af i -n 'n-i -er :e Is eh e ,) :I e 3-e ' -is te n-ln-t le-ARcHITEcTuuR platformvoorgemeenteljkarchtectuurbeled Welstand encommunicatie bijpubliek-private samenwerking JanSalie enhet verschrompelde appeltje Bank Landschapsarchitectuur en cultuurbeleid Herstel stadskern: Erskine inGrave Dag van de Architectuur un994nr .I 'De gebouwde omgeving waarbinnen wij leven, dient nut te koppelen aan schoonheid en kwaliteit aan betaaI-baarheid.Daarnaast dienen nog te realiseren bouwprojecten zodanig te harmoniren met de bestaande omge-ving dat hierin zowel het respect voor de historie als devisievoor de toekomst zichtbaar worden'. Met deze uitgangspunten heeft het gemeentebestuur vanGrave,Noord-Brabant, gekozen voor een ambitieu-ze en tegelijkertijd inspirerende stadsontwikkeling.Doel:het verrui-men vande woonmogelijkheden, het terugbrengen van de intimiteit inde oude binnenstad en het viastadsver-nieuwing werken aan socialevernieu-wing. Minof meer toevallig had Piet Zelissen,burgemeester vanGrave, samen met de directeur ruimtelijke ordening een overzichtstentoonstel-ling gezienvanhet werk van de Schotse RalphErskine,werkzaam in Zweden. Daar werd inde persoon van Erskinede uitmuntende architectlstedebouwkundige gevon-den die vanuit zijn sociaal-democrati-sche, Angelsaksische achtergrond de stedebouwkundige wensen van Grave konvertalen en realiseren.Erskine heeft zichvan meet af aan sterk betrokken gevoeld bij de specifieke problemen waar veel oude vesting-steden zoals Gravevoor staan.Een verouderde infrastructuur, een verstoord evenwicht tussen wonen en werken,een stagnerende verkeersaf-wikkeling en een afname van de financilemogelijkheden om het cultureel erfgoed op peil te houden horen daarbij.HoeErskine met deze problemen omgaat zal tot uitdrukking komen inhet project Infirmerie,het eerste (woning)bouwproject van zijn hand dat inGrave op de gelijknamige lokatie gestalte zal krijgen.Vanuit een integrale visiewaarbinnen Erskine reeds de contouren aangaf van het nieuwe Grave,zal bij deInfirmerie speciale aandacht geschonken worden aan socialewoningbouw naast vrije sector en kleinschalige winkel- en bedrijfsruimten.Het zal een typischErskine-project worden waarbij de vermenging vanfuncties (wonen,werken, recreren) hand in hand gaan met een kwalitatief hoog-waardige bebouwing; speels, zoveel mogelijk met gebruik van natuurlijke materialen dielokaal verkrijgbaar zijn, kleinschalig met oog voor detail en passend inde'couleur locale'.Wiek Rling,architect,reageert op het ontwerp vanErskinevanuiteen citaat van hemzelf: 'We moeten stoppen met het bouwen van analyses en beginnen met het bouwen vande synthese'. Erskine enhet pleidooi voor integratie& sy.nt heseWiek Rling N ...- ;7" . -, ;:.; ...Schet s voge lvucht Grave,voorstelErskine 'We moeten stoppenmet het bouwen vananalyses enbeginnen met het bouwen vande synthese' . Ralph Erskine,Stockholm/Helsinki 23augustus1992. Erskine vat met deze zinzeer kort samenwat ik had willen schrijvenover z'nbetekenis.Erskineiseenarchitect met deruimte ende open opvattingen die je ver-wacht vaneenintelligent mensmet kennis van tech-niek engeschiedenis.Maar hijisook eenarchitect met de belangstelling voor mensendie bijhet beroep past: hoe zijwonen,hoe zijgebouwen gebruiken,be-levenener zichvoelen. Hijkent de architectuurgeschiedenis.Hijkent dein-vloedenvanklimaat enomgevingop gebouwen meer dan anderen,door zijndubbele nationaliteit en bouwpraktijk inzowelEngeland alsZweden. Zijngro-te wooncomplex inNewcastle aande Tyne,waar hij tegen fabrieks- enverkeerslawaaien tegen degure 'smog'-winden uit het noorden eenbewoonbare muur bouwde, deBykerswalf,die eenoasevanbe-schermingbiedt aaneenconventionelemaar uiterst gastvrije woonwijk,iseen voorbeeld vanzijndenken over wonen enhuisvesten. Sinds1928 hielden de 'moderne' architecten op initia-tief vanLeCorbusier envanuit Nederlandbijge-woond door Rietveld,Duiker enVanEesterencon-gressenover architectuur:de CIAM,lesCongresInter-nationaux d' Architecture Moderne. Men besprak hoe de wereldbewoonbaar gemaakt engehouden kon worden. In1935 was er eencongres waar de congres-gangers met eenboot vanVenetinaar Athene voe-reneninde Universiteit vanAthene bijeenkwamen. Daar zijnde uitgangspunten vanhet Charte d'Athene besproken die in1942 - gedurende de Tweede We-reldoorlog - door LeCorbusier anoniem zijnuitgege-ven.Indit Charte d'Athene isde scheiding vanwo-nen,werken, verkeer enrecreatie alsoplossing voor de chaosvande moderne stedenenalsuitgangspunt voor de huisvestingvandemassa,geformuleerd. Als analyseis deze benaderingbriljant enalsvoorstel voor de oplossing vandein die tijd gegroeideproble-meniszebegrijpelijk.Maar alsgevolg,bij toepassing door minder briljante navolgers,ontstonden de slaap-stedenmet de'groene weduwen',de werk- enindu-striegebieden die er navijvendesolaat enverlatenbij liggen, de wegen voor het woon-werkverkeer die zor-genvoor ellen- enurenlange files enopstoppingen ende sportvelden die steeds verder verwijderdraken vande menseninde woongebieden die er gebruik vanzoudenmoeten maken.Het resultaat vaneen briljante analyse envisiewasontbinding enverlaten-heid. Inhet begin vande jaren' 50namen onder meer de Nederlandse architecten VanEyckenBakemahet ini-tiatief tot ' andere gedachten' . Zijnodigden hiervoor 2 IRIDIDU'l1M1E1f(lffij'Vl/lllJI\AVAN ([][ffiA\[ tm.L.AroJlti GElU","NItIlWJAAA mI

r tienprogressieve.bevlogen architectenuit voor wie het welzijn vande mens waar zevoor bouwdenuit-gangspunt was. Erskinewas een vande architecten die gevraagd werd omlid te worden vanteam X (1). Eenbelangrijk congres vondplaatsinOtterlo in1959. Dit congres was tevens eensoort vadermoord op de geestelijke vader LeCorbusier enhet waseinde van de Cl AM envanhet scheidenvanwonen,werken, verkeer enrecreatie.Men ontdekte de desintegreren-de werking hiervanenzocht naar integratie. Menkreegdaarbijoog voor de kwaliteit vaneeuwen-oude 'gegroeide'woonplaatsen, voor dekwaliteiten vandekernenvanoude steden(destadalsdonor) en ook voor wat je kunt lerenvande woon- enleefge-woonten vanandere culturen. Men moet dit alles zienals eenreactie op de rigide interpretatie vande CIAM-ideen,maar ook alseen opnieuw geformuleerd antwoord op eenveranderde vraag. Niet alleende gevolgen vande oorlog,maar ook de onverwacht stuwende welvaart hadden de problematiek vanbouwen enwonen veranderd. Na-drukkelijk werden de verworvenhedenvannieuwe techn ieken,nieuwe materialen en juisteinzichten van de ClAMniet verworpen;dekritiek betrof vooralhet blijven stekeninde analyse (Start building synthesis konErskinebijna 30 jaar later zeggen) . Stadsschoon 'In dekeusvaneenstedebouwkundig plan worden demeest ingewikkelde functionele eneconomische argumenten gewikt engewogen,maar complexiteit vanwat vroeger 'stadsschoon'heette, wordt angstval-lig vermeden' constateert de architectuurcriticus/-be-schouwer in1993(2) . Dewijze waarop onze stede-bouwkundige plannen tot standkomenlijkenniets te maken te hebbenmet eenstrevennaar 'stadsschoon' . Endaarmee maken we stelselmatig onze wereld on-leefbaar.Met wat nogrestvanoude gegroeide struc-turengaanweuitermate slordig om. We slopen zon-der nate denken,usurperen onmisbare natuurgebie-den enofferen allesaan'economie',mobiliteit en korte termijn-gemak.Hierbij vergeten we dat we ga-ten trekkenin wat onsalshet meest kostbareuit het verledenisovergeleverd,namelijk de nauwelijksher-stelbare stedelijke weefsels. Dat we de economieniet dienen maar eerder de'kip met de gouden eieren' slachtenontgaat onsnog.Dat die mobiliteit gepaard gaat met luchtverontreiniging,lawaai enuren(on-economisch)oponthoud lijken we niet te beseffen. Dat het zogenaamde gemak zichtegen ons keert en plotselingbedrijfsvestigingen op onverwachte plaat-senverrijzen,waar wlkanworden geparkeerd ende telefoon entelefax de afstand overbrugt, hebben we niet inde gaten. Dewereld wordt er alleenniet mooier van, hij wordt langzaamaan onbruikbaar en erger... onleefbaar.Deregels waaraan dehuidige ste-debouw moet voldoen,met noodzakelijke ruimte voor straatverlichting,telefoon,kabeltelevisie,riole-ring,voetpad,fietspad,autoweg,parkeerplaats, 'vrije' openbaar vervoerbaan,afstandeninverband met geluidshinder,vierkante meters voor openbaar groen,vierkante meters voor speelgelegenheid,boe-zemwater enzovoort,maakt dat niemand meer een eigenplekje inde zonheeft endat allesdat ruimte moet betekenen,leegte isgeworden. Waarbij de ver-bijstering geheel toeslaat alsjeineenweekend of op eenzomeravonddoor de volledig verlatenwerkge-biedengaat lopen(lopen,alsdat gaat, jemoet wel op derijbaanwandelen,want menrekent niet op voetgangers) . Wemoeten stoppenmet de analyse en werkenaande synthese. Misverstand Daarbijishet zeerinteressant om te analyserenhoe het komt dat sommige (oude)dorpskernen wel een leefbare,op synthesegebaseerde indruk maken,hoe het komt dat nog steeds,ondanks alle kritiek enhet volgens dehuidige regelsniet zoukunnen,debin-nenstedenprettiger zijn dan denieuwe buitenwijken. Wanneer je probeert er achter te komenwat de men-senwerkelijk beweegt (waar zeopletten alszevrije keuzehebbenom te gaan wonen waar zewillen, waar zeinde vakantie naar toegaan,waar zevoor hunplezier uitgaan, wat ze'mooi' vinden,wat zebe-treuren dat 'in het kader vande vooruitgang' weer is gesloopt) ontdek je dat wij alsarchitectenniet maken wat demensenhet liefste wensen. Ishet mogelijk om eenstad,eennederzetting, een woon lokatie te maken dieniet alsuitgangspunt heeft dat alles wat je tellen enmeten kanz'nplaats krijgt, maar waar alhet onbenoembare dat eenstadprettig maakt wordt vergeten? Eenstadwaar niet alleende denkbare,maar ook deondenkbare functies tegelijk ennaast elkaar kunnenplaatsvinden,waar menuit-gaat vaneenaangename enleefbare ruimte? Niet al-leenderuimte waar gewoond wordt, waar gewerkt wordt, waar mennaar schoolgaat enwaar meninko-pendoet,maar ook deruimte buiten,de ruimte daar omheen,deruimte 'ertussen' . Het merkwaardigeisdat velebestaande stedenen dorpen voldoenaande criteria vanwelbevinden die men zoekt alsmen het werkelijk voor het kiezen heeft. Degrote betekenis vanErskine voor Gravekan zijndat hijprobeert op dergelijke ondogmatische wij-zeeenplan te maken.Eenplan waarbijdebestaande en(verbeterbare) situatie uitgangspunt enleidraadis enwaarbijde unieke mogelijkheden vanligging aan deMaasenoverige uitbuitbare randvoorwaarden worden gebruikt. Wat Erskinedoet isniet geheelnieuw. Indeloop van de geschiedenis zijndoor meerderemensen vergelijk-bare pogingen gedaan. Wat Piet Blomdeedbijde SpaanseHaveninRotterdamisonconventioneel. Op de vormgevingkanmen afdingen, maar de sfeeris welkom,deruimte (deruimte tussenenonder de ge-bouwen)isonverwacht enherbergzaam. Deruimten zijn'nieuw' door de vorm vande omsluitende bebou-wing ende lichtval , inNederland niet eerder zo ge-maakt: de terrassenzitten op zomeravonden stikvol met mensen,ineenvolstrekt nieuwgemaakte omge-ving. Depogingen vanLucienKrollin verschillende Franse plannen omnauwkeurig te inventariseren vanwat de mensenhet liefste willen envervolgensnieuwe woongebieden te maken(vooral' meng'gebieden, waar wonen, werken enschoolgaanelkaar aanvullen enversterken),zijnuiterst veelbelovendende men-senzijn tevreden. Invergelijkbare zinlijkt Erskinemet vrijwel onnavolg-bare kleine ingrepen kwaliteiten van de oude stad te herkennen, te erkennen,aante vullenen te verbete-ren. Daarbijishet interessante dat het misverstandkan worden opgeruimd dat bijhet bouwenineenoude kern, met debedoeling de kwaliteiten vandie oude kern te bewaren ente versterken,er niet noodzakelij-kerwijs inoude (geleende) vormenbehoeft te wor-den gebouwd. Deverworvenheden vande techniek, met demogelijkheden vanklimatisering(zowel ver-warming,als juist zonwering),diep vallendlicht via vides enlichtstraten,dakterrassen enhoger gelegen buitengebieden (eventueelook voor gehandicapten met liften bereikbaar) makenhet mogelijk zeer ge-concentreerd te bouwen en toch alle ruimten een kwaliteit te geven die ogenschijnlijk slechtsbij zeer wijdlopige opzet te bereikenis.Erskineisbijuitstek iemand die het oude idioom herkent ennaar waarde schat,maar die inzijnwerk bewijst met uiterst mo-derne middelen gewenste kwaliteiten tekunnen op-roepen. Enigszins verwarrendin veelvanzijn voorstellenvoor Graveisdat hij tot nu toe,mogelijk om geen grotere tweedracht te zaaienenzijnaanhanginnkamp te houden, met zijn vormgeving eenwat behoudende en'aangepaste'indruk maakt. Bestuurlijke lafheid Deproblemen waar Gravemeekampt zijnbijna symptomatischvoor alle stads- endorpskerneninNe-derland. Men worstelt overalmet dezelfde proble-men enoverallijkt men te kiezen voor de bekende weg: voorspelbaar enherkenbaar.Er zijn twee hoofd-stromingen, die zeer verschillendlijken inuitgangs-punt maar gemeenhebben dat zezijngebaseerdop bestuurlijkelafheid engebrek aanvisieenvoorstel-3 Luchtfoto Grave RalphErskine schetshaven Bykerswall,Newcastle aande Tyne foto: Wiek Rling Informatie Deontwerpen vanErskinewarenonlangs te zieninGrave.Bij dezetentoonstelling werd het boek Ralph Erskine inGrave uitge-bracht.waarin essays zijn opgenomen over Erskine zelf,over dehistorisch/stedelijke ontwikkeling,de problemen en detoe-komst vanGrave.Het boek isverkrijgbaar bij de gemeente Grave,tel. 08860 - 78911.

dJ.-.. lingsvermogen. Deeerste stroming,die nog het meest lijkt te worden gedragen door wat mensen willen, maar die noodzakelijkerwijze vastloopt,iseenkeuze voor extreem behoud (met economische stilstand) of erger nog,herbouw inoude stijl(wat niet bestaat en vrijwelaltijdnep is)of het zogenaamde aanpassen: eenbewijs vanculturele armoede. Detweede stroming kiest voor de vooruitgang: 'nieuw isbeter,grootschaligheidhoort bijde tijd'.De projectontwikkelaars staanklaar omhun heilzame en probleemoplossende voorstellen te doen: schaalver-groting enbebouwing ombedrijvenaan te trekken. Iedere gemeente wordt voorgerekendin wat voor eenbedrijfsaantrekkelijke situatie zijverkeert,als maar ruimbaan wordt gegeven aande vooruitgang. Het probleem vandebereikbaarheid wordt opgelost door ruimte voor departiculiere auto. Dit bereikt mendoor grote gebiedenbraak te latenliggen enals parkeerveldenin terichten,waar ruimte (parken, pleinen) of bebouwing gewenst zouzijn.Inde wat ambitieuzere opties kiestmen voor parkeergarages met de verkeersaanzuigende werking die daarbij hoort, ende slordig op verkeerde plekken geparkeer-de auto's van'zuinige' automobilisten.Het probleem vande werkgelegenheid wordt 'opgelost' door het aanbieden vankantoorruimte voor honderden econo-mischvoordelige arbeidsplaatsen. Deproblematiek vanhet wonen wordt verschovennaar de(nieuwe) buitenwijken, daarmee de zo gewenstelevendigheid vanbewoonde centrauitsluitend. We winkelenhet liefstnieuw, grootschalig,Amerikaans,inshopping-centra die twee kenmerken gemeenhebben: zelijken overalop elkaar (enhebbenmeestalook overalhet-zelfde aanbod) enzedraaien deplaatselijke midden-stand de nek om. Bijdit alles vergeet mendat inbehoefte berekenin-gen voor bedrijfsvestiging enkantoorruimte niet dub-bel wordt geteld, maar in sommige gevallen de vraag tien tot twintig keer wordt opgeschroefd.Het merk-waardigeisdat de verliezenbijlege kantoren door slimme contracten meestalniet bijde projectontwik-kelaars maar bijde gemeenschap terechtkomen. Vitale renovatie WaaromisGravenu zo'ninteressant voorbeeld enis de introductie vanErskinemet zijn wijze vandenken zo'n gouden greep? Omdat men daarmee niet kiest voor de geijkte doodlopende weg (zie alle mislukkin-gen overalin denlande enhet schrikwekkende kwali-teits- enidentiteitsverlies vanhet merendeel vande Nederlandse stedenendorpen). Enomdat mendaar-mee niet kiest voor eennostalgischinslapen,maar voor eenvitale renovatie die debijnabedorven stad Gravekanherstellen. Het gaat hier omradicalebeslis-singenover problemen die bijnanergens bevredigend zijnopgelost. Maakt menbedrijfsruimte inde hoop dat deze van-zelf zalwordeningevuld? Of maakt meneenzo spe-cifieke staddat men er zichgraag wil vestigen,bin-nende spelregels die in de gemeente gelden,die de stadrevitalisereninplaats vanminder aantrekkelijk maken? Indit kader gezienishet mogelijk verdwij-nen vaneen jarenlange traditie vangaststad voor 4 .?\l' rrrr -r* ..... vitttt:.&_-ftol-+--.. -L.t.1lo __ I..r...f' v.., ....".."'"'"' f"

... ! ......... , 't '.', blinden eenonbegrijpelijke stap.Nergens heeft schaalvergroting ensamenvoeging geleid tot grotere kwaliteit;nochbijdemalle onderwijsplannen,noch bijalle bedrijfssamenvoegingen. Graveiseenveilige thuishaven voor blinden. Gunmensendie veiligheid engeborgenheid eneenomgeving die zekennen,die henaccepteert enwaaraanzegewend zijn. Het wel of niet toelaten vande priv-auto isnog zo'n keuze.Alsmen de ontwrichtende werking vanver-keersmaatregelenkent,die debereikbaarheid zoge-naamd zoudenmoeten vergroten,dan weet mendat menmet de auto alleen verder kanalsradicalekeu-zesworden gemaakt. Ieder die de weldadigheid en rust vanVeneti of vanstedenindebergenkent, waar de auto gewoon niet kan,weet hoezeer deauto -die bijgoed gebruik eenonzegbare verrijking van het moderne levenbetekent- bijna steeds de mense-lijke schaalverstoort,enhoezeer eenautoloze stad het wint vanieder denkbaar compromis.Deomvang vanGraverechtvaardigt eenexperiment met eenau-toloze stad.Hierbij zaluiteraardauto vande dokter, deloodgieter,de taxiendemotorisch gehandicapte deuitzondering op de regelzijn,maar hun auto's kunnenmet 20kmper uur (deafstanden zijner naar) de veiligheid ende rust vande stadniet verstoren. Voorwaarden voor eenleefbare stad Uiteindelijk blijkt Erskine'sinzicht inde voorwaarden voor eenleefbare st.aduit zijnhouding ten opzichte van de grote winkelcentra.Natuurlijk moet menkie-zenvoor eengespreide middenstand envoor de voor-delen vaneenstadscentrum waar je,inde woorden vanJanSchaefer,de grote stimulator vanhet be-woonde enbewoonbare stadscentrum,binnen een straal van100 meter 'eenboek,eenpakje boter,en bolletje wol eneenzakjekopspijkers'kunt kopen. In wezenhebben alle probeersels enmodellen voor de 'moderne' grote stad gefaald. Ziehet alsexperi-menten die zijnmislukt.Dewilende aard vande mensenisanders enom verder te kunnenmoeten we daar rekeningmee houden. AIdat gesloop en wijdlo-pig bouwen isook eenkapitaalderving die vrijwel on-berekenbaar is,maar waarbij nding duidelijk is, namelijk dat eventueel gegenereerde geldenniet ten goede komen aande stad ende gemeenschapmaar voorlopig aande,uiteindelijk tot ondergang ge-doemde,bankiers enprojectontwikkelaars. Gravekaneenvoorbeeld zijn hoe het tij te keren. RalphErskinemet z'nvriendelijke enonnadrukkelijke manier om de wensenenverlangens vande mensen te lerenkennen,endeuitvoerders vandeplannen tot consensus te brengen,kandaarin eenmachtige kata-lysator zijn. Alszodanig zouzijnbenadering eenzege zijn voor Grave eneenvoorbeeld voor Nederland. noten: (1) TeamX heeft alsorganisatie bestaan van1953 tot 1984.Drijven-de krachten warenBakema,Candilis,DiCarlo,Coderch,Erskine, VanEyck,Voelcker,Woods,Peter & AlisonSmithson. (2)Onuitsprekelijke schoonheid. Waarheid enkarakter in deNeder-landse bouwkunst. Oratie Auke vander Woud,HistorischeUitgeverij Groningen1993. Lokalearchitectuurcentra RegioZeeland,samenwerkingsverband inoprichting Joos Nijsse Sindsruim tien jaar organisereneenaantalmensenin Zeelandactiviteitenrondomarchitectuur enbeelden-dekunst.Eerst warenzijverenigdinde werkgroep Forumonder de bezielendeleiding vanMarinus en Maria-RosaBoezem.Nahun laatste grote manifesta-tie,met oa.CoopHimmelblau,AlfredEikelenboom, Bernard TschumienNigelCoates,bleef het eenbeetje stil. Vandie stilte hebben wij gebruik gemaakt omin 1986 onsdebuut te maken op het Zeeuwsepodium, met eendiscussieover deparadox traditie-avant gar-de,naar aanleidingvanontwerpen voor ingrijpende verbouwingenindeMiddelburgse binnenstad door CeesDam(Statenzaal),Maarten Struijs(Kloveniers-doelen) enAldo vanEijck(Maisbaai).Het programma besloegtwee zaterdagen. Erwerd door de ontwer-perszelf eeninleidinggehouden enverschillendebe-trokkenen(monumentenzorg,gemeente enprovin-cie,historici)zorgdenvoor een tegengeluid.Dedis-cussiewerdgeleid door Umberto BarbierienJan-Dirk PeereboomVoller. Eenjaar later hebben wijinde Kloverniersdoeleneen tentoonstellingingericht ter toelichting op eenon-derzoek,verricht door de RUGroningen (EdTaverne enKoosBosma),naar de wederopbouw vanMiddel -burgnade Tweede Wereldoorlog.Uit het gemeente-archief kwamendeprachtigste originele tekeningen vandereconstructie vanStadhuis enAbdij,gemaakt door Th. Haakma Wagenaar enA.vander Steur. Ook nuwerdenweer lezingen gehouden over derelatie tot de oude stad,dit keer door Joost Meuwissen, HansIbelings enBasMolenaar. Ondertussenwashet hoog tijd geworden voor een platform waar de regionale architekten met elkaar in debat zoudenkunnen gaan.Daartoehebben we in 1991het Zeeuws Architektuur Forumopgericht. We houdenregelmatig bijeenkomstenenworkshops, waarbij somsook mensen'vanbuiten' betrokken worden. Naar aanleiding vaneenstudie van JohandeKoning (ZeeuwsKaternnr.6)naar het werk vande Zeeuwse architect ArendRothuizendoorbraken wij in1991de hegemonie vande BNAop1 juli,met deopening van een tentoonstelling over Rothuizen.Dit werdher-haaldin1992met lezingendoor GerardvanZeijlen JohandeKoninginhet StedelijkMuseum vanVlissin-gen,enin1993met eendiscussie,geleiddoor Hans vanDijk,over alle nieuwbouw ineenoud havenge-bied vanMiddelburg.Hier traden Theo Bosch(Veerse Poort),LucienLafour (terreinMaisbaai),Hubert Jan Henket (Rechtbank)enPeter Sijnke(stadsarchivaris) opalsinleiders, terwijlenkele plaatselijke architecten deelnamenaanhet discussie-forum. De1 juli manifestaties zijn zolangzamerhand een niet meer weg te denken fenomeengeworden. Sa-menmet de ZeeuwseBibliotheek,de BNA enhet NAi kregenwe het voor elkaar om Deessentievanhet fragment,het werk vanarchitectuurfotograaf Lucien Hervook inZeelandzichtbaar te maken.Ondanks dewat korte looptijd, werd dezeexpositie eengroot succes. Onsvoorlopiglaatste wapenfeit betreft het seminar Architektuur endeMedia. Verdeeldover vier zater-dagenhielden verschillende architecten(BenvanBer-kel,Joost Meuwissen,LucDeleu,NOX),eenbeeldend kunstenaar (Han Janselijn),eenlandschapsarchitekt (AdriaanGeuze)entwee filosofen(EricBolle enJan vanHeemst)eenverhandeling over de invloed vande mediaophet hedendaagse discours. Enkele zaterda-genwarengevuldmet workshops,onder leiding van deinleiders.Allelezingen eninterviews zijnintegraal opgenomeninhet zojuist verschenenboekje Archi-tektuur endeMedia. Weverwachtenook volgend jaar het eenenander te organiseren,mede inhet kader van50jaar wederop-bouw vanWalcheren(1945-1995)ende mogelijke opening vanMuseum13IX inMiddelburg, ontworpen door Aldo vanEijck,samenmet KarelAppel. Begin1993 is het OLA,Overleg Lokale Architectuurcentra opgericht. Deverschil/ende, particuliere of gemeentelijke,initiatiefnemers van tentoonstellings- en discussiecentra die de belangstelling en gedachten over de ontwikkelingen op het gebied van architectuur en stedebouw in hun gemeente onder de publieke aandacht brengen, informeren elkaar over hun activiteiten enover de plan-nen in hun stad. In de vorige kranten van Architectuur Lokaal werden ARCAM Amsterdam, ABC Haarlem,RKSRotterdam,CAS Groningen,Stichting Q Eindhoven, Wils &Coin Den Haag en de Kunstvereniging Diepenheim belicht. In Zeeland is een regionaal samen-werkingsverband inoprichting. Informatie Architektuur endeMedia isvoor f18,50 (excl. verzendkosten)te bestellen bij het secretariaat vanhetZAF (zieadreslijst OLA). OLA Overleg lokale architectuurcentra Gemeente ALKMAAR E. Diepenmaat,sector RO Keetgracht 1 1811AM Alkmaar tel. 072 - 142439 Gemeente ALMERE Hans Spaans Postbus 200 1300 AE Almere tel.036 - 5399911 ARCAMAMSTERDAM Maarten Kloos,Jeanine vanPinxteren Waterlooplein 211-213 1011PGAmsterdam tel.020 - 6204878 ACAN,Architectuurcentrum ARNHEM/ NIJMEGEN Ap vanDam Coehoornstraat 2 6811LAArnhem tel.085 - 515711 Gemeente BREDA WillemOomens,Paulvander Grinten, cordinatie architectuurbeleid Postbus 3920 4800 DX Breda tel.076 - 293808 TorenvanOud DELFT TonVoets VanLeeuwenhoeksingel 69 2611AE Delft tel.015 - 143941 Gemeente DENBOSCH Gert JanArts,sector stadsontwikkeling Postbus12345 5200GZ DenBosch tel.073 - 155399 Wils &Co(sedert 1994), Architectuur-platform DENHAAG Victor Freijser St.Jacobsstraat129 2512 AN DenHaag tel.070 - 3625948 Kunstvereniging DIEPENHEIM JoopHoogeveen,Harrie ten Dam Grotestraat 17 7478 AA Diepenheim tel.05475 - 2143 Stichting Q EINDHOVEN CeesDonkers,TonLangenberg St.Odulphusstraat 35 5614 AN Eindhoven tel.040 - 386403 CAS,Centrum voor Architectuur en Stedebouw GRONINGEN Sjoerd Cusveller,Anke Kroeze Gedempte Zuiderdiep 98 9711HLGroningen tel.050 - 673558/672199 ABC,Architectuurcentrum HAARLEM Piet Roos,EllenSiebert Groot Heiligland 47 2011EPHaarlem tel.023 - 340584 Stichting de Bouw/Kunst LEEUWARDEN HansHeijdeman,BaukeTuinstra Arnold Feijstraat 21 8921SJLeeuwarden tel.058 - 161425/739097 Stichting Topos MAASTRICHT Niek Bisscheroux Hertogsingel 68 6214 AE Maastricht tel.043 - 218705 ZAF,Zeeuws Architectuur Forum MIDDELBURG Joos Nijsse,Johan deKoning Bleek 26 4331EZ Middelburg tel.01180 - 11106 RKS,Rotterdamse Kunststichting, ROTTERDAM Anne-Mie Devolder,sectie architectuur Mauritsweg 35 3012 JT Rotterdam tel.010 - 4141666 Post Planjer UTRECHT Bettina van Santen, DaphneKaffka, KoJacobs J.P.Coenstraat 27 3531ELUtrecht tel.030 - 936129 Cordinatie OverlegLokale Architectuur-centra OLA Architectuur Lokaal Cilly Jansen Dag vande Architectuur: 1 juli Rond enop 1 juli worden invele plaatsen in Nederland activiteiten georganiseerd inhet kader van de internationale Dag van de Architec-tuur.Voor zover de programma's bij het ter perse gaanvandeze krant bekend zijn, zijn zij (met*)in de onderstaande agenda opgenomen. De BNA publiceert medio juni de bro-. chure Dag vande Architectuur met daarin opgenomen het volledige pro-gramma-overzicht.De brochure wordt in ruime oplage verspreid,onder an-dere via de plaatselijke VVV's. De brochure iste bestellen bij de BNA, tel.020 - 5553666. Genteresseerden kunnen tegen1 juli op een speciaal daarvoor bestemd telefoonnummer nadere informatie inwinnen: tel.020- 5553655. ALKMAAR * 2/7 Publieke opinie over mooiste gebouw Alkmaar Nominatie vanelf mooiste gebouwen,gese lecteerd door inwoners vanAlkmaar uit een lijst vande Alkmaarse welstand.Criteria:de kiezer moet het gebouw kennenenzijn keuze beargumenteren. Architecten wor den in de gelegenheid gesteldhun visieop het ontwerp toe te lichten. GroteKerkAlkmaar, toegang vrij. Informatie: Lody Trap,tel.072- 118421 *117tlm317 Kringpresentatie Bureaupresentaties vanAlkmaarse BNAarchitecten. Opening: 30/6. Grote KerkAlkmaar1017, toegang vrij ALMERE tlm13/8 Sub-suburban land settlement Almere-Poort Net over debrughet nieuwe landinligt de lokatie AlmerePoort waar eengroot deel vande VINEX'woningbouwtaakstelling zal worden gerealiseerd.Eind1993 verrichtte het Berlage Instituut eenprojectstudie naar demogelijkheden vandit gebied.Deresul-taten vandit project,getiteld Subsuburban landsettlement Almere-Poort worden ten-toongesteld inhet Stadhuis Almere, Stadhuisplein1,tel. 036- 5399911, ma-vr 9-17,za-zo10-16, toegang vrij AMERSFOORT *317 Kattenbroek Architectuur-informatiecentrum. Hier van-daan vertrekt elkhalf uur eenwandeling onder deskundige begeleiding.Folders met vrije wandelingenzijngratis te verkrijgen enhet boek Devilla's vanZielhorst: maat-werk inarchitectuur wordt gepresenteerd. Gebouw DeLichtkring (bijhet nieuwe win-kelcentrumKattenbroek) AMSTERDAM permanent Nieuw Sloten, Oostelijk Havengebied, U-boulevard enomgeving Expositie vannieuwbouwplannen in Amsterdam. Zuiderkerk,Zuiderkerkhof 72,ma tlmvr 12-17, toegang vrij *317 Nieuw-Sloten Feestelijke opening vande tentoonstelling over Amsterdams nieuwste wijk Nieuw-Slo-ten.Perbus vertrek naar de lokatie waar onder leiding vanarchitecteneenaantal projecten bezocht kunnen worden.De Meervaart, Osdorpplein,vanaf 10u. Informatie endeelname: tel.020- 4204577 * 317 Architectuur boekenmarkt Boekenmarkt georganiseerd door Architec-tura&Natura,Leliegracht,11 - 17. 4/6 tlm9/7 Theo Bosch,architect (1940-1994) Naar aanleiding vanhet overlijden van Theo Boschop 6 april jl.isinde ARCAMGalerie eenexpositie te ziendie eenindruk geeft vanhet werk waarmee hij bezig wasinde laatste tijd vanzijnleven,zoalsbijv het Gerechtshof Groningen, twee prijsvraagont-Agenda Architectuurprogramma'sinNederland, juli tlmseptember1994 werpenvoor Hamburg endrie projectenin Amsterdam(voor Noord,Sloterkade en WG-terrein) . ARCAMGalerie,Waterlooplein211-213 6/7tlm31/8 Erisniets veranderd.Straatmeubilair in Amsterdam 1894-1994 Expositie vandeDienstRuimtelijke Ordening. Zuiderkerk,Zuiderkerkhof 72,ma tlm vr 12-17, toegang vrij 1617tlm31/8 Kijk:kritiek! Inde zomer isde ARGAMGalerie gesloten maar men kandanvanaf destraat architec-tuurkritiekbekijken. ARCAMGalerie,Waterlooplein 211-213 10/9t1m15/10 Waterloo International Terminal Inhet kader vaneengezamenlijke architec-tuur-project vande Amsterdamsebuiten-landse culturele instituten stelt ARCAMde galerie ter beschikkingaandeBritishCoun-cil. Tentoongesteld wordt het ontwerp van het LondensebureauNicolas Grimshaw & Partners voor Waterloo International Termi-nalinLonden. ARCAMGalerie, Waterlooplein 211-213, di tlmza13-17, toegang vrij APELDOORN *1/7 Architectuur in Apeldoorn Tentoonstelling vanplanneninontwikke-ling. 2/7 Bezichtiging gebouwen Tussen10-16urijdener pendelbussen vanaf het Gemeentehuis naar 6 belangrijke Apel-doornse gebouwen die ter bezichtiging zijn opengesteld. Gemeentehuis Apeldoorn,Marktplein1, tel.055- 801010 *217 Woudhuis IndeRegenboogschooliseen tentoonstel-ling met dia-toelichting te zienover de nieuwbouwwijk inopbouw, Woudhuis. BERGENOPZOOM *2/7 Prijsuitreiking ProbleemPleinenPrijsvraag Prijsuitreiking vandeontwerpwedstrijd 'ProbleemPleinenPrijsvraag',bedoeld voor het StationspleininBergenop Zoomende Nieuwe Markt inRoosendaal,Schouwburg DeMaagd (zie ook pag.16). Aansluitend wordt een tentoonstelling vandeinzendin-gen voor beide plannen geopendinevene-mentencomplex DeStoelenmat, Westersin-gei 40,toegang vrij BREDA *2-3/7 Presentatie BNA-architecten Inhet Stadskantoor,ClaudiusPrinsenlaan 10,presenterenBNA-Iedenhun werk met dia's enmaquettes enzijzullen hierover in discussiegaanmet de bezoekers.Ook wor-den architectuurvideo's vertoond. 217:10-17,317:11-17uur. Informatie: ir. W. Bongers, tel. 076- 149662 of GemeentelijkInformatiecentrum, tel.076- 242424 DENBOSCH 23/6 tlm 7/7 Europan-expositie inde Azijnfabriek.Inde tweede week vande expositie wordt een architectuurcaf rondom de winnende ont-werpenvanHelenaNjiric enMurphy de Graaf georganiseerd. Informatie: P. vanHoeckel, tel.04192- 12340 DENHAAG *217 Debesloten ruimte Manifestatie vanBNA enWils&Coinhet nieuwe stadhuis. Hieraan vooraf gaat een lezingencyc1us met dia's over ondergronds 6 bouwen,naar aanleiding vandeplannen voor eenHaagsemetrolijn. Informatie: L.Hamer, tel.070- 3467187/3245170 permanent Delftse Poort in Madurodam Nieuwe maquette: een6 meter hoog model vanhet Rotterdamsekantoor vandeNatio-nale Nederlandenmet de donkere, spiege-lende gevel;het hoogste gebouw inMadu-rodam. Madurodam,Haringkade175,dagelijks 9-22.30,toegang f14,-DIEPENHEIM 24/9 tlm9/11 Arno van der Mark Tentoonstel I ing. Kunstvereniging Diepenheim, Grotestraat 17,tel. 05475- 2143 EINDHOVEN 25/6 tlm1617 NOXArchitecten,Maurice Nio/ LarsSpuybroek Tentoonstelling,GalerieMotta, Bergstraat 35.Informatie: tel.040 - 465087 *30/6 Kwaliteiten vande stad Zoektocht naar dekwaliteiten vanEindho-ven,alsreferentie voor deontwikkeling van het revitaliserings- enuitbreidingsgebied Westcorridor. Aannemers,makelaars,raads-leden enwoningcorporaties geven hunme-ning enonder bewoners wordt eenenqute gehouden.Uitreiking vande gebundelde resultaten worden endiscussieover debe-treffende projecten op het stadhuis,16u. Informatiecentrum Stadhuis: tel.040 - 382025 EDE * 1/7 tlm 2817 Architecten uit EdeenIdeenprijsvraag basisscholen Opening van twee tentoonstellingen in ex-positieruimte DeRinginhet Gemeentehuis om16u:Werkvanplaatselijke architecten enIngezonden ontwerpen vandeideen-prijsvraag voor deplaatselijke basisscholen. Gemeentehuis Ede,Markt 14,8-12.30, toegang vrij FLEVOLAND 5/9tlm30/9 Moderne architectuur inNederland en Flevoland Reizende tentoonstelling over moderne 20e eeuwse architectuur inde directe omge-ving.Eersteexpositie:Gemeentehuis Noord-oostpolder, toegang vrij GRONINGEN 14/6 tlm117 Architectuur voor de Architectuur Expositie die deresultaten toont vande projectprijsvraaguitgeschreven door Stich-ting Academie voor deBouwkunst Noord-Nederland onder de drie Noordelijke BNA-Kringenenstudenten vande Academie van deBouwkunst. Centrum voor Architectuur enStedebouw, Gedempte Zuiderdiep 98,geopend tijdens kantooruren. Informatie: A.Kroeze,tel.050- 672199 18/6 tlm1617 Ger C.Bout, architect te Rotterdam: 10 architectonische exercities Alle projecten vandezearchitect uit het spannende gebied tussendebeeldendeen de bouwkunst zijn te zien alsexercities met ruimte. Galerie Puntgaaf,Stoeldraaierstraat 56a, di tlmvr13-18,za11-17 1817tlm26/8 Circusterrein; thuis in de stad -verstedelijking van woongebieden Groningenheeft voor deEuropanhet cir-custerreinbeschikbaar gesteld.Indeze ten-toonstelling worden alle inzendingen voor dit terrein gepresenteerd. Centrumvoor Architectuur enStedebouw, Gedempte Zuiderdiep 98,geopend tijdens kantooruren.Informatie:S.Cusveller, tel.050- 673558 *1/7 Stichting Dagvan de Architectuur Omzoweldekwaliteit als eenbreeddraag-vlak voor architectuur te waarborgenheeft deKringGroningen vandeBNAsamenwer-kinggezocht met alle Groningse instellin-gendie zichop denof andere manier met architectuur bezighouden. Op1 juli wordt de stichtingDagvande Architectuur feestelijk opgericht.Deuitslag vandepu-blieksenqute architectuur over het 'beste gebouw' vanGroningen vanvorig jaar wordt bekend gemaakt,inclusief het oor-deelvaneenvakjury. Centrumvoor Architectuur enStedebouw, Gedempte Zuiderdiep 98,geopend tijdens kantooruren.Informatie: C.Zonsveld, tel.050 - 771346 *217 Busritten enrondvaarten Langsverschillendenieuwbouwprojecten, opgenomeninde enqute vandeGezinsbo-de,wordenbusritten georganiseerd tussen 10-15u. Vanaf 27juni gratis buskaartjes bij deDienstRuimtelijkeOrdening,Gedempte Zuiderdiep 98. Om10,11,14 en15u:architectuurrondvaar-ten met deskundige begeleiding. Startpunt: Rondvaartbedrijf Kool tlo het CentraalSta-tion.Kaartjes zijnbijKoolverkrijgbaar van 27/6 tlm117,maar niet op deboot zelf. HAARLEM 4/6 tlm21/8 JoanBusquets, stede bouwkundige uit Barcelona Tentoonstelling ABC,Groot Heiligland 47,di tlmza12-17, zo13-17, toegang vrij 4/6t1m21/8 JohnKrmeling architect, nieuwe plannen Tentoonstelling vannieuw werk vanJohn Krmeling. ABC,Groot Heiligland 47,di tlm za12-17, zo13-17, toegang vrij 4/6 tlm21/8 Jaco de Visser architect, eenoverzicht Overzichtstentoonstelling vanhet werk van Jacode Visser. ABC,Groot Heiligland 47,di tlmza12-17, zo13- 17,toegang vrij 4/6 tlm21/8 Liesbeth van der Pol/Herman Zeinstra/Onno van den Berg Overzichtstentoonstelling. ABC,Groot Heiligland 47,di tlmza12-17, zo13-17,toegang vrij 30/6 Schouwburgen LezingvanMartien van Goor over Schouwburgen ABC,Groot Heiligland 47,di tlm za12-17, zo13-17, toegang vrij. tel. 023- 340584 *1/7tlm21/8 BNAprijsvraag Haarlem Oostelijke Spaarne-oever Tentoonstelling vanalle inzendingen vande BNAprijsvraag. ABC,Groot Heiligland 47,di tlmza12-17, zo13-17, toegang vrij 28/8 tlm 9/10 Zeger Woudenberg, landschapsarchitect Tentoonstelling. ABC,Groot Heiligland 47,di tlm za12-17, zo13-17, toegang vrij 28/8 tlm9/1 0 Wilfried van Winden, BastiaanKnuijt en Het Nederlands Fotografisch enGrafisch Centrum NFBC te gast 2 exposities. ABC,Groot Heiligland 47,di tlmza12-17, zo13-17,toegang vrij 4/9 tlm30/10 Europan, Haarlemse inzendingen Prijsvraagontwerpen vanEuropan 3 voor Haarlem. ABC,Groot Heiligland 47,di tlm za12-17, zo13-17, toegang vrij HELMOND * 1(1 Architectuurprijs 1994 Uitreiking vandeArchitectuurprijs1994 met presentatie vandegenomineerde projecten enuitreiking vandePublieksprijs door het Eindhovens Dagblad. Ter afsluiting wordt deeerste Architectuurkaart Helmonduitge-reikt.Gavioli-zaal, Torenstraat 36a,15.00, toegang vrij.Informatie: bureau Voorlich-ting Helmond, tel. 04920 - 87750 lEEUWARDEN * 16(1 Nacht vandearchitectuur Traditioneelorganiseertleeuwardende Nacht vande Architectuur,dit keer in Theater Romein. Op het programma staan diversekunstmanifestaties eneenarchitec-tuur-talkshow. Informatie:HansHeijdeman, tel.058- 161425 MAASTRICHT * 1(1 Identiteit enArchitectuur l ezingenreeks inde Academie van Bouw-kunstMaastricht . Delaatstelezinginde reekswordt op deDagvande Architectuur gehouden door Nox Architectenuit Rotter-dam:l arsSpuybroekenMaurice Nio. CollegezaalRijksuniversiteit Limburg (naast de Academie),20u NORG * 1(1 Het plattelandisdood- leve het platteland! Symposium. Sprekers:KoosBosma, RobEngelsdorp Gastelaars,YpkeGietema, Alle Hosper enanderen.DeBrinkhof,. 15.30-23u,deelname f.65, - Informatie en reservering:E.levenga, tel.05998 - 35643 NIJMEGEN * l(1t1m11(1 Droomverbindingover de Waal Tentoonstelling vaninzendingen voor een prijsvraagvoor scholieren,kringleden en anderegenteresseerden over 'ontwerp je eigendroomverbinding over de Waal'.Op 1(1wordende prijswinnaars bekend ge-maakt met aansluitend de tentoonstelling. Stedelijke Centrumvoor Kunst enCultuur 'DeLindenberg',geopend t ijdens kantooru-ren,toegang vrij. Informatie: P. Blomjous, tel. 08897- 75622 ROTTERDAM * 1,2,3/7 Dagvande Architectuur Inhet kader vandeDagvande Architectuur ishet Nederlands Architectuurinstituut drie dagengratis toegankelijk. NAi,Museumpark 25,di tlm za10-17, zo11-17 *3(1 Architectuur enbeeldende kunst: mono-loogof dialoog? Uitgangspunt voor deDagvande Architec-tuur dit jaar ishet gratis openstellenvan doorgaans moeilijk toegankel ijke,maar ar-chitectonischinteressante gebouwen. Geko-zenisvoor gebouwen waarbij sprakeisvan eenrelatie tussenarchitectuur enbeelden-dekunst,zoalsbijvoorbeeldhet Technikon scholencomplex vanH.A.Maaskant met glas-in-IoodvanKarelAppel,het Bouwcen-trum vanJ.W. Boksmet relif vanHenry Moore endeRotterdamRoominhet World TradeCenter met werk vanBorek Sipek en VaclavCigler.Rondleidingnaar ca.20ge-bouwenolv gidsen;wan'delingen enrond-rittenvanaf NAi,Museumpark 25. Informatie: ArchiCenter,Hlene Damen, tel.010- 4023236 of Gert ter Haar, tel.010- 4023225. Iedere zondag Architectuurwandelingdoor het Museum-park ArchitectuurwandelingMuseumpark olv deskundige gidsen. Develebijzondere ge-bouwenindit stadsdeel,waaronder het MuseumBoymans-vanBeuningen,de Kunsthalenhet NAibiedeneenbonte men-geling vanarchitectuurstijlen en-opvattin-gen.Ook deinrichting vanhet park isde moeite waard. Vertrekpunt: toren vanhet MuseumBoy-mans-vanBeuningen,kaartenf12,50, VVV-kantoren Coolsingelenindehalvan CentraalStation, tel.reserveren: 06- 34034065. 4/6 tlm28/8 Beeldhouwkunst indebouw Tentoonstelling over de nauwe samenhang tussenbeeldhouwkunst en architectuur van 1850 tot 1940.Het onderwerp houdt ver-bandmet eencruciaalprobleeminde archi-tectuurgeschiedenis vandeze eeuw:de ver-houding tussenhet functionele enhet beel -dende of symbolische. Opde tentoonstel-ling,eenonderdeel vande manifestatie Ne-derlandBeeldhouwland, worden vormen vanbeeldhouwkunst inde openbare ruimte getoond waarbij sprakeisvansamenwer-king tussenbeeldhouwers enarchitecten. NAi,Museumpark 25,di tlmza10-17, zo11-17, toegang f . 6,-,tlm15 jaar gratis, P65/CJP/groep (15of meer) f3, -,museum-kaart toegang vrij. 2(1tlm2/10 Dialogen: de architectuur van MBM Tentoonstell ing.Met meer dan 700ontwer-pen,waarvan eengroot deelgerealiseerd, heeft het Catalaanse architectenbureau MBM(MartorelI,Bohigas,Mackay,Puido-menech,Pau)vanaf begin jaren 50tot he-dende ontwikkeling vandemoderne archi-tectuur inEuropa sterkbenvloed. Inhet oeuvre komenbouwkundige vernieuwin-gen,culturele aspiraties ende sociale ge-richtheid tot uitdrukking. NAi,Museumpark 25,di tlmza10-17, zo11 - 17,toegangf.6, -,tlm15jaar gratis, P65/CJP/groep (15of meer) f3,-,museum-kaart toegangvrij. 21/9 tlm24/9 Eindmanifestatie Europan 3 Congres. StichtingEuropanNederland orga-niseert het Nederlandse aandeelinde derde Europanprijsvraagentevens deEuropese eindmanifestatie. Deze eindmanifestatie, met eententoonstelling, congres enpubli -katie,vindt plaats in enrond het Museum-park Rotterdam.Het themavanEuropan3 is'Thuisinde stad. Verstedelijking van woongebieden'. Tijdens het internationale congres voor 1500 deelnemers krijgendeprijswinnaars, de opdrachtgevers enuitvoerders vande Europanprijsvragende gelegenheidmet el-kaar indebat te gaanenervaringenuit te wisselen.Deprijswinnende ontwerpenuit de verschillendelandenwordenaaneen analyse onderworpen. NAi,MuseumBoymans-vanBeuningen, Kunsthal,Natuur Museum,l antarenNenster Cinemaen Theatercomplex, aanmelding met formul ier uit brochure Europan,infor-matie tel010- 4401238 21 /9tlm 4112 EuropanEuropa Tentoonstelling. StichtingEuropanNeder-landende AssociationEuropan tonen de resultatenvaninternationale prijsvraagEu-ropan3,nadat inhet voorjaar denationale plannenzijngepresenteerd.Met overzicht vandeimplementatie vaneenaantal win-nende ontwerpen vaneerdere Europan-ron-den.NAi,Museumpark 25,di tlmza10-17, zo11-17,toegangf.6,-,tlm15 jaar gratis, P65/ CJP/groep(15of meer) f3,-,museum-kaart toegang vrij . 23/9 Atelierbezoek ontwerpburo landmark Organisatie:Delft Design. Atelier landmark, VanVoll enhovenstraat15,17u. SINT OEDENRODE *1,2 en3(1 De Goede Herder op demonumentenlijst Tentoonstelling,rondleidingenlezing(op vrijdagavond1(1)naar aanleiding vande plaatsing vandeRK-kerkDeGoedeHerder op de gemeentelijke monumentenlijst. DeGoedeHerder, toegang vrij ,informatie: Sjef vanGriensven, tel.04138 - 72292 TilBURG * 1(1en3/7 Industrile Architectuur Deuitslag vande architectuurprijs1994 wordt op 1/7om16.30u bekend gemaakt tijdens deopening vande tentoonstelling vandegenomineerde werken. Ookzaler deze dag enop dezelfde plaats eensymposiumgehouden worden over Til-burg alsModerne Industriestad.De jaarlijk-sefietstocht op 3(1start vanaf het Centrum voor Kunst enVormgeving,Zouavenlaan77. Geopend: 7,8,14 en15/719-21u,9,10,16en 17(113-17u. Informatie: A.Oomen,tel. 013- 425939. 2/7tlm17/7 Pieter Vredeplein Expositie over deruimtelijke ordening van het Pieter Vredepleinin het kader vande discussieover het 'pleinsyndroom'binnen de gemeente Tilburg. Galerie Artikel,Wilhelminapark 38. Informatie: A. Oomen, tel. 013- 425939 UTRECHT *1/7 Archibal Deze avondzalinhet hoofdgebouw vande 'PaardenKathedraal 'het eerste architec-tuurbal gegeven worden,met o.a.muziek, dans endiscussie.Inde stijl vanhet boeken-balishet Archibal eenexclusieveinformele bijeenkomst. PaardenKathedraal,20-01 u,informatie: Daphne Kaffka,tel. 030 - 936129 *2/7 Stedelijke vernieuwing inUtrecht Bezoekaaneenaantalvoorbeelden vanste-delijke vernieuwing olv stedebouwkundi-gen enarchitecten.Deexcursiesbeginnen om10,12en14uop het oude Diergenees-kunde-terrein eneindigennaeenbezoek enrondwandeling op het oude AZU-terrein op deUithof. * 2/7 Architectenmarkt Van9.30-16.30u zullenarchitectenbureaus uit Utrecht enomstrekenin de gelegenheid gesteld worden omzichzelf te presenteren met eenactievepresentatie op dearchitec-tenmarkt. Informatie: Daphne Kaffka, tel. 030- 936129 WEERT *1/7tlm 7/8 Prijsvraag scholenbouw DeBNA-KringNoord- enMiddenLimburgor-ganiseert eententoonstelli ngvande scho-lenbouw-projecten die zijningezonden voor de Pri x Rhnan(deRijnbetreffende).Her-manHertzberger won deprijsvraagenhoudt eenlezing. Ookiser eenkleine expositie van de plannen vanKoenders voor Weert. Franciskaner Klooster,op de Biest,14-17u, toegang vrij.Informatie:H. Tillmans, tel.077- 512300 ZIERIKZEE *1/7 Schipperen tussenkwaliteit enbeleid Symposiummet als doelbeleidsmakers en beslissers vandeprovincie Zeeland, tijdens eenboottochtje over de Zeeuwsewateren, met elkaar ingesprek te brengen ende stand vanarchitectuurbeleidnate gaan. Als deelnemers wordt gedacht aanburgemees-ters,wethouders en ambtenaren vande Zeeuwsegemeenten engedeputeerdenuit deprovincie.Informatie en deelname: H. Weertman,Beestenmarkt 20, 4461CTGoes,tel.Ol l 00 - 15260 Vertrek enaankomst aande kade van 't luitje,Zierikzee. Architectuur lokaal nr.Sverschijnt medio september. Desluitingsdatum voor inzen-ding van programma's voor de periode oktober, november en december isop 8 augustus 7 Vijf appartementengebouwen van RiendeRuiter inKattenbroek,Amersfoort Tweedeprijs voor het ontwerp vanE.Buijs enM.Wiersema,Nieuwe Markt Roosendaal, te zieninBergenop Zoom De Brink,het stadspleinvan Deventer, heeft inde afgelopen jaren een meta-morfose ondergaan. De inrichtingvan het pleinwerd, inclusief deverkeers-roulatie,als geheel aangepakt. Nieuwe bestrating en beplanting werd aangebracht en zelfs over het meubilair vande horecagelegenheden werden afspraken gemaakt.Deplaat-sing van straatmeubilair werd even zorgvuldig overwogen. Opinitiatief van bewoners vanDeventer werd de industrieel ontwerper FrisoKramer uitgenodigd een bank voor de Brink te ontwerpen.De bewoners richtten de stichting DeBank die Bindt op en zamelden geld invoor definanciering. De bank is inmiddels indrie kleuren in produktie en half mei waren 20 van de 40 banken op deDeventer Brink geplaatst. FrisoKramer ontwierp een gegoten betonnen bank intwee varianten: n met een hoge en n met een lage rug. Hijging er inde eerste plaats van uit dat de bank lekker moest zitten, recht en schrijlings.Dehoge bank biedt een steun over de hele rug,de lage bank heeft een uitnodigend brede rugleuning waar je van achteraf op kunt zitten. Inde tweede plaats betekent het inrichtenvande open-bare ruimte voor Kramer meer dan slechts het neerzetten vaneen meubel. Debank die hij heeft ontwor-pen kanop verschillende manieren geplaatst en geschakeld worden en dat maakt het crerenvan ruimtes, kamertjes inde openbare ruimte mogelijk. Dehoge bank kan zo geplaatst worden dat rug een afscher-ming van de ruimte erachter biedt. Depoten van de bank zijngente-greerd en hij staat verder losvan de bodem, zodat het maaiveld er vrij onder doorloopt.Het idee van'zwaar beton' valt daardoor weg.Depoten hebben inhet geval van plaatsing temidden van trottoirtegels tegels eenzelfde ritme.Detegelmaat (30cm) correspondeert met de maat van de bank: de breedte is180 cm, een meer-voud van de tegelmaat.Verder is de bank onderhoudsvrij.Inde zitting is een slopgat gemaakt voor afwatering, dat ruimuitloopt naar beneden zodat er geen afval blijft steken. Alle kanten vande bank zijn afgerond en de zijkanten hebben een kleinfacetop 45 graden. De bank is inmiddels zo goed ontvan-gen dat hij niet alleen inDeventer wordt geplaatst.Erwordt reeds levendig gebruik gemaakt van de mogelijkheden van de bank, niet alleenvoor pleinen en tuinen.Met enkele musea zijn onderhandelingen gaande voor binnengebruik en daar-naast heeft de belangrijke stoelenfa-brikant en -verzamelaar VitrainWeil am Rhein bij Basel inmiddels belang-stelling getoond. Bij de presentatie van het proefmodel vande bank inDeventer,eind febru-ari,sprak Maxvan Rooy over beeld-kwaliteit van de openbare ruimte: openbare BankdestillelantaarnpaalMax van Rooy Gisterenmaakte ik aanhet eind vande middag een wandeling door Amsterdamenbedacht dat het ei-genlijk altijd eenbeetje zoumoeten sneeuwen. Of liever gezegd: altijd net gesneeuwdmoet hebben, want dat betekent dat je geenlasthebt vande vlok-kenof sneeuwdruppels diehet kijkenenigszinsbe-lemmeren. Enomhet kijken gaat het hier. Onder eendunne deken vansneeuw worden de vor-men tot hun oorspronkelij ke essentiesteruggebracht. Fragmenten vande stad,pleinen,grachten, straathoeken krijgen door die ongerepte vlakverde-ling de verleidelijkheid vanhun eerste verschijnings-vormin tekening of maquette. Eendaklijst, eenluifel, eenbrugleuning, eenbalkon,eenserre,aldie lijnen zijnheelzorgvuldig met eenwit potlood overgetrok-ken.Het resultaat isvanzo'nontroerende zuiverheid endus schoonheid,dat woorden tekortschieten om het te beschrijven.Uit armoede hoor je de wande-laars op de brug tegen elkaar zeggen: 'Het is net een plaat je' . Zoverandert de smerigste stadonder een versdekje vansneeuw ineenbeminnelijk enaandoenlijk wezen. AIhet vuilenongerechtigheden,denorse anti-par-keer obstakels,de zieltogendeplantsoenen,zijheb-beneendrastische schoonheidsbehandeling gekre-gen. Enhet lijkt wel alsof er ineensniets meer isdat misst aat. Ook op de menselijkpsychemist eensneeuwlaagje zijnuitwerking niet . Naasthet visuelegenoegen, werkt de auditieve behaaglijkheidmee aande sneeuwwaardering. Sneeuw dempt het geluid en geeft de stadswandelaar het aangename gevoeleen kleinbeetje doof te zijngeworden. Met sneeuw zijn er minder bromfietsendie zichsnerpendroeren,min-der motoren die bronstigbrullen. Uit onderzoek isgebleken dat agressiviteit vanmen-sent en tijde vansneeuw afneemt.Niet alleenhet beeld wordt milder,enhet geluid zachter,ook het menselijk gedrag krijgt door de sneeuw eenrelative-rende filterlaag. Bijdeze constateringmoet ik wel zeggendat ik gebruik heb gemaakt vanonderzoek dat is gedaan ineenland waar het zeldensneeuwt -zoalsbijvoorbeeld inonsland.Decorrelatie tussen agressieensneeuw inlanden waar het altijd sneeuwt kenik niet, alleen weet ik wel dat indielanden altijd heel veelwordt gedronken omwarm te blijven. Ende correlatie tussendrank enagressieismij weer welbe-kend. Maar wij praten hier niet over landen waar het altijd sneeuwt, maar over Nederland enover dege-middelde Nederlandse stad,een stadalsDeventer. Niet alleensneeuw,ook zomerse zonnewarmte heeft op demens eenkalmerendeinvloed. Wij worden er nonchalant van,krijgenminder haast enverliezende 8 koele,Noordeuropese stiptheid uit het oog. Maar wat warmte betekent voor het beeld vande stadistegen-overgesteld aande transformatie die de stadonder het dekje vansneeuw beleeft. Sneeuw brengt de stad terug tot het oorspronkelijkepatroon vanvolumen, ruimten enlijnen, tot de zuivere oervorm;warmte brengt alleenmaar verstoringen aanindit patroon. Wanorde, eenvisuelekakafonie op straat,op debal-kons, op dedaken. Inplaats vangebroken lijnen te herstellen,oneffenheden te corrigeren, zoalssneeuw vermag,wordt het vuil,de verkeersobstakels,deka-kelbonte rusteloosheid vanhet palet, door het gena-deloze licht vanzonnestralenblootgelegd envervol-gens versterkt . Dat doet de zon, de stadvisueelgeluidruchtig maken. Hoe het beeld vande stadzichonder invloed vanre-gengedraagt,hoef ik uniet uit te leggen.Regen maakt het beeldvande stadonklaar. Wat vrolijkis, wordt triest vrolijk,wat triest is,wordt dubbel triest . Eniedereenwacht tot het mankement isverholpen, dat wilzeggen tot deregenisafgelopen. Deinrichting vande openbareruimte,zoalsinde stadde zalenvanlucht heten,die voor iedereen zijn bestemd,moet tegen aldeze omstandigheden zijn opgewassen. Wilstraatmeubilair aande stadeen toe-gevoegde waarde geven- endat mag je tochop z'n minst vanstraatmeubilair verwachten- danmoet het zo'nuniversele,eeuwige schoonheidbezitten dat het zichaande grilligheden vande seizoenen,aande on-gerijmdheden vanhet wisselendmoderepertoire kan onttrekken.Ennaast dieuniversele schoonheidzal eenaangeborenbeschaving- door sommigen alsar-.rogantie versleten- voor eenovertuigendpantser te-gen aldie aanvallendoor modieuze terroristenmoe-ten zorgen. Zozieikde geest vanhet ideale straatmeubilair: on-afhankelijk arrogant maar bescheiden,universeel, dienstbaar zonder zichsteedsaante dienen,elegant, wellevend enzwijgzaam, vooralzwijgzaam,stilzoals de waters met diepe gronden. Want, zoalsallesinde stad,heeft zelfs eenlantaarnpaaleengeschiedenis. Natuurlijk,zowiliedereen de openbare ruimte zien ingericht,hoor ik u denken.Maar,hoor iku ook den-ken,blijkt dat niet teveelgevraagd? Zienwij niet overalom onsheendat voor deinrichting vande openbareruimte,stijlloze oplossingen wordenbe-dacht die door ontwerpers enverantwoordelijke ge-meentefunctionarissen 'leuk' worden genoemd? Dat is waar.Dat wil de betrokken commercie.De openbare ruimte moet renderen,exploitabel worden gemaakt,publiek trekken envoor dat doel schijnt 'leuk' inde zin vanvrolijk,grappig, snelalseenvideo-clip,het enige middel. Wijkunnennog zohard schreeuwendat mode goed isvoor klerenomdat je ruIm die weer kunt uittrekken enniet geschikt isvoor ar-chitectuur enstedebouw,dusvoor de inrichting van de stad.Demeeste ontwikkelaars denken daar anders over. Enook de architectuur blijft onsbedriegen.Die bedelft onsonder eenonophoudelijke stroom van beeldendie op elkaar lijken, vanzoveelnarcistische, behaagzieke vormpjes,dat het geheel er vormeloos vanwordt,althans ndimensionaal,oppervlakkig en buitengewoon modieus.. Aandeze trend,uhoort het goed,ik zeitrend,heb-bendegrote enkleine overhedenbijgedragen.Inde notaRuimte voor Architectuur uit 1991,werdeen nieuw fenomeengeintroduceerd, de beeldkwaliteit. Vooraldebeeldkwaliteit vande meeste hedendaagse woonwijkenzou te wensenoverlaten endaar moest door deontwerpers eenswat aangedaan worden.De mondige mens vraagt tegenwoordig een'herkenbaar enidentificeerbaar woonmilieu' staat ergensineen ander rapport.Dit rapport heet Het beeldkwaliteit-plan,Instrument voor kwaliteitsbeleid enisafkomstig vandeMinisteries vanVROMenWVc. Met twee keer het woord'kwaliteit' inde titel,geeft dit rapport wel heeloverdrevenblijk van de duizelingwekkende in-flatie waaraanhet woord kwaliteit delaatste jaren onderhevigis. Ookindeovervloedige stimuleringspakkettendie er sindskort voor architectuur enstedebouw verkrijg-baar zijn,zitten middelen die debeeldkwaliteit van onzegebouwde omgevingmoeten opvijzelen.Inde ogenvandeoverheidis het dusdiepe ernst,alshet gaat om'het beeld'inhet architectonische enstede-bouwkundige ontwerp. Persoonlijk heb ik het begrip beeldkwaliteit altijd in verbandgebracht met mijn televisietoestel.Heldere contourenenkleuren,daar kanik het toestelgemak-kelijk op afstellen. Zouhet met de architectuur ende stedebouw,met de beeldkwaliteit vandeopenbare ruimte eveneenvou-digzijn? Alsik ommeheenkijk,alsik door recent op-geleverdenieuwbouwwijkenloop, vreesik,dat men het zoeenvoudig opvat. Hierheersende wetten vande cosmetica.Eenverza-melingheldere,contourrijke beeldenineenkinder-vriendelijk woonervengebied,met veelte hoge ver-keersdrempels, die zieik legio.Eenverrassendeon-derlinge,ruimtelijke compositie,waarover met fanta-sieisnagedacht.vertoont de verzamelingvrijwel nooit. Enzieik eencombinatie vannieuwbouw met archi -tectuur uit eenmin of meer ver verleden,dan zoek ik meestaltevergeefsnaar het verzoenend fludum, waarin de uiteenlopende stijlen enmaterialen zich zichtbaar thuisvoelenenaan schoonheid winnen door elkaars contrast. Zulke wonderen, wordenin Frankrijk envooralinItali verricht. Met debeeldendie ik heb geschilderd, trachtte ik aan te te geven wat me zo stoort bij deinrichting vande openbare ruimteinNederland.Erheerst zo'n ddain voor distinctie, voor zorgvuldigheid,voor de eenvoud ende stilte die naar mijn gevoel elke openbare ruim-te om te beginnenmoet kenmerken. Zoalsuhoort,ishet heelkwetsbaar wat mij voor ogen staat.Daaromklinkt het bijvoeglijk naamwoord 'openbare' me zolangzamerhand zobureaucratisch, zokoudik de oren. Het isgeenwoord voor eenge-dicht.Enzoalser over poezi wordt nagedacht,moet er indearchitectuur enstedebouw over ruimte ende inrichting vandie ruimte worden nagedacht,over licht,materialen, kleuren, tonen,ritme,harmonie. Wat het meubilair op straat betreft heb ik alde nodi -ge karaktereigenschappengegeven,eenrijtje schone trekken waarin woorden als functioneelendoelmatig nogalprozaschzoudenhebben geklonken,Maar,ze-ker bijmoderne, functionele ontwerpers,zijndie be-grippen eigenlijk aande schone trekken vooraf ge-gaan. Het isvolstrekt onoorbaar alseen straatbank staat te schreeuwen - eenstraatbank dient te allen tij-de zijn mond te houden ener pas te zijn als je wilt zitten,maar dan moet hij wel gemakkelijk zitten. Dames enheren,alsgeen andereNederlandse ont-werper beheerst FrisoKramer de pozie vande een-voud ende kunst vande doelmatigheid. Dat zijnniet alleenmooie recensentenwoorden.Ook uit persoon-lijke ervaringhebik bewijsmateriaal om deze appre-ciatie te staven. Eenpaar maanden geledenelde hijme op om een afspraak te maken.Hij wilde langskomen om wat over debank te vertellen enfoto's laten zien. Wij stelden eendag enuur vast.Op eenlaat moment, eenuur voordat hij zoukomen,moestik hem afbel-lenom eengeldige reden.Ik wasblijhemnog thuis te treffen enzeihem dat natuurlijk. Zijnreactiehad ik zelf ook weleens gedacht,maar ik hadhemnooit iemandhardop horenuitspreken. Hijzei : ' .. he jammer,danhebik mijn haar voor niets gewas-sen'. Zodenkt eenware functionalist . Hijconcentreert zich op de essentie,op het meest praktische,op het hoog-nodige. Alleendan ontstijgt de ontwerper de waan vande dag,aande grillen vande mode.Uit deze mentaliteit ishet werk vanFrisoKramer enook deze bank geboren,die de mildheid ende eeuwige schoonheid vertoont alsof er zojuist eendunlaagje sneeuw op isgevallen. Deventer mag er trots op zijn enik verzeker u dat alsde banken er eenmaal staan, eeninternationale design-pelgrimage naar de Brink op gang zalkomen. Debank bindt niet alleen,maar betaalt zichzelf ook terug.Eigenlijk past eendergelijke opzet alleenmaar bij eenheelander soort banken. 9 Bank,FrisoKramer,indelengte en ruggelings geschakeld foto's:JanVersnel Proefmodel,gepresenteerdinDeventer, met vlnr:FrisoKramer (staand),mr. C.Waal, toenmaligburgemeester vanDeventer,en E.Brinkman foto:Deventer Dagblad Combinatie BV Informatie Joop Dijkmans Verwo projekten bv Henri Dunantweg 2 Postbus 415 2400 AK Alphen aan den Rijn tel. 01720 - 35361 Stichting DeBankdieBindt Secretariaat: Brink 68 7411BW Deventer Op 4mei werd de tentoonstelling DeStellingvan Amsterdam, georgani-seerd door de Stichting Locus geopend door Hedy d'Ancona,minis-ter van WVc.De stichting Locus iseen initiatief van architecten die geduren-de een periode vanvijf jaar seminars organiseert.Bij deze gelegenheid berichtte de Minister over de beleids-ontwikkeling van de rijksoverheid ten aanzienvan landschapsarchitectuur. De betreffende passage uit haar toespraak is hierbij afgedrukt: Beleidvoor landschapsarchitectuur Intensivering samenwerkingMinisteries vanWVC,VROMenLNV 'Het gebeurt regelmatig,dat ik eengezelschap van architecten toespreek,maar met stedebouwkundigen enlandschapsarchitectenisdat minder vaakhet ge-val.Het isgoed bijderedendaarvan even stil te staan. Inzijninleiding op het vorig jaar verschenenboek over deNederlandselandschapsarchitectuur,tussen traditie en experiment,schrijft Gerrit Smienkdat de landschapsarchitect zijnvakniet langer uitoefent in derelatievebeschutting die het vakgebiedvanaf de 18e eeuw heeft gekenmerkt. Delandschapsarchitec-tuur beweegt zichthans binnenmarktverhoudingen, inconstante dialoogmet de disciplines architectuur enstedebouw,aldus Smienk.Delandschapsarchitect staat temidden vanderealiteit vanvaak fundamente-lemaatschappelijke enruimtelijke ontwikkelingen die zichineen steeds sneller tempo voltrekken. Deprogramma's waarop vande landschapsarchitec-tuur eenantwoord gevraagd wordt,zijndeafgelo-pendecennia steeds complexer geworden. Debelang-rijksteuitdagingenliggen daarbij niet langer op de natuurlijke omgeving,maar op het stadslandschap. Destedelijkeherstructureringsgebieden ende stede-lijk periferie vormen - niet inde laatste plaats op grond vande Vierde NotaExtra- eenontwerpopgave waarbij voor eenlange periode de kwaliteit vande woon- enwerkomgeving zalwordenbepaald.Maar ook de grootschalige infrastructurele ingrepen waar-voor onsland zichgeplaatst ziet,zoalsde aanleg van deBetuwelijn ende hogesnelheidslijn, zullen eenspe-cifieke inbreng vandelandschapsarchitectuur vergen. Dat dat over igens tot inspirerendeinzichtenkanlei-den,bleek nog vorige week bijdeprijsuitreiking van Archiprix (ziepag.14 -red) . Envande prijswinnende ontwerpen had betrekking ophet trac vandeBetu-welijn ('Lijnin de Betuwe') . Inhet architectuurbeleid heeft denadruk tot nu toe vooralgelegen op de architectuur,op het schaalni-veauvanhet gebouwen de gebouwde omgeving. Er isveelaandacht besteedaanhet operationaliseren vanhet beleid, aanhet op poten zetten vandebeno-digde instellingen enregelingen.Iknoemdenieuw-bouw vanhet Nederlands Architectuurinstituut, de opbouw vanhet Berlage-instituut,de oprichting van het Stimuleringsfonds voor Architectuur enhet plat-form Architectuur Lokaal.Het beleidheeft almet al de afgelopen jaren eennogalinternationaliserend karakter gehad, waarbijbetrekkelijk weinig aandacht isbesteedaande ontwerpende disciplines zelf. Op1 juli,deDagvande Architectuur,zullenmijn col-lega Alders enik een voortgangsbrief over het archi-tectuurbeleid aande TweedeKamer aanbieden.Daar-inzalde balans worden opgemaakt vande afgelopen twee jaar enzaleenvooruitblik worden geboden op debeleidsagenda voor de komende jaren.Ending is zeker:dat zalmeer dan voorheen gericht zijnop de ontwerpende vakgemeenschap ende opdrachtgevers. Bijdebehandeling vandenota Ruimte voor Architec-tuur isindertijd door deKamer aangedrongen ook de andere schaalniveaus bijhet beleid te betrekken. Tot nu toe zijn wij daaraan tegemoet gekomen door het subsidiren vaneenaantalbelangrijke manifestaties op het gebied vande landschapsarchitectuur,waar-onder dit ontwerpseminar,enwij hebbenhet Stimu-leringsfonds voor Architectuur gevraagd zoveelmo-gelijk prioriteit te geven aanprojecten op dit gebied. Ook hebben wij een verkenninglaten uitvoeren naar de culturele component vandelandschapsarchitec-tuur. Vorig jaar hebik u deze verkenning aangekon-digd, het resultaat ismij enkele dagen geleden aan-geboden. Destudie,die inopdracht vanhet ministerie vanWVC verricht isdoor Dirk Sijmons enEricLuiten,(ziepag. 11-red.),geeft eengedegen overzicht vande ontwik-kelingendehuidige stand van zaken vanhet vakge-bied vande tuin- enlandschapsarchitectuur ende be-roepsgroepdie zichdaarmee bezighoudt . Vooralde relatie - of misschienishet beter te spreken vande 10 potentile relatie - tussende tuin- enlandschapsarchi -tectuur enhet cultuurbeleidisop interessante wijze belicht.Deaanbevelingen zijninieder gevaluitda-gend enzullengrondig wordenbestudeerd. Envandebelangrijkste aanbevelingenuit het rap-port is,dat wat betreft de voorbeeldfunctie die het rijk zichgesteldhad,dehand diep ineigenboezem moet worden gestoken waar het gaat om dekwali-teit enkwaliteitsbewaking vanlandschappelijkein-grepen. Ik zalopkorte termijnmet mijn collega's van VROMenvanLNVbesprekenhoe wijhieraaninhet kader vanhet architectuurbeleid aandacht kunnen geven. Detunnel zalechter vantwee kantengegra-venmoeten worden:het rijk wilgraag debenodigde voorwaarden scheppenook op het gebied vande landschapsarchitectuur kwaliteit te bevorderen,maar de vakgemeenschap wordt tegelijkertijdaangespro-kenop actieve stimulering enontwikkeling vande ei-gen discipline.Ingoed overlegmet deberoepsvereni-ging zalik - mede op basisvandebevindingenuit het onderzoek - eenagenda opstellen voor gezamenlijke activiteitenop het gebied vanonderzoek,onderwijs, internationalisering,archivering,publikaties ender-gelijke. Ik zal,zoalsgezegd,het rapport aanbieden aanmijn collega vanLNV,omdat daar deprimaire beleidsver-antwoordelijkheidligt voor het landschapsbeleidin brede zin.VROM,WVCenLNV zullen de samenwer-kinginhet kader vanhet architectuurbeleidmoeten intensiveren ensamenmoeten strevennaar de door de Kamer gewenste verbreding vandat beleid. Ik zoudaarbij ook graag eenberoep doen op de be-roepsgroepinhet algemeen enNVTLinhet bijzon-der,om ook op haar beurt aande slagte gaanmet de aanbevelingenuit het rapport Sijmons. Bijhet verder werkenishet,denk ik,welvanbelangniet allen af-zonderlijk aanhet werk te gaan,maar nenander ingoed overleg te doen;onderlinge communicatie en afstemming zijnvanwezenlijk belang eenstapje ver-der te komen.DeNVTL zou wellicht de initiatiefne-mer voor het tot standbrengen vaneendergelijk net-werk kunnen zijn. Wat voor architectuur enstedebouw geldt,geldt niet inmindere mate voor de landschapsarchitectuur: geenontwerp kanlos worden gezien vandebestaan-de,historischgegroeide enontworpen ruimtelijke context.Deuitoefening vanhet vakgebied heeft uit de aard vanhet onderwerp altijd eenculturele com-ponent: het gaat immers altijd omhet herscheppen vangebouwde, of aangelegde cultuur.Deorintatie vanhet vakgebiedop die culturele component enhet versterkendaarvanbijde vakuitoefening, vormt mijns inziens dan ook nvande belangrijkste opgaven voor het beleid. Hetzelfde geldt voor de ontwikkeling vanhet op-drachtgeverschap: omdat het inderegelgaat ompu-bliekepartijenishet hier bijuitstek zaak omhet cul-turele verantwoordelijkheidsgevoel,maar ook de des-kundigheid op dat gebied te versterken. Het zaldaar-voor noodzakelijk zijn vanuit het cultuurbeleid alshet ware te infiltreren inde beleidsterreinen die op de nof andere wijze invloed uitoefenen op de ver-schijningsvorm vande gebouwde omgeving enhet landschap.Het gaat ombewustmaking,kennisbevor-dering, wezenlijke culturele benvloeding vanper tra-ditie sectoraalgeorganiseerde ruimtelijkepIanvor-mingsprocessen.Het gaat daarbij niet alleenomin-vloedop de inhoud vanhet beleid,vanderuimtelijke plannen,maar ook ombenvloeding vande ambtelij-keorganisatie ende besluitvormingsprocedures; cul-tuur alsfacetbeleid. Binnenkort zalook indeprovincie Flevoland,waar de gebouwde omgeving enhet landschap per slot van rekening vrijweluitsluitend cultureelbepaaldzijn, worden onderzocht of het mogelijk iseendergelijke benaderingmetterdaad te effectueren' . Bureauboek Tuin- en Landschapsarchitecten1994 Invervolgop deuitgaven van1987 en1989heeft de Nederlandse Verenigingvoor Tuin- enLandschapsar-chitectuur eennieuw bureauboek uitgegeven waarin deprofielschetsen vande adviesbureaus,aangesloten bij deNVTL, eneenpresentatie vanrecenteprojecten vandezebureaus zijnopgenomen.Het aantalbu-reausdat bijdeNVTLisaangesloten groeide in1993 met 25tot 126. Het bureauboek bevat algemenein-formatie over de NVTL,informatie over keuze enho-norering vaneentuin- enlandschapsarchitect, een bureaulijst eninleidende artikelen vanMartin Schou-tenenRobvanLeeuwen. Informatie Het Bureauboek is verkrijgbaar door overmaking vanf . 40,-(incl. verzendkosten) op postbanknr.3283812 tnv NVTL, Amsterdam CopijnUtrecht, ontwerp voor het hoofdkantoor vande Gasuni e NV, Groningen1993. -::-:-Terreinverkenning Landschapsarchitectuur en Cultuurbeleid Eric Luiten Injuni1991werd door deministers van WVC en VROMdenota Ruimte voor Archi tectuur uitgebracht. Dezenota verwoordt de doelen enmiddelen om de verantwoordelijkheid vande overheid jegens dekwa-liteit van de gebouwde omgeving vanuit eencultuur-matige invalshoek gestalte te geven.Denotaisover-wegendpositief ontvangen, zowelinde volksverte-genwoordiging alsinde vakkringen. Naast lof waren er ook signalendat debegrenzingen vanhet beleid tot de architectuur alste beperkt werd ervaren.Het is duidelijk dat denota naar meer smaakt. Ook andere schaalniveaus endisciplinaire invalshoeken die mede bepalend zijn voor ruimtelijke kwaliteit vanonsland zouden tot obj ect vancultuurbeleid moeten worden verklaard. Derecent aande Minister vanWVC aangebodenTer-reinverkenning Landschapsarchitectuur en Cultuurbe-leid,opgesteld door adviesbureauH+N+S te Utrecht vormt het startpunt vaneendiscussie inhet architec-tuurplatform,binnen de vakgemeenschap enwellicht de Raadvoor de Kunst,waarvande resultatenhet Mi-nisterie vanWVCinstaat moeten stellen te beoorde-lenof het wenselijk enmogelijk ismet het inde nota Ruimte voor Architectuur ontwi kkeldeinstrumentari-um (NAi,Berlage-instituut,Sti muleringsfondsen, op-drachtgeverbeleid endergel ijke) ook de ontwikkel ing vande landschapsarchitectuur te ondersteunen. Inde terreinverkenning worden verleden,heden en toekomst vanhet werkveld, de discipl ine ende vak-beoefenaars alsmede de opdrachtgevers vande land-schapsarchitectuur geschetst,de mogelijke relaties met het cultuurbeleidverkendenop basis daarvan eenaantal aanbevelingen geformuleerd. Uit de ter-reinverkenningblij ktdat de tunnel tussenlandschaps-architectuur encultuurbeleid van twee kantenmoet worden gegraven. Deminister zalgaan onderzoeken hoe zijde verschillende overheden (inclusief het Rij k), zijnde de belangrijkste opdrachtgevers voor land-schapsontwikkel i ngover de volle breedte vanhet werkveld,kanstimuleren tot zorgvuldig opdrachtge-verschap enlandschapsarchitectonische kwal iteits-toetsing. Daarnaast zalde vakgemeenschapenmet name de Nederlandse Vereniging voor Tuin- enLandschapsar-chitectuur worden aangesprokenop haar ambities op het vlak vankwaliteitsbevordering vande vakbeoefe-ning.Het Ministerie vanWVCzalsamenmet verte-genwoordigers uit de discipline eenagenda opstellen voor activiteiten die zullenmoeten gaanplaatsvinden op het vlak vanonderwijs, onderzoek, publi katies,ar-chiveringeninternationalisering. Op of rond deDag vandeArchitectuur,1 juli1994,zalde eerste discussie worden georganiseerd. Ontwerp voor hetRotterdamseMuseumpark,YvesBrunier, Parijs 11 Ontwerp voor eenrecreat ie-terminalinhet Groene Hart,Bureau West8,Adriaan Geuze Inf ormatie De notaLandschapsarchitectuur en cult uur-belei d,eenterreinverkenning isverkrijg-baar bij het MinisterievanWVC, drs. M. van Heek,af deling bouwkunst, tel. 070 - 3406121. Deze nota iseen uitwerking op cul turele aspectenvan de NotaLandschap, Rege-ringsbeslissing Visi e Landschap,uitgave Ministerie vanLNV,1992.DeNotaLand-schap isverkrijgbaar bij het Ministerie van LNV,mw.YvanHorsten,tel. 070 - 3792967. - ---Inhet IJmeer iseen nieuw stadsdeel geprojecteerd: Amsterdam Nieuw-Oost.Tenzuiden daarvan ligt het Diemerzeedijkgebied.Het is nvan de meest vervuilde plaatsenvan Nederland. Besloten is dit gebied te saneren en daarnainte richten als 'uitloopgebied' en parkzne van Nieuw-Oost enDiemen.Eeneffectief middel om snel een beeld te krijgen van de inrichtingsmogelijkheden is een ideenprijsvraag. DeMinister van VROMheeft in samenwerking met de gemeente Amsterdam een prijsvraag uitgeschreven voor de inrichtingvan het te saneren gebied Diemerzeedijk in Amsterdam.Deze lokatie zal worden ontwikkeld inhet kader van de uitvoering vandeVINEXen na bodemsanering een belangrijke groen- en recreatiefunctie vervul/en voor dewijk Nieuw-Oost.Aan zes landschapsarchitectenwerd gevraagd een voorstel te doenvoor de inrich-ting van het Diemerzeedijkgebied na de sanering.Dit leverde zes interes-sante ontwerpen op die een inhoude-lijke stimulans betekenen voor de discussieover de toekomst voor dergelijke gebieden. Informatie Deprijsvraag Diemerzeedijk werd georgani-seerd door het Ministerie vanVROM ende gemeente Amsterdam.De jury stond onder voorzitterschapvanmw.M.de Boer (com-missarisvandeKoningininDrenthe,vmmi-lieugedeputeerde Noord-Holland).Andere juryleden zijndrs.J.Cley (directeur Milieu-dienst Amsterdam),drs.WBo Harms(land-schapsecoloog StaringcentrumWagenin-gen),ir.H.Leeflang (ministerieVROM), prof.ir.M.J.Vroom(LUWageningen),ir.J. Heeling(bureauHeeling,Krop enBekkering Groningen) en ir.L.vanNieuwenhuijze (bu-reauH+N+SUtrecht). Vandeprijsvraag wordt verslag gedaan in Diemerzeedijk, juryrapport van de ideen-prijsvraag voor de inrichting vaneen gesa-neerd gebied door H.vanBlerck onder su-pervisievande jury,inopdracht vandeGe-meente Amsterdam enhet Ministerie van VROM. Eerste prijs: f.10.000,- (enpublieksprijs f.5.000,-): Akropolis, Adriaan Geuze. Twee-de prijs: f.9.000: Raakvlak,Ank Bleeker i.s.m.Anneke NautaensHansVissers.Derde prijs: f.1.000: Pandorapark,HanLrzing i.s.m.MaartenWitberg. Andere deelnemers: Berg-Polder,Anja Guine; Pampas,Joost vanHezewijk; Plan-tage,Paul Achterberg Informatie over prijsvraag,publikatie en studiedag: drs.F. Akerboom, ministerieVROM tel.070 - 3393343 Diemerzeedijk Ideenprijsvraagvoor de inrichtingvaneengesaneerdgebied Henck van 81erck Inde Voorlopige VisieROM-IJ meer van juni1993 wordt eengentegreerde benadering vanruimtelijk beleid enmilieubeleid voorgestaan.Indeze visie wordt gestelddat de hoofdrolspelers inhet IJmeer de stadendenatuur zijn. Het Diemerzeedijkgebied wordt (daarom)inhet kader vande Interimwet Bo-demsaneringgesoleerd engesaneerdenkrijgt daar-nade bestemming'groengebied'. Deze ontwikkeling vanvervuild gebied naar stadsdeelpark ennatuurge-bied vormt voor de stuurgroep ROM-IJ meer eenzoda-nige uitdaging dat zijhiervoor eenideenprijsvraag uit heeft geschreven.Het doel vande prijsvraagisom creatieveideen te verzamelen voor de inrichting van eengesaneerd gebied. Ideen die op de Diemerzee-dijk vantoepassingzijn,maar mogelijk ook eenvoor-beeldfunctie hebben voor andere bodemsaneringslo-katies. Verschillende opvattingen Deinzendersblijkenheelverschillend te denken over de relatie tussenhet plangebieden toekomstige ste-delijke ontwikkelingen. Zalhet prijsvraaggebied ver-vlochten dienen te wordenmet het nieuwe stadsdeel Nieuw-Oost of moet het juist daarvangesoleerd wor-den? Bijeenvervlechtingligt de inrichting alseen stadspark voor de hand. Eenisolement kaneenplaats opleveren voor natuurontwikkeling, of eenplekin Amsterdam waar je alsenkelinginhet universumhet sublieme kunt ervaren.Vinden enkele ontwerpers dat het verledenvandeze plek alsdumpplaats vanafval inhet toekomstigelandschap herkenbaar dient te blijven,voor anderenisdat helemaalniet belangrijk. Zijontwerpen juist eennieuw landschap afgestemd op de functies diehet inde toekomst zalmoeten ver-vuilen. Op conceptueelniveaublijkt debetekenis die de in-zenders aande natuur toedichten zeer tekunnen ver-schillen. Voor sommige ontwerpers isde natuur voor-albelangrijk voor de belevingswereld vanmensen. Het ervaren vanbepaalde vormen vannatuur kange-moedstoestanden oproepen. Het creren vannatuur-beeldeninhet ontwerp kanmenseninbijzondere sferenbrengen. Voor andere ontwerpers is'nature pour nature' het devies. Zijzorgeninhun ontwerp voor de omstandigheden waaronder bepaaldena-tuurlijke processenworden gestimuleerd. Dat hoeft echter geenmens te ervaren. Het ishen puur te doen om de natuur zelf. Enverder blijkt men opuiteenlopende wijze te kun-nen denkenover de mate waarin de techniek vanhet saneren de uiteindelijke inrichting zalbepalen.Som-migen stemmenhun ontwerp duidelijk af op de tech-niek vanhet saneren. Voor hen zijnde grondvormen die daaruit voortkomen enelementenalsde dam-wandrichtinggevend voor hun ontwerp.Het sane-ringsprocesblijft daardoor duidelijk inhet gebied herkenbaar. Voor anderenbetekent de saneringeen schoneleiom opnieuw op te beginnen. Sommige deelnemers benaderende opgave extreem vanuit het gebied,anderenleggen over het gebied eenzelf ge-creerdprogramma vanfuncties dat inhet toekom-stiggesaneerde gebied eenplaatskan vinden. Zoals het hoort ineenideenprijsvraagkregende ontwer-PlantekeningAkropolis,Adriaan Geuze pers veelvrijheidinhet opstellenvandat programma. Sommigenkozen voor eenzeer volprogramma,an-deren juist voor eenvrijwelleeggebiedwaarin ze niet aangevenwat de gebruiksmogelijkhedenervan zoudenmoeten zijn. Eengrote greep De jury besloot eeneersteprijsuit te reikenaande inzendingonder motto Akropolis.Het gebied vande Diemerzeedijk vormt eenknooppunt tusseneenaan-talbelangrijke vaarroutes. Akropolis geeft het gebied eenbetekenis inhet patroon vandie routes door de introductie vaneennieuwevaarroute door.een groot regelmatig verkaveld(ecologischenrecreatief interessant) rietgebied tussenNieuw-Oost enhet het Diemerzeedijkgebied. Dieroute heeft de vorm vande huidige grens tussenwater enland.Dezekronkelige vorm contrasteert met deregelmatige verkaveling vanderietvelden. Dejury besloot eentweedeprijsuit tereikenaande inzending onder motto Raakvlak.InRaakvlak wordt duidelijk gekozen voor eenopheffing vanhet isole-ment waarinhet Diemerzeedijkgebied verkeert.Het gebied tussenhet te saneren terrein endenieuwe stadwordt 'een strategische schakel' tussendie twee gebieden.Het wordt ingericht alseenboomrijk park. Hierdoor wordt het gehele Diemerzeedijkgebied ont-sloten alseenrecreatiegebiedmet betekenis voor het gehele oostelijk stadsdeel,inclusief Diemen. Beideinzendingen brengenmet ngrote greep een transformatie vanhet gebied teweeg vantwee ge-scheidendeelgebiedennaar ngeheel.De jury prijst het heldere verhaaldat Raakvlak vertelt.Degreep op het middengebied issterk,alisde stedebouwkundige uitwerking vanhet park ende verschovenbebouwing vanNieuw-Oost welwat mager.Invergelijkingmet Akropolis isRaakvlak evidenter maakbaar.Het biedt meer houvast.Het istraditioneler. Alsgeheelishet ontwerp vanAkropolis hechter.InRaakvlakzijnde verschillende onderdelenniet altijd goed uitgewerkt vormgegeven. De jury heeft, omdat het inzendingen voor een ideenprijsvraagbetreft,het meer vernieuwende en trefzeker vormgegeven Akropolis net iets hoger ge-waardeerd dan Raakvlak. De grote stad Alle inzenders hebben duidelijk het bijzondere karak-ter vandit gebiedinhun ontwerp laten doorklinken, zijhet steedsop eenandere wijze.Eenstads buiten-beentje was deinzending met het motto Pandora-park.Inplaats vande 'leegte' vande niet ingevulde ruimte, waarvoor inandere inzendingen isgekozen, wordt inPandorapark juist een druk attractiepark in het te sanerengebiedgeprojecteerd. Helaasishet voorgestelde attractiepark niet echt vormgegeven. Dejury vroegzichwel af of deinzenders vaakniet wat naef aankeken tegende opgave. Hebben zezich welvoldoende gerealiseerdwat voor eenrecreatieve druk een stadsdeelvan20.000 woningen(voor 40.000 mensen) oplevert op de omgeving daarvan? Zijnstille gebieden daar welmogelijk? Heeft menniet eenveel te romantischbeeld vanwat er allemaalmogelijk isin de Randstadvan1994? PlantekeningRaakvlak,Ank Bleeker i.s.m.Anneke Nautaen Hans Vissers .. , i;\_F 1 ______ Duurzaamplannen, bouwen enbeheren Duurzaamplannen Duurzaamheidiseennieuw be-gripinderuimtelijke ordening. Hetruimtelijke ordeningsbeleidin Nederland streeft vanoudsher naar eenzuinig enefficint ruim-tegebruik enisdaarmee te karak-teriserenalseengebiedsgericht beleid. Wanneer echter ecologi-scheeffecten vanstedelijke syste-menook eenrolmoetengaan spelenkrijgt deze gebiedsgerichte ruimtelijke ordening ineens te ma-kenmet het ketengerichte milieu-beleid.Deruimtelijke ordening moet daarom eenander uitgangs-punt kiezen:niet meer het directe ruimtegebruik ineengebied, maar demilieugebruiksruimte.In Canadawerdhiertoe de zoge-naamde ecological footprint ont-wikkeld,eenmethode omhet di-recteruimtebeslag vaneengebied te vertalennaar demilieuge-bruiksruimte.Deecologische voet-stap vanNederland,uitgaande vanhet verbruik vanvoedsel, energie enbosprodukten,beslaat ongeveer eengebied ter grootte vanFrankrijk. Bijhet duurzaam plannen zaler, naast de traditionele aandacht voor patronen(landschappen,bar-rieres,draagvlak voor voorzienin-genetc.)veelmeer aandacht moe-tenkomenvoor het 'stromenge-drag' vanlokaties: stromen van. verkeer,water,afvalenenergie. Ommilieuproblemen te voorko-menmoeten de in- enuitgaande stromen vaneengebied zoveel mogelijk wordenbeperkt.DeTU Delft ontwikkelde hiervoor het ecodevice model.Indit model wordenbebouwde gebiedenbe-naderdalseenecosysteem.De stromendie het ecosysteemin- en uitgaanhebben eenbron eneen put. Grondstoffen, goederen, energie enwater wordenbinnen het systeemgebracht enverbruikt of direct doorgesluisd.Afvalstof-fenenrestprodukten verlatenhet systeem.Indeideale situatie zijn dein- enuitpijlen zokleinmoge-li j k enwordendekringlopen (krommingen,fuiken)op deloka-tie zelf versterkt. Bovendienzalde ruimtelijke ordening zalbijde 10-katiekeuzerekeningmoeten hou-denbijde aansluiting opnetwer-kendie de stromen afwikkelen. Dit iseenveelbelovende benade-ringswijzedie praktische conse-quenties kanhebben voor de keu-zeeninrichting vanwoon- en werklokaties inde toekomst.Per saldoverschuift het denken over decompacte stadnaar het denken in termenvaneen'compact stede-lijk systeem',waarvanniet alleen het beslagop de ruimte,maar ook het beslagop de'milieugebruiks-ruimte zobeperkt mogelijk is. JanGoedman Duurzaambouwen Architectonischekwaliteit is een voorwaarde voor duurzaamheid. Het omgekeerde isechter ook waar.Het istegenwoordig on-denkbaar eenpositief kwaliteits-oordeelover eenbouwwerk uit te sprekenzonder daarbijdeprinci-pesvanduurzaam bouwen te be-trekken. Dat betekent allereerst dat het materiaalgebruik het milieu zo min mogelijk moet belasten. Dat houdt in:geenbouwmaterialen toepassendie eenaanslagdoen op schaarse voorraden, of waar-voor natuurterreinen op de schop gaan,of die bij fabricageof inhet sloopstadiumhet milieu verontrei-nigen. Daarentegenmoet de toe-passingvan secundaire grondstof-fen,zoalsbetonpuingranulaat ter (gedeeltelijke) vervanging van grind inbeton, juist worden be-vorderd.DeHandleiding Duurza-me Woningbouw vande SEVdoet, naar dehuidige stand vankennis op dit gebied,aanbevelingen voor eenzo verantwoord mogelijk ma-teriaalgebruik. Duurzaambouwen houdt ook een beperking in vanhet energiever-bruik.Inhet Bouwbesluit liggen de minimumeisen vast(naar ver-wachting volgend jaar enigszins aangescherpt middels de energie-prestatienormering),maar ook op dit punt zoukwaliteit zichmoeten uiten ineenbetereprestatie dan het voorgeschrevenminimum. Het binnenmilieuiseen volgend punt vanaandacht.Inde woning-bouw valt daaronder eengoede geluidsisolatie ten opzichte vande buren,eenminimaal stralingsni-veau(radon-emissie),geen vocht (onder andere ter voorkoming van huisstofmijt), voldoende ventila-tievoorzieningen,etc.Entenslotte heeft ook het best ontworpen ge-bouw eeneindigelevensduur.Bij sloop moet eenzo groot mogelijk deel vande bouwmaterialen op-nieuw te gebruiken zijn,daarmee wordt de ketengesloten. Het is duidelijk dat dit alinhet ontwerp-stadiumpunt vanaandacht moet zijn. InNederland voert eentoene-mend aantalgemeenten eenac-tief beleid ter bevordering van duurzaam bouwen.Eenenkele ge-meente doet dat alconsequent sinds de energiecrisis vande jaren '70,uiteraard ineersteinstantie gericht op de beperking vanhet energieverbruik.Sommige ge-meenten (onder andereRotter-dam enDelft) hanteren een subsi-die-systeem waardoor met een kleine extrabijdrage veelmilieu-vriendelijke maatregelenuitvoer-baar blijken te zijn.Anderenkie-zende weg vaneenconvenant met woningbouwcorporaties en andere opdrachtgevers waarin duurzaambouwen overeengeko-menwordt. Dordrecht hanteert eenchecklist ominhet voorover-legmet initiatiefnemers te komen tot milieuvriendelijker ontwerpen. Maar ook kleine gemeenten zijn somsvindingrijk inhet bevorderen vanduurzaam bouwen met een minimum aanmiddelen. Zover-hoogt de gemeente Valburgde kavelprijs vannieuwe woningen met f10/m2.Dit bedragkanin meer of mindere mate terugver-diend worden door toepassing van milieuvriendelijke maatregelenin de bouw. ZoiseenHRketel f2,50/m2'waard', oplossingsmid-- - - - --- --- - ----delen vrije verf f0,50/m2enhet vermijdenvan tropischhardhout f1,00/m2. Deadministratievepro-cedureisbeperkt tot nA 4-tje. Zolevert duurzame kwaliteit de opdrachtgever geldop. frik Kool Duurzaambeheer Beheer isniet alleen eenzaak van consolidatie. Beheer begint in fei-te albijhet opstellen vaneenpro-gramma vaneisenvoor nieuw-bouw of verbetering. Bijduur-zaambeheer wordt uitgegaan van eenstrategie voor korte enmid-dellange termijn, waarinhet be-heer inrelatie wordt gebracht met de algehelekwaliteit vanhet ge-bouw,maar ookmet het gebruik endemarktwaarde. Eenduurzaam te beheren gebouw isflexibelenaanpasbaar,uit te breiden,heeft eenzekere over-maat enismultifunctioneel. Duur-zaamgebruik houdt indat het ge-bouw veiligis,gezond engoed te reinigen,gemakkelijk enzelf te beheersendoor de gebruikers.Een duurzame marktwaarde tenslotte betekent dat men zichverdiept in de huidige entoekomstige doel-groepen, waarbij zakenals tevre-denheid,beleving,identiteit, her-kenbaarheid,vorm enkleur een rolspelen. Bijduurzaam verbeterenkomen hierbij ook nog vragenalshoe geeft menhet gebouw eenmeer-waarde mee enhoekanmenhet cascooptimaliseren.Ombijde ke-ten benadering aan te sluitenkomt mendan weer terugbijde alge-mene afwegingen voor duurzaam beheer zoals sloop,verkoop,in standhouden,niets doen of ingrij-pen.Iedere afweging heeft zijnei-genconsequenties. Piet van Luijk noten: (1)DeBestuursacademies zijnopleidingsin-stituten vande lokale overheid waar juri di-sche,juri disch-technische enorganisatorie-gerichte opleidingen worden gegeven.Het ishet bedrijfsonderwijs vandeoverheid. Het onderwijs wordt gegeven door zowel full -time alspart-time docentenuit deprak-tijk of verbondenaan andere onderwijsin-stellingen. (2)dr. ir. JanGoedman iscordinator onder-zoeks- enontwikkelingsprogramma duurza-meontwikkeling stedelijke systemen (DOSS),VROM/RPD;ir.ErikKoblissenior-ad-viseur inspectie volkshui svesting,VROM/IVH; ir.P.J.vanLuijkis senior beleidsadvi seur VROM/DGVH. ecological footprint 13 Kwaliteit en duurzaamheid hebben veel met elkaar te maken.Bij een goed ontworpen stedebouwkundig plan en een aansprekende architec-tuur zal de neiging om de gebouwen af te breken en door wat anders te vervangen niet groot zijn.Zelfs bij het bereiken van het einde vandetechni-sche of economische levensduur zal men pogen het bouwwerk instand te houden.Eengoed stedebouwkundig ontwerp zal ineveneens tot inlengte van jaren als drager van (wellicht wisselende)functiesdienst kunnen doen. Gesteld kanworden dat archi-tectonische kwaliteit een voorwaarde voor duurzaamheid is. Deminister vanVROM heeft duur-zaam bouwen tot het speerpunt van zijn beleid gemaakt.Vanuit dit centra-leniveau worden daarvoor verschil-lende stimulansen aangedragen.En hiervan isde gezamelijke actie van VROMen de Bestuursacademies (1) in devorm van een cursus Duurzaam plannen,bouwen en beheren, ten behoeve vangemeenten. Indit artikel worden deze drie aspecten toegelicht door resp.dr.ir.JanGoedman, ir.Erik Kool en ir.Piet vanLuijk,alledrie betrokkenen bij de opzet van de cursus (2). Informatie Opleidingsproject vanVROM en de vier Be-stuursacademies Onderzoek heeft uitgewezen dat er onder gemeenten grote behoefte isaan praktische informatie over demogelijkheden om be-schikbare wetenschap enmaterialen te kun-nen benutten. Daarom hebben het ministe-rievanVROMen de vier bestuursacademies een cursus in 3 modulen: Duurzaam plan-nen, bouwen enbeheren ontwikkeld,ten behoeve vangemeenten.Doel vandecur-sus ishet spanningsveld tussenhet realise-renvanbeleidsdoelstellingen en de afwe-zigheid vankennis enervaring te verklei-nen. In2tot 3 dagdelenwordt door praktijkdo-centen ingegaan opdeachterliggende theorie enop de praktische kant vanhet duurzaam bouwen met voorbeelden,visu-alisaties, aandachtspunten eninstrumenten. Het lesmateriaal bestaat uit eenlespakket eneen cassettemet de meest actuele publi-ka ties enboekwerken. Decursusvindt plaats indenazomer inMaarssen,Heemst e-de,Tilburg,Groningen enVelp, enbij vol-doende belangstelling ook inSittard en Zwolle.Decursusisbedoeld voor technische ambtenaren zoals planologen, stedebouwk-unigenenbouwkundigen. Bestuursacademie Randstad,EllendeValk, tel 03465 - 93103 De Handleiding Duurzame Woningbouw is verkrijgbaar bij de SEV,tel.010 - 4130935 foto's: Peter de Ruig JanStoeldraayers,KnittingFactory AnoulBouwman&Bauke Tuinstra, Het afstuderen vanBauke enAnoul Archiprix '93 Henk vander Veen Dehogere Nederlandse ontwerpopleidingen voor bouwkunst inAmsterdam/Maastricht,Delft,Eindho-ven,Rotterdam/Arnhem/Groningen, Tilburg en Wage-ningen selecteren jaarlijks hun beste studentenplan-nen voor deelname aanArchiprix.Het belangrijkste doel vande stichting Archiprix ishet bevorderen van de instroom vanhet jonge talent inde beroepsprak-tijk opdat huncapaciteitenniet onbenut blijven.Ar-chiprix presenteert daartoe debesteNederlandse stu-dentenplannen met eenpublikatie eneenreizende tentoonstelling. Daarnaast besteden vakbladenaan-dacht aandeArchiprix.Door deze publiciteit wordt aanopdrachtgevers enwerkgevers eenmogelijkheid gebodenom veelbelovende jonge ontwerpers te be-naderen.Debijna twintigjarige geschiedenis vanAr-chiprix (v/hCommissieStudenten plannen)leert dat veelex-deelnemers inde beroepspraktijk niet alleen opvallen door hun enthousiasme maar ook door de hoge kwaliteit vande door hen ontworpen bouwwer-ken.Deinstroom vantalent betekent niet alleeneen stimulans voor de beroepspraktijk,het komt uiteinde-lijk ook de kwaliteit vande gebouwde omgeving ten goede.Devoor Archiprix1993ingezonden plannen wekken de verwachting dat het talent vande deelne-mers vandezeronde ook weer eenverrijking zalbe-tekenen voor de beroepspraktijk. Debeste studenten plannen De21plannen die voor Archiprix '93werdeningezon-den geveninalhun verscheidenheideenbeeld van de stand vanhet Nederlandse ontwerponderwijs in het studiejaar1992-1993. Dediversiteit iskenmer-kend voor Archiprix.Anders dan bijde meesteprijs-vrageniser geen sprake vaneengezamenlijke opga-ve. Zowelhet schaalniveau,alsde behandelde proble-matiek,alsdewijze vanpresenteren varieert per plan.Deplannen werdenniet speciaalvoor deelname aande Archiprix ontworpen, zevieleninde studie op door hun hoge kwaliteit. Informatie Stichting Archiprix, pla NIROV. Henk vander Veen,Postbus 30835, 2500 GV DenHaag,tel.070 . 3469652. De publikatie Archiprix '93 bevat een overzicht vandeingezonden plannen en deintegrale weergave vanhet juryrapport.De jury van deskundigen geeft een commentaar vanuit de beroepspraktijk op de studenten plannen endetrends die zeconstateert inhet onder-wijs.Daarnaast iseen artikel opgenomen vanPaul Groenendijk over jong talent,werkzaambij ontwerpbureaus,enbevat het boek de adressenvandeontwerpers vandegepresenteerde plannen.Het boek isverkrijgbaar bij de boekhandel voor f.34,50 (uitgeverij 010,ClPIISBN 906450-2064). Bert vanBreugel&Marc Bukman,Transvaal Frank vander Steen&Joost Volkers,Eenontwerp voor deparkstrook in de tuinstad Buitenveldert;'eenprijsvraag inzending 35jaar later' ArnooHolleman,Unastoria inventata Juliette vander Meijden,ROOS ~ Hans vanden Tillaart,Apotheek Artsenpraktijk Artsenwoning Ambassade Nikolaus vonKaisenberg,Messebahnhof Expo2000 Arievander Neut,Het grote gebouw - Ministerie vanWVCin DenHaag Tjeerd Wessel,Bijlmermeer: vanstad voor de toekomst naar stadsdeelvanhet heden WimNieuwint & ArendOttink,Instituut voor Mens,Milieu en Techniek Gert deGraaf &Sibo deMan,Cult-zone JanBruyn,DeBetuwelijn; weer lijnindeBetuwe! Wouter Thijssen,House end the Highway r-" 'Y, 1"-"-- rr TeresavanRosmalen,Internaat voor schipperskinderen te Nijmegen 15 Piet Goud, Trekkracht Deopkomst vangemeentebestuur-ders bij de discussievande stichting PPP