5

Piotr M. St´pieƒarchitektZamek Królewski na Wawelu

ZAMEK CZORSZTYN ZABYTKOWA RUINA W PARKU NARODOWYM

Ruiny zamku czorsztyƒskiego, po∏o˝one nawzgórzu nad dolinà Dunajca, majà szczególne

znaczenie historyczne i wysokà wartoÊç zabytkowà.Dawna królewska warownia, strzegàca granicy paƒ-stwa i drogi na W´gry, popad∏a w ruin´ wraz z utratàniepodleg∏oÊci przez Rzeczypospolità. Nadano temusymboliczne znaczenie, gdy w XIX w. ruiny zosta∏yodkryte pod wzgl´dem krajoznawczym przez ku-racjuszy i turystów. Dramatyczne dzieje zamku i ma-lownicze po∏o˝enie ruin idealnie odpowiada∏y wzor-com romantyzmu. Zamek czorsztyƒski sta∏ si´

inspiracjà dla dzie∏ literackich, muzycznych i plastycz-nych – wkroczy∏ do polskiej tradycji romantycznej.

Zmiany otoczenia zamku, spowodowane w koƒ-cu XX w. przez budow´ zespo∏u zbiorników wodnychCzorsztyn – Niedzica, wymusi∏y podj´cie w nim sze-roko zakrojonych dzia∏aƒ konserwatorskich. Nie zosta∏y one jeszcze zakoƒczone. Jednak znaczenieobiektu oraz ranga problemu konserwacji zabytko-wych ruin w sferze ochrony zabytków w Polscesk∏aniajà do ich przedstawienia w obecnym stadiumzaawansowania.

ARCHITEKTURA

1. Widok zamku z pó∏wyspu Stylchen, gdzie znajduje si´ osada turystyczna. W tle pasmo Pienin Czorsztyƒskich. Fot. P. St´pieƒ, 2004 r.1. View of the Castle from the Stylchen peninsula, the site of a tourist settlement. In the background: the Czorsztyƒskie Pieniny Mts. range.Photo: P. St´pieƒ, 2004.

6

2. Plan zamku czorsztyƒskiego w XIV w. na tle stanu obecnegoruin: A – wie˝a-s∏up; B – mury obwodowe zamku górnego; C – dziedziniec zamku górnego; D – gotycki dom mieszkalny; E – mury obwodowe zamku Êredniego; F – brama. Opr. P. St´pieƒna podstawie badaƒ W. Niewaldy, H. Rojkowskiej i w∏asnych.2. Plan of Czorsztyn Castle in the fourteenth century against thebackdrop of the present-day state of the ruins: A – tower-pillar; B – circumferential walls of the Upper Castle; C – Upper Castlecourtyard; D – Gothic residential house; E – circumferential wallsof the Middle Castle; F – gate. Prep. by P. St´pieƒ upon the basisof research by W. Niewalda, H. Rojkowska and the author.

3. Plan zamku czorsztyƒskiego z koƒcem XV w. na tle stanu obecnegoruin: A – wie˝a-s∏up; C – dziedziniec zamku górnego; D – gotyckidom mieszkalny; E –zamek Êredni; F – brama; G – przedbramie z za-padnià; H – mi´dzymurze; I – budynek nowej bramy. Opr. P. St´pieƒna podstawie badaƒ W. Niewaldy, H. Rojkowskiej i w∏asnych.3. Plan of Czorsztyn Castle in the fourteenth century against thebackdrop of the present-day state of the ruins: A – tower-pillar; B – circumferential walls of the Upper Castle; C – Upper Castlecourtyard; D – Gothic residential house; E – Middle Castle; F – gate;G – foregate with a trap door; H – inter-wall space; I – new gatebuilding. Prep. by P. St´pieƒ upon the basis of research by W. Nie-walda, H. Rojkowska and the author.

Poczàtki zamku

Opublikowane w ostatnich latach studia Czes∏awaDeptu∏y1 i Stanis∏awa Ko∏odziejskiego2 rozstrzygn´∏yproblem wyst´pujàcych w êród∏ach nazw: Wronin i Czorsztyn, które by∏y podstawà hipotezy o istnieniuw tym rejonie dwóch obiektów obronnych. Powy˝szestudia wykaza∏y, ˝e obie nazwy odnoszà si´ do tegosamego obiektu, za∏o˝onego prawdopodobnie z inicja-tywy Êw. Kingi, która – jako Pani Sàdecka – korzy-sta∏a z uprawnieƒ panujàcego. Wronin wymienionyjest w dokumencie z 1320 r., opisujàcym warowni´(castrum) jako w∏asnoÊç klarysek starosàdeckich.Trzeba przy tym zaznaczyç, ˝e wspomniany do-kument odnosi si´ do stanu prawnego z 1307 r.Warownia strzec mia∏a granicy ziemi sàdeckiej naDunajcu, b´dàcej jednoczeÊnie granicà paƒstwa, a tak-˝e rozwidlenia dróg handlowych i dyplomatycznychprowadzàcych do Nowego Targu, Sàcza i na W´gry.

Nieco póêniej (wg badaƒ Tadeusza Trajdosa – po1308 r.3), na przeciwleg∏ym brzegu Dunajca, powsta∏awarownia w´gierska – zamek Dunajec w Niedzicy.

W warstwach archeologicznych najstarszà faz´obiektu z 3. çw. XIII w. wyznaczajà resztki drewnia-nych budowli lub obwarowaƒ, znalezione m.in. podfundamentami wie˝y-s∏upa4, które stanowià nast´pnàfaz´ chronologicznà. Odkrycie fundamentów by∏o jed-nym z najwa˝niejszych rezultatów badaƒ archeolo-giczno-architektonicznych prowadzonych w ostatnichlatach. Fundamenty, wykonane z ∏amanego wapieniana zaprawie wapienno-piaskowej, majà Êrednic´ ok. 10 m, a gruboÊç muru si´ga ok. 3,5 m. Odkrycieto sytuuje zamek czorsztyƒski w systemie obrony po-∏udniowej Ma∏opolski, zrealizowanym na prze∏omieXIII i XIV w. za pomocà takich w∏aÊnie cylindrycz-nych wie˝-s∏upów (Rytro, Czchów, MyÊlenice).Wzniesienie tego systemu warowni przypisaç mo˝na

7

ARCHITEKTURA

4. Plan zamku czorsztyƒskiego w XVI w. na tle stanu obecnegoruin: C – zamek górny; E – zamek Êredni; F – ganek przy bramie; H – mi´dzymurze; I – budynek nowej bramy; J – baszta lub bastejapi´cioboczna; K – zamek dolny (Przygródek); L – furta; M – obec-na brama. Opr. P. St´pieƒ na podstawie badaƒ W. Niewaldy, H. Rojkowskiej i w∏asnych.4. Plan of Czorsztyn Castle in the fourteenth century against thebackdrop of the present-day state of the ruins: C – Upper Castle; E – Middle Castle; F – porch next to a gate; H – inter-wall space; I – new gate building; J – five-sided bastion; K – Lower Castle(Przygródek); L – gate; M – present-day gate. Prep. by P. St´pieƒupon the basis of research by W. Niewalda, H. Rojkowska and theauthor.

5. Plan zamku czorsztyƒskiego w XVII-XVIII w.: C – dziedzinieczamku górnego („sieƒ wielka bez dachu”) z gankami, D – skrzyd∏omieszkalne: D1 – piwnica, D2 – tzw. kuchnia, D3 – sieƒ; E – dzie-dziniec zamku Êredniego: E1 – kuchnia, E2 – piekarnia, E3 – klatkaschodowa; H – mi´dzymurze; I – budynek nowej bramy; K – zamekdolny (Przygródek); L – furta; M – obecna brama; N – przybli˝onalokalizacja zabudowy gospodarczej; O – Baszta Baranowskiego;S – teren ogrodów zamkowych („Sadek”); Z – Zieleniec. Opr. P. St´-pieƒ na podstawie badaƒ W. Niewaldy, H. Rojkowskiej i w∏asnych.5. Plan of Czorsztyn Castle in the seventeenth-eighteenth century:C – Upper Castle courtyard (“great hall without a roof”) with porches;D – residential wing: D1 – cellar, D2 – so-called Kitchen, D3 – hall-way; E – Middle Castle courtyard: E1 – kitchen, E2 – bakery,E3 – staircase; H – inter-wall area; I – new gate building; K – LowerCastle (Przygródek); L – gate; M – present-day gate; N – approxi-mate localisation of outbuildings; O – the Baranowski Bastion, S – Castle gardens (“Sadek”); Z - Zieleniec. Prep. by P. St´pieƒupon the basis of research by W. Niewalda, H. Rojkowska and theauthor.

Wac∏awowi II, który jako król czeski mia∏ odpowied-nie zasoby finansowe (kopalnie srebra w Kutnej Ho-rze), a jednoczeÊnie – w okresie konfliktu z W´grami– powód do umacniania pogranicza Ma∏opolski5.Badacze sà zgodni, ˝e warownie te pe∏ni∏y jedno-czeÊnie role komór celnych, co w odniesieniu dozamku czorsztyƒskiego potwierdza wspomniany ju˝dokument z 1320 r. Wiadomo, ˝e po koronacji w 1320 r. W∏adys∏aw ¸okietek podporzàdkowa∏ ko-mory celne w po∏udniowej Sàdecczyênie admini-stracji królewskiej, a zatem najpóêniej wówczas, o ilenie wczeÊniej, zamek sta∏ si´ w∏asnoÊcià królewskà.

Nietypowà cechà wie˝y cylindrycznej w warowniczorsztyƒskiej by∏o jej usytuowanie – nie na kulmi-nacji ska∏y, a nieco poni˝ej, na terenie obecnego zam-ku Êredniego. W ten sposób wie˝a stawa∏a si´ dzie∏emtarczowym, broniàcym dost´pu do zabudowy na tejkulminacji. Kamienny mur obwodowy, obejmujàcy

ob∏à linià wypi´trzenie ska∏y, powsta∏ prawdopodob-nie póêniej od wie˝y, choç brak tu podstaw do jed-noznacznego datowania. Byç mo˝e t´ faz´ warowninad Dunajcem nale˝y ∏àczyç z panowaniem W∏ady-s∏awa ¸okietka.

Kolejnà fazà budowy zamku by∏o wzniesienie w obr´bie muru obwodowego domu mieszkalnego o trzech wn´trzach (obecny zamek górny), podwy˝-szenie murów oraz dodanie muru obwodowego, obej-mujàcego obecny zamek Êredni, z w∏àczeniem w jegolini´ wie˝y-s∏upa. Obok wie˝y umieszczono w murze,zachowanà do dziÊ, wàskà bram´ z ostro∏ukowymwykrojem. W odró˝nieniu od pierwotnego obwodu

8

6. Zamek czorsztyƒski. Brama w murach Przygródka, stan obecny. Fot. P. St´pieƒ, 2003 r.6. Czorsztyn Castle. Gate in the Przygródek walls, present-day state. Photo: P.St´pieƒ, 2003.

jego poszerzenie ma rzut wielokàta z ostrymi naro˝-nikami; nad p´kni´ciem ska∏y od strony zachodniejwykonano wielkà arkad´. Te szeroko zakrojone pracebudowlane mo˝na z du˝ym prawdopodobieƒstwemodnieÊç do czasów panowania Kazimierza Wielkie-go, któremu Janko z Czarnkowa przypisa∏ wzniesie-nie zamku, wyst´pujàcego wówczas ju˝ pod nazwàCzorsztyn. Budowa okaza∏ego domu mieszkalnego i poszerzenie obwodu zwiàzane by∏y ze zmianà

stworzeniu kr´tej drogi wjazdowej z kilkoma brama-mi – tutaj, aby dostaç si´ na dziedziniec zamkugórnego, trzeba by∏o przebyç pi´ç bram. Wzmiankiêród∏owe8 pozwalajà na datowanie tej fazy na lata1477-1478, co wyjaÊnia powód modernizacji wa-rowni – by∏y to lata konfliktu zbrojnego z W´grami,zwanego wojnà z Maciejem Korwinem. Zamekczorsztyƒski – wówczas ju˝ siedzib´ niegrodowegostarostwa – omin´∏y szcz´Êliwie g∏ówne starcia, alezagro˝enie by∏o powa˝ne. Dla porównania warto

hierarchii funkcji zamku – wobec przyjaznych relacji

z W´grami funkcja obronna zesz∏a na dalszy plan,

potrzebny natomiast okaza∏ si´ obiekt rezydencjonal-

ny po∏o˝ony na granicy paƒstwa, przy drodze dyplo-

matycznej do Budy. Potwierdzeniem tej funkcji sà

wzmianki historyczne o obecnoÊci w Czorsztynie –

w drodze na W´gry lub z W´gier – Kazimierza Wiel-

kiego, póêniej Ludwika W´gierskiego, Êw. Jadwigi

Królowej, Jagie∏∏y, W∏adys∏awa Warneƒczyka6.

Przemiany architektoniczne warowniczorsztyƒskiejW Êwietle architektonicznych i historycznych badaƒWaldemara Niewaldy i Haliny Rojkowskiej7 za kolej-nà faz´ budowlanà zamku nale˝y przyjàç dobudow´przedbramia z zapadnià, tzw. mi´dzymurza i budynku„drugiej bramy”. By∏a to modernizacja charaktery-styczna dla póênego Êredniowiecza, polegajàca na

9

przytoczyç, ˝e w przybli˝eniu w tym samym okresie(pomi´dzy 1470 a 1487 r.) podobnà modernizacj´uk∏adu obronnego, ze zwi´kszeniem liczby bram i skomplikowaniem drogi wjazdu, przeprowadzi∏w zamku niedzickim Emeryk Zapolya9.

System przedbramia doÊç szybko wzmocnionoelementem nale˝àcym do nowej epoki fortyfikacji, a mianowicie pi´ciobocznà basztà lub bastejà odstrony pó∏nocnej10. Ten element wiàzaç mo˝na z koleiz zagro˝eniem, jakie powsta∏o po kl´sce pod Mo-haczem (1526 r.). Po∏udniowe rubie˝e kraju, nara˝o-ne na atak turecki, wzmacniano wówczas dzie∏amiobronnymi o charakterze nowo˝ytnym (Ro˝nów,

Tarnów i in.). Najpóêniej, bo w XVI w., zbudowanozamek dolny (tzw. Przygródek), zamkni´ty od wscho-du i pó∏nocy kamiennym murem wspartym szkar-pami, z ma∏à okràg∏à basztkà w naro˝u pó∏nocno-wschodnim. Na odcinku wschodnim tego muru ba-dacze odnaleêli w latach 70. XX w. furt´ prowadzàcàw stron´ folwarku. W odcinku pó∏nocnym znajdujesi´ funkcjonujàca do dziÊ brama. Mur na tym odcinkupowiàzano ze ska∏kà wapiennà, stanowiàcà naturalnàos∏on´ naro˝nika pó∏nocno-zachodniego. Badaczomnie uda∏o si´ natomiast zlokalizowaç przebiegu murupomi´dzy ska∏kà a zamkiem Êrednim – byç mo˝e istnia∏a tu palisada (cz´stokó∏).

ARCHITEKTURA7. Widok ruin zamku czorsztyƒskiegood po∏udnia, rysunek piórkiem z 1. çw.XIX w.; orygina∏ w WojewódzkimArchiwum Paƒstwowym w Krakowie.Mury zamku górnego zachowanejeszcze w pe∏nej wysokoÊci, ze zwieƒ-czeniem attykà. 7. View of the ruins of CzorsztynCastle from the south, black andwhite drawing from the first quarterof the nineteenth century; original atthe Voivodeship State Archive inCracow. The full height of the UpperCastle walls, including an atticcrowning, is still preserved.

8. Widok ruin zamku czorsztyƒskiegood zachodu, rysunek piórkiem z 1. çw.XIX w.; orygina∏ w WojewódzkimArchiwum Paƒstwowym w Krakowie.Widoczny komin Baszty Baranow-skiego i mury zamku dolnego(Przygródka).8. View of the ruins of CzorsztynCastle from the west, black and whitedrawing from the first quarter of thenineteenth century; original at theVoivodeship State Archive in Cracow.Visible chimney of the BaranowskiBastion and ruins of the Lower Castle(Przygródek).

10

Z inwentarzy wynika, ˝e przed 1616 r. zburzono„przestarza∏à” cylindrycznà wie˝´ na zamku Êrednim;niewykluczone, ˝e odby∏o si´ to równoczeÊnie z wzniesieniem wspomnianego wy˝ej pi´cioboczne-go obiektu. W jej miejsce powsta∏y: arkadowy ganekprzy murze obwodowym i skrzyd∏o zabudowy gospo-darczej z kuchnià i piekarnià. W zamku górnym in-wentarz z 1616 r. wymienia m.in. izb´ sto∏owà i ma∏àkaplic´ na pi´trze.

W latach 1629-1643 starosta Jan Baranowski her-bu Jastrz´biec dokona∏ zasadniczej przebudowy zam-ku, m.in. wznoszàc w miejscu gotyckiego przedbra-mia czterokondygnacyjnà baszt´, podwy˝szajàc bu-dynek mieszkalny na zamku górnym i powi´kszajàczabudow´ gospodarczà na zamku Êrednim. Du˝e, silnie rozglifione otwory okienne baszty mog∏y byçu˝yte jako dzia∏obitnie, natomiast w czasie pokojubaszt´ wykorzystywano na cele mieszkalne, o czymÊwiadczy obecnoÊç komina. W czasie tej przebudowylub nieco póêniej, do nowej baszty dostawiono odwschodu mniejszà, czworobocznà budowl´ (anekszwany obecnie Zieleƒcem). Zamek górny i zamekÊredni uzyska∏y po tej przebudowie form´ zwartej

bry∏y zwieƒczonej attykami z „jaskó∏czymi ogona-mi”, nawiàzujàcymi do attyk spiskich. Âwiadectwemtej przebudowy sà liczne detale kamienne, g∏ównieelementy portali, z których wiele zaopatrzono w in-skrypcje s∏awiàce Baranowskiego11. Zamek dolny, czy-li Przygródek, wype∏nia∏a natomiast zabudowa go-spodarcza – inwentarze z lat 1616-1617 i 1629 wymie-niajà stajnie, spi˝arni´, spichlerz, a nawet browar12.

W 1651 r. w historii zamku mia∏ miejsce epizod,który propaganda PRL usi∏owa∏a przekszta∏ciç w wiel-kie wydarzenie z dziejów „walki klasowej”. Czorsztynpod nieobecnoÊç starosty (wezwanego z za∏ogà podBeresteczko) opanowany zosta∏ przez Kostk´-Napier-skiego, który – jak wykaza∏y badania historyczne –by∏ p∏atnym agentem Szwedów. Zamek odbi∏y od-dzia∏y przys∏ane na polecenie króla przez biskupakrakowskiego13. Wzniesiona przez Baranowskiegobaszta okaza∏a si´ skutecznym elementem obrony –pierwszy szturm za∏ama∏ si´, pomimo niewielkiejliczby obroƒców, na zewn´trznej „trzeciej bramie”baszty. Uszkodzenia przy odbijaniu zamku nie by∏yjednak znaczne, skoro kilka lat póêniej, w czasiepotopu szwedzkiego, w zamku schroni∏ si´ król

9. Widok ruin zamku czorsztyƒskiegood pó∏nocy, rys. M. Cerchy z 1857 r.;orygina∏ w Muzeum Narodowym w Krakowie. Po lewej zachowanyjeszcze w tym okresie budynek tzw.drugiej bramy.9. View of the ruins of CzorsztynCastle from the north, drawing by M.Cerchy, 1857; original at the NationalMuseum in Cracow. At the time, thebuilding of the so-called second gatewas still preserved (on the left).

10. Zamek w Czorsztynie, rys. J. Ce-gliƒskiego, publikowany w „Tygodni-ku Ilustrowanym” z 1862 r. Sylwetaruin po zawaleniu si´ cz´Êci murów,zbli˝ona do obecnej.10. Czorsztyn Castle, drawing by J. Cegliƒski, published in “TygodnikIlustrowany” in 1862. The silhouetteof the ruins after the collapse of partof the walls resembles the present-day state.

11

ARCHITEKTURA

dzier˝awiony lub zastawiany, co niesprzyja∏o dobremu utrzymaniu obiek-tu. Dzier˝awcy ograniczali remontydo najprostszych prac. Skutkiem tegoforma architektoniczna, jakà zamekuzyska∏ po przebudowie Baranow-skiego, pozosta∏a praktycznie nie-zmieniona do koƒca XVIII w.

Dewastacja i destrukcjazamkuUpadek zamku rozpoczà∏ si´ od jegodewastacji w latach 1734-1735 przezwojska kozackie, sprowadzone przezTeodora Lubomirskiego, stronnikaAugusta III Sasa. Rabowa∏y one i ni-szczy∏y miasta i wsie nale˝àce do zwo-lenników Leszczyƒskiego. W 1769 r.na zamku w Czorsztynie schroni∏a si´grupa konfederatów barskich. W tymsamym roku, pod pozorem konieczno-Êci stworzenia „kordonu sanitarnego”,

Austria zagarn´∏a Podhale i Sàdecczyzn´. W 1790 r. od uderzenia pioruna spali∏y si´ da-chy zamku, co gwa∏townie przyspieszy∏o pro-ces destrukcji. Niemal symbolicznie królewskawarownia przeistoczy∏a si´ w ruin´ wraz z upadkiem Rzeczypospolitej. Zagarni´te przezzaborc´ ziemie królewszczyzny by∏y nast´pniewystawiane na licytacje. Dobra czorsztyƒskiewraz z ruinami zamku zakupi∏ w 1819 r. Jan Ma-ksymilian Drohojowski. Nie majàc Êrodków naodbudow´, a tak˝e potrzeby posiadania warow-ni, Drohojowscy zamieszkali u stóp zamku wedworze zwiàzanym z dawnym folwarkiem zam-kowym. Marceli, syn Jana Maksymiliana, wzniós∏– po dwukrotnym spaleniu drewnianego dworu– nowy, murowany dwór, zaprojektowany przezznanego architekta Feliksa Ksi´˝arskiego15.

Ikonografia z 1. tercji XIX w. pokazuje sto-jàcà jeszcze bry∏´ zamku, ze zniszczonà górnàkondygnacjà zamku Êredniego, baszty Bara-nowskiego i drugiej przyleg∏ej do niej oraz zezrujnowanymi Êcianami poprzecznymi budynkuna zamku górnym (il. 7-8). Po zawaleniu si´Êcian zamku górnego ok. 1837 r., ruina z dwo-ma ostrymi kikutami Êcian (iglicami) przybra∏abardziej malowniczy wyglàd. W tej formiezamek zosta∏ utrwalony na licznych obrazach,rysunkach, rycinach, fotografiach i w opisach

Jan Kazimierz. Zamek kilkakrotnie remontowano – w 2. po∏. XVII i na poczàtku XVII w., co dokumen-tujà m.in. inskrypcje z datami „1680” i „AD 17…”odnalezione na tynkach14.

Zaznaczyç trzeba, ˝e zamek, pozostajàc w∏asno-Êcià królewskà, by∏ cz´sto wraz z ca∏ym starostwem

(il. 10, 12). Pi´kno krajobrazu i tradycja historyczna,przybierajàca form´ legendy, Êciàga∏y bowiem corazliczniejszych krajoznawców, a tak˝e kuracjuszy z po-bliskiego modnego kurortu – Szczawnicy. Zamek in-spirowa∏ te˝ liczne dzie∏a literackie i muzyczne, m.in.oper´ Karola Kurpiƒskiego „Zamek na Czorsztynie,

11. Fragment austriackiej mapy wojskowej sprzed 1913 r., ukazujàcy historycznà sieç dróg w rejonie zamku czorsztyƒskiego. Repr. P. St´pieƒ.11. Fragment of a pre-1913 Austrian army map showing the historical net-work of roads in the region of Czorsztyn Castle. Reprod. by P. St´pieƒ.

12. Pocztówka z pocz. XX w. z widokiem zamków w Czorsztynie i Niedzicy. Wzgórzezamkowe bez szaty leÊnej, widoczne ska∏ki i zbocze. Zbiory Muzeum Zamku w Nie-dzicy. Repr. P. St´pieƒ.12. Early twentieth-century postcards with views of castles in Czorsztyn and Niedzica.Collections of the Castle Museum in Niedzica. Castle Hill, devoid of tress, features visible cliffs and slopes, where the Castle gardens were traditionally located. Reprod. byP. St´pieƒ.

12

15. Prace archeologiczne na zamku górnym. Fot. P. St´pieƒ, 1981 r.15. Archaeological investigations in the Upper Castle. Photo:P. St´pieƒ, 1981.

14. Obecna sytuacja zamku po zrealizowaniu zbiornika wodnego –fragment mapy turystycznej z 1998 r.14. Present-day situation of the Castle after the completion of thewater reservoir – fragment of a tourist map from 1998.

1900 r. Stanis∏aw Drohojowski uporzàdkowa∏ wn´trzezamku, ods∏aniajàc m.in. piwnic´ na zamku górnym i wzmocni∏ najbardziej zagro˝one partie Êcian19. Jakwynika z dziennika konserwatorskiego BogdanaTretera i zachowanych fotografii, ograniczone praceeksploracyjne i drobne zabezpieczenia wykonywanotak˝e w latach 30. XX w. z inicjatywy MarianaDrohojowskiego. Ods∏oni´to wówczas m.in. frag-menty zabudowy zamku Êredniego i detale kamienne.

Pierwsze prace badawcze i zabezpieczajàceWbrew zarzutom wysuwanym w 2. po∏. XIX w. w ró˝nych publikacjach Drohojowscy doceniali zna-czenie zamku jako pamiàtki historycznej i narodo-wej; nie mieli jednak Êrodków na jego pe∏ne zabez-pieczenie bàdê odbudow´. W po∏. XIX w. wst´pnerozpoznanie badawcze przeprowadzi∏ Szcz´snyMorawski17. W XIX w. zamek opisywano w wielupublikacjach, co charakterystyczne – najcz´Êciej wrazz zamkiem niedzickim, uwzgl´dniajàc historyczne i przestrzenne powiàzanie obu zabytków18. Przed

czyli Bojomir i Wanda”. Lista autorów i ich dzie∏ jest

na tyle d∏uga, ˝e trudno przytaczaç jà w niniejszym

artykule16. W ten sposób zamek czorsztyƒski sta∏ si´

wa˝nym elementem polskiej tradycji romantycznej

i to w∏aÊnie w formie ruiny, a nie obiektu zamieszka-

nego. W tradycji tej „malowniczoÊç” obiektu splot∏a

si´ z symbolicznym znaczeniem zamku jako królew-

skiej stra˝nicy na granicy paƒstwa.

13. Widok ruin zamku od po∏udnia, przed budowà zbiornika wod-nego. Na pierwszym planie owczarnia – jeden z budynków fol-warku zamkowego. Fot. P. St´pieƒ, 1980 r.13. View of the Castle ruins from the south, prior to building thewater reservoir. In the foreground: sheep fold – one of the buildingsin the Castle landed estate. Photo: P. St´pieƒ, 1980.

13

ARCHITEKTURA

Prace badawcze i zabezpieczajàce po II wojnie ÊwiatowejDobra Drohojowskich wraz z rezerwatem przej´tezosta∏y na w∏asnoÊç paƒstwa w 1945 r. Pierwsze prace badawcze i konserwatorskie o wi´kszym zakre-sie wykona∏o w latach 1951-1957 – wg projektu prof. Alfreda Majewskiego – Kierownictwo OdnowieniaZamku Królewskiego na Wawelu21. Wykonano nowy

tylko cz´Êciowo, jak wy˝ej wspomniano, w murachobwodowych zamku górnego i zamku Êredniego.

Sonda˝owe badania archeologiczne Saby J. Do-brzaƒskiego i Andrzeja ˚akiego z lat 1965-1967 ujaw-ni∏y zarysy wewn´trznych murów obiektu; sta∏o si´jasne, ˝e znaczna cz´Êç substancji zabytkowej obiek-tu znajduje si´ pod ziemià22. Rozpocz´cie w 1970 r.budowy zespo∏u zbiorników wodnych Czorsztyn –Niedzica – Sromowe Wy˝ne, a wraz z nià koniecznoÊç

W tym czasie naukowe rozpoznanie zamku przepro-wadzi∏ Tadeusz Szyd∏owski, a pomiar ruin – architektZygmunt Gawlik. Wyniki tych prac opublikowanezosta∏y w 1938 r. w „Inwentarzu topograficznym po-wiatu nowotarskiego”.

W 1921 r. odrodzona Rzeczypospolita uzna∏a – zazgodà w∏aÊcicieli – ca∏e wzgórze zamkowe za rezer-wat Êcis∏y (zupe∏ny), a dziesi´ç lat póêniej utworzonoPark Narodowy w Pieninach i S∏owacki RezerwatPrzyrodniczy20. Wyznaczy∏o to aktualny do dziÊ kie-runek dzia∏aƒ konserwatorskich w zamku czorsztyƒ-skim, ∏àczàcy ochron´ wartoÊci kulturowych i przy-rodniczych.

pomiar ruin, uzupe∏niono i wzmocniono mury obwo-dowe, pozostawiajàc jednak wi´kszoÊç murów zasy-panych gruzem i ziemià oraz poroÊni´tych trawà.

Stan konstrukcyjny ruin od lat 60. XX w. by∏przedmiotem analiz opracowywanych w ówczesnejKatedrze Konstrukcji Budowlanych Wydzia∏u Archi-tektury Politechniki Krakowskiej. Zgodnie ze stoso-wanymi wówczas rozwiàzaniami w projekcie zabez-pieczenia ruin zak∏adano daleko idàcà rekonstrukcj´murów, wprowadzenie monolitycznych stropów ˝el-betowych jako sposobu przestrzennej stabilizacji za-chowanych fragmentów zamku, a ponadto znacznyzakres przemurowaƒ i kotwienia zarysowanychi sp´kanych Êcian. Za∏o˝enia te zrealizowane zosta∏y

16. Tarasy widokowe na poziomie I pi´tra zamku górnego po zakoƒczeniu prac zabezpieczajàcych. Fot. P. St´pieƒ, 2004 r.16. Viewing decks upon the level of the Upper Castle first floor after the completion of protective facilities. Photo: P. St´pieƒ, 2004.

14

zabezpieczania obiektów zabytkowych po∏o˝onychw sàsiedztwie, sk∏oni∏y do pe∏nej eksploracji archeo-logicznej ruin zamku czorsztyƒskiego. Kolejny etapprac archeologicznych w latach 1973-1977, prowadzo-nych z ramienia Kierownictwa Odnowienia ZamkuKrólewskiego na Wawelu przez Les∏awa Lakwaja,objà∏ eksploracj´ tzw. Zieleƒca oraz cz´Êciowo zamkugórnego i zamku dolnego. W 1977 r. prace przerwano,zabezpieczajàc ods∏oni´te relikty jedynie prowizorycz-nym zadaszeniem. W trakcie badaƒ architektonicz-nych w 1981 r., prowadzonych przez autora przywspó∏pracy Les∏awa Lakwaja, zaobserwowano po-nowne uszkodzenia murów wzmacnianych w latach1955-1957, a tak˝e szybkà destrukcj´ reliktów od-s∏oni´tych w trakcie prac archeologicznych. Dla osóbzaanga˝owanych w badania i konserwacj´ zamkuby∏o jasne, ˝e przyj´cie doktryny „nieinterwencji”oznacza∏oby zag∏ad´ zabytku o wyjàtkowej wartoÊci.

Zamek jako dziedzictwo kulturowe w parku narodowymPo likwidacji na prze∏omie 1985 i 1986 r. Kierow-nictwa Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawe-lu, bezpoÊrednià opiek´ nad ruinami wraz z obowiàz-kami inwestora przejà∏ Pieniƒski Park Narodowy, doczego podstawà by∏y status wzgórza zamkowego ja-ko rezerwatu przyrody (od 1970 r. rezerwat „ZamekCzorsztyn”) oraz porozumienie mi´dzy Wydzia∏emKultury i Sztuki Urz´du Wojewódzkiego w NowymSàczu a dyrektorem PPN, zawarte 5.09.1988 r. Wartowspomnieç w tym miejscu, ˝e wartoÊç przyrodniczàma nie tylko otoczenie zamku, ale tak˝e same ruinyjako stanowisko endemitu – pszonaka pieniƒskiego(Erysimum pieninicum). W 1996 r. rezerwat ten w∏à-czono bezpoÊrednio do Pieniƒskiego Parku Narodo-wego jako uroczysko „Zamek Czorsztyn”. Z punktuwidzenia ochrony zabytkowych ruin by∏o to opty-malne rozwiàzanie organizacyjne – obiekt zyska∏ go-spodarza statutowo zobowiàzanego do zabezpie-czenia i udost´pnienia obiektu.

JednoczeÊnie post´pujàca, wbrew negatywnymopiniom przyrodników i konserwatorów zabytkówdotyczàcym przyj´tej wersji projektu, budowa zbior-nika wodnego zmieni∏a otoczenie zamku. Wyci´todrzewa do poziomu maksymalnego spi´trzenia wody,poni˝ej którego znalaz∏y si´ tak˝e charakterystyczneska∏ki, pierwotnie tworzàce rodzaj bramy u podnó˝agóry zamkowej. Likwidacji uleg∏y – niestety – histo-ryczna droga wzd∏u˝ Dunajca, folwark, dwór i Ka-plica Flisacka. Za∏o˝one przez Drohojowskich ma∏eosiedle letniskowe, zwane Nadzamczem, przej´∏o

17. Dziedziniec zamku górnego w trakcie badaƒ i wst´pnych praczabezpieczajàcych. Fot. P. St´pieƒ, 1993 r.17. Upper Castle courtyard in the course of research and initial protection work. Photo: P. St´pieƒ, 1993.

18. Dziedziniec zamku górnego po konserwacji, na pierwszymplanie filary dawnego ganku. Fot. P. St´pieƒ, 2004 r.18. Upper Castle courtyard after conservation, in the foreground:old porch pillars. Photo: P. St´pieƒ, 2004.

15

ludnoÊç przenoszonà z terenu zbiornika i zosta∏o rozbudowane do rozmiarów du˝ej osady ∏àczàcejfunkcje wiejskie i turystyczne. Opracowania geolo-giczne wskazywa∏y na mo˝liwoÊç wystàpienia po na-pe∏nieniu zbiornika osuwisk na zboczach góry zam-kowej, co z kolei mog∏o spowodowaç przesuni´ciabloków skalnych w sp´kanym masywie wzgórza

zamkowego24. Pomimo zmian w krajobrazie ruinyzamku pozosta∏y wa˝nym jego elementem, Êwiad-kiem dawnej struktury przestrzennej i punktem orientacyjnym25.

Dzi´ki dzia∏aniom Êrodowiska konserwatorów i przyrodników inwestor zapory zobowiàzany zo-sta∏ do wspó∏finansowania prac zabezpieczajàcych.

ARCHITEKTURA19. Ârodkowe pomieszczenie przyzie-mia zamku górnego – tzw. kuchnia w trakcie badaƒ archeologicznych.Fot. P. St´pieƒ, 1981 r.19. Central interior on the UpperCastle ground floor – so-called kitchenin the course of archaeological investi-gations. Photo: P. St´pieƒ, 1981.

20. Tzw. kuchnia w przyziemiu zamku górnego po udost´pnieniu do zwiedzania (strop nieukoƒczony). Fot. P. St´pieƒ, 2004 r.20. So-called kitchen on the Upper Castle ground floor after being opened to the public (unfinished ceiling). Photo: P. St´pieƒ, 2004.

16

21. Schemat elewacji po∏udniowej zamku, kolorem czarnym oznaczone partie rekonstruowane. Opr. P. St´pieƒ.21. Scheme of the Castle southern elevation, with black marking the reconstructed parts. Prep. by P. St´pieƒ.

22. Sieƒ zamku górnego po konserwacji, po prawej odgrodzone∏aƒcuchem relikty oryginalnego bruku z otoczaków, w g∏´bi portalz 1640 r., zmontowany z oryginalnych fragmentów odnalezionychw gruzie wype∏niajàcym pomieszczenie. Fot. P. St´pieƒ, 1996 r.22. Upper Castle hallway after conservation; to the right: relics ofthe original pavement fenced by a chain, in the background: portalfrom 1640, assembled out of original fragments found in the rubblefilling the interior. Photo: P. St´pieƒ, 1996.

Uchwa∏à Rady Ministrów nr 144/90 z dnia15.09.1990 r. zatwierdzony zosta∏ „Program ochronyPPN przed skutkami budowy i eksploatacji ZZWCzorsztyn–Niedzica i Sromowe Wy˝ne”, któregog∏ównym autorem by∏ in˝. Andrzej Szczocarz, ów-czesny dyrektor PPN. Zgodnie z powy˝szà uchwa∏à i umowà z Okr´gowà Dyrekcjà Gospodarki Wodnejw Krakowie inwestor zapory zosta∏ zobowiàzany doprzekazywania PPN Êrodków na realizacj´ zadania„Utrwalanie ruin zamku Czorsztyn” w wysokoÊci 50 proc. kosztów. Pozwoli∏o to na wznowieniew 1992 r. prac badawczych i rozszerzenie zakresudzia∏aƒ konserwatorsko-budowlanych, które przed-stawione zostanà w dalszej cz´Êci artyku∏u.

Wspó∏finansowanie obowiàzywa∏o do zakoƒcze-nia budowy zbiornika w 1997 r. Dalsze prace finan-suje wy∏àcznie Pieniƒski Park Narodowy jako za-rzàdca zabytku stanowiàcego w∏asnoÊç Skarbu Paƒ-stwa. Mimo znaczàcej wartoÊci zabytkowej obiektuprace w zamku nie otrzyma∏y po 1992 r. dotacji zeÊrodków konserwatorskich.

Koncepcja konserwatorska zabezpieczenia ruinKoniecznoÊç opracowania nowej koncepcji zabezpie-czenia ruin zamku czorsztyƒskiego, uwzgl´dniajàcejzarówno wyniki badaƒ archeologicznych, jak i nowezagro˝enia i zmiany w otoczeniu zamku, stwierdzo-no na posiedzeniu komisji konserwatorskiej, któreodby∏o si´ w 4 czerwca 1981 r. na zamku w Niedzicy,pod przewodnictwem ówczesnego dyrektora Zarzà-du Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kul-tury i Sztuki mgr. in˝. arch. Jacka Cydzika. W uzupe∏-nieniu omówionych wy˝ej badaƒ archeologicznych,w ramach dzia∏alnoÊci Kierownictwa OdnowieniaZamku Królewskiego na Wawelu, autor wspólnie z Les∏awem Lakwajem przeprowadzi∏ w latach

17

ARCHITEKTURA

1981-1982 badania architektoniczne dost´pnychwówczas partii murów26. Wyniki badaƒ i ustaleniakomisji by∏y podstawà opracowanej w 1983 r. przezautora pod kierunkiem prof. Alfreda Majewskiegokoncepcji docelowego zabezpieczenia i udost´pnie-nia ruin zamku czorsztyƒskiego. Podstawowym za-∏o˝eniem przyj´tym w tej koncepcji i nast´pnychopracowaniach by∏o zachowanie charakterystycznejsylwety ruin, utrwalonej w pami´ci kilku pokoleƒoraz w ikonografii, przy jednoczesnym ods∏oni´ciu i wzmocnieniu wewn´trznej struktury obiektu.

Koncepcja z 1983 r. przewidywa∏a nakrycie stro-pami ods∏oni´tego w trakcie prac archeologicznychprzyziemia zamku górnego, rekonstrukcj´ trzechstropów w Baszcie Baranowskiego, tarasu na Zieleƒ-cu i pozostawienie reliktów zamku Êredniego bezprzekrycia, w formie „ogródków”. Zosta∏a ona za-akceptowana przez G∏ównà Komisj´ Konserwatorskà24 czerwca 1985 r., która zaleci∏a „wydzielenie za-gospodarowania baszty do drugiego etapu zadania”oraz „szybkie udost´pnienie Czorsztyna turystom”.Na podstawie tej koncepcji wykonano drobne pracena zamku dolnym (1988-1991) oraz opracowano pro-jekty techniczne dla zamku górnego, które – z mody-fikacjami wynikajàcymi z ustaleƒ komisji konserwa-torskiej lub inwestora – zrealizowano w latach 1992-1994.

W 1995 r. arch. Piotr St´pieƒ i dr in˝. Stanis∏awKarczmarczyk opracowali studialny projekt adaptacjiBaszty Baranowskiego i Zieleƒca dla funkcji gastro-nomicznej. Podobnie jak w koncepcji z 1983 r., w pro-jekcie tym zaproponowano rekonstrukcj´ w BaszcieBaranowskiego trzech stropów. Funkcja u˝ytkowawymusza∏a wprowadzenie dodatkowego biegu scho-dów wewnàtrz baszty, prowadzonych z przyziemiana I pi´tro, oraz stromego zadaszenia Zieleƒca, gdzieprzewidywano zaplecze. Ta symulacja projektowa wy-kaza∏a, ˝e tego typu adaptacja wymaga∏aby znacznejingerencji w struktur´ zabytkowà, nie zapewniajàc

23. Relikty XVII-wiecznej klatki schodowej na zamku Êrednim w trakcie badaƒ archeologicznych. Fot. P. St´pieƒ, 1994 r.23. Relics of a seventeenth-century staircase in the Middle Castle inthe course of archaeological investigations. Photo: P. St´pieƒ, 1994.

24. Zamek Êredni w trak-cie badaƒ archeologicz-nych, w centrum reliktykuchni. Fot. P. St´pieƒ,1994 r.24. Middle Castle in thecourse of archaeologicalinvestigations; in thecentre: relics of a kitchen.Photo: P. St´pieƒ, 1994.

jednoczeÊnie odpowiedniego standardu u˝ytkowego.Inwestor zrezygnowa∏ z wprowadzania do obiektufunkcji gastronomicznych, poprzestajàc na ekspozy-cyjno-turystycznej.

18

Dodatkowe uwarunkowania dla prac projekto-wych przynios∏y badania archeologiczne, prowadzo-ne na zlecenie PPN przez Adama Szybowicza i Bar-bar´ Szybowicz w latach 1996-1997. W przyziemiuBaszty Baranowskiego ods∏oni´to relikty gotyckiegoprzedbramia, a w obr´bie zamku Êredniego ca∏à kon-dygnacj´ zabudowy gospodarczej (kuchnia, piekar-nia, sk∏ady, klatka schodowa) i wspomniane wczeÊ-niej fundamenty wie˝y-s∏upa. Na podstawie wynikówtych badaƒ ten sam zespó∏ projektowy (arch. P. St´-pieƒ i dr in˝. St. Karczmarczyk) przygotowa∏ na zle-cenie PPN dwa warianty aktualizacji koncepcji archi-tektonicznej dla ca∏ego zamku, ze szczegó∏owym opra-cowaniem zamku Êredniego, Baszty Baranowskiego i Zieleƒca. W obu wariantach ruiny wraz z rezerwa-tem przyrodniczym mia∏y byç dost´pne dla turystów,czyli pe∏niç funkcje u˝ytkowe i spo∏eczne.

Wariant I przewidywa∏: w Baszcie Baranowskie-go trzy stropy (trzeci jako taras, jak w poprzednichopracowaniach) i zamkni´cie otworów stolarkà; dachstromy nad Zieleƒcem (jak w studium z 1995 r.) orazzadaszenie nad reliktami zabudowy zamku Êrednie-go. Jedno z alternatywnych rozwiàzaƒ tego zadasze-nia przewidywa∏o cz´Êciowà rekonstrukcj´ murówzabudowy zamku Êredniego od strony dziedziƒczyka.Umo˝liwia∏o to ukrycie zadaszenia i wi´kszà czytel-noÊç pierwotnego uk∏adu dla zwiedzajàcych.

W wariancie II – opracowanym w konsultacji z prof. Januszem Bogdanowskim po posiedzeniu ko-misji konserwatorskiej pod przewodnictwem prof.Andrzeja Tomaszewskiego – ograniczono rekonstruk-cj´ stropów w baszcie do dwóch, pozostawiajàcotwarte „oczodo∏y” dawnych okien i niezape∏nionàgórnà cz´Êç wyrwy w Êcianie po∏udniowo-wschod-niej. Zadaszenie Zieleƒca ukryto za koronà murów, a zadaszenie nad dawnà zabudowà zamku Êredniego„oderwano” od ods∏oni´tych reliktów murów, rezyg-nujàc z ich rekonstrukcji (nadbudowy). By∏o to zgodne

z zaleceniami komisji dotyczàcymi ograniczenia ele-mentów rekonstrukcji. W obu wariantach dla ekspo-zycji reliktów przewidziano: pomosty w przyziemiuBaszty Baranowskiego (relikty przedbramia) i schodykr´cone o konstrukcji metalowej w reliktach baroko-wej klatki schodowej na zamku Êrednim. Pomost w Zie-leƒcu w wariancie II obejmuje tylko cz´Êç powierzch-ni, umo˝liwiajàc wglàd do ni˝szej kondygnacji.

Opracowujàc powy˝sze warianty projektowe,autor wraz z dr. St. Karczmarczykiem przeanalizo-wali wszelkie, nawet skrajne mo˝liwoÊci zabezpie-czenia ruin takie, jak: zasypanie (os∏ona gruntowa) i konstrukcja os∏onowa (np. przeszklona), obejmujàcaca∏y obiekt. W odniesieniu do ruin zamku czorsztyƒ-skiego zasypanie mog∏o dotyczyç murów ods∏oni´-tych w trakcie prac archeologicznych, co znacznieredukowa∏oby walory dydaktyczno-turystyczne, nierozwiàzujàc problemu zabezpieczenia murów o du˝ejwysokoÊci. Pe∏na konstrukcja os∏onowa, np. na wzórruin katedry w Hamar27, w przypadku Czorsztynaoznacza∏aby ogromne trudnoÊci techniczne i kosztyprzekraczajàce mo˝liwoÊci inwestora, a tak˝e utrat´wartoÊci krajobrazowych obiektu.

Dwa dalsze, mo˝liwe do realizacji warianty pro-jektowe obejmowa∏y zastosowanie wspó∏czesnychkonstrukcji wsporczych poza substancjà zabytkowà,skontrastowanych z nià formalnie lub ukrycie takichkonstrukcji wewnàtrz zachowanych murów. Wariantpodparcia i usztywnienia murów wspó∏czesnymi, wi-docznymi konstrukcjami pozwoli∏by na pe∏ne usza-nowanie autentyzmu substancji i zwi´kszy∏ czytel-noÊç ruin, ingerowa∏by jednak w ich odbiór estety-czny. Innymi s∏owy grozi∏ zeszpeceniem zabytku. Z kolei ukrycie konstrukcji wzmacniajàcych wew-nàtrz istniejàcych murów zapewni∏oby niezak∏óconyodbiór estetyczny dzi´ki zachowaniu zastanej formy i krajobrazu. Cenà takiego przedsi´wzi´cia by∏oby po-wa˝ne naruszenie substancji autentycznej i zastàpienie

25. Monta˝ zadaszenia o konstrukcji drewnianejnad zamkiem Êrednim.Fot. P. St´pieƒ, 1998 r.25. Assembling a wood-en roof above the MiddleCastle. Photo: P. St´pieƒ,1998.

19

znaczàcej jej cz´Êci rekonstrukcjà (w miejscach wpro-wadzonych w mury s∏upów, opasek, wieƒców itd.).W skrajnym przypadku mog∏o to oznaczaç – zamiastzabezpieczenia zabytku – zastàpienie go atrapà.

Pozostawa∏a zatem mo˝liwoÊç zabezpieczeniaruin poprzez rekonstrukcj´ elementów niezb´dnychdo zachowania równowagi konstrukcyjnej, z zasto-sowaniem w ich warstwach licowych materia∏ów nawiàzujàcych do orygina∏u. Wariant ten oznacza∏ mi-

nimalizacj´ ingerencji w struktur´ obiektu, zachowy-wa∏ integralny zwiàzek ruin z krajobrazem i umo˝li-wia∏ odbiór estetyczny zgodny z oczekiwaniami.Rekonstrukcja wybranych elementów – zgodniez przyj´tym ju˝ w 1983 r. za∏o˝eniem – zosta∏a takpomyÊlana, by w istotny sposób nie uleg∏a zmianiesylweta ruin, uzyska∏y one zabezpieczenie orazwi´kszà czytelnoÊç formy architektonicznej. Wariantten zespó∏ projektowy uzna∏ za optymalny28.

ARCHITEKTURA

26. Dziedziniec zamku Êredniego po pracach zabezpieczajàcych. Fot. P. St´pieƒ, 2004 r.26. Middle Castle courtyard after the application of protective measures. Photo: P. St´pieƒ, 2004.

27. Schody na ganek przyBaszcie Baranowskiego,odtworzone w historycz-nym miejscu z zasto-sowaniem wspó∏czesnejkonstrukcji. Fot. P. St´-pieƒ, 1999 r.27. Stairs to the porch ofthe Baranowski Bastion,recreated in their histori-cal location and assem-bled with the applicationof contemporary construc-tion. Photo: P. St´pieƒ,1999.

20

W projekcie, oprócz wzmocnienia konstruk-cyjnego, nale˝a∏o rozwiàzaç tak˝e inne, charaktery-styczne dla ruin problemy takie, jak: odprowadze-nie wody opadowej oraz wyznaczenie bezpiecznej, a jednoczeÊnie atrakcyjnej trasy zwiedzania.

W stadium projektu koncepcyjnego prze-analizowano tak˝e szerszy kontekst przestrzenny i funkcjonalny. Pierwsze warianty przewidywa∏y – w nawiàzaniu do historycznej zabudowy gospodar-czej – usytuowanie przy bramie do zamku dolnegoniewielkiego budynku obs∏ugi z kasà i sanitariatami.Zgodnie z zaleceniami dyrekcji PPN zastàpiono jednak to rozwiàzanie lokalizacjà nieco wi´kszegoobiektu przy wejÊciu na teren uroczyska „ZamekCzorsztyn”, czyli na granicy parku. Zak∏adano wów-czas (1997 r.), ˝e wst´p na teren uroczyska b´dziekontrolowany w∏aÊnie z tego budynku. Na podstawie êróde∏ i Êladów w terenie, w opracowaniu koncep-cyjnym zaproponowano wykorzystanie odcinkówhistorycznych dróg jako sieci Êcie˝ek dydaktyczno-rekreacyjnych dla zwiedzajàcych.

Projekt realizacyjnyNa podstawie wariantu II aktualizacji koncepcji opra-cowano w 1997 r. projekt realizacyjny dla zamkuÊredniego, Baszty Baranowskiego i Zieleƒca29.

Tras´ zwiedzania wytyczono tak, aby turystaoglàda∏ ruiny z historycznych poziomów u˝ytko-wych, odczytujàc pierwotny uk∏ad przestrzenny zam-ku staroÊciƒskiego. TuryÊci wchodzà na teren zamkuhistorycznà bramà w pó∏nocnym murze obwodowymzamku dolnego (Przygródka); stàd trasa zwiedzaniaprowadzi przez pozosta∏oÊci budynku Drugiej Bramyi mi´dzymurze do Baszty Baranowskiego. Po pomo-stach, umo˝liwiajàcych obejrzenie reliktów gotyckie-go przedbramia, przechodzi si´ na dziedziniec zamkuÊredniego, z którego dost´pne jest pomieszczeniedawnej piekarni, z widocznymi fundamentamiwie˝y-s∏upa i wglàdem do kuchni. Z zamku Êrednie-go spiralnymi schodami trasa prowadzi do pomiesz-czeƒ I pi´tra zamku górnego, udost´pnionych jako ta-rasy widokowe. Z tarasów mo˝na zejÊç historycznymi

28. Baszta Baranowskiego przed rozpocz´ciem praczabezpieczajàcych z wielkà wyrwà w Êcianie po∏ud-niowej. Fot. P. St´pieƒ, 1993 r.28. The Baranowski Bastion prior to the inaugura-tion of protective work, with a great gap in thesouthern wall. Photo: P. St´pieƒ, 1993.

29. Âciana po∏udniowa Baszty Baranowskiego popracach zabezpieczajàcych z odtworzonym gankiemi cz´Êciowym wype∏nieniem wyrwy w celu wzmoc-nienia konstrukcyjnego. Wàtek wype∏niajàcy wyrw´i wàtek rekonstruowanej arkady zró˝nicowane w sto-sunku do partii oryginalnych. Fot. P. St´pieƒ, 2004 r.29. Southern wall of the Baranowski Bastion afterthe application of protective measures, with a re-created porch and partially filled gap in order toguarantee construction reinforcement. The filling ofthe gap and the recreated arcade are differentiated inrelation to the original parts. Photo: P. St´pieƒ, 2004.

21

przejÊciami na dziedziƒczyk zamku górnego, z któ-rego dost´pne sà dawne pomieszczenia gospodarcze(tzw. kuchnia i piwnica) z niewielkà ekspozycjà dy-daktycznà i lapidarium, a tak˝e sieƒ. Z sieni turyÊciwracajà na zamek Êredni przez XVII-wiecznà bram´,obok której widoczne sà pozosta∏oÊci bramy gotyc-kiej. Ta cz´Êç trasy jest ju˝ dost´pna.

Projekt przewiduje, ˝e z dziedziƒca zamku Êred-niego mo˝na b´dzie wejÊç na pi´tra I i II BasztyBaranowskiego. W tym celu odtworzono schody naganek przy baszcie, jednà arkad´ ganku, dwa po-ziomy stropów i schody wewnàtrz baszty. Z II pi´trabaszty trasa zwiedzania prowadzi do Zieleƒca, gdziewykonano pomost umo˝liwiajàcy oglàdanie dolnejpartii tej budowli. Z baszty przez jej sieƒ zwiedzajà-cy mogà wróciç na teren Przygródka.

Poniewa˝ wi´kszoÊç turystów zwiedza zamek indywidualnie, bez przewodnika, na trasie umiesz-czono niewielkie (30 x 30 cm) tablice informacyjne z przeêroczystego tworzywa poliw´glanowego, z pod-stawowymi informacjami i schematami rysunkowy-mi poszczególnych cz´Êci obiektu.

W obiekcie zastosowano nast´pujàce elementychroniàce go przed wodà opadowà i zapewniajàce jejodp∏yw:

q izolacj´ korony muru wraz z uformowaniem od-powiednich spadków dla odp∏ywu wody;

q stropy, spe∏niajàce rol´ stropodachów, nad przy-ziemiem zamku górnego i w Baszcie Baranowskie-go (II pi´tro);

q zadaszenia w wi´kszoÊci z pokryciem blachà mie-dzianà zaopatrzone w rynny: nad reliktami zabudowygospodarczej na zamku Êrednim, nad wschodnià cz´Êcià dziedziƒca zamku górnego i nad Zieleƒcem;

q kanalizacj´ opadowà, odprowadzajàcà wod´ z dzie-dziƒców zamku górnego i zamku Êredniego.

Szczególnego rozwiàzania wymaga∏o odprowa-dzenie wody z dziedziƒca i z tarasów I pi´tra zamkugórnego. Zastosowano tu rzygacze ˝elbetowe o wy-si´gu ok. 1,20 m, umieszczone na murze po∏udnio-wym zamku. Elewacja ta jest widoczna jedynie z daleka, dzi´ki czemu prawie nie zauwa˝a si´ tychelementów na tle kamiennego muru, natomiastodprowadzajà one bardzo skutecznie wod´ opadowà.

ARCHITEKTURA

30. Przekrój przez baszt´ i dziedziniec zamku Êredniego, kolorem ˝ó∏tym ozna-czono fragmenty rekonstruowane i elementy zabezpieczajàce. Opr. P. St´pieƒ.30. Cross-section of the Bastion and Middle Castle courtyard, with yellow mark-ing reconstructed fragments and protective elements. Prep. by P. St´pieƒ.

22

31. Monta˝ stalowychbelek stropowychw poziomie II pi´traBaszty Baranowskie-go. Fot. P. St´pieƒ,2002 r.31. Assembly of steelceiling beams at the level of theBaranowski Bastionsecond floor. Photo:P. St´pieƒ, 2002.

Problemy technologiczne i stanzaawansowania pracPod wzgl´dem technologicznym niezb´dne rekon-strukcje wykonywane zosta∏y nast´pujàco:q Êciany i ∏´ki murowane z kamienia (zbli˝onego

rodzajem, lecz ró˝niàcego si´ barwà od orygina∏u) lub ceg∏y (zale˝nie od kontekstu), przewa˝nie nawarstwie specjalnej zaprawy zbrojonej siatkà szkla-nà (warstwa ta wzmacnia konstrukcyjnie i wyraênie zaznacza granic´ autentyku i rekonstrukcji), pio-nowe po∏àczenia rekonstrukcji z istniejàcymi mu-rami wzmacniane sà kotewkami ze stali nierdzewnej;

q stropy z ˝elbetowà p∏ytà noÊnà na belkach sta-lowych umieszczonych w pierwotnych gniazdach, z obudowà drewnianà belek, z zabezpieczeniem antykorozyjnym i przeciwpo˝arowym stali i drew-na (lakiery p´czniejàce);

q izolacje stropów pod tarasami – w technologii „stropodachu odwróconego”, z papà termozgrze-walnà i ekstrudowanym polistyrenem;

q posadzki (nawierzchnie) z otoczaków, ceg∏y i p∏yt kamiennych (zale˝nie od kontekstu i odnalezio-nych fragmentów autentycznych).

Konstrukcje zadaszeƒ i pomostów, jako nowychelementów, wykonano w wi´kszoÊci z drewna zabez-pieczonego przeciwpo˝arowo i przeciw korozji bio-logicznej. Sporadycznie zastosowano elementy ˝el-

32. Dziedziniec zamku Êredniego po pracach zabezpieczajàcych, w g∏´bi spiralna klatka schodowa usytuowana w reliktach schodówXVII-wiecznych. Fot. P. St´pieƒ, 2003 r.32. Courtyard of the Middle Castle after the application of protec-tive measures. In the background: spiral staircase, situated in therelics of seventeenth-century stairs. Photo: P. St´pieƒ, 2003.

betowe i stalowe, w uk∏adzie nawiàzujàcym do kon-strukcji drewnianych (schody „policzkowe” i „siod∏o-we”, zastrza∏y). Oparcie zadaszeƒ i pomostów namurach autentycznych wykonano bez wykuwaniagniazd, stosujàc jedynie nierdzewne kotwy osadzonew niewielkich otworach nawierconych w wàtku. W dwóch miejscach – w dawnej piekarni na zamkuÊrednim i w Zieleƒcu – w zadaszeniach zastosowanookna po∏aciowe, doÊwietlajàce wn´trza.

23

ARCHITEKTURA

i Êrednim, choç bez pe∏nej konserwacji wàtków, orazwykonano wi´kszoÊç prac budowlanych i konserwa-torskich wewnàtrz Baszty Baranowskiego i Zieleƒca.G∏ównym wykonawcà prac od 1992 r. jest firmabudowlana ze Szczawnicy, kierowana przez Broni-s∏awa Szczepaniaka, a obecnie przez Roberta Szcze-paniaka. Cz´Êç prac konserwatorskich w przyziemiuBaszty Baranowskiego i w dawnej kuchni na zamkuÊrednim wykona∏a firma konserwatorska z Krakowapod kierunkiem Marka Wawrzkiewicza.

W 1998 r. PPN zrealizowa∏, wed∏ug projektu tegosamego zespo∏u autorskiego, budynek obs∏ugi przywejÊciu na teren uroczyska. Forma architektonicznaobiektu nawiàzuje do nieistniejàcej ju˝ zabudowyfolwarku czorsztyƒskiego i do „wernakularnej”architektury przydro˝nej karczmy z podcieniemwzd∏u˝nym.

Szczególnym problemem konstrukcyjnym by∏a klat-ka schodowa umieszczona na zamku Êrednim w miej-scu XVII-wiecznych schodów, obok bramy zamkugórnego. Aby bez ingerencji w relikty wyekspono-waç je i zapewniç wygodne wyjÊcie na pi´tra zamkugórnego, powtórzono historycznà form´ spiralnychschodów w konstrukcji stalowej, z wype∏nieniem stop-nic i balustradà z drewna d´bowego. Posadowienienowych schodów wymaga∏o tylko jednego nawiertuw pod∏o˝u, a s∏up zosta∏ wykorzystany jednoczeÊniejako podparcie konstrukcji dachu nad tà cz´Êcià ruin.

Jednym z podstawowych zabiegów w ruinachjest wzmocnienie murów os∏abionych na skutek p´kni´ç, rozwarstwieƒ i wyp∏ukania cz´Êci zaprawy.Zastosowano iniekcje modyfikowanym zaczynemmineralnym. Pozwoli∏y one na utrwalenie tzw. murutarczowego o wysokoÊci kilkunastu metrów, bezingerencji w autentyczne lico muru z zachowanymireliktami tynków. Podobne wzmocnienia iniekcyjnewykonano w Baszcie Baranowskiego. Miejscowostosowane te˝ sà wzmocnienia starych murów siatkàkotew ze stali nierdzewnej.

Zabezpieczenie korony murów na zamku górnymwykonano tradycyjnà metodà z u˝yciem blachy o∏o-wianej. Wymaga∏o to jednak obustronnego powleka-nia blachy lepikiem w celu oddzielenia jej od zapra-wy30 i dokonania nadbudowy z kilku warstw kamieni.Z tych wzgl´dów, w dalszych cz´Êciach zamku, nakoronach murów stosowana jest nowoczesna techno-logia mineralnych, elastycznych szlamów izolacyj-nych. Mogà byç one zak∏adane na nierówne pod∏o˝e,a jednoczeÊnie wystarcza jedna warstwa kamienijako wykoƒczenie, gdy˝ mineralny charakter izolacjizapewnia dobrà przyczepnoÊç zaprawy. Pozwala tona zachowanie bardziej naturalnej, „strz´piastej” liniikorony. W znacznej cz´Êci na wspomnianej warstwiekamieni przewidziano jeszcze glin´ i darniowanie.

W rejonie dziedziƒca zamku górnego zaistnia∏akoniecznoÊç uszczelnienia elastycznà zaprawà mine-ralnà szczelin w skale, przez które woda przenika∏ado sàsiednich pomieszczeƒ. Zastosowane systemyizolacji oraz odprowadzenia wody, pomimo skompli-kowanego uk∏adu mur-ska∏a, okaza∏y si´ skuteczne;jedynie w pomieszczeniu tzw. kuchni na zamku gór-nym natrafiono na miejsce okresowego wycieku wo-dy opadowej, którego do dziÊ nie uda∏o si´ ca∏ko-wicie zatamowaç.

Lico zewn´trzne murów, nara˝one na dzia∏aniewody opadowej, po uzupe∏nieniu ubytków spoinowa-nia jest hydrofobizowane polskimi preparatami z liniiSarsil. W pomieszczeniach zamkni´tych i pod za-daszeniami dà˝y si´ natomiast do ograniczenia uzu-pe∏nieƒ na rzecz wzmacniania autentycznej zaprawyi oczywiÊcie nie stosuje si´ hydrofobizacji. W wielumiejscach jest z kolei konieczne zwalczanie alg.Relikty tynków sà zabezpieczane opaskami z zapra-wy wapiennej i zastrzykami.

Do chwili opracowania artyku∏u (marzec 2005 r.)zakoƒczono prace budowlane na zamku górnym

33. Wn´trze Zieleƒca w trakcie prac zabezpieczajàcych, okna po-∏aciowe zastosowane do oÊwietlenia istotnych elementów strukturyzabytkowej (wn´ki w murze tarczowym). Fot. P. St´pieƒ, 2004 r.33. Interior of Zieleniec in the course of protective work, extensivewindows applied for casting light on essential elements of the his-torical structure (niches in the shield wall). Photo: P. St´pieƒ, 2004.

24

wych na nie funduszy. Obecnie jest to w∏aÊciwie je-dyne êród∏o ich finansowania. Istotne jest tak˝e ko-rzystne oddzia∏ywanie na gospodark´ miejscowoÊci i przemys∏ turystyczny w ca∏ym rejonie. Stymulowanyprzez mo˝liwoÊç zwiedzania zamku ruch turystycznyzwi´ksza obroty lokalnych punktów gastronomicz-nych. Generalnie zamek przyczynia si´ do zwi´ksza-nia atrakcyjnoÊci miejscowoÊci, której mieszkaƒcy –wobec zasadniczego zmniejszenia przez zbiornik wod-ny area∏u rolnego – musieli przestawiç si´ na utrzy-manie z us∏ug, g∏ównie turystycznych. ÂwiadomoÊç,˝e zamek jako atrakcja przyciàga turystów, powodujepozytywne nastawienie spo∏ecznoÊci lokalnej i w∏adzsamorzàdowych do jego konserwacji. Ju˝ w 1994 r.lokalne biura turystyczne, sanatoria i domy wczaso-we z KroÊcienka i Szczawnicy umieÊci∏y zwiedzaniezamku czorsztyƒskiego w programie pobytu. W os-tatnich latach prywatny przedsi´biorca uruchomi∏

regularne rejsy statków pomi´dzy przystaniami przyzamkach w Czorsztynie i Niedzicy. Umo˝liwia toturystom ∏atwe i atrakcyjne zwiedzenie obu zamków,wp∏ywajàc korzystnie na ruch turystyczny w obuobiektach. Zamek czorsztyƒski staje si´ zatem przy-k∏adem pozytywnego sprz´˝enia dzia∏ania konserwa-torskiego i lokalnego przemys∏u turystycznego.

Lokalizacja przystani pod zamkiem zmusi∏a jed-nak do zmiany pierwotnych za∏o˝eƒ funkcjonalnychdla ca∏ego uroczyska. Droga do przystani przebiega-jàca przez PPN musia∏a zostaç udost´pniona nie tylkozwiedzajàcym ruiny, co spowodowa∏o, ˝e kontrola i ochrona ca∏ego terenu sta∏y si´ trudniejsze. B´dzieto wymaga∏o innych rozwiàzaƒ organizacyjnych, a mo˝e tak˝e przestrzennych.

Rozwiàzanie organizacyjne przyj´te w zamkuczorsztyƒskim – zarzàd obiektu sprawowany przezpark narodowy, czyli jednostk´ ochrony przyrody

U˝ytkowanie ruin i wp∏yw na otoczenieDyrekcja PPN zdecydowa∏a si´ na udost´pnie-nie turystom zamku górnego ju˝ w 1994 r., czylijeszcze w trakcie pierwszego etapu prac, zgod-nie ze wspomnianym zaleceniem G∏ównej Ko-misji Konserwatorskiej z 1985 r. Decyzja taokaza∏a si´ trafna z punktu widzenia spo∏ecz-nego i ekonomicznego, choç udost´pnienie tejcz´Êci zamku, przy jednoczesnych badaniach nazamku Êrednim, wymaga∏o wykonania niezgod-nych z uk∏adem historycznym i – obiektywnieoceniajàc – nieestetycznych schodów tymczaso-wych od strony wschodniej (zosta∏y one póêniejrozebrane). W ciàgu kilku miesi´cy 1994 r. za-mek zwiedzi∏o 29 tys. turystów; w 1995 r. –63 tys. W nast´pnych latach ruch turystycznyby∏ równie intensywny, choç wystàpi∏y wahaniawynikajàce z ogólnej koniunktury gospodarczej,warunków atmosferycznych i innych. W 2004 r.liczba zwiedzajàcych si´ga∏a 110 tys. Obecniedost´pna jest wi´ksza cz´Êç przedstawionejwy˝ej, sta∏ej trasy zwiedzania.

Rosnàca liczba turystów potwierdza spo-∏eczne zapotrzebowanie na zwiedzanie obiek-tów zabytkowych, w tym odpowiednio zabez-pieczonych i ciekawych ruin. Rozmowy z tury-stami wskazujà, ˝e paradoksalnie wzrost cenywyjazdów wypoczynkowych zwi´ksza to za-potrzebowanie. JeÊli pobyt jest drogi, to turysta-wczasowicz dà˝y do tego, aby sp´dziç go atrak-cyjnie. Analiza ruchu zwiedzajàcych (du˝ewahania frekwencji dziennej) sugeruje, ˝enajwi´ksze nasilenie (do ok. 1600 osób dzien-nie) wyst´puje wówczas, gdy z uwagi na nie-pogod´ staje si´ niemo˝liwa lub jest utrudnionawycieczka na Trzy Korony31.

Udost´pnienie obiektu zwiedzajàcym ju˝ w trakcie prac pozwoli∏o na uzyskanie dodatko-

34. Pomosty w przyziemiu Baszty Baranowskiego umo˝liwiajàceprzejÊcie na zamek Êredni, a jednoczeÊnie ekspozycj´ reliktów gotyckiegoprzedbramia. Konstrukcja ˝elbetowa z drewnianym pomostem i balu-stradami. W g∏´bi gotycki otwór bramny. Fot. P. St´pieƒ, 2000 r.34. Gangways on the Baranowski Bastion ground floor make it possible to cross to the Middle Castle and feature the Gothic relics of the foregate.Reinforced concrete construction with a wooden gangway and balustrades.In the background: Gothic gate opening. Photo: P. St´pieƒ, 2000.

25

ARCHITEKTURA

35. Mi´dzymurze pomi´dzy reliktamitzw. drugiej bramy i Basztà Baranow-skiego, z prowizorycznym pomostemdla turystów – teren przysz∏ych badaƒarcheologicznych. W g∏´bi elewacje Zie-leƒca i baszty oczekujàce na dokoƒcze-nie prac konserwatorskich. Fot. P. St´-pieƒ, 2004 r.35. Inter-wall area between relics of the so-called second gate and theBaranowski Bastion with a temporarygangway for tourists – area of futurearchaeological investigations. In thebackground: elevations of Zieleniec andthe Bastion awaiting the completion ofconservation. Photo: P. St´pieƒ, 2004.

widoki zabytku, tak wa˝new przypadku Czorsztyna i in-nych ruin warowni. Ustawa o ochronie zabytków i opiecenad zabytkami nie obejmujebowiem „widoku na zabytek”jako przedmiotu ochrony.

Obecny dyrektor Pieniƒ-skiego Parku Narodowego, mgrin˝. Micha∏ Soko∏owski, uznajeochron´ wartoÊci kulturowychza jedno z g∏ównych zadaƒ par-ku. Jak napisa∏ we wst´pie dojednego z przewodników, „ma∏ojest w naszym kraju, a sàdz´, ˝ei w Europie miejsc, gdzie natu-ralne pi´kno splata si´ harmonij-nie z odwiecznà ludzkà aktyw-noÊcià”32. Ruiny zamku czor-sztyƒskiego sà bez wàtpieniaprzyk∏adem takiej harmonii33.

W opinii autora, w dotych-czasowych pracach uda∏o si´utrzymaç przyj´te za∏o˝enia konserwatorskie, czyli zacho-waç w krajobrazie obiekt w for-mie malowniczej ruiny, a jedno-czeÊnie zabezpieczyç i udost´p-niç jego wn´trze w sposób eks-ponujàcy uk∏ad i relikty zamkustaroÊciƒskiego. Potwierdzeniems∏usznoÊci obranego kierunku

i krajobrazu – wydaje si´ optymalne dla zachowaniaobiektu zabytkowego jako trwa∏ej ruiny powiàzanej z krajobrazem. Rozwiàzanie takie jest zgodne zeÊwiatowà tendencjà do integracji ochrony dziedzic-twa kulturowego i przyrodniczego. Jej przejawem sànp. coraz cz´stsze wpisy na List´ Âwiatowego Dzie-dzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO obiek-tów „mieszanych” (mixed property), ∏àczàcych obarodzaje wartoÊci. Trzeba te˝ wziàç pod uwag´, ˝e w obecnym stanie prawnym w Polsce tylko poprzezochron´ przyrodniczo-krajobrazowà mo˝na chroniç

sà wspomniana wysoka frekwencja i pozytywny od-biór obiektu przez zwiedzajàcych. Przyj´ta metodapozwoli∏a na zachowanie substancji zabytkowej nie-mal bez zmian. Zaistnia∏e niewielkie straty to ubytkireliktów tynków ods∏oni´tych w trakcie badaƒ archeo-logicznych na zamku Êrednim, powsta∏e na skutekzbyt póênego przystàpienia do prac konserwatorskichprzy tych reliktach. Pewnej korekty estetycznej i technicznej wymagajà niektóre detale na zamkugórnym, wykonane w pierwszym etapie prac, gdyjeszcze poszukiwano w∏aÊciwych metod i rozwiàzaƒ.

26

Trzeba oczywiÊcie pami´taç, ˝e program zabez-pieczenia nie zosta∏ w pe∏ni zrealizowany nawet dlazamku Êredniego, Baszty Baranowskiego i Zieleƒca.Sprawà pilnà – oprócz detali wykoƒczeniowychumo˝liwiajàcych udost´pnienie baszty wraz z Zie-leƒcem – jest poddanie pe∏nej konserwacji elewacjitych obiektów oraz wàtków murów w dawnej pie-karni. Po zakoƒczeniu prac w wy˝szej cz´Êci zamkunale˝y przystàpiç do badaƒ, uzupe∏nienia dokumen-tacji projektowej i prac realizacyjnych na mi´dzy-murzu i zamku dolnym. Dopiero wówczas zadaniekonserwatorskie dotyczàce zabezpieczenia obiektumo˝na b´dzie uznaç za zakoƒczone, oczywiÊcie za-k∏adajàc prowadzenie bie˝àcej konserwacji. Istotnejest, aby dalsze prace utrzymywa∏y przyj´ty kierunekkonserwacji, przewidujàcy ograniczone rekonstruk-cje dla zabezpieczenia i uczytelnienia obiektu, niewykraczajàc jednak poza niezb´dny zakres uzupe∏-nieƒ ÊciÊle okreÊlony wynikami badaƒ.

Zagro˝eniem dla zabytkowej ruiny sà bowiemzarówno doktryna nieinterwencji, jak i fantazja.Skrajnie poj´ta zasada nieinterwencji w zabytkowàruin´ oznacza zgod´ na jej zag∏ad´ w krótszym lubd∏u˝szym czasie. W polskim klimacie, który charak-teryzuje du˝a liczba cykli zamra˝ania i rozmra˝ania,

okres ten mo˝e byç znaczàco krótki. Z drugiej stronyzagro˝eniem jest tak˝e rekonstrukcja wkraczajàca w sfer´ fantazji, niepoparta ikonografià lub wynikamibadaƒ architektonicznych. Rekonstrukcja taka, przy-wracajàc wartoÊç u˝ytkowà i technicznà obiektu,niszczy jego wartoÊç zabytkowà nieraz w sposóbnieodwracalny. Pomi´dzy tymi skrajnymi postawamijest jednak szerokie pole rozwiàzaƒ profesjonalnych,umo˝liwiajàcych utrwalenie i zachowanie obiektubez utraty wartoÊci zabytkowych.

36. Projekt docelowego zagospodarowaniaterenu zamku czorsztyƒskiego: 1 – bramawejÊciowa; 3, 4, 10 – zachowane muryobwodowe zamku dolnego (Przygródka);8, 9 – nowe ogrodzenia w miejsce nie-zachowanych murów; 5, 7, 11 – trawnikiz ewent. ekspozycjà reliktów zabudowy;6 – Êcie˝ki; 12 – furta; 14, 15, 16 – re-likty murów budynku drugiej bramy; 17 – mi´dzymurze; 18 – stanowisko pszo-naka pieniƒskiego; 19 – relikty pi´cio-bocznej bastei; 20 – trzecia brama; 21 – Baszta Baranowskiego; 22 – Ziele-niec; 23– dziedziniec zamku Êredniego;24 – relikty barokowej klatki schodowej z nowymi schodami spiralnymi; 25 – za-daszenie nad reliktami zabudowy zamkuÊredniego; 26 – tarasy widokowe na zam-ku górnym; 27 – dziedziniec zamku gór-nego. Opr. P. St´pieƒ.36. Project of long-range development ofthe Czorsztyn Castle area: 1 – entrancegate; 3, 4, 10 – preserved circumferentialwalls of the Lower Castle (Przygródek);8, 9 – new fencing in place of non-extantwalls; 5, 7, 11 – lawns with an eventualexposition of relics; 6 – paths; 12 – gate;14, 15, 16 – relics of the walls of theSecond Gate building; 17 – inter-wall area;18 – site of a Pieniny pilewort; 19 – relicsof the five-sided Bastion; 20 – Third Gate;21 – the Baranowski Bastion; 22 – Zieleniec;23 – Middle Castle courtyard; 24 – relicsof a Baroque staircase with new spiralstairs; 25 – roof over relics of the MiddleCastle; 26 – viewing decks in the UpperCastle; 27 – Upper Castle courtyard. Prep.by P. St´pieƒ.

Mgr in˝. arch. Piotr M. St´pieƒ, absolwent Wydzia∏u Architektury Politechniki Krakowskiej, odby∏ studiapodyplomowe w ICCROM (Rzym). Prac´ zawodowà w za-kresie konserwacji zabytków architektury rozpoczà∏w 1976 r. w Kierownictwie Odnowienia Zamku Królew-skiego na Wawelu, nast´pnie pracowa∏ w PKZ-Wawel i PKZ-Kraków, zajmujàc si´ m.in. konserwacjà detalu architektonicznego. Obecnie pe∏ni funkcj´ g∏ównego specjalisty ds. konserwacji architektury w Zamku Kró-lewskim na Wawelu – Paƒstwowych Zbiorach Sztuki w Krakowie. Zawodowo zajmuje si´ równie˝ architekturàwspó∏czesnà (m.in. dom Tadeusza Kantora w Hucisku k. Krakowa, klasztor dominikanek przy ul. Kasztanowejw Krakowie).

27

ARCHITEKTURA37. Otwory okienne II pi´traBaszty Baranowskiego pokonserwacji – cz´Êciowouzupe∏niono oÊcie˝a cegla-ne w celu unikni´cia dalszejdestrukcji. Fot. P. St´pieƒ,2003 r.37. Window openings on theBaranowski Bastion secondfloor after conservation –partially reconstructed brickreveals in order to avoidfurther destruction. Photo:P. St´pieƒ, 2003.

1. C. Deptu∏a, Czorsztyn czyli Wronin. Studium z najstarszychdziejów osadnictwa na pograniczu polsko-w´gierskim w rejoniePienin, Lublin 1992; ten˝e, Nad rekonstrukcjà dziejów regionuczorsztyƒskiego w XIII i XIV wieku, „Pieniny – Przyroda i Cz∏o-wiek”, 1997, nr 5, s. 21-35.

2. S. Ko∏odziejski, Wronin czyli Czorsztyn, „Teki Krakowskie”, II,1995, s. 178-180 i in.

3. T. Trajdos, W∏aÊciciele i dobra Zamku Niedzickiego, (w:) ZamekDunajec w Niedzicy (w druku).

4. Informacja mgr. Adama Szybownicza, prowadzàcego badaniaarcheologiczne w latach 90. XX w.; brak, niestety, dokumentacjitych badaƒ.

5. Zob. m.in. C. Deptu∏a, jw., s. 105.

6. Zob. m.in. S. Michalczuk, Zamek Czorsztyn – pomnik historiiPolski, „Pieniny – Przyroda i Cz∏owiek”, 2003, nr 8, s. 89-105.

7. W. Niewalda, H. Rojkowska, Zamek w Czorsztynie – badaniahistoryczno-architektoniczne, 1996, archiwum PPN oraz Historia i stan dzisiejszy zamku w Czorsztynie, „Pieniny – Przyroda i Cz∏o-wiek”, 2003, nr 8, s. 107-110.

8. Biblioteka PAN w Krakowie, rkps nr O-82, O-94.

9. Zob. m.in. P. St´pieƒ, Architektura zamku Dunajec w Niedzicy – przemiany, badania i konserwacja, (w:) Zamek Dunajec w Niedzicy (w druku).

10. Badania W. Niewaldy.

11. Lata podane w inskrypcjach (1632, 1633, 1635, 1637 i 1640)wraz z zapisem o „baszcie nowo zmurowanej” w inwentarzu z 1629 r. dok∏adnie datujà przebudow´ dokonanà przez Bara-nowskiego.

12. Lustracje królewszczyzn województwa krakowskiego: 1616-1617 r., AGAD, Warszawa, sygn. XVIII 20, mkrf nr 299, s. 129-131; 1629 r., AGAD, Warszawa, sygn. XVIII 22, mkrf nr 301, s. 287-289.

13. Zob. m.in. L. Kubala, Kostka Napierski, epizod z czasów JanaKazimierza, (w:) Szkice historyczne, Lwów 1880.

14. Inskrypcja z datà „1680” odnaleziona zosta∏a w reliktach klatkischodowej na zamku Êrednim i przeniesiona na wtórne pod∏o˝e(transfer); data „17…” widoczna jest na fragmencie tynku za-chowanym na resztkach budynku tzw. drugiej bramy.

15. S. Michalczuk, Zamek Czorsztyn…, jw.; ten˝e, Czorsztyn by∏ i jest, Nowy Targ 2003; ten˝e, Dwór w cieniu zamku. Marceli

Drohojowski dziedzic na Czorsztynie o sobie samym w roku 1901,Nowy Sàcz–Zakopane 1988.

16. Najwa˝niejsze dzie∏a inspirowane przez zamek czorsztyƒskiprzytacza S. Michalczuk, Zamek Czorsztyn…, jw.

17. S. Morawski, Sàdecczyzna, Kraków 1863, s. 96-97.

18. M.in. B. Gustawicz, Wycieczka w Czorsztyƒskie, Warszawa1881.

19. S. Drohojowski, Przewodnik po Pieninach, Kraków 1909.

20. Zob. m.in. S. Smólski, Ochrona przyrody w Pieninach, jej historia i zadania w obliczu nadchodzàcych zmian, (w:) PrzyrodaPienin w obliczu zmian, „Studia Naturae”, ser. B, 30, s. 457-471.

21. Dokumentacja w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Za-bytków i w archiwum zamku w Niedzicy.

22. J. Dobrzaƒski Saba, Ku poczàtkom zamków w Karpatach polskich, „Acta Archaeologica Carpathica”, t. XI, 1969; A. ˚aki,Czorsztyn i Niedzica – dwa Êredniowieczne zamki graniczne w Êwietle wst´pnych badaƒ archeologicznych, „Acta Archaeolo-gica Carpathica”, t. VIII, 1966, s. 245-250.

23. Zarzàdzenie Ministra LeÊnictwa i Przemys∏u Drzewnego z dn.5.01.1970 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody, MonitorPolski Nr 2 z 1970 r., poz. 20.

24. Zob. m.in. S. Michalczuk, Zapora wodna na Dunajcu – 40 latbudowy (stanowisko w∏adz konserwatorskich i stosunek Êrodo-wiska historyków sztuki), „Ochrona Zabytków”, 1987, nr 4, s. 259-268.

25. W terminologii anglosaskiej funkcjonuje poj´cie landmark dlazabytku odgrywajàcego rol´ sta∏ego punktu orientacyjnego w zmie-niajàcym si´ otoczeniu.

26. P. St´pieƒ, L. Lakwaj, Dokumentacja êród∏owo-analityczna badaƒ architektonicznych Zamku w Czorsztynie, 1982, archiwumPPN.

27. Projekt zabezpieczenia ruin katedry w Hamar nie by∏ wówczasjeszcze zrealizowany, ale by∏ ju˝ publikowany i dyskutowany nakonferencjach mi´dzynarodowych.

28. OdnoÊnie do aspektów doktrynalnych i technicznych koncepcjizabezpieczenia zamku czorsztyƒskiego zob. S. Karczmarczyk, P. St´pieƒ, Cz´Êciowa rekonstrukcja jako metoda zabezpieczeniazabytkowej ruiny – aspekty techniczne i doktrynalne na przy-k∏adzie zamku w Czorsztynie, (w:) IV Konferencja Naukowo-Techniczna REW-IN˚ ’98, 21-23.05.1998 r., Kraków.

Przypisy

Researchers have acknowledged that the oldestfortress on the site of the present-day castle was

built during the third quarter of the thirteenth centuryand became known as “Wronin”. The castle named“Czorsztyn”, expanded and redesigned upon numer-ous occasions starting with the fourteenth century,played the part of a custom house, the seat of theoffice of a starosta not associated with the castle-town, and a royal residence located next to an impor-tant route to Hungary. In 1629-1643 starosta JanBaranowski, the count of Jastrz´biec, basicallyredesigned the object. The downfall of the castlebegan with its devastation in 1734-1735, and finalcollapse was caused by a fire which broke out in1790. From that time on, the castle remained a ruin.This was the state in which it was discovered by nine-teenth-century tourists and artists, becoming part ofthe Polish Romantic tradition.

Attempts at preserving the ruins were madealready during the nineteenth century and the firsthalf of the twentieth century by the owners of the cas-tle, members of the Drohojowski family. A naturalreserve was created in 1921 after rare (endemic)species of plants were found amidst the ruins. Duringthe 1950s limited preservation work was conductedafter the monument was taken over by the StateTreasury. Changes in the surrounding environmentcaused by the construction of an artificial water reser-voir made it necessary to embark upon wider conser-vation undertakings, realised since 1992 by the pres-ent-day administrator of the monument, i. e. thePieniƒski National Park, according to projects byPiotr M. St´pieƒ, an architect, and Dr. Stanis∏awKarczmarczyk, an engineer.

The basic conservation premise accepted by allthe variants and stages of the project is to preserve the

characteristic silhouette of the ruins of CzorsztynCastle in view of its above mentioned role played inRomantic tradition and connections with the protect-ed landscape of the Pieniny Mts. The process ofsecuring relics uncovered in the course of researchand opening the ruins to visitors calls for the intro-duction of roofs, stairs and gangplanks within theobject. From the viewpoint of construction, the basicmethod of protection proved to be the recreation ofselected elements of the historical ceilings, arches,etc., supplemented by means of injections and roofbolting in the case of threatened fragments of thewalls. The author lists the reasons and consequencesof resorting to this particular method.

Heretofore efforts have managed to maintain theaccepted conservation premises. The correctness ofthe selected conservation trend is confirmed by thelarge numbers of visitors and their approval for theobject.

By using the example of Czorsztyn, the authoranalysed the conservation of historical ruins, claim-ing that the threats posed to historical ruins includethe doctrine of non-intervention and unhampered fan-tasy. As a rule, a radically conceived principle of non-intervention signifies consent to the annihilation ofthe historical ruin in the near future. A similar threatis posed by reconstruction which enters into thedomain of fantasy, unsupported by iconography orthe outcome of architectural research. By restoringthe utilitarian and technical value of the given object,such reconstruction destroys its historical merits,sometimes irreversibly. A wide field of professionalsolutions located between those two radical attitudes,makes it possible to preserve an object without losingany of its historical qualities.

29. Architektura – mgr in˝. arch. Piotr M. St´pieƒ, konstrukcja – dr in˝. Stanis∏aw Karczmarczyk, instalacje elektryczne – mgr in˝. Andrzej Niewalda, instalacje sanitarne – mgr in˝. Mieczys∏awMajcher.

30. Reakcja o∏owiu z wapnem i cementem powoduje korozj´ blachyi nieszczelnoÊç izolacji.

31. Zob. m.in. P. St´pieƒ, Prace konserwatorskie w zamkach w Czorsztynie i Niedzicy w aspekcie rozwoju gospodarczegoregionu, (w:) Zabytki architektury i urbanistyki ziemi krakowskiej

i ich rola we wspó∏czesnym rozwoju regionu, Wydzia∏ Architek-tury Politechniki Krakowskiej, Kraków 1996.

32. Pieniƒski Park Narodowy, Warszawa 2000.

33. Warto wspomnieç, ˝e na terenie PPN znajdujà si´ równie˝ dwainne za∏o˝enia obronne: ruiny zamku Pieniny (zwanego te˝zamkiem Êw. Kingi) na Górze Zamkowej w masywie Trzech Koroni wst´pnie tylko rozpoznane za∏o˝enie na górze Zamczysko w Sromowcach Wy˝nych. W obszarze otuliny PPN znajduje si´zamek Dunajec w Niedzicy.

28

CZORSZTYN CASTLEHISTORICAL RUIN IN A NATIONAL PARK