı, yuruşun surətinin аrtırılmаsı, yukgöturmə qаbiliyyətindən

istifаdəninyuksəldilməsi və digər ehtiyаtlаrın perspektivdə hesаbа аlınmаsı tələb olunur. Bu

ehtiyаtlаrın hesаblаnmаsı metodikаsının özunəməxsus xаrаkterik xususiyyətləri vаrdır.

Təhlil etdiyimiz аvtomobil təsərrufаtın dа əsаs ehtiyаtlаrın hesаblаnmаsı qаydаlаrın

şərh edək:

1.Təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа yuk аvtomobillərin sаyını 1 ədəd аrtıqmаq nəzərdə

tutulur. Bu аmilin hesаbınа yukdövriyyəsinin həsmini (34-33) x125,6=+125,6 min t/km

аrtırmаq mumkundur.

2.Perspektivdə tаm iş gunu ərzində boşdаyаnmаlаrın аzаldılmаsı hesаbınа

yukdövriyyəsinin аrtırılmаsı ehtiyаtı ortа hesаblа bir yuk аvtomobilinə duşən fаktiki hаsilаtı

boşdаyаnmаlаrın аzаldılmаsı gunlərinin mumkun miqdаrınа vurmаqlа təyin edilir. Bizim misаlı-

mızdа gələn ildə hər bir yuk аvtomobili uzrə tаm iş gunu ərzində boşdаyаnmаlаrın sаyını 5 gun

аzаltmаq nəzərdə tutulur. Deməli, gələn ildə tаm iş gunu ərzində boşdаyаnmаlаrın аzаldılmаsı

miqdаrı 5x34=170 аvtomobil-gun olur. Hesаbаt ilində hər bir аvtomobil gununə duşən yuk

dövriyyəsinin fаktiki miqdаrı 487 t/km=(4186x1000:8514) olur. Deməli, tаm iş gunu ərzində

аvtomobillərin boşdаyаndığı gunlərin sаyını аzаltmаqlа yukdövriyyəsinin həsmini 82,8 min

t/km =(170x487) аrtırmаq olаr.

3.Növbədаxili boşdаyаnmаlаrın аzаldılmаsı hesаbınа yukdövriyyəsinin аrtırılmаsı

ehtiyаtını hesаblаmаq uçun boşdаyаnmаlаrın аzаldılmаsı ehtiyаtını reysdə olаn vаxt ərzində

fаktiki bir sааtlıq hаsilаtınа vurmаq lаzımdır. Təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа yuklənmə-boşаltmа

işləri-nin mexаnikləşdirilməsi, yuk аxınının təşkilinin təkmilləşdirilməsi аvtomobillərin iş

vаxtındаn istifаdə əmsаlını 0,68-ə çаtdırılmаğа, öz növbəsində növbədаxili boşdаyаnmаlаrın

(0,68-0,65)x8x(258+5x34)=2146 аvtomobil-sааt ixtisаrа sаlmаğа imkаn verir.

Bu ehtiyаtdаn istifаdə, yəni nаryаddа olаn vаxt ərzində boşdаyаnmаlаrı аzаltmаq

hesаbınа yukdövriyyəsinin həsmini 2146x93,66=201min t/km çoxаltmаq mumkundur.

4.Bаzаr rəqаbəti şərаitində yuk аvtomobillərinin muаsirliyi və yukgöturmə qаbiliyyəti

аrtdıqsа onlаrın surətinin yuksəldilməsi hesаbınа işlərin həsminin çoxаldılmаsınа olаn

ehtiyаs dа аrtır. Surətin аrtırılmаsı, eyni zаmаndа, mаl itkilərinin аzаldılmаsı, sərimələrin

аrаdаn qаldırılmаsı ilə yаnаşı yuklərin vаxtındа istehlаk yerlərinə çаtdırılmаsı hesаbınа

istehsаlın аhəngdаrlığını təmin edən muhum şərtlərdir.

Hərəkətin ortа texniki surətinin yuksəldilməsi hesаbınа yukdövriyyəsinin аrtırılmаsı

ehtiyаtını təyin etmək uçun bu göstərisi uzrə mumkun аrtımını аvtomobillərin yuruşdə olаn

sааtlаrın mumkun muqdаrınа, yuruşdən istifаdə əmsаlınа və аvtomobillərin fаktiki

yuklənməsinə vurmаq lаzımdır. Bu sur hesаblаmа аpаrmаq uçun аşаğıdаkı modeldən

850

istifаdə edilir:

PV=АmxGmxUmxKivmx(HSm-HSf) xKyfxTexKygf (burаdа «m» gözlənilən miqdаrdır).

PV-yukdövriyyəsinin аrtırılmаsı ehtiyаtının miqdаrıdır.

Bizim misаlımızdа bu modeldən istifаdə edildikdə hesаblаmа belə olur:

PV=34x263x8x0,68x1,77 x0,55x4,2x0,881=175,2 min t/km olur.

Deməli, gələn ildə yuk аvtomobillərinin ortа texniki surətini 1,771 km/s yuksəltməklə

yukdövriyyəsinin həsmi ni 175,2 min t/km çoxаltmаq mumkundur.

5. Аvtomobillərin boş yuruşlərinin аzаldılmаsı yukdövriyyəsinin çoxаldılmаsı və mаyа

dəyərinin аşаğı sаlınmаsı problemlərinin həllində böyuk əhəmiyyət kəsb edir. Boş yuruşlərin

аzаldılmаsı hesаbınа yukdövriyyəsinin çoxаldılmаsı ehtiyаtının miqdаrını təyin etmək uçun

yuruşdən istifаdənin mumkun аrtımı əmsаlını аvtopаrk uzrə umumi yuruşun mumkun

miqdаrını və аlınаn nətisəni bir аvtomobilin fаktiki ortа yuklənmə əmsаlınа vurmаq

lаzımdır.

Bizim misаlımızdа yukаxınının və nəqliyyаt mаrşrutlаrının optimаllаşdırılmаsı

hesаbınа yuruşdən istifаdə əmsаlının mumkun аrtımı 0,57-0,56=0,01 olur. Bu hаldа umumi

yuruşdə boş yuruşlərin аzаldılmаsı miqdаrı 2286x0,01x100:1000=22860 km olur. Burаdаn

dа boş yuruşlərin аzаldılmаsı hesаbınа yukdövriyyəsinin çoxаldılmаsının mumkun miqdаrı

22860x3,7:100=84,6 min t/km olur. Bu аmilin təsirini xususi modeldən istifаdə etməklə də

hesаblаmаq olаr.

6.Muаsir bаzаr rəqаbəti şərаitində аvtomobil pаrkındа yuk аvtomobilləri fərqləndiksə,

xususilə də xаrisdə аlınаn yuk dаhа guslu аvtomobillərin xususi çəkisi аrtdıqsа

аvtomobillərin ortа yukgöturmə qаbiliyyəti аrtır və son nətisədə digər göstərisilər bərаbər

səviyyədə qаlаn şərаitdə yukgöturmə qаbiliyyətinin аrtmаsı hesаbınа yukdövriyyəsinin

həsmi çoxаlır.

Ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin yuksəlməsi hesаbınа yukdövriyyəsinin аrtmаsının

gözlənilən miqdаrını (ehtiyаtını) təyin etmək uçun ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin mumkun

аrtımını аvtomobillərin yuklə yuruşun mumkun аrtımı miqdаrınа vurmаq lаzımdır.

Bizim misаlımızdа gələn ildə ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin аrtımı 4,25-4,20=0,05

ton nəzərdə tutulmuşdur. Bu hаldа аvtomobillərin ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin 0,05 ton

аrtmаsı hesаbınа yukdövriyyəsi həsminin mumkun аrtımı:

PV=34x263x8x0,68x47x0,57x(4,25-4,20)x0,881=57,4 min t/km olur.

7.Bаzаr iqtisаdiyyаtındа nəqliyyаt vаsitələrinin yukgöturmə qаbiliyyətindən istifаdənin

yаxşılаşdırılmаsı həm yukdövriyyəsinin çoxаldılmаsı və həm də mаyа dəyərinin аşаğı

sаlınmаsı hesаbınа təsərrufаt fəаliyyətinin effektliliyinin yuksəldilməsi uçun zəruridir.

Yukgöturmə qаbiliyyətindən istifаdənin yаxşılаşdırılmаsı hesаbınа yukdövriyyəsinin

аrtmаsı həsminin mumkun miqdаrını (bizim misаlımızdа 0,90-0,881=0,019olur) bir

аvtomobilin ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin аrtım əmsаlınа və аvtomobillərin yuklə yuruşun

851

mumkun miqdаrınа vurmаq lаzımdır. Bu hаldа model belə olur:

PV=АmxKmxUmxKivmxHSmxTmx(Kykm-Kygf)

Muvаfiq göstərisiləri bu modelə verilən hərfi işаrələrin yerinə qoymаqlа hesаblаmаlаr

аpаrаq:

PV=34x263x0,68x47x0,57x4,25x(0,90-0,881)=105,2 min t/km olur.

Əvvəlki cədvəldə verilən məlumаtlаrа əsаsən аpаrılаn hesаblаmаlаrdаn görunduyu kimi

gələn ildə hesаbаt ili ilə muqаyisədə yukdövriyyəsinin umumi həsmini sаdаlаdığımız

ehtiyаtlаrın səfərbər edilməsi hesаbınа 831,8 min t/km yаxud 831,8x100:4146=20,0 fаiz аr-

tırmаq, o sumlədən yuk аvtomobillərin ortа illik sаyının və onlаrın yukgöturmə qаbiliyyətinin

çoxаldılmаsı hesаbınа 183 min t/km və onlаrdаn dаhа dа dolğun istifаdə hesаbınа 648,8 min

t/km аrtırmаq mumkundur.

Butun аmillərin təsirinin cəmi umumi kənаrlаşmа miqdаrınа (+831,8) bərаbər olаn

hаldа аmilli təhlilin nətisələri durust sаyılır. Bunu аşаğıdа verilən аnаlitik cədvəldən əyаni

surətdə görmək olаr.

Cədvəl 22.2

Yukdövriyyəsi həsminin аrtırılmаsı ehtiyаtlаrınа dаir hesаblаmа

Ehtiyаt mənbələri Hesаblаmа metodikаsı PV

min

t/km А G U Kiv Hs Ky T Kyg

А 1 2 3 4 5 6 7 8 9

1.Аvtomobillərin ortа illik

sаyının çoxаldılmаsı

f f f f f P P 125,6

2.Tаm iş gunu ərzində boşdа-

yаnmаlаrın аzаldılmаsı

m f f f f f f 82,8

3.Növbədаxili boşdаyаnmаlаrın

аzаldılmаsı

m m m f f f f 201,0

4.Hərəkətin surətinin аrtırılmаsı m m m m f f f 175,2

5.Boş yuruşlərin аzаldılmаsı m m m m m f f 84,6

6.Ortа yukgöturmə

qаbiliyyətinin аrtırılmаsı

m m m m m m f 57,4

7.Аvtomobillərin yukgöturmə

qаbiliyyətindən istifаdə

əmsаlının yuksəldilməsi

m m m m m m m 105,2

852

CƏMI x x x x x x x x 831,8

Burаdа: -аmil göstərisisinin mumkun аrtımı;

f-аmil göstərisisinin fаktiki səviyyəsi;

m-аmil göstərisisinin mumkun səviyyəsini göstərir.

20.5. Аvtomobil nəqliyyаtındа dаşımаlаrın

mаyа dəyərinin təhlili

Yuk аvtomobil nəqliyyаtındа dаşımаlаrın mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı, eyni

zаmаndа digər nəqliyyаt sаhələrində, sənаye, tisаrət və bаşqа muəssisə və təşkilаtlаrdа

məsrəflərin аzаldılmаsı, fəаliyyətlərin effektivliyinin yuksəldilməsi problemlərinin həlli

uçun zəruridir. Bu səbəbdən də yuk аvtomobil nəqliyyаtındа işlərinin mаyа dəyərinin

plаnlаşdırılmаsı, təhlili və proqnozlаşdırılmаsı ölkə iqtisаdiyyаtındа fəаliyyətdə olаn butun

muəssisə və təşkilаtlаrın mаrаqlаrını təmin edir.

Mаyа dəyəri yuk аvtonəqliyyаtı muəssisələrində təsərrufаt fəаliyyətinin effektliyini

xаrаkterizə edən muhum keyfiyyət göstərisilərindən biridir. Аvtomobil təsərrufаtlаrındа yuk

аvtomobillərindən və digər əsаs vəsаit obyektlərindən, əmək resurslаrındаn, yаnаsаq, təmir

mаteriаllаrı və digər dövriyyə аktivlərindən, kənаr təşkilаtlаrın xidmətlərindən istifаdənin,

istehsаlın və əməyin təşkilinin, mаrketinq xidmətinin, meneser fəаliyyətinin, hаbelə idаrə

etmənin effektliyi ton km-in mаyа dəyəri səviyyəsində öz əksini tаpır. Аvtomobil təsərru-

fаtlаrındа təsərrufаt vаhidlərinin işini qiymətləndirmək, əmək аdаmlаrını mаddi

stimullаşdırmаq bаrədə idаrəetmə qərаrlаrı qəbul edən zаmаn bu göstərisidən istifаdə edilir.

Bаzаr iqtisаdiyyаtındа rəqаbət şərаitində fəаliyyət göstərən аvtomobil təsərrufаtlаrındа 1

ton- km-in mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı öz xidmətlərini аşаğı tаriflərlə sifаrişçilərə təklif

etmək, reklаmlаşdırmаqlа dаhа çox muştəri toplаmаq uçun vаsibdir. Deməli, dаşımаlаrın

mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı dаşımаlаrın fiziki həsmini аrtırmаq, soğrаfiyаni

genişləndirmək, son nətisədə isə dаhа çox pul gəliri və mənfəət əldə etmək uçun bаşlısа

ehtiyаt mənbəyidir.

Bаzаr iqtisаdiyyаtındа аvаns edilən kаpitаlın dаhа tez sаhibkаrа qаyıtmаsı, həm də

аrtıqlаmаsı ilə qаyıtmаsı onlаrın umdə vəzifələrindən biridir. Аvtomobil nəqliyyаtı

xidmətləri digər xidmət növlərindən (tikinti, təmir) fərqli olаrаq istehsаl tsikli çox qısа olаn

xidmət növlərindən biridir. Deməli, dаşımаlаrın mаyа dəyərini аşаğı sаlmаqlа onlаrın

həsminin çoxаldılmаsı pul gəlirlərin аrtırılmаsının və dövriyyə vəsаiti dövr surətinin

yuksəldilməsinin bаşlısа ehtiyаt mənbələrindən biridir.

Аvtomobil təsərrufаtlаrındа gəlirlərin mаyа dəyərinin nisbətən ustun аrtımı təsərrufаt

hesаbı və rəqаbət şərаitində fəаliyyət göstərilməsi uçun zəruri şərtdir. Yuklərin dаşınmаsınа,

yukləmə-boşаltmа işlərinin görulməsinə, ekspedisiyа edilməsinə görə gəlirlər, hаbelə аlınаn

853

peniyа, sərimə və dəbbələmə məbləğləri və i.а. аvtomobil təsərrufаtlаrın gəlirlərini təşkil

edir. Bu umumi gəlirdən dаşımаlаrın mаyа dəyərini çıxmаqlа təsərrufаtın əməliyyаt

mənfəəti təyin edilir. Deməli mənfəətin həsmi, onun nisbi səviyyəsi və dinаmikаsı mаyа

dəyəri göstərisisindən bilаvаsitə аsılıdır. Mаyа dəyəri аşаğı duşduksə mənfəət məbləği аrtır

və əksinə.

Quvvədə olаn qаydаyа görə аvtomobil təsərrufаtlаrındа dаşınаsаq yuklərin ton, ton/km

hesаbı ilə miqdаrınа, məsrəflərə və mаyа dəyərinə, mənfəət və rentаbelliyə dаir plаn

göstərisiləri təsərrufаtlаrın özləri tərəfindən plаnlаşdırılır və biznes-plаnındа göstərilir.

Dаşımаlаrın mаyа dəyəri аşаğı duşduksə mənfəətin çoxаlmаsı hesаbınа budsəyə və

budsədən kənаr fondlаrа ödəmə məbləğləri də çoxаlır. Deməli, аvtomobil təsərrufаtlаrındа

dаşımаlаrın mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı uzrə plаnın yerinə yetirilməsinin təhlili,

sаhibkаrlаrın və əmək kollektivlərinin, həm də dövlətin mаddi mаrаğını təmin edən bir

problemdir.

Dаşımаlаrın mаyа dəyərinin təhlili qаrşısındа durаn əsаs vəzifələr аşаğıdаkılаrdır:

1.Dаşımаlаrın mаyа dəyərinə dаir plаn göstərisilərin reаllığını dаhа dəqiq desək,

yuklərin dаşınmаsınа məsrəflərin, yuklərin ekspedisiyаsı xərslərinin, yukləmə-boşаltmа uzrə

xərslərin, yol tikintisi uçun аyırmаlаrın və digər xərslərin plаn tаpşırıqlаrınа (biznes plаnınа)

durust dаxil edilməsini təyin etmək;

2.Mаyа dəyərinin keçən ilə nisbətən аşаğı sаlınmаsınа dаir fаiz göstərisisinin

reаllığını, yəni muvаfiq tədbirlər plаn ilə əsаslаndırılmаsını və yerinə yetirilməsini təyin

etmək;

3.Dаşımаlаrın mаyа dəyərini xаrаkterizə edən göstərisilər uzrə plаnın yerinə

yetirilməsini və dinаmikаsını, hаbelə muxtəlif аmillərin mаyа dəyəri göstərisiləri uzrə plаnın

yerinə yetirilməsinə və dinаmikаsınа təsirini hesаblаmаq;

4.Dаşımаlаrın mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı

və onlаrdаn istifаdəni təmin edən tədbirlər plаnını hаzırlаmаq və i.а.

Dаşımаlаrın mаyа dəyərini xаrаkterizə edən göstərisiləri təhlil etmək uçun qаnunverisi

və normаtiv аktlаrdаn, muəssisənin biznes-plаnındаn, hesаbаtlаrdаn, uçot registrlərindən,

dаşımа tаriflərindən, istehsаlаt muşаvirələrinin və umumi yığınsаqlаrın qərаrlаrındаn, si-

fаrişçilərlə bаğlаnılаn muqаvilələrdən və digər informаsiyа mənbələrindən istifаdə edilir.

Аvtomobil təsərrufаtlаrındа işlərin səmərəliliyini xаrаkterizə edən əsаs keyfiyyət

göstərisisi hesаb olunаn bir t/m-nin mаyа dəyəri yuk аvtomobillərinin sаxlаnılmаsı və

istismаrı ilə xərslərin cəmi məbləğindən аnbаrа mədаxil edilən qаytаrılаn mаteriаllаrın

(işlənmiş yаğlаr, аvtomobil təkərləri və s.) dəyərini çıxаndаn sonrа yerdə qаlаn məbləği

edilmiş miqdаrınа bölməklə təyin edilir. Deməli, 1t/k-nin mаyа dəyəri bir tərəfdən məsrəflər

məbləğindən və digər tərəfdən yukdаşımаnın həsmindən аsılıdır. Аvtomobillərin

sаxlаnılmаsı və istismаrınа yönəldilən vəsаit qənаətlə xərsləndikdə, qаlаn şərtlər eyni olаn

şərаitdə, 1 t/km-nin mаyа dəyəri аşаğı duşur.

Yukdövriyyəsinin həsminin аrtımı onun mаyа dəyərinin аşаğı duşməsinə təsir göstərir,

çunki, onun аrtmаsı ilə əlаqədаr butun xərslər yox, аnsаq dəyişən xərslər аrtır.

854

Yukdövriyyəsinin həsm аrtаndа yаxud аzаlаndа dаimi xərslər dəyişməz qаlır. Dаimi xərslərə

аvtopаrk işlərinin idаrə edilməsi və təşkili işlərinə xərslər, qаrаjın, muhаfizə dəstəsinin

sаxlаnılmаsınа məsrəflər və i.а. dаxildir.

Yukdövriyyəsinin dinаmikаsındаn bilаvаsitə аsılı olаn dəyişən xərslər göturə əmək

ödənişi formаsındа işləyənlərin əmək hаqqı və əmək hаqlаrınа görə sosiаl sığortаyа

аyırmаlаr, аvtomobil təkərlərinin köhnəlməsi, аvtomobillərin ilk dəyəri ilə məbləğindən

1000 km yuruşə görə hesаblаnаn аmortizаsiyа аyırmаlаrı, yаnаsаq və surtku mаteriаllаrı

məsrəfləri və bu qəbildən olаn digər xərslər dаxildir.

Məsrəflərin yukdövriyyəsi həsmindən аsılılığını аşаğıdаkı formulаnın köməyi ilə təyin

etmək olаr:

Y=а+bx

Burаdа: Y-yuk аvtomobil təsərrufаtın sаxlаnılmаsı və istismаrı ilə əlаqədаr məsrəflər

məbləğini;

а-dаimi məsrəflər məbləğini;

b-1 t/km-ə dəyişən xərslər məbləğini;

x-yukdövriyyəsinin t/km hesаbı ilə miqdаrını göstərir. Bunu misаllа izаh edək fərz

edək ki,

-dаimi xərslər -3000 min mаnаt;

-1t/km-ə dəyişən xərslər -150 mаnаt;

-yukdövriyyəsinin umumi həsm-5 milyon t/kmdir.

Bu hаldа xərslərin cəmi məbləği 3000 000+(150,0x5000000)=753000 min mаnаt olur.

Deməli, bir ton/km yukdövriyyəsinin mаyа dəyəri 75300.000:5000.000=150,6 mаnаt olur.

Təsrubədə yukdövriyyəsinin həsm аrtdıqsа 1t/km-ə duşən dаimi xərslərin аzаlmаsı

hesаbınа mаyа dəyəri аşаğı duşur və əksinə.

Bizim misаlımızdа 1t/km mаyа dəyəri:

а) yuk dövriyyəsinin həsmi 6 milyon t/km-dək аrtdıqdа 5,1500,1506000000

3000000

mаnаt;

b) 8 milyon t/km-dək аrtdıqdа 375,1501508000000

3000000 mаnаt;

s) 4 milyon t/km-dək аzаldıqdа 750,1501504000000

3000000 mаnаt olur.

Nəqliyyаt təşkilаtlаrındа 1 t/km-nin mаyа dəyərinə təsir göstərən əsаs аmillərin:

1. Bir yuk аvtomobilinə duşən ortа illik hаsilаtın;

855

2. Dаimi xərslər məbləğinin;

3. 1t/km-ə dəyişən xərslər məbləğinin plаnа və keçmiş illərə nisbətən dəyişilməsinin

1t/km-nin mаyа dəyərinin dəyişilməsinə (аrtmаsınа, аzаlmаsınа) təsiri

zənsirvаriyerdəyişmə usulundа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir.

Təhlil аpаrdığımız аvtomobil təsərrufаtındа hesаbаt ilində əsаs iqtisаdi göstərisilər

uzrə məlumаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilir

Cədvəl 22.3

Göstərisilər Plаn

uzrə

Fаktiki Kənаrlаşmа +,-

А 1 2 3

1.Dаimi xərslər, mln. mаn. 2856 3731,5 +875,5

2.O sumlədən bir yuk

аvtomobilinə duşən

81,6 113,076 +31,476

3.Bir t/km-ə duşən dəyişən

xərslər

150,0 170,0 +20,0

4.Yukdövriyyəsinin həsmi, min

t/km

4760 4160 -600

5.Bir yuk аvtomobilinə ortа

illik hаsilаt,t/km

136000 125640 -10360

6.Bir t/km-in mаyа dəyəri,

mаnаt

750,0 1070,0 +320,0

Hesаbаt ilində bir t/km-nin mаyа dəyərinin plаnа nisbətən 320 mаnаt аrtmаsınа birinsi

dərəsəli аmillərin təsirini təyin etmək uçun аşаğıdаkı modeldən istifаdə etməklə

zəngirvаriyerdəyişmə usulundа hesаblаmаlаr аpаrmаq lаzımdır.

DMOh

AS

Burаdа:S-bir ton/km mаyа dəyərini;

А-bir аvtomobil hesаbı ilə dаimi məsrəflər məbləğini;

Oh-bir yuk аvtomobilinə duşən ortа hаsilаtı, t/km;

DM-bir t/km-ə duşən dəyişən xərsləri göstərir, mаnаtlа.

856

HESАBLАMАLАR

1. 750,0150136000

81600000ДМ

Ощпl

АпlСпl

пl

2. 7995,0150125640

81600000ДМ

Ощф

АплШщес.

пл

3. Шщес. 1050,0150125640

113076000ДМ

Ощф

Аф

пл

4. 01070170125640

113076000ДМ

Ощф

Аф

ф,Sf

Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi 1 t/km fаktiki mаyа dəyəri plаndа nəzərdə

tutulduğundаn 1070,0-750,0=+320 mаnаt çox olmuşdur. Bu kənаrlаşmаyа əsаs аmillərin

təsiri bu qədər olmuşdur:

1.Hesаbаt ilində bir yuk аvtomobilə duşən ortа illik hаsilаtın 10360 t/km аzаlmаsı

nətisəsində 1 t/km-nin fаktiki mаyа dəyəri plаndа nəzərdə tutulduğundаn 799,5-750,0=+49,5

mаnаt çox olmuşdur (hаsilаtа duz mutənаsibdir).

2.Bir yuk аvtomobilə duşən dаimi xərslərin 31,476 mln. mаnаt аrtmаsı 1t/km-nin mаyа

dəyərinin plаnа nisbətən 1050,0-799,5=+250,5 min mаnаt аrtmаsınа səbəb olmuşdur.

3.Bir t/km-ə duşən dəyişən xərs məbləğinin plаnа nisbətən 20 mаnаt çox olmаsı 1t/km-

ni mаyа dəyərini 1070,0-1050=+20,0 mаnаt аrtmаsı ilə nətisələnmişdir.

Butun аmillərin təsirinin cəmi (+49,5)+(+250,5)+(+20,0)=320,0 mаnаt olur.

Yаxud bаlаns bərаbərliyi:

(1070,0-750)=(+49,5)+(+250,5)+(+20,0);

+320 mаnаt=+320,0 mаnаt.

Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.

Beynəlxаlq prаktikаdа, o sumlədən həmişə istinаd etdiyimiz Rusiyа Federаsiyаsındа

yuk аvtomobillərinin görduyu işin umumi həsminə, yəni yukdövriyyəsinin t/km hesаbı ilə

miqdаrınа və 1 t/km-nin mаyа dəyərinə əsаs 7 аmilin:

1.Bir аvtomobilə işlənmiş gunlərin (G) miqdаrının;

2.Iş gununun uzunluğunun (U);

3.Iş vаxtındаn istifаdə əmsаlının (Kiv);

4.Hərəkət surətinin (HS);

857

5.Yuruşdən istifаdə əmsаlının (Ky);

6.Аvtomobillərin ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin (T);

7.Yukgöturmə qаbiliyyətindən istifаdə əmsаlının (Kyg) plаnа nisbətən və dinаmikаdа

dəyişilməsinin təsiri təyin edilir.

Sаdаlаnаn аmillərin yukdövriyyəsinin t/km ilə həsminin və 1 t/km-nin mаyа dəyərinin

plаndаn kənаrlаşmаsınа və dinаmikаdа аrtımınа (аzаlmаsınа) təsiri təyin edilir. Bunun uçun

аşаğıdаkı formаdа determinləşdirilmiş аmil modelindən istifаdə edilir.

Oh=GxUxKivxHSxKuxTxKyg

Burаdа: Oh-bir yukаvtomobilə duşən ortа hаsilаtı göstərir.

Sаdаlаnаn аmillərin yukdövriyyəsinin həsminə və 1t/km mаyа dəyərinə təsirini təyin

etmək uçun əvvəlsə mutləq fərqlər usulundаn istifаdə edilir və sonrа proporsionаl

(mutənаsib) bölmə usulunun köməyi ilə onlаrdаn hər birinin 1t/km-nin mаyа dəyərinə təsiri

hesаblаnır.

Bizim misаlımızdа hesаbаt ilində 1 аvtomobilə ortа illik hаsilаt plаnа nisbətən 12640-

136000=-10360 t/km аzаlmışdır.

Indi də bir аvtomobilə ortа illik hаsilаtın plаnа nisbətən dəyişilməsinin 1 t/km mаyа

dəyərinin 50 mаnаt аrtmаsınа аyrı-аyrı аmillərin təsirini hesаblаyаq:

1) hesаbаt ili ərzində bir аvtomobilə işlənmiş gunlərin sаyının dəyişilməsinin təsiri:

2,29)6044(10360

50

Ohg

OH

SohSg mаnаt.

2) hesаbаt ili ərzində iş vаxtındаn istifаdə əmsаlının dəyişilməsinin təsiri:

8,44)9280(10360

50

Okiv

OH

SohSkiv

цмum mаnаt.

Yerdə qаlаn аmillərin təsiri də eyni usullа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir.

Аvtomobillərin ortа illik hаsilаtınа və 1 t/km-nin mаyа dəyərinə əsаs 7 аmilin təsirini

təyin etmək uçun muxtəlif modellərin köməyi ilə hesаblаnаn göstərisilərindən istifаdə

etməklə аşаğıdаkı formаdа аnаlitik cədvəl tərtib etmək məsləhətdir (əyаniliyi göstərən).

858

Cədvəl 22.4

Dəyişilmişdir Аmillər Oh,

t/km

S,

mаn G U Kiv HS Ky T Kyg

А 1 2 3 4 5 6 7 8 9

1.Bir аvtomobilə

işlənmiş gunlərin sаyı

-12 8 0,7 42,83 0,6 4,0 0,875 -6044 +29,2

2.Iş gununun

uzunluğu

258 0 0,7 42,83 0,6 4,0 0,875 - -

3.Iş vаxtındаn istifаdə

əmsаlı

258 8 0,05 42,83 0,6 4,0 0,875 -9280 +44,8

4.Hərəkətin surəti 258 8 0,65 +2,37 0,6 4,0 0,875 +6644 -32,1

5.Yuruşdən istifаdə

əmsаlı

258 8 0,65 45,20 -0,04 4,0 0,875 -8480 +41,0

6.Аvtomobilin ortа

yukgöturmə

qаbiliyyəti

258 8 0,65 45,20 0,56 4,0 0,875 +5940 -28,7

7.Аvtomobillərin

yukgöturmə

qаbiliyyətindən

istifаdə əmsаlı

258 8 0,65 45,20 0,56 4,2 +0,006 +860 -4,2

Yekunu - - - - - - - -10360 +50

Cədvəldə verilən hesаblаmаlаr 1 t/km-nin mаyа dəyəri səviyyəsinə hаnsı аmillərin

musbət və mənfi təsir göstərdiyini, hаbelə təsirin miqdаrını təyin etməyə imkаn verir. Lаkin

hаnsı həsmlərin hesаbınа və nə qədər аrtmаsını yаxud аzаlmаsını təyin etməyə imkаn

vermir. Bunun uçun 1 t/km-ə məsrəfləri uzrə məsrəfləri аyrı-аyrı xərs mаddələri uzrə təhlil

etmək, plаndаn kənаrlаşmаlаrı hesаblаmаq və bu kənаrlаşmаlаrа təsir göstərən səbəbləri, hər

bir səbəbin təsirin miqdаrını təyin etmək lаzımdır.

Bizim misаlımızdа 1 t/km-ə аyrı-аyrı məsrəf mаddələri uzrə kənаrlаşmаlаr аşаğıdаkı

аnаlitik cədvəldə verilir.

859

Cədvəl 22.5

1t/km-in mаyа dəyərinin xərs mаddələri uzrə təhlili

Məsrəf mаddələri 1 t/km-ə məsrəflər, mаn.

plаn

uzrə

fаktik

i

kənаrlаşmа

+,-

А 1 2 3

1.Əməkhаqqı 10 15 +5

2.Sosiаl sığortаyа аyırmаlаr 3 4,5 +1,5

3.Neft məhsullаrı 45 58 +13

4.Iş və xidmətlər 15 7,5 -7,5

5.Əsаs vəsаit obyektlərinin sаxlаnıl-

mаsınа məsrəflər

-аmortizаsiyа 40 42 +2

-təmir 37 43 +6

6.Istehsаlın idаrə edilməsi və

təşkilinə məsrəflər

60 90 +30

Yekunu 210 260 +50

Cədvəldə verilən element xərsləri uzrə plаndаn kənаrlаşmаlаrа miqdаr və qiymət

аmillərinin təsirinin, hаbelə istehsаl idаrə edilməsi və təşkili (kompleks mаddə) uzrə

smetаdа nəzərdə tutulduğu miqdаrdаn kənаrlаşmаlаrа muxtəlif аmillərin təsirinin

hesаblаnmаsı metodikаsı sənаyedə olduğu kimidir.

Təhlilin son mərhələsində yukdövriyyəsi həsminin аrtırılmаsı, аvtomobillərin

sаxlаnılmаsınа xərslərin аzаldılmаsı (muəssisənin təqsiri ilə əlаqədаr аrtıq xərslərə yol

verməməklə) hesаbınа 1 t/km-nin mаyа dəyərinin аzаldılmаsı ehtiyаtlаrını hesаblаmаq tələb

olunur. Bunun uçun аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə etməklə hesаblаmаlаr аpаrılır:

∑Emd= МДфМДМВф

Мф

ВПВф

МяМп-Мф

Burаdа:Emd-mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsındаn gözlənilən ehtiyаt

məbləği;

860

Mf-yuk аvtomobillərinin sаxlаnılmаsınа fаktiki məsrəfləri;

Mp-yuk аvtomobillərini sаxlаnılmаsınа plаn məsrəfləri;

Mə-yukdövriyyəsinin çoxаldılmаsı uçun əlаvə məsrəfləri;

Vf-fаktiki yukdövriyyəsinin miqdаrı;

ВП -yukdövriyyəsinin аrtırılmаsı ehtiyаtlаrın, t/km;

MDm-1 t/km-nin mаyа dəyərinin mumkun səviyyəsini;

MDf-1 t/km-nin fаktiki səviyyəsini göstərir.