10.ARHITEKTURA MILUTINOVOG DOBATo je period započet graditeljskim djelima kralja Milutina u posljednjoj deceniji XIII vijeka i poznat

je pod Mijeovim nazivom srpsko-vizantijska škola.Podrazumijeva usvajanje bitnih svojstava vizantijske arhitekture u koncepciji prostora,strukturi,oblicima i načinu zidanja.U toku XIV vijeka,naročito u južnim srpskim oblastima razvila se izuzetna graditeljska djelatnost,koju su izvodili dobri majstori iz vodećih vizantijskih graditeljskih središta.Arhitekturu iz vremena kralja Milutina obilježilo je oslanjanje na prestoničke uzore,a to se odnosi i na ključna djela u arhitekturi Soluna.Naročito važan uzor bili su spomenici sv.Katarina i sv.Apostoli u Solunu.Značajni izvori nalaze se i u Epiru.Posebno će keramički ukras,porijeklom iz arhitekture Epira,biti važna komponenta spomenika Milutinovog doba.U posljednjoj deceniji XIII vijeka Srbija se odlučno okreće Vizantiji.Uporedo sa vojničkim prodiranjem ka jugu i osvajanjem vizantijskih teritorija,kralj Milutin i njegovo okruženje traže u obnovljenom vizantijskom svijetu osnovne izvore ukupnog stvaralačkog rada.U srpsku srednjovijekovnu arhitekturu uvodi se novi stil,čiji predstavnik je crkva Bogorodice Ljeviške u Prizrenu.

Nova škola stvara građevine kvadratne ili pravougaone osnove.Kube obično nose 4 slobodna stupca,sa 4 razapeta svoda između njih i zidova.Svodovi ispod kubeta obrazuju krst u krovu.Ugaoni prostori između krakova krsta presvode se malim nižim svodovima,čiji su krovovi takođe niži.Iznad njih se diže katkad još po jedno kube,te ih crkva može imati pet.Materijal od koga se gradi je tesani bigar,pješčar i trahit,čiji se redovi smjenjuju sa redovima opeke,a ponekad su kubeta zidana samo od opeke.Spoljne površine se oživljavaju keramoplastičnom ornamentikom,koja se izrađuje od specijalnih lončića napravljenih od pečene gline.Tako izrađene crkve imale su vrlo živopisne polihromne fasade.Nov tip petokupolnih crkava karakteriše dvokupolna priprata na zapadnom kraju,par kupolnih bočnih kapela na istočnom kraju povezanih sa dva ophodna broda.Svi ovi elementi zajedno obuhvataju jezgro građevine koje zadržava tradicionalni oblik upisanog krsta sa kupolom.Ovakva sinteza elemenata koja se odigrala približno u periodu od 1290-1310. predstavlja specifično kasnovizantijski fenomen.Krajnji proizvod ove sinteze je petokupolna crkva čiji je Gračanica najsavršeniji primjer.

Broj spomenika podignutih u novom stilu naglo je rastao i za nepuna pola vijeka prevazišao broj sagrađenih u Raškoj tokom čitavog stoljeća prije toga.Novi stil je primio vrlo malo od raške škole:svodnu konstrukciju,kube i kubično postolje,ali je zato ovaj stil predao vrlo mnogo stilu koji ga je naslijedio,tzv.moravskoj školi.Mjesto koje Bogorodica Ljeviška zauzima u čitavom ovom razvoju arhitekture predstavlja prelomnu tačku između raške stilsk škole i obe škole nastale poslije nje.Na crkvi Bogorodice Ljeviške prvi put u Srbiji oformljen je oblik građevine koji će dominirati još čitavo stoljeće,a u dekorativnoj plastici primijenjeni su takođe prvi put elementi i metodi,koji će se dalje razvijati i biti bogato iskorušteni u moravskoj školi.

Prvi ozbiljan ktitorski poduhvat kralja Milutina,vjerovatno uz ugledanje na Nemanju i Savu,bila je velika obnova manastira Hilandara,koja je podrazumijevala novi katolikon,trpezariju,povišeni pirg sv.Save,vjerovatno i manastirske prostorije za stanovanje,grobljansku crkvu i još dva pirga,za šta su angažovani najbolji arhitekti i majstori.

Manastiski katolikon je prva u nizu građevina koje je kralj Milutin podiga.Datuje u 1293.godinu,kako to govori jedan pozniji prepis starijeg natpisa na crkvi.Vjerovatno je graditelj hrama bio Georgije Marmara iz Soluna.Zahtjev u pogledu plana crkve očevidno je bio zasnovan na liturgijskim običajima sv.Gore.Katolikon je razvijen trikonhos sa velikom pripratom.Nad četiri stuba pravougaono razmještena dizalo se u sredini kube,dok su poluobličasti veliki svodovi,unakrsno postavljeni,natkrivali glavni prostor.Glavno kube je dvanaestostrano,a njegova kalota je iznutra kriškasto riješena.Bočni prostori su dobili različite oblike manjih svodova.Tri konhe imaju polukalote,proskomidija i đakonikon rebraste svodove,a dva zapadna ugla zasvedena su plitkim slijepim kalotama.

Priprata je pomoću dva slobodna stuba podijeljena na 6 traveja.Tri traveja su krstasto zasvedena,srednji travej u istočnom dijelu ima plitku slijepu kalotu,a dva bočna traveja na zapadnoj strani nadvišavaju osmostrana mala kubeta sa kriškastim kalotama.Južno kube nad pripratom po kaloti je slično glavnoj kupoli,a sjeverno kube ima manji broj kriškastih režnjeva jer su oni ojačani rebrima.

1

Sa spoljašnje strane crkva je izidana naizmjeničnim redovima tesanika i opeke.Redovi kamena su mjestimice ispresijecani vrtikalno postavljenim opekama,zbog čega se dobija utisak ćelijasto građenja.Horizontalna podjela fasada naglašena je ne samo razmiještanjem otvora u dva niza nego i načinom zidanja.Nešto niže od donjeg niza prozora i ispod gornjeg niza,na hramu su izidana dva pojasa od pet redova opeke umjesto jednog (umjesto podjele kordonskim vijencima).Crkva je dobro osvijetljena velikim brojem prozora.Na glavnom kubetu je 12 prozora,na oltarskoj apsidi 5 jednodijelnih i jedna trifora,na proskomidiji i đakonikonu po jedan jednodijelni,na istočnom traveju dvije bifore,na pjevnicama po tri u gornjoj zoni i po jedna velika ulazna trifora,u zapadnim travejima po jedan jednostavan prozor.Zidovi priprate bili su čak i više otvoreni.Po 8 prozora je na malim kubetima,4 velike bifore nalaze se u donjoj zoni i 5 trifora u gornjoj zoni.Ako se dodaju još dvoja mala vrata kroz koja se iz priprate ulazi u hram,onda hilandarski katolikon ima osmora vrata.Svi prozori su lučno završeni,osim bočnih prozora na triforama u gornjem pojasu,gdje se pojavljuju luci u obliku ¼ kruga.Kameni stubovi i stubići na biforama i triforama imaju kapitele često ukrašene reljefima.Graditelji su iskoristili znatan dio kapitela sa starog Nemanjinog hrama.Složeni ukras od prepletenih traka,razlistanih na slobodnim krajevima,gusto prekriva površine.Glavni portal je posebno ukrašen sa dvjema konzolama sa lavljim glavama,koje uokviruju donju gredu,a u njenoj sredini je još jedna konzola sa isklesanom glavom mladog čovjeka,najvjerovatnije anđela.

Vajani ukras hilandarske crkve nije stilski jedinstven.Posebna skupina majstora-mramornika posvetila se izradi skupocjenog crkvenog poda.Dragocjeniji je onaj u naosu,napravljen od raznobojnih uglačanih ploča.Samo još tri crkve u sv.Gori-Lavra,Vatoped i Iviron-imaju ovako bogate i sasvim slično urađene podove.Dvojica majstora iz skupine što su radili u Hilandaru poznati su po imenu-Mihailo i Varnava,Natpis sa imenima urezali su u nadvratnik i uokvirili ga takođe mozaikom.

Planom i prostornim rješenjem hilandarski katolikon se ne razlikuje od arhitekture starijih svetogorskih crkava.Razvijeni upisani krst sa trikonhosom preovlađujući je oblik njihovih osnova,kao što je i jedna kupola nad naosom njihova prevashodna odlika.Dva kubeta nad pripratom imaju i neke crkve starije i mlađe od Hilandara.Kod starijih su kubeta nad spratnom prostorijom priprate (Vetoped,Iviron).Kod mlađih je kao na Hilandaru.Po tom rješenju Hilandar stoji na čelu svih crkava u sv.Gori.Kubeta nad pripratom izgrađena su u isto vrijeme kad i na nekim hramovima u Carigradu (Hora,Kilise-džamija).Iz Carigrada potiču i neke pojedinosti:slikovit način zidanja,friz sa šiljatim arkadicama ispod krovnog vijenca,obrada kamenih okvira portala i prozora.Te novine prihvatila je u to vrijeme i solunska arhitektura.Graditelji,klesari i mramornici prenijeli su ih iz jednog od ta dva vizantijska grada u Hilandar.Tako je hilandarski katolikon zdanje u kome su se slila shvatanja iz dva izvora:svetogorskog predanja i neimarske vještine iz doba ranih Paleologa.

Hilandarska trpezarija je podignuta 1293,u isto vrijeme kada je ponovo izgrađen glavni hram.Podignuta je na mjestu ranije trpezarije Simeona Nemanje i sv.Save i za nju je takođe zaslužan kralj Milutin.To je velika jednobrodna dvorana,koja je prvobitno imala dvoslivni pokrivač.Postavljena je ispred zapadne fasade crkve u pravcu sjever-jug.Njen zapadni zid je u isto vrijeme dio odbrambenog bedema manastira.Razuđen je kamenim pilastrima,koji su u gornjem dijelu povezani lukovima od opeke.Istočni zid,okrenut prema manastirskom dvorištu,činio je glavnu fasadu.Sjeverni zid ima iznutra polukružnu,a spolja trostranu apsidu.Na južnom zidu je manja apsida,utopljena u debljinu zida,a iznad je veliki trodijelni prozor.U XVII vijeku je dobila drvenu tavanicu,a krajem XIX vijeka iz nje su uklonjeni mermerni stolovi i zidana sjedišta.

Izm vremena kralja Milutina je i treća važna kultna građevina u Hilandaru-grobljanaska crkva,sada posvećena Blagovještenju,a nekada apostolima Petru i Pavlu.Nalazi se oko 100 m ispred glavnog ulaza u manastir.I ona je doživkela izmjene u XVIII i XIX vijeku,a njenu starost moguće je odrediti jedino na osnovu osobina tipa,načina građenja i stila sačuvanih fresaka,što je vezuje za doba obnove Hilandara pod kraljem Milutinom.Podijeljena je na dva sprata,u donjem dijelu je kripta ili kosturnica,a u gornjem hram.U gornjem dijelu građevine je jednobrodna crkva sa trodijelnim oltarskim prostorom i pripratom.U oltaru je polukružna apsida,spolja trostrana,au proskomidiji i đakonikonu po jedna polukružna niša,spolja nevidljiva.Naos i priprata bili su pokriveni dvoslivnim krovom,dok su nad oltarom poluobličasti,a nad đakonikonom i proskomidijom krstasti svodovi.Donji dio građevine bio je izidan lomljenim kamenom,a gornji kamenim

2

kvaderima i opekom.Južna strana,okrenuta prema manastiru,bila je posebno istaknuta pomoću 4 stepenasto uvučena prislonjena luka,izvedena u opeci.Ispod lukova su tri polukružno završena prozora i jedna vrata.Priprata je otvorena-na zapadnoj strani je ulaz,a na južnoj velika bifora.Uklonjen je stari drveni trijem,koji je obuhvatao dio južne i cijelu zapadnu stranu crkve.Počivao je na stupcima i pilastrima.Po načinu zidanja grobljanska crkva je vezana za arhitekturu iz vremena Paleologa.

Posebnu pažnju kralj Milutin je posvetio utvrđenjima.Dograđen je pirg sv.Save,glavna odbrambena kula manastira.Nad Savinim pirgom,koji je bio izgrađen od lomljenog kamena,postoji dio izidan pritesanim kamenom i opekom.Na tom dijelu su izvedene velike kozole ne kojima počivaju stupci ili pilastri povezani lukovima.Vjerovatno je tada bila izgrađena i prva kapela na vrhu pirga.Između 1300.-1302. podignut je veliki pirg Hrusija.To je zasebno utvrđenje na jednoj stijeni na obali,sa vidokom kulom na čijem je vrhu,dok nije srušen,bila kapela posvećena sv.Spasu.Oko kule prostire se malo dvorište opkoljeno visokim zidinama.U dvorištu je Stefan Dečanski u 3.deceniji XIV vijeka sagradio hram sa trodijelnim oltarskim prostorom,jednom kupolom i pripratom sa poprečnim svodom.Posvetio ga je sv.Vasiliju,zbog čega se od tada pirg Hrusija nazivao i sv.Vasilije.Otprilike u isto vrijeme sa Hrusijom kralj je podigao još jedan pirg na putu za manstir,želeći da pristup manastiru sa mora bude bezbjedniji.I on je imao visoku četvrtastu kulu i utvrđeno malo dvorište.Pirg kod kelije sv.Save Osvećenog u Kareji se nije očuvao.SPOLJAŠNJA PRIPRATA KNEZA LAZARA!!!

Crkva sv.Nikite u Skopskoj Crnoj Gori sagrađena je 1307.godine.Svoje izvore ima u prestoničkoj i grčkoj provincijskoj arhitekturi.Ima osnovu upisanog krsta i kupolu na sredini.Četiri stupca kvadratnog presjeka nose kupolu,koja je postavljena na poluobličaste svodove.Polukružna apsida nastavlja se neposredno na istočni krak krsta,a za proskomidiju i đakonikon izgrađene su samo niše u istom tom zidu,tako da je istočni od tri traveja crkve bio određen za oltarski prostor.Moguće je da je uz zapadnu stranu sv.Nikite naknadno podignuta priprata.Ima trodijelne ukrasne arkade na zapadnoj i bočnim fasadama.Na bočnim fasadama arkade su po dubini razvijene u tri stepena,a spolja petostrana apsida i osnovnim oblikom i arkadama na stranama bliska je solunskim rješenjima.Imala je jedan paraklis koji je srušen.Zidana je kamenom i opekom.Predstavlja raskid sa ranijim tradicijama raškog graditeljstva.

Među sačuvanim Milutinovim građevinama posebno mjesto zauzimaju tri petokupolne crkve:Bogorodica Ljeviška u Prizrenu,sv.Đorđe u Starom Nagoričinu i Graćanica na Kosovu.U tri cjeline koncepcija petokupolne crkve ostvarena je na različite načine.

Bogorodica Ljeviška u Prizrenu stoji ispred svih Milutinovih zadužbina podignutih u Srbiji.Na njoj se pojavljuje nova arhitektura u svom zrelom i razvijenom obliku bez prethodnika u srednjevijekovnoj Srbiji na kojima bi se moglo analizirati potpuno razvijanje ovog stila.Na njoj je prvi put primjenjen sistem petokupolnih crkava u srednjovijekovnoj Srbiji.Vjerovatno da bi afirmisao što više svoju vlast na nekadašnjem vizantijskom području,Milutin podiže jednu od prvih i najvećih zadužbina,na kojoj se odmah manifestuju njegove političke i rodbinske veze sa Vizantijom.Bogorodica Ljeviška je vjerovatno postojala i prije nego što je došla pod srpsku vlast,a iz natpisa koji se nalazi na istočnoj strani crkve saznajemo da je crkvu obnovio kralja Milutin.Crkvu su zidali i popisali protomajstori Nikola i Astrapa.Na crkvi postoje tri glavna dijela,koji obrazuju opštu kompoziciju.To su:središnji dio-crkva upisanog krsta sa pet kupola;dva bočna broda koji obuhvataju središnji dio sa sjeverne i južne strane i izgledaju kao da su prislonjeni uz njega;eksonarteks sa spratom i velikim zvonikom,koji se diže iznad sredine eksonarteksa.Eksonarteks je na zapadnoj strani i čitavom svojom dužinom obuhvata prostor ispred središnjeg dijela crkve i oba bočna broda.U istoriji ove crkve mogu se uočiti tri glavna perioda,od kojih se prva dva međusobno mnogo ne razlikuju,a u trećem je njen izgled potpuno izmijenjen.

Osnova ima oblik pravougaonika,a unutrašnji prostor je sa 4 reda stubaca podijeljen na 5 brodova,prema kojima se na zapadnoj strani nalaze narteks i eksonarteks.Na istočnoj strani srednji brod se završava apsidom,a oba krajnja bočna broda proskomidijom i đakonikonom.Narteks nije potpuno odvojen od naosa već je samo naglašen zatvaranjem nekadašnjih prolaza bazilike u zidu između naosa i narteksa.

Upisani krst u osnovi izražen je pomoću 4 svoda u čijem se presjeku nalazi centralno kube.Kupola je iznutra kružna,a spolja osmostrana.Kupola počiva na svodovima koji obrazuju krst i na pandantifima.Ima tambur kare.Svodovi upisanog krsta su poluobličasti.Iznad oltarskog prostora,a između konhe apside i

3

istočnog nižeg poluobličastog svoda prostor je pokriven jednom kalotom.Na istočni i zapadni svod nastavljaju se još dva,nešto niža,poluobličasta svoda.Istočni dio od centralnog kubeta do apside je duži od zapadnog te je kube prema tom centralnom dijelu pomjereno ka zapadnoj strani.

Iako su sjeverni i južni svod koji obrazuju krst iznutra poluobličasti,zabatni zidovi, koji se prema njima obrazuju,izraženi su spolja prelomljenim lucima.Na njima se sa svake strane nalazi po jedna trifora.Međuprostori između krakova krsta presvedeni su takođe malim poluobličastim svodovima,iznad kojih se na krajevima dižu 4 male kupole.Istočni međuprostori su duži od zapadnih i zato su dva mala kubeta bliža centralnom.Mala kubeta počivaju dijelom na zidovima,a dijelom na prislonjenim lucima.Ti donji dijelovi kubeta izraženi su spolja malom kvadratnom masom na kojoj počiva kube.Oba istočna kubeta imaju u tom dijelu po dva prozorčeta sa sjeverne i južne strane.Male kupole su kao i velika iznutra kružne,a spolja osmostrane.Strane su im odozgo lučno završene te im je linija vijenca talasasta.Istočna kubeta imaju po tri,a zapadna po četiri prozora.

Uzani bočni brodovi se na istočnoj strani završavaju dvjema polukružnim prozorskim nišama.Spoljni bočni brodovi su dosta niži od centralnog dijela i prostiru se sve do eksonarteksa.Oni su različito presvedeni-četvrtobličastim svodom osim posljednjeg traveja u visini narteksa koji je presveden krstastim i južni sa 6 krstastih svodova.Ovi svodovi se oslanjaju sa jedne strane na spoljne podužne zidove,a sa druge na pilastre,koji su prizidani uz stupce bazilike i na razapete luke između pilastara.Sa svake strane brodova nalazi se po 6 prozora-2 trifore,1 bifora i tri jednostavna prozora.Sa spoljne strane bočni brodovi su imali slijepe arkade.

Apsida,proskomidija i đakonikon su zasvedeni konhama.Apsida spolja ima složen sedmostran oblik,a proskomidija i đakonikon su trostrani.Na apsidi se nalazi još jedna trifora,a na proskomidiji i đakonikonu po jedna bifora.Druge strane oživljene su nišama.

Narteks presvode tri poluobličasta svoda,od kojih je središnji najviši,a oslanja se na oba svoda sa strane.Eksonarteks je u prizemlju podijeljen na tri dijela pomoću dva luka,koji nose pregradne zidove sprata.Oba dijela su sa strane presvedena sa po dva krstasta svoda,dok srednje polje presvodi samo jedan. Prizemlje ima tri velika,lučno zasvedena ulaza.Svaki prolaz odgovara po jednom brodu koji je imala bazilika.Sprat eksonarteksa ima tri odjeljenja:dvije kapele i jedno srednje odjeljenje iznad koga se diže zvonik.Obe kapele su zasvedene poluobličastim svodovima,koji su ojačani po jednim lukom na sredini i sa po dva prislonjena luka na zabatnim stranama.U kapele se ulazilo iz srednjeg odjeljenja i bile su osvijetljene sa po dva prozora.Srednje odjeljenje ispod zvonika je približno kvadratnog oblika,a na zapadnoj strani nalazila se velika bifora.Zvonik je zasnovan na kvadratnom srednjem dijelu sprata.Otvoren je sa svih strana.Njega obrazuju 4 snažna stupca,skoro kvadratnog presjeka.U srednjem dijelu zvonika,između stubaca,su po dva lučno zasvedena otvora,koji obrazuju neku vrstu bifora na svakoj strani.Iznad njih je zvonik,potpuno otvoren između stubaca na sve 4 strane.Ovi otvori su lučno zasvedeni.Zvonik je pokriven poluloptom koja počiva na pandantifima i lucima iznad velikih gornjih otvora.Spolja je polulopta maskirana niskim okruglim tamburom,a pandantifi su naglašeni malim rogljevima koji obrazuju kockasto postolje.

Za građenje su korišteni kamen i opeka.Kao materijal upotrijebljeni su i fragmenti sa porušenih starijih spomenika,ali u vrlo maloj količini.Red tesanika smjenjuje red opeke.Za spoljnu dekoraciju upotrijebljene su 4 vrste keramičkih elemenata od gline,koja je zatim pečena.

Crkva sv.Đorđa u Starom Nagoričinu je podignuta na ostacima starije građevine 1312/13. godine i predstavlja zanimljiv spoj dva hronološki i umjetnički različita graditeljska shvatanja,koji je mnogo uspješnije ostvaren u konstruktivnom nego u estetskom smislu.Zbog temeljite obnove u Milutinovo vrijeme teško je danas zamisliti prvobitan izgled crkve.Di okoji je protomajstor iskoristio da na njemu nadogradi svoju građevinu,ima oblik lako zakošenog pravougaonika,koji spolja na bočnim stranama ima po četiri jaka pilastra,a na istočnoj strani veliku,spolja i iznutra polukružnu apsidu.Glavni ulaz nalazi se na zapadnoj,a drugi manji na južnoj strani.

Arhitekta kralja Milutina učinio je nekoliko veoma važnih izmjena da bi došao do petokupolnog rješenja crkve.Te promjene zahvatile su u velikoj mjeri unutrašnjost prvobitnog zdanja,a manje zidove.Gornji dijelovi crkve bili su porušeni,pa su iznova sagrađeni svodovi,luci i kupole.Od stare građevine zadržani su

4

obimni zidovi,na koje se oslanjaju gornje konstrukcije iz 1312/13.godine.Zapažuju se novi materijali i način zidanja karakterističan za novu fazu građenja:manji kameni blokovi od trahita,krečnjaka i sige kao i opeke,sa debelim spojnicama maltera.Obim i oblik starije građevine neposredno su uticali na osnovu nove crkve.Zbog postojanja starijeg omotača,možda i nekih nosača u unutrašnjosti,crkva ima dvije "osnove"-u nivou vrata i nivou gornjih prozora.

U osnovi je blago deformisani pravougaonik,koji na istoku ima oltarski prostor,sa polukružnom apsidom,protezisom i đakonikonom,u sredini je naos,a u zapadnom dijelu priprata.Duž južne bočne strane (vjerovatno i sjeverne) nalazio se otovreni portik.U poznije vrijeme na zapadnoj strani crkve dodat je eksonarteks,sada najvećim dijelom srušen.Oltarski prostor je uzdužnim zidovima podijeljen na tri dijela.Centralni dio oltara ima istu širinu kao prostor pod glavnom kupolom,a pokriven je poluobličastim svodom.Od naosa je odijeljen kamenom ikonostasnom pregradom.Na središnji prostor oltara nadovezuje se apsida,koja se u odnosu na njegovu širinu neznatno sužava.Apsida je polukružna iznutra i spolja do visine sačuvane starije građevine (oko 5 m),a u novoj fazi gradnje dobila je petostrani izgled.Ispred apside je luk,koji je kao višak prostora nastao dograđivanjem petostrane apside u Milutinovo doba.Sa obe strane centralnog dijela oltara nalaze se dva odjeljenja pravougaonog oblika,koja su imala funkciju protezisa i đakonikona,a možda istovremeno i zasebnih paraklisa.Proskomidija je ograđena punim zidovima sa sjeverne i istočne strane,a sa središnjim dijelom olatara komunicira širokim lučnim otvorom,a prema naosu otvorena je čitavom svojom širinom.Istočni zid protezisa je bez apside,što je posljedica korišćenja zida starije građevine.Širok prolaz između protezisa i središnjeg oltarskog prostora ostvaren je lučnom konstrukcijom.Đakonikon je sa svih strana zatvoren punim zidovima,a u njega se ulazi samo iz središnjeg dijela oltarskog prostora.Na istočnom zidu đakonikona nema apside.Pojava kupole nad ovim bočnim oltarskim prostorima osobena je za arhitekturu kasnog XIII i ranog XIV vijeka.

Naos je za jedan stepenik niži od oltara i zbog naglašene otvorenosti prema oltaru i širokog tročlanog otvora prema priprati nije dovoljno definisan u arhitektonskom smislu.Prema priprati je otvoren lučnim otvorima,od kojih je srednji veći od dva bočna.U osnovi naosa ističe se potkuplno jezgro.Nosače kupole čini par kvadratnih stubaca na istočnoj strani i dvije lezene uz zapadni zid,što znači da je kupola pomjerena iz centra naosa i sasvim približena zapadnom zidu.Tambur kupole počiva na kockastom postolju unutar koga su pandantifi.Naos je zamišljen i izveden na način uobičajen za crkve upisanog krsta:krstoobrazno jezgro građevine upisano je u pravougaonik,dva kraka krsta ukrštaju se pod pravim uglom,tačke njihovog ukrštanja na istočnoj strani čine slobodni stupci,a između istočnog kraka i bočnih zidova crkve pojavljuju se ugaoni traveji.Centralni travej pokriven je kupolom,južni,sjeverni i istočni poluobličastim svodom jednake širine i visine,dok su ugaoni traveji ,uz onaj na istočnoj strani,sa krstastim svodom.Zapadni dio naosa je gotovo sasvim eliminisan i sveden je na debljinu lezena.Zbog toga je kupola pomjerena iz geometrijskog centra naosa i sasvim približena zapadnom zidu.Trodijelno otvaranje naosa prema priprati i potpuno slobodna komunikacija sa proskomidijom,svjedoči da je graditelj Nagoričina bio upoznat sa savremenim solunskim rješenjima petokupolne crkve sa ophodnim brodovima.Nagovještaj uvođenja bočnih ophodnih brodova u naosu pojačan je u priprati.

Priprata na zapadnoj strani ima pravougaoni oblik i istu širinu kao i naos,ali je znatno kraća.Na zapadnom zidu je glavni ulaz u crkvu,koji ima pravougaoni otvor i polukružnu lunetu i sa unutrašnje i sa spoljne strane.Priprata je po osi građevine izdijeljena na tri dijela zidovima u višim zonama.Središnji odgovara širini potkupolnog traveja iz naosa,a bočni,sa po jednom malom kupolom u zapadnim uglovima,dužinama bočnih krakova krsta iz naosa.U jugozapadnom uglu nalazi se ostatak kamenog stepeništa,koje je maskirano pravougaonim ispustom u zidu.Na slici modela u rukama kralja Milutina zabilježen je bočni dodatak uz južnu fasadu,koji je imao oblika otvorenog trijema i prostorao se čitavom dužinom južne fasade.Arkada od tri luka otvarala ga je prema spolja.Vjerovatno je bio uzak i pokriven lakom jednovodnom nadstrešnicom.Nije imao funkciju ophodnog broda,jer je bio uzan,osim jednog malog ulaza bio je odvojen od naosa i priprate,crkvu nije opasivao i sa zapadne strane,a u svom istočnom dijelu nije imao nikakav paraklis.Najbliže paralele su mu na području Arte i Soluna (Sv.Teodori u Arti,Kato Panagija),kao i Bogorodica Ljeviška.Središnji dio priprate pokriven je jedinstvenim poluobličastim svodom,nešto nižim od svodova naosa,dok su bočna odjeljenja pokrivena krstastim svodovima u istočnom,poluobliučastim u

5

središnjem i malim kupolama u zapadnom dijelu.Ovakva uzdužna trodijelna podjela priprate rijetka je u vizantijskoj arhitekturi ranog XIV vijeka.Pravu analogiju ima u Hilandaru,a važno je i epirsko graditeljsko iskustvo.

Na sjevernoj i južnoj strani naosa puni zidovi su probijeni triforama,a ugaoni traveji su osvijetljeni sa po jednim jednodijelnim i uskim prozorom.U nižim dijelovima zidova,koji pripadaju starijoj građevini nalazi se po jedan pravougaoni prozor.Na južnom zidu je i bočni ulaz,koji je povezivao naos sa otvorenim trijemom na južnoj strani crkve.Na apsidi postoji samo jedan uzak prozor,nedovoljan za osvjetljavanje oltarskog prostora,pa se njegovo dobro osvjetljenje postiže velikim otvorima prema naosu i protezisu.

Dva perioda gradnje,dva stila i dva shvatanja ogledaju se sasvim jasno na fasadama i u gornjoj konstrukciji crkve.Spoljašnjem izgledu crkve (upisani krst,kraćih poprečnih i veoma izduženih podužnih krakova,na njihovom presjeku je kupola,a između njih još četiri manje kupole) ne odgovara unutrašnja podjela prostora.Uticajem zatečene građevina objašnjava se razlika između bočnih i zapadne fasade,jer su njihove dimenzije veoma različite.Na bočnim stranama dominiraju zabati poprečnih krakova krsta,sa dvostrukim polukružnim arhivoltama,od kojih je uža unutrašnja malo uvučena i u cjelini izvedena u kamenu,a druga samo od opeke i sa spoljne strane opervažena redom keramičkih krstića.Arhivolte počivaju na impostima,ispod imposta su pilastri koji se ne spuštaju do zemlje,već se na visini oko 6m od tla zaustavljaju na kamenim konzolama .Pilastri su se nastavljali i iznad imposta i dosezali do krovnog vijenca.U polju oivičenom presječenim pilastrima i arhivoltom iznad njih nalazila se po jedna trifora.Lijevo i desno od pilastara na bočnim stranama,znatno niže od zabata krsta,nalaze se ravno završeni zidovi.Za visinu krovnog vijenca oni su viši od linije krova,a svojim položajem i širinom tačno odgovaraju travejima sa krstastim svodovima u crkvi.

Zapadna fasada je posebno pažljivo i dekorativno obrađena.Tek je u gornjem dijelu fasada oblikovana kao tročlana kompozicija,što dosta vjerno odslikava tročlanu podjelu priprate.Podužni središnji svod nad pripratom završava se na zapadnoj strani izbačenom dvostepenom arhivoltom.U sredini središnjeg zabata nalazi se bifora,koja je po materijalu i izgledu potpuno različita od drugih prozora u Nagoričinu.Lijevo i desno od središnjeg nalaze se na ovoj zapadnoj fasadi još dva manja zabata,čvrsto priljubljena uz njega.Svojom širinom nagovještavaju bočne traveje priprate,a izgledom u kome su naglašeni lučni krovni vijenci neposredno uznad arhivolti,sugeriše se postolje malih kupola.

Oblikovanje istočnog dijela crkve.kao spoj starijeg zdanja i dogradnje nije najsrećnije izvedeno,jer su koncepcije u velikoj mjeri bile različite.Velika polukružna apsida je u gornjem dijelu izvedena petostrano.Njene stranice imaju izgled plitkih dvostepenih niša od opeke i sa lučnim završetkom.Podjela fasade je takođe tročlana.Središnji viši dio čini trougaoni zabat svoda nad oltarom i velika apsida,a sa strane su ravni zidovi,koji širinom odgovaraju unutrašnjim prostorima đakonikona i protezisa.Skoro čitavom širinom istočnog zida uz apsidu konstruisane su dvostruke arhivolte u opeci,čiji luka prati spolja i iznutra vijenac od keramičkih krstića,a u njihovim zabatima je po jedan otvor.

Centralna kupola počiva na kubičnom postolju sa lucima unutra koji nose kupolu.Sastoji se od osmougaonog tambura,kod koga je dekorativno obrađena svaka strana:oivičena je spoljnim lukom od opeke i unutrašnjim od kamena,u sredini je lučno završen otvor.Pošto je otvor relativno nisko postavljen,iznad njega je ostavljeno veliko timpanonsko polje sa dekorativnim ukrasom.Na uglovima su kamene kolonete.Pošto su stranice tambura lučno završene,kalota ima talasaste ivice.Ovakve kupole sa timpanonom iznad prozora tambura,nisu tako česte u vitantijskoj arhitekturi i vode porijeklo iz epirske arhitekture.Male kupole na uglovima crkve oblikovane su slično centralnoj.Specifičnost malih kupola je u tome što su ugaoni spoljni zidovi ispod njih obrađeni tako da daju iluziju nadvišenog kockastog postolja.

Razlika u zidanju i upotrebljenom materijalu na fasadama sasvim jasno pokazuje odakle je crkva nadograđena početkom XIV vijeka.Tada je u istom materijlau-trahitu,prezidano nekoliko redova i zaliveno novim i debljim spojnicama od maltera.Poslije te visine,uz kamene blokove trahita uzetih sa porušenih dijelova starije građevine,zatim krečnjaka i sige,obilato je korištena opeka.Horizontalni redovi kamena se smjenjuju sa jednostrukim redovima opeke.Kupole su zidane od kamena,opeke i ukrašavane redovima keramičkih krstića.Crkva je bila pokrivena crijepom,što je rijedak slučaj među spomenicima srpske arhitekture XIV vijeka,a jedinstven među crkvama čiji je ktitor bio kralj Milutin,a preuzet je iz vizantijske

6

arhitekture grčkih oblasti i Makedonije.Slika modela crkve jasno svjedoči da su prozori bili sa tranzenama u kojima su umetana okrugla stakla i to na svim prozorskim otvorima.

Velika pažnja je posvećena dekorativnoj obradi fasada,sasvim u duhu kasnovizantijske arhitekture.Dekorativni splet opeke,kamena i četvorolisnih keramičkih ukrasa najstudioznije je izveden u zabatima krakova krsta i na kupolama,ali je sa manje discipline prekrio i sve druge slobodne površine zidova,a posebno gornje zone apside.Zabati poprečnih krakova krsta su slično zamišljeni.Čitava dekoracija je podređena triforama,sa kamenim kolonetama i zidanim lucima jednake visine,koje opasuju unutrašnji uži kameni doprozornik.On se produžuje uvis i lučno završava veliko timpanonsko polje.Prati ga sa spoljne strane arhivolta od opeke,a nju niz keramičkih krstića,takođe u okviru od opeke.Keramički nizovi koji prate luk arhivolti ili otvora nalaze se oko svih bočnih prozora ispod malih kupola i oko bifore na zapadnoj strani.Keramički nizovi prate i prozorske otvore ispod malih kupola na zapadnoj fasadi.Timpanonska polja trifora su skoro identična.Iznad malih lukova od opeke nad otvorima trifore položeno je nekoliko opeka,a iznad ovoga se smjenjuju vodoravni redovi keramičkih četvorolisnika,ornament od opeke složene u obliku obrnutog ili pravilnog latiničnog slova Z,pa dvostruki i jednostruki friz keramičkih krstića.Ovako bogat keramoplastični ukras ponavlja se manje ili više uspjelo i na drugim fasadama.

Na apsidi je težnja ka dekorativnosti i šarenilu došla do najvišeg stepena.Njene niše i prostor između njih ispunjeni si skoro u cjelosti šarama od opeke,sa obiljem motiva:lastin rep,jednostruka i dvostruka riblja kost,meandar,kombinacija tri uspravne i jedne položene opeke,kao i ukrasi u vidu kamenih diskova.Fasade sa ovako bogatom dekoracijom nisu nikakva rijetkost u kasnovizantijskoj arhitekturi i među spomenicima sa početka XIV vijeka u Srbiji,a uzor je nasljeđe sačuvano u Arti i uopšte zapadnim grčkim oblastima.Jedna od najuočljivijih zajedničkih crta između dekoracije Nagoričina i spomenika u Grčkoj jeste vijenac od keramičkih krstića ili testerasto postavljenih opeka,koji prati lukove arhivolti oko otvora,a zatim se njegovi krajevi horizontalno granaju.Taj ukras je prvi put kod nas primijenen u Bogorodici Ljeviškoj,mada još ne tako dosljedno kao u Starom Nagoričinu.

Gračanica je dovršena 1321. godine,a njena zapadna fasada bila je djelimično dekorisana freskama.Vjerovatno sredinom XIV vijeka crkva je proširena dograđivanjem spoljašnje priprate,koja je vjerovatno bila slična hilandarskoj priprati.Gračanica je podignuta na ostacima temelja dva starija hrama.Sadašnja osnova Gračanice sastoji se iz dva dijela:prvi dio čini glavna crkva izgrađena prvobitno kao jedna cjelina,a drugi dio čini eksonarteks koji je prizidan kasnije uz prvobitnu zapadnu fasadu crkve.Starije građevine nisu imale nikakvog uticaja na prostorno oblikovanje Milutinove zadužbine.

Glavni dio predstavlja nepravilan pravougaonik i čine ga naos,oltarski prostor,unutrašnja priprata,ophodni brodovi i bočne kapele.Naos zauzima centralni dio crkve,što je karakteristično za vizantijsku arhitekturu uopšte.Na istočnoj strani naos je povezan sa velikim oltarskim prostorom iste širine,dok ga na zapadnoj strani lučni otvor,širok koliko i centralni travej naosa,povezuje sa unutrašnjom pripratom.Unutrašnja priprata predstavlja izduženi prostor,koji je širi od naosa za širinu dva kvadratna traveja smještena na suprotnim krajevima priprate.Ova dva kvadratna traveja u uglovima povezuju unutrašnju pripratu sa ophodnim brodovima na sjevernoj i južnoj strani crkve.Sa istočne strane oba ova broda završavaju se kapelama,koje se nalaze uz bokove oltarskog prostora.Ove dvije kapele imaju istu širinu kao i sami ophodni brodovi,tako da priprata,ophodni brodovi i kapele imaju zajednički spoljašnji zid na sjevernoj i južnoj strani građevine.Ispred Milutinove crkve nalazi se velika spoljašnja priprata,koja je dograđena po završetku same crkve.Njena osnova je takođe pravougaonog oblika.

Naos čini jezgro crkvene građevine u geometrijskom smislu.Tek na nivou prostorije na spratu postaje očigledan njegov oblik upisanog krsta.Centralni dio osnove naosa čini kvadratni travej,obilježen pomoću 4 slobodna kvadratna stupca koji nose glavnu kupolu.Istočnu granicu naosa obilježava trolučni otvor na dva slobodna stuba sa visokim bazama,kao i jedan stepenik.Time je naos odvojen od oltarskog prostora.Na zapadnom kraju naos je odvojen od unutrašnje priprate jednim masivnim pregradnim zidom,koji je u parteru probijen velikim lukom,širokim koliko i centralni travej naosa.Dva preostala dijela ovog masivnog zida su u osnovi toliko razdvojena da liče na par ogromnih stubaca.Naos je najbolje osvijetljen dio građevine.Najveća količina svjetla dopire kroz 8 velikih prozora glavne kupole.Dvije trifore se nalaze na sjevernom i južnom

7

zabatnom zidu.Na zabatima krakova transepta nalaze se bifore.Dograđivenjem eksonarteksa drastično je smanjena količina svjetla koja prodire sa zapadne strane.

Oltarski prostor je trodijelan.Ovakva prostorna organizacija se može sagledati samo u tzv.trivelonu u zoni svodova.Oltarski prostor predstavlja produžetak naosa na istočnom kraju,a između ova dva dijela crkve nalazi se trolučni otvor,u kome je prvobitno bio ikonostas,koji je fizički odvajao oltarski prostor od naosa.Oni imaju istu širinu i zajedničke bočne zidove.Ovi zidovi odvajaju oltarski prostor od bočnih kapela,a prolaz između njih čine otvori u oba bočna zida.Dubina oltarskog prostora određena je dimenzijama njegovog centralnog traveja,pokrivenog slijepom kalotom na pandantifima.Glavna apsida nalazi se u centru istočnog zida.Ispred ove apside je plitak uvučen luk,koji svojim oblikom prati oblik glavne apside,dok se po visini i širini podudara sa centralnim lukom trivelona.Ova dva luka zajedno sačinjavaju strukturni sistem koji nosi slijepu kalotu.Sa unutrašnje strane apsida je polukružna.Oltarski prostor je povezan sa bočnim kapelama putem jednostrukih otvora na sjevernom i južnom zidu.Svjetlost prodire kroz triforu u apsidi i iz naosa i bočnih kapela,ali je u olt.prostoru ipak prilično mračno.

Unutrašnja priprata je izdužena prostorija čija je duža osa upravna na glavnu osovinu građevine.Ona je šira od naosa za dužinu kvadratnih traveja na sjevernom i južnom kraju.Svaki od ovih traveja je širok koliko i sama priprata i pokriven malom kupolom.Ovi traveji povezuju pripratu sa ophodnim brodovima,koji obuhvataju naos duž njegovog sjevernog i južnog boka.Povezana je sa naosom širokim lučnim otvorom,koji čini impozantan ulaz u naos.U centru zapadnog zida priprate smještena su vrata,tj.prvobitni glavni portal,koja vode u eksonarteks.Kada je eksonarteks dozidan promijenila se funkcija i forma ovih vrata.Centralni dio narteksa je presveden uzdužnim poluobličastim svodom,koji u sredini prekida jedini krstasti svod u cijeloj crkvi,postavljen duž glavne ose crkve,iako strukturno nije u vezi ni sa jednim travejem.

Ophodni brodovi obuhvataju naos sa sjeverne i južne strane i predstavljaju produžetke unutrašnje priprate.Oni su iste širine kao i priprata.Ova dva krila imaju izduženu pravougaonu osnovu,a njihove longitudinalne ose su paralelne sa glavnom osom građevine.Na istočnom kraju ophodni brodovi se završavaju zidovima koji ih odvajaju od bočnih kapela.Povezani su sa naosom i njihovi istočni traveji predstavljaju prostorni produžetak transverzalnog kraka upisanog krsta,podsjećajući na poprečni brod.U osi ovih produžetaka na spoljašnjim zidovima crkve smještena su po jedna vrata,kao bočni ulazi u crkvu.Jedna mala vrata smještena su u najzapadnijem dijelu sjevernog ophodnog broda i čine ulaz za stepenište,koje vodi u prostoriju na spratu iznad priprate.Vrata su izdignuta oko 150 cm iznad nivoa poda.Svaki brod se sastoji od dva različita traveja-nižeg na zapadnoj i višeg na istočnoj strani.Zapadni traveji su presvedeni uzdužnim poluobličastim svodovima,a istočni poprečnim poluobličastim svodovima,koji se pružaju u istom pravcu kao i poprečni kraci glavnog krsta naosa.

Bočne kapele predstavljaju istočni produžetak ophodnih brodova i iste su širine kao ovi brodovi.Obe kapele su povezane sa ophodnim brodovima malim pravougaonim vratima.Po jedan mali otvor je takođe vodio iz kapela u oltarski prostor.Obe kapele se na istočnom kraju završavaju po jednom oltarskom apsidom,koja je iznutra polukružna a spolja trostrana.U oltarskoj apsidi sjeverne kapele smještena je časna trpeza.Niša proskomidije smještena je u sjevernom zidu kapele lijevo od trpeze.Južna kapela prema svojim opštim osobinama predstavlja kopiju sjeverne kapele.

Iako crkva ustvari nema gornji sprat u užem smislu riječi,ovaj izraz ovde se koristi da bi se označila prostorija smještena iznad unutrašnje priprate.Prostorija ima istu širinu kao i naos.U nju se ulazi strmim stepenicama iz južnog ophodnog broda.Ima jasno izražen centralni travej,koji se produžava bočno u dva niska odjeljenja sa poluobličastim svodovima.Centralni travej je presveden uzdužnim poluobličastim svodom,a dva bočna odjeljenja su takođe presvedena poluobličastim svodovima,koji su pod pravim uglom u odnosu na svod centralnog traveja

Spoljašnja priprata je podignuta ispred zapadne fasade crkve tek pošto je sama crkva već uveliko bila završena.Model crkve na ktitorskom portretu jasno ukazuje da spoljašnja priprata nije bila sastavni dio osnovne zamisli crkve.Vrijeme nastanka i tačna arhitektonsja dispozicija prvobitne spoljašnje priprate ostaju za sada nepoznati.Sadašnja spoljna priprata ima pravougaonu osnovu.Predstavlja neobičan sklop u kome se zapažaju elementi iz više graditeljskih faza.U osnovi je trobrodna i dva para masivnih stubaca razdvajaju središnji brod od bočnih.Sjeverna i južna strana imaju po 4 masivna stupca.Na obe fasade ovi stupci nose po

8

tri arkade.Centralni brod eksonarteksa je nešto širi od bočnih brodova.Centralni travej srednjeg broda zasveden je slijepom kalotom na pandantifima,koju nose dva poluobličasta svoda i dva luka.Bočni brodovi pokriveni su sa po dva poluobličasta svoda jednake visine u istočnom i zapadnom dijelu,dok njihov centralni dio nadvišava po jedan transverzalni poluobličasti svod.Ovi transverzalni svodovi obrazuju neku vrstu transepta čiji su kraci izraženi na bočnim fasadama u vidu slijepih zabata.

Glavni element osnove-upisani krst-predstavlja srž strukturnog sistema crkve.Centralna kupola se uzdiže iznad visokog tambura.Tambur počiva na kubičnom postolju unutar koga su 4 pandantifa,koji omogućavaju prelaz od kvadratnog centralnog traveja do kružne osnove tambura.Četiri poluobličasta svoda glavnog krsta nose puni zidovi.Preostala 4 ugaona traveja imaju kupole čiji su nosači neobične prirode.Pošto svodovi priprate i ophodnih brodova nisu iste visine,linija njihovog presjeka ne postoji,a time ni mjesto za lokaciju pandantifa.Umjesto toga,iznad tjemena najvišeg svoda izgrađen je vertikalni kvadratni šaht,koji se sastoji od 4 relativno tanka noseća zida.Pri vrhu svakog kvadratnog šahta javljaju se 4 luka poduprta na 4 konzole,koje obrazuju prividno postolje kupole.4 nepravilna pandantifa,slična onima ispod glavne kupole,čine prelaz ka tamburu.Sa izuzetkom 5 kupola na tamburima,slijepe kalote iznad oltarskog prostora i krstastog svoda iznad centra priprate,svi ostali svodovi su jednostavni poluobličasti.Rebra nisu upotrebljena,a interesantno je i odsustvo pilastara,lezena i prislonjenih stubova.

U spoljašnjem oblikovanju građevine sve strane najniže zone su podijeljene u tri traveja.Oko 6m iznad kamene baze lezene se završavaju kamenim impostima i na tom mjestu se završava jednostavna donja zona građevine.Sa ovih imposta počinju arhivolte koje odgovaraju bočnim travejima fasada.Da bi naglasio razliku između višeg i nižeg dijela građevine,graditelj je upotrijebio horizontalni vijenac koji povezuje imposte.Istočna fasada se razlikuje od ostalih.I pored toga što na ovoj fasadi nisu upotrijebljene lezene i ovde nailazimo na podjelu u 3 traveja.Sve tri apside se sastoje iz visoke donje zone i gornjeg dijela gdje se nalazi prozor.Na velikoj centralnoj apsidi smještena je trifora sa dekorativnim timpanonom iznad nje,dok se na bočnim apsidama nalaze manji prozori takođe sa ukrasnim timpanonima.Sve tri apside se završavaju horizontalnim jednostrukim zupčastim vijencima.Glavna kupola se uzdiže na osmougaonom tamburu,koji počiva na jednom kubičnom postolju.Ovo postolje zaklanja 4 glavna luka i 4 pandantifa koji podupiru kupolu.4 luka se produžuju u 4 jednaka poluobličasta svoda koji pokrivaju krakove krsta,a izvana se završavaju sa 4 zabata.Svako lice 8-ugaonog tambura obilježeno je po jednim prozoro,a svaki prozor uokviruju dupli uvučeni lukovi od opeke.Arhivolte kojima se završavaju kraci krsta ispod glavne kupole su prelomljene.

Prelaz od jednostavnog kubičnog dijela građevine do glavne kupole postignut je postepenim simetričnim raščlanjavanjemi redukcijom mase građevine.Četiri arhivolte postolja glavnog kubeta odgovaraju centralnim arhivoltama na fasadama ispod,ali su povučene u odnosu na njih,pa zbog toga izgleda kao da je kupola uzdignuta povrh dva ravnokraka krsta.Lezene na fasadama nisu u vezi ni sa jednim stupcem,stubom ili zidom enterijera.Položaj prozora takođe odražava nesklad između strukture i oblika.Piramidalna kompozicija gračaničke gornje konstrukcije jedan je od najznačajnijih formalnih aspekata njene arhitekture i posmatrana u okvirima tadašnjih 5-kupolnih rješenja,Gračanica se ističe kao jedinstveno ostvarenje.

Osnovni materijali upotrijebljeni za podizanje Gračanice bili su kamen i opeka.Dvije vrste kamena-pješčar i krečnjak-najviše su korišteni za gradnju zidova,dok su druge vrste kamena,kao što su trahit i mermer korištene rjeđe i uglavnom u dekorativne svrhe.Upotrijebljene su dvije osnovne vrste opeke-prvi tip su opeke uobilčajenog kvadratnog formata,a drugi tanje opeke pravougaonog oblika.Zidovi građevine otkrivaju dvije tehnike gradenj:grublja tehnika primijenjena je na unutrašnjim licima zidova,koji su prekriveni fresko-malterom,a preciznija je korištena na fasadama.U oba slučaja korištena je mješavina kamena i opeke,dok je osnovni princip bio naizmjenično nizanje dva ili više redova opeke sa jednim redom kamena.Osnovna je klasična vizantijska kloazone tehnika,koja se sastoji od velikih pravilnih kamenih blokova uokvirenih opekama.Iako je ovo osnovna tehnika primijenjene su brojne varijacije čime je fasada oslobođena suviše stroge discipline.Spojnice na fasadama su prilično izražene i u većini slučajeva izgledaju isturene u odnosu na ravan zida.Crkva je imala krov od olovnih ploča.Pored obične kloazone tehnike zapaža

9

se i skroman repertoar od pet ekorativnih šara od opeke.One su upotrijebljene na malom broju površina i izvedene su tanjom opekom.

U sjevrnoj i južnoj bočnoj kapeli i u južnom ophodnom brodu nalaze de 3 arkolsolijuma,koji su bili dio prvobitnog plana crkve.Njihovo postojanje pokazuje da je Gračanica zamišljena kao mauzolejska crkva sa 3 specijalne grobnice namijenjen istaknutim ličnostima.

Analiza odnosa između Gračanice i Banjske pokazala je da je po svoj prilici Gračanica otpočeta prije Banjske i da je gradnja,prema tome, morala početi prije kraja 1312.godine.

Glavni centar inovacija bio je Solun i Carigrad i one su odatle pristizale u Srbiju (dvokupolna priprata,kapele uz bokove oltarskog prostora,ophodni brodovi...)

Kraljeva crkva u Studenici –osim velikih spomenika razvijene osnove i složenog sklopa oblika u srpskoj arhitekturi sredstvima kralja Milutina nastaje graditeljsko djelo nevelikih razmjera,ali izuzetnog značaja za razumijevanje osobenih ideja i arhitektonskih koncepcija koje su na njima izgrađene.Zahvaljujući dobro očuvanom natpisu,isklesanom u kamenim pločama i ugrađenom pod krovnim vijencem na apsidi,zna se da je kralj Milutin ovoj zadužbini bio ktitor i da je podignuta 1313/14.godine.Posvećujući u studeničkom manastiru svoju malu kapelu Joakimu i Ani,kralj Milutin je istakao i svoje pretke.Želio je još jednom da naglasi stogodišnje postojanje svete loze čiji je bio izdanak.I u ktitorskom natpisu i u programu živopisa ova tema je dobila određeni ideološki i politički smisao.

Današnji izgled Kraljeve crkve je vijeran prvobitnom.Nad naosom,sa oltarom na istoku,izdiže se kube.Kubus i kupola su osnovni oblici nad planom sažetog upisanog krsta.naos je približno kvadratnog crteža.Širok luk što se oslanja na bočne zidove apside pokriva prostor koji,iako veoma skučen,liči na oltarski travej.U masu bočnih zidova apside usječene su 2 bočne niše,koje obezbjeđuju izvođenje obreda u veoma suženom prostoru proskomidije i đakonikona.Spolja su sva tri oltarska dijela jasno naznačena.Bočne apside imaju po dvije slobodne strane i svoj krovni pokrivač,a prislonjene su uz oltarski travej pokriven krovom na dvije vode.Središnja apsida je trostrana,a krov joj je na istoj visini kao i krovovi nad bočnim.

Kupola se oslanja na 4 para lukova.Donji izrastaju iz snažnih ugaonih pilastara,a gornji se oslanjaju na konzole i nose prsten tambura.Prelaz od lukova do prstena tambura čine pandantifi.U krovnom pokrivaču je naglašena konstrukcija upisanog krsta.Sasvim jednostavna konstrukcija Kraljeve crkve podsjećala je istraživače na uobičajeni kasnovizantijski način podizanja kupole nad kvadratnom osnovom.Korištenje udvojenih lukova,koji postepeno smanjuju bične potiske pod kupolom i obezbjeđuju čvrstinu građevini,često se zapaža u kasnovizantijskoj arhitekturi,a u Srbiji je osvjedočeno već u raškim crkvama.

U graditeljskom poduhvatu neimara Kraljeve crkve ne mogu se otkriti neke novine.U Srbiji odavno prihvaćenim načinom zidanja-pravilno tesanim kvaderima od sige,složenim u vodoravne nizove-izvedena je cijela građevina,a spolja je omalterisana,pa je po svojim fasadama Kraljeva crkva bliža izgledu raških crkava XIII vijeka,nego savremenim zadužbinama kralja Milutina.Skromnija po upotrijebljenom gradivu od ostalih sačuvanih Milutinovih crkava,kapela sv.Joakima i Ane podignuta je takođe sa manje vještine.Na južnom prozoru u naosu stubić nosi impost sa ispisanim hrišćanskim imenom ktitora,a zapadni nosi na istom mjestu njegovo lično ime.Iako veoma skroman klesani ukras na kamenim pločama oltarske pregrade i na kapitelima prozorskih stubića,podsjeća na vizantijski.

Graditelji su željeli da rasporedom otvora i odabranim ukrasima i spolja ožive zidove Kraljeve crkve.Na svakoj fasadi su savršeno simetrično raspoređeni prozori.Jednodijelni prozori su uokvireni kamenim arkadama,koje ne ispadaju iz ravni zida,dok su bifore na bočnim zidovima i u oltaru smještene u plitke niše oivičene dvostrukim slijepim arkadama.I nad jednodijelnim prozorima na tamburu su slijepe arkade.Isticanje koloneta na ivicama tambura gušćim malterom bez upotrebe opeka,kao i znalačko korištenje slijepih arkada i horizontalnog vijenca na fasadama,pokazuju da je neimar Kraljeve crkve dobro poznavao vizantijske spomenike doba Paleologa,a vjerovatno i starije,sačuvane u Solunu i Carigradu.Vodoravni kameni vijenac postavljen je upravo pod donjom ivicom bifora na fasadama,a u unutrašnjosti određuje visinu crvene trake koja odvaja cilus Bogorodičinog života od ciklusa Velikih praznika.

Građevina je,po starom vizantijskom običaju,u najnižoj zoni spolja skoro neukrašena,ali se postepeno prema vrhu ukras zgušnjava.ukrasni motivi čuvaju taj ritam i jasno odražavaju konstrukciju dvostrukim plitkim i slijepim arkadama,koje se kao i bifore oslanjaju na horizontalni kameni vijenac.Horizontalni vijenac

10

nije često korišten na fasadama raških crkava,pa se može vjerovati da je 1313/14.preuzet iz vizantijskog graditeljskog nasljeđa (Solun,Carigrad).I u Solunu i u Srbiji se početkom XIV vijeka osjeća ugledanje na starije vizantijske uzore.Veoma je neobična ktitorova želja da se ne oponašaju šarene vizantijske fasade.Kraljeva crkva svjedoči o odluci ktitora da priloži svoj dar slavnom i starom raškom manastiru ne ugrozivši idejnu i umjetničku vrijednost katolikona.

Kraljeva crkva svojim sažetim oblikom donosi izvanredno bogatstvo misli i simboličnih aluzija na srednjovijekovno tumačenje svijeta.Kubus naosa,nezaklonjen pripratom ili nekom bočnom prostorijom,podsjeća na kubus univerzuma.Kralj Milutin je u Studenici ostvario svoju ambicioznu želju da mu lična kapela u najslavnijem,prvom po rangu srpskom manastiru,podsjeća na idealni hram,na sliku mikrokosmosa i na svjedočanstvo o idealnom svijetu u kome boravi idealni vladar.Kraljeva crkva u Studenici postala je uzor prema kojem je u Srbiji,u decenijama poslije velikog preokreta i krupnog djela kralja Milutina,bilo podignuto nekoliko manjih crkava.

U kratkom vremenskom razdoblju od 1293-1321. kralj Milutin je podigao Hilandar na Sv.Gori,Bogorodicu Ljevišku u Prizrenu,Sv.Nikitu u Skoposkoj Crnoj Gori,Sv.Joakima i Anu u Studenici,sv.Đorđa u Starom Nagoričinu,Gračanicu i Banjsku.

Manastir Banjska je sagrađen između 1312. i 1316.godine.Izdvojio se kao posebna zadužbina,bogato opremljena i darivana,namijenjena za Milutinov mauzolej.Manastirski kompleks je bio velikih razmjera,nekada okružen odbrambenim bedemima.Njegovi današnji ostaci nisu samo tragovi tih prvih zidina,već i preziđivanja izvršena tokom XVI i XVII vijeka,kada je na ruševinama čitavog manastirskog kompleksa niklo manje tursko utvrđenje,u okviru kojeg je sama crkva,dograđivanjem minareta nad pjevnicom,pretvorena u džamiju.Manastir je imao velike odbrambene kule,sazidane po ugledu na svetogorske pirgove.Visoko očuvani zidovi pirga pokazuju da je ulaz u njega bio postavljen visoko,što je uobičajeno kod kula koje su građene da bi bile glavno odbrambeno postrojenje manastira.Prvi,najniži sprat kule je bez otvora,veoma pažljivo obrađen.Pod te prostorije bio je popločan kvadratnim opekama.Moguće je da se baš tu čuvalo blago kralja Milutina.Sačuvani su ostaci velike i reprezentativne trpezarije,koja je smještena nadomak zapadnog ulaza u crkvu i pravougaone je osnove.Na sjeverozapadnoj strani završava se velikom apsidom,predviđenom za postavljanje igumanskog stola.Glavni ulaz postavljen je na zapadnoj strani i bio je oslonjen na veliki pirg da bi mu tako bila obezbijeđena sigurna zaštita.Sam ulaz je predstavljao konstrukciju pravougaone osnove kroz koju se prolazilo u manastirski prostor,a završavao se kapijom na zapadnoj strani.Moguće je da je iznad prizemlja ove građevine postojao i sprat,u kojem bi se,po pravilu,nalazila kepela posvećena nekom svetitelju ili arhanđelu,simbolično štiteći ulaz u manastir.Svojom cjelinom ulazna građevina je predstavljala ono što je i danas poznato kao porta.Sve ove građevine su zidane na vizantijski način,kombinovanjem kamena i opeke.Izuzetak je jedino glavni manastirski objekat,sama crkva sv.Stefana,građena višebojnim kamenom,tehnikom kasnoromanskog graditeljstva.Tako su se u Banjskoj našli,jedni pored drugih,i neimari vizantijske škole i graditelji koji su ovladali majstorstvom romanske arhitekture.

Crkva je izgrađena na mjestu starijeg porušenog hrama,pri kojoj je u 2.1/2 XIII vijeka bilo sjedište banjske episkopije,za vrijeme kralja Uroša I.Milutin je episkopiju pretvorio u igumaniju dodijelivši joj 4.mjesto među srpskim manastirima,odmah poslije Studenice,Mileševe i Sopoćana.Brigu oko podizanja svoje zadužbine,o kojoj se dogovorio sa majkom,bratom Dragutinom i arhiepiskopom Savom III,kralj Milutin je povjerio svom duhovnom savjetniku Danilu.Zidanje crkve posvećene sv.Stefanu,zaštitniku svih Nemanjića,otpočelo je krajem 1312.Razlog što je Banjska u suštini različita od svih ostalih Milutinovih zadužbina,koje su podignute tada u novom graditeljskom stilu vizantijske renesanse Paleologa,jeste upravo ta želja kraljeva da se u gradnji zadužbine oponaša starija Studenica,grobna crkva osnivača dinastije.Nastojeći da udovolje kraljevoj želji trudeći se da oponašaju Studenicu,tadašnji neimari ipak nisu mogli da se odreknu promjena koje je doživjela srpska arhitektura i doslovce se vrate na ranije oblike i shvatanja prostora.Bogorodičina crkva u Studenici je oponašana samo u najopštijim crtama.Banjska slijedi svoj uzor u obradi fasada skupocjenim kamenom i u arhitektonskom ukrasu.Svojom osnovom pokazuje veoma razvijene i složene elemente raških hramova.Sve što je ranije u XIII vijeku dodavano jezgru tadašnjih crkava,u Banjskoj je podignuto odjednom.Osnova Studenice,odnosno tipična raška osnova XIII vijeka,u Banjskoj je

11

prilagođena u tom smislu što je u cjelini naglašen oblik trobrodne građevine sa visokim transeptom ispod kupole.Novinu u odnosu na uzor predstavljaju dvije visoke kule-zvonika na zapadnoj strani.

Prije svega,tu je jednobrodni ali monumentalni središnji prostor,koji je prvobitno bio nadvišen širokom i dobro osvijetljenom kupolom,koja je u XVII vijeku,kada je crkva služila kao džamija,dobila današnji oblik plitke i slijepe kalote.Središnji brod se završava trodijelnim oltarskim prostorom.Sjeverno i južno od tog središnjeg dijela crkve izgrađene su pijevnice,iza kojih slijede bočne kapele,protežući se duž zapadnog dijela crkve i priprate.Spolja gledano,ove bočne kapele,prvobitno natkriljene jednovodnim krovom,ukomponovane su u cjelinu crkve kao njeni bočni brodovi.Time je ovaj iznutra razuđen prostor,koji je bio izdijeljen i povezan prema ondašnjim potrebama i namjeni crkve grobnice,spolja bio sažet u snažan volumen romanskih i romano-gotskih katedrala Jadrana i Toskane.Složeni unutrašnji prostor Banjske završava se na zapadnoj strani građevine prostranom pripratom i dvjema visokim kulama-zvonicima,od kojih je danas djelimično sačuvana jedino južna.

Pouzdano se zna da je arhiepiskop Danilo našao zaista vrsne neimare Pomorja,o čemu svjedoči i izgled fasada.Zidane od brižljivo tesanih kamenih kvadera u 3 boje,one zadivljuju preciznim smjenjivanjem raznobojnih površina,koje tako zajedno postižu strogu i cjelovitu ritmiku šahovskog polja.Dvobojno zidanje fasada preuzeto je iz graditeljske tradicije italijanske romanike i crkva je svojim fasadama od kamena u 3 boje ostala neponovljeni podvig graditeljske imaginacije XIV vijeka.

Svečani ulaz u crkvu nalazio se između dvije velike kule,a pristupalo se stepenicama.Na širokim i ravnim fasadama smjenjivale su se trobojne površine kamena sa raskošnim reljefima što su pokrivali okvire prozora i poratala što joj je davalo svečani izgled.Iako su današnje ruševine ostaci već prepravljene Banjske lišeni mnogih dragocjenih dijelova nekadašnje skulpturalne dekoracije,ipak je ostalo dovoljno kamenih ukrasa na osnovu kojih se može zaključiti o sadržaju,umjetničkoj zamisli i klesarskom oblikovanju dekoracije fasada Banjske.Najznačajniji dio njenog skulpturalnog ukrasa,figura Bogorodice sa malim Hristom,nalazi se u crkvi obližnjeg sela Sokolice,po kojem se često i naziva Bogorodica Sokolička.Prema usmenom predanju tamo su je prenijeli monasi bježeći pred Turcima.Bogorodica Sokolička je bila dio skulpturalne kompozicije,koja je krasila lunetu najrazvijenijeg i najsvečanijeg portala koji se nalazio u priprati na ulazu u naos.Trudeći se da što vjernije slijede uzor,Milutinovi majstori su u Banjskoj ponovili ono što su vidjeli u Studenici.Zatekavši glavni portal Nemanjine crkve u priprati kralja Radoslava,u Banjskoj su kao glavni portal konstruisali takođe onaj koji je povezivao pripratu sa naosom.On je cjelinom bio izrađen i ukrašen prema studeničkom,o čemu svjedoče i drugi njegovi sačuvani dijelovi.

Među ostacima ukrasnih reljefa portala nalaze se i fragmenti arhivolte.Oni jasno pokazuju da su klesari kralja Milutina doslovce ponavljali motive sa studeničkih arhivolti.Portalu su takođe pripadale i dvije figure lava,nekada oslonci njenih spoljnih koloneta.Sudeći po očuvanim stopama,zapadni i sjeverni portal takođe su bili saagrađeni prema studeničkom.Osnova njihovog okvira bila je stepenasto usječena prema otvoru sa kolonetama u uglovima.Banjska je imala i reljefima ukrašene romanske prozore,od kojih se djelimično očuvao samo jedan u južnom zidu transepta.Ima dosta ulomaka za koje se može pretpostaviti da su pripadali reljefnoj dekoraciji prozora,a i samoj oltarskoj trifori,po svoj prilici ukrašenoj i izrađenoj prema studeničkoj.Među ostacima su i konzole u obliku životinjskih glava i stilizovanih biljaka,koje su prvobitno bile oslonci potkrovnog vijenca arkada.Neobično slične konzolama na portalu Milutinovog Hilandara,na koje podsjećaju i svojom plastičnošću i izražajnošću,one upućuju na zaključak da je uglavnom stalna ekipa majstora-klesara prelazila sa gradilišta na gradilište.Među ulomcima ima reljefa i dosta ostataka za koje se pretpostavlja da su dijelovi crkvenog poda i oltarske pregrade.Svojim motivima i načinom klesanja oni pripadaju vizantijskoj plastici.To su ulomci sa motivima raznovrsnih lozica,plitko klesani da bi udubljene površine bile popunjene crvenom ili crnom pastom.Ispunjeni bojenom pastom,reljefi su dobijali svojstav slikanih površinskih ukrasa,a način izrade pretvarao se tako u svojevrsno slikanje u kamenu.Ako je arhitektura Banjske ipak predstavljala svojevrsnu varijaciju svog uzora,njen kameni ukras je bio vjerodostojna kopija studeničkog.Iako sadržajem sasvim slična studeničkoj,skulptura Banjske je arhaičnija,tvrđe modelovana i manje plastične punoće.

12