1 Arhitektura Nemanjinog Doba

8/13/2019 1 Arhitektura Nemanjinog Doba

1/75


2/75

rasporedu jednom traveju srednjeg broda odgovaraju dva traveja bonih brodova. Po duini razmastupcima prepolovljen je stubovima sa bazama i kapitelima. Svodovi su bili krstasti nad svim trav bonim brodovima, a krstasto-rebrasti nad travejima glavnog broda, osim nad drugim travejem sastrane nad kojim se uzdizala kupola. )ema podataka o pravom izgledu kupole, ali je verovatno da j pitanju niska kupola osmostranog ili krunog tambura. Prvobitni zvonici su mogli imati neto manju

nego postoje#i barokni. 5asade gra"evine su bile ravne kamene povrine, izdeljene plitkim pilaszavrene nizovima slepih arkadica. )i po razmerama ni po svom stilu kotorska katedrala nema prethna istonoj obali (adrana. )ajblia je savremenim i starijim graditeljskim ostvarenjima u !puliji. eroodatle potiu njeni graditelji. %z otora su doprle novosti i do rakih graditelja. %zgradnja Sv. &uticala na podizanje 6ur"evih Stupova kod )ovog Pazara, a mogu#e je i da su majstori koji su kotorsku katedralu uestvovali u gradnji )emanjine zadubine.

ada je osve#ivana katedrala Sv. &ripuna u otoru, upan Ste*an )emanja je dovravao crkvu Sv. )&oplici, a neposredno pre toga je obnovio ranovizantijski hram) . Bo(oro#i'e $ K$r,$mliji. adrao jeosnovu trikonhosa, preradio pojedine delove, dogradio pripratu i dva stupca oltarske pregrade. ao &oplici sastao se sa vizantijskim carem Manojlom omninom, uspostavio sa njim dobre odnosomogu#io i umetnike veze sa vizantijskim sreditima./rk a ) . Nikole $ Topli'i je neposredno odraziltakvo stanje, jer je prvi put prihva#en carigradski obrazac crkve./rk a ) . Nikole ko# K$r,$mlije u svojoj osnovnoj koncepciji stoji na poetku tzv. rake kole srarhitekture. &o je jednobrodna crkva tipa saetog upisanog krsta, podeljena po duini na tri delaoltarski prostor je trodelan.7d potkupolnog prostora odvajaju ga dva slobodna stupca povezana lu

izme"u sebe i sa bonim pilastrima. avrava se trima apsidama, iznutra polukrunim, spolja etvoro )ad sredinjim kvadratnim travejem uzdie se, na lukovima i pandanti*ima, iznutra polukruno i krispolja osmostrano kube. Uz junu stranu potkupolnog prostora je jedna pravougaona prostorijakuglastim svodom. )jena prvobitna namena nije jasna. Priprata sa zvonicima na zapadnoj strani i kasevernoj prizidane su u $%%%, odnosno $% veku. Unutranje donja konstrukcija ura"ena je pouzdvizantijskoj graditeljskoj praksi. 5asade su gra"ene u vodoravnim redovima opeke sa irokim spojmaltera, odnosno svaki drugi red opeke je malo uvuen prema jezgru zida i popunjen malterom. Svi

luno zavreni. Spolja je na carigradski nain iscrtana unutranja struktura. Potkupolni prostor, ija spolja snano istaknuta, ralanjen je sa svake strane velikim prislonjenim lukovima, ispod kojih s prozora, srednji ima oblik polukrunog luka, a oblik dva bona prozora je etvrtina kruga. apadna *asada su sa kalkanima izdignutim iznad krovnih venaca. Po svim svojim obelejima crkva Sv. )ikou okvir carigradskog graditeljstva iz $% i $%% veka. )jena osnova se poklapa sa osnovom crkve )ea8iosu. erovatno su ovu crkvu sagradili carigradski majstori.

9


3/75


4/75

silaska sa prestola115 . godine, to znai da se tada jo na njoj radilo. )ajve#i deo radova obavigraditelji sa apada. 7ni su plan i prostorni sklop crkve zasnovali oponaaju#i starije )emanjine zad&o je jednobrodna crkva sa tri traveja, sa trodelnim oltarskim prostorom. Potkupolni prostor je kvoblika, a zapadni prostor crkve je pravougaonog oblika sa uzdunim svodom. )a Studenici su pelementi preuzeti sa ranijih )emanjinih zadubina. Sa Sv. )ikole &oplikog preuzeti su kockasto p

kupole i krikasto kube, a od 6ur"evih Stupova boni vestibili, severno i juno od potkupolnog pr7dbaeni su raniji poligonalni i iljati oblici apsida, pa su ovde sve tri apside polukrune, a iskljuekule na zapadnoj strani koje imaju 6ur"evi Stupovi. )ovina kod Studenice je pravougaona priprata dona zapadnoj strani i odvojena od naosa zidom, a pokrivena je poluobliastim svodom. &ako"e je novsu svi veliki lukovi i uzduni svodovi blago prelomljeni u temenu, kao na istovremenim crkvama na%zuzev kubeta gra"evina ima romaniki izgled. +avne *asade su zavrene romanskim *rizom arkonzolama. 5asadne povrine su podeljene pilastrima, koji priblino odgovaraju podeli unutranjeg gra"evine. ;rkva je izidana belim i sivkastim tesanicima mermera, a *asade su ozidane paljivo obraizglaanim kvaderima mermera. )ain slaganja kamenih blokova izrazito je romanski. )a crkvi je izvelika zanatska vetina i ne postoji pojedinost koja bi se mogla protumaiti kao posledica gradnespretnosti. 7 vetini graditelja studenikih portala mnogo govore crtei koji su urezani na *asadamSauvani su ostaci pet crtea koji su ura"eni kao podloga za izvo"enje lukova portala i svedok su da portala bila poverena ne samo darovitim nego i obrazovanim majstorima. 5asade ravnih povrina, pkarakteristinim arkadnim *rizovima, mogu se meriti sa luksuzno obra"enim *asadama najpoznatitalijanske romanike. Svaki deo crkve je savreno osvetljen. 7ltarski prostor ima dve bone bi*ore, tr

glavnoj apsidi i mono*ore na bonim apsidama. 7sim to dobija svetlo iz kubeta, potkupolni prosto bonih strana po tri bi*ore u gornjem redu i po dve mono*ore u donjem. apadni travej i priprata jednu bi*oru na bonim stranama. U pripratu ulazi svetlost i kroz glavni portal na zapadnoj *asadi, gdve bi*ore-levo i desno od portala. )ekada su prozori verovatno bili zatvoreni olovnim ploama, pobra"enim isecanjem i sitnim buenjem, ime je obrazovan niz medaljona sa ivotinjskim predstavamiseci su bili popunjeni raznobojnim staklom.!rhitektura 'ogorodiine crkve potie iz vie izvora. Plan, prostor i struktura su vizantijskog pore

spoljni oblici i ve#ina arhitektonskih detalja potiu sa podruja romanske arhitekture. 7blici i vajani portalima, prozorima i arkadicama ura"eni su romaniki pod uticajem iz !pulije, ali se vezuju i za ikotorska reenja, pre svega ona u Sv. &ripunu, to pokazuju tri*ora i delovi ukrasa na glavnomMe"utim, kupola je vizantijskog porekla. 3vanaestostrana je i krikasta, podignuta pomo#u pan

upolu nose < snana luka, koji su sagra"eni nad pilastrima, a postavljeni uz bone zidove naosa. Sstrane tambura je po jedan prozor. Segmenti kalote poinju u visini prozora, a ima ih 9


5/75

vizantijski nain, tesanicima i opekom. atim je premalterisana, kao i istona i zapadna strana k postolja i obojena crvenom bojom. (edino su prislonjeni lukovi i stubi#i obojeni belo, a takva obrad je svetogorskog porekla. 7stali delovi gra"evine su zasvo"eni poluobliastim svodovima. 7vde je prepdvaju umetnikih shvatanja ostvareno na jedinstven nain, koji nije ponovljen nikad vie. raznorodnom poreklu zdruenih elemenata stvorena je iva i skladna celina. 7dnosi delova u celini s

su reeni. oloristiki naglasci stavljeni su na najistaknutija mesta, na kube i plastiku na porPlemenitost i istananost obrade, kao i ugled ktitora, doprineli su da Studenica zadugo ostane spome#e se na razliite naine oponaati.

aan segment Studenice ini njena arhitektonska plastika.)! P!P%+%M!===&ri )emanjine zadubine obeleile su poetno razdoblje u razvitku rake graditeljske kole. )ajstautvrdila prisustvo prestonikog tipa, a dve mla"e su utrle put primorskim majstorima u raku sredinuobiaj uklapanja romanikih stilskih obeleja u vizantijski plan crkava. &ime su se ukorenila reenjdala poseban peat srpskom graditeljstvu, a naroite u $%%% veku.Posebno poglavlje u istoriji srpske arhitekture )emanjinog doba i vremena koje je neposredno u poinje proirivanjem njegove vlasti na Primorje sa 'okom otorskom u 2. deceniji $%% veka. )ajznskupinu gra"evina sa kraja $%% i poetkom $%%% veka predstavljaju jednobrodne crkve sa kuposve bile u katolikom kultu. &o su/ tzv.'rk a / !a pol$o&tr $ Rat'$ $ )pi$6 ) .7$ka6 ) . A!a i ) .Marija Kole ata !a o&tr $ Mljet$. &i hramovi imaju po tri traveja me"usobno odvojena pilastrilukovima, osim crkve ; koja ima etiri traveja. 3va traveja su pravougaona, a sredinji je kvadratanjim se pomo#u etiri luka preko pandanti*a die kupola koja nema kockasto postolje. (edino crkva

nije nikada imala kube. &raveji su uvek sa prislonjenim lukovima uz bone zidove. od svih su svodovi i lukovi malo prelomljeni u temenu, a apside polukrune. )ajznaajniji spomenik u ovom nizu je'rk a ) . Marije !a o&tr $ Mljet$. Podignuta je verovatno brigo )emanjinog sina )te-a!a , a bila je posve#ena 'ogorodici 'lagodeteljnici kao i Studenica. %ako se planadovezuje na kotorske crkve s kraja $%% i poetka $%%% veka, ona se od njih bitno razlikuje. &ro prostor sa poluobliastim svodovima ukazuje na )emanjine zadubine, pre svega Studenicu. &obeleje crkve na Mljetu jo vie naglaavaju razmere gra"evine i istaknuti sredinji travej u kom

7stali elementi pripadaju primorskom i apulijskom romanikom stvaralatvu. )ad sredinjim trave polukuglasta kupola koja je utopljena u kockastu zidnu masu natkrivenu piramidalnim krovom. Praspored je na *asadama oznaen plitkim pilastrima. idovi se u potkrovlju zavravaju nizovima arkkonzolama.7 znaajnoj ulozi primorskih majstora, najverovatnije kotorskih, u graditeljstvu zagorskih oblastsvedoe spomenici sa kraja $%% i sa samog poetka $%%% veka u dolini >ima/Bo(oro#i'a Bi&trika6 )+etar $ Bijelom +olj$ i 0$r e i )t$po i $ B$#imlji.

?


6/75

/rk a ) . +etra $ Bijelom +olj$ je zadubina )emanjinog bratak!e"a Miro&la a i podignuta je izme"u1158. i 1155. godine. %ako je izuzetno malih razmera po mnogo emu je neobina. (ednobrodna jtraveja i apsidom pravougaonom spolja i iznutra, na kojoj je polukalota to se uzdie na ugaonim troSrednji travej je mnogo kra#i, i dok su druga dva zasvo"ena poluobliastim svodovima, on ima puzan bavasti svod koji ga nadvisuje. )a njegovoj sredini bez ikakvih konstruktivnih prelaza poiva

etvrtasta spolja i iznutra, natkrivena piramidalnim krovom. Spoljni izgled gra"evine ne odunutranjem jer je nadzi"ivanjem dobila oblik male trobrodne bazilike sa transeptom i kupolom. &zabeleeni primer u naoj arhitekturi da crkva ima izgled romanike bazilike sa izdignutim tran%zuzetnost ove crkve svedoi i o nekim usamljenim i vanim strujanjima u srpskom graditeljst prelomnom vremenu. Sredinom $%%% veka kada je Sv. Petar postao katedralni hram dozidani su przvonika.

@


7/75

4. )R+)KA ARHITEKTURA U XIII 9EKU

$%%% vek predstavlja poseban period u razvoju srpske srednjovekovne umetnosti, koje zapoinjkada je izantija pala pod latinsku vlast, a u Srbiji dolo do sre"ivanja prilika posle sukoba )emastarijih sinova i povratka najmla"eg Save sa oevim motima sa Svete Aore u Studenicu oko 491@

avrio se pred sam kraj veka, posle osvajanja kralja Milutina u Makedoniji i uspostavljanja tmiroljubivih odnosa sa izantincima. Posle toga je bio omogu#en sasvim drugaiji umetniki tok. Umrazvitak su uslovili mnogi vani doga"aji/ proglaenje Srbije kraljevinom i uzdizanje crkve naautoke*alne arhiepiskopije, teritorijalna proirenja prema jugu i severoistoku. U graditeljstvu je uobli plan crkava prilago"en izmenjenim liturgikim namenama. )alaze#i se na poloaju arhimandrita u StSava je preduzeo niz mera kako bi uredio duhovni ivot u zemlji i podstakao podizanje novih bogom/rk a Hri&o o( 9a"!e&e!ja $ ma!a&tir$ :ii-podigao ju je)a a sa bratom, elikim ;$pa!om )te-a!om ,a gradnja je trajala najmanje dvadesetak godina. ada je zavrena postala je uzor i ostala to kroz ivek. &ime je u istoriji rakog graditeljstva zauzela kljuno mesto. ;rkva je kao celina nastala gra"edva navrata, u kratkom vremenskom razmaku. %sprva je bila samo manastirska crkva, a potom jkatedrala prvog srpskog arhiepiskopa. Prvo je podignuta jednobrodna crkva sa tri traveja i prip polukrunom apsidom i kupolom. Program je razvijen i uve#an i u horizontalnom i u vertikalnom )ovine u odnosu na hramove iz doba Ste*ana )emanje pojavile su se na bonim stranama hrama/ nekvestibili su zatvoreni i tako pretvoreni u niski transept, a uz pripratu su dodate kapele sa kupolicamatremovima. apadna *asada je oblikovana kao da je u pitanju proelje trobrodne bazilike. &akav

Bia imala u drugoj deceniji.ada se Sava 4991. godine vratio iz )ikeje sa titulom arhiepiskopa i kada je Bia odre"ena za n

sjedite, dolo je do izmena i dogradnji. Sa zapadne strane dozidana je spoljanja priprata sa etirdevet traveja, nad njom katihumena, a ispred nje visoki zvonik. &ada je, izgleda, poruen zidzapadnog traveja crkve i stare priprate, a uz oltar su izgra"eni proskomidija i "akonikon. (o tada, deceniji veka, cela crkva je premalterisana i obojena crveno. Ara"enje priprate bilo je povereno majstora iz zapadnih krajeva, sa romanskog podruja, koji su verovatno posle toga izgradili veliku

pripratu u Studenici, kulu zvonik iznad ulaza u manastir, zatim Pridvoricu i 'ogorodicu 8vostansku.Araditelji su verovatno bili iz raznih krajeva. Stariji deo, izidan opekom, verovatno su podigli mobrazovani u vizantijskim radionicama. Mla"i deo su izgradili primorci, jer su zapadni delovi grizvedeni kamenom, kapela na kuli-zvoniku na kotorski nain zasvo"ena rebrima pravougaonog pressu prozori i portali isklesani u romanikom stilu. avrne radove-nekada raskoan pod i unutranju pizveli su mramornici iz ;arigrada.

C


8/75


9/75

)ovo ustrojstvo srpske autoke*alne crkve podrazumevalo je uspostavljenje jo deset episkopijaarhiepiskopije u Bii. bog toga je tre#a decenija $%%% veka bila ispunjena ivom graditeljskomvezanom za saborne crkve, pri emu je glavni uzor bila Bia.Bo(oro#ii!a 'rk a $ H o&!$


10/75

kontra*ora. % sama kupola je bojaljivo izvedena. )a bonim stranama konstruisani su, uz boneudvojeni lukovi, ime je i prenik kupole smanjen. )esigurnom ponaanju graditelja verovatno je dovelika visina kupole. !rhitekta nije imao iskustva sa vizantijskim kupolnim sklopovima pa je korisstrukturu koju je nauio u drugoj graditeljskoj oblasti.%zgleda da su graditelji ve# bili predvideli da na bonim stranama priprate ubrzo izgrade kapele k

jer su ostavili po dva prolaza sa svake strane. Me"utim, do ivopisanja crkve one nisu podignute jer s prekrile i zidne ispune na prvobitnim otvorima. 3o odlaganja je, verovatno, dolo zbog odre"enih ktitora, koje su se ostvarileoko 1>4 . godine. Poto je arhiepiskop Sava % preminuo u &rnovu, kralj lmu je prenio telo u svoju zadubinu, pripremivi mu za grobnicu dogra"enu spoljanju pripratu. Parspoljnu pripratu imaju neobinu osnovu, izduenu u poprenom pravcu. erovatno je i ovde traen se posebno ojaaju oni zidovi gra"evine koji su bili vie optere#eni gornjom konstrukcijom. 3uzidova priprate bili su sagra"eni boni ojaavaju#i lukovi, koji su u toku radova zazidani, verovatno rvrstine zidova na koje je trebalo osloniti sprat priprate. Poto je, izgleda, izgubila gornji sprat, mispoljna priprata je sada niska izduena prostorija sa poluobliastim svodom. Mistino je osvetljsvetlost dopire samo kroz zapadni ulaz, to odgovara njenoj grobnoj nameni. U isto vreme suizgra"ene i dve bone kapele, koje je kralj posvetio svojim zatitnicima u ratu-Sv.Aeorgiju i Sv. 3imit )eto ranije, svakako #o 1>4@. godine, kralj +adoslav je dogradio&polja,!j$ priprat$ $ )t$#e!i'i. &o jevisoka pravougaona gra"evina sa dva traveja i tekim krstasto-rebrastim svodovima. rstasti svod sa jakog pravougaonog preseka predstavlja posebnu vrstu gornje konstrukcije, koja se kod nas pojavljuizuzetno. )esumnjivo je da ista skupina majstora koja je podigla svod u Studenici gradi slian svod n

kule-zvonika u Bii. Ara"enje svodova te vrste iroko je rasprostranjeno u romanici june 5ranseverne %talije. U +adoslavljevoj priprati izveden je sloen svod. (ednobrodan prostor dobio je zasvedene trobrodne gra"evine. ateeni naos crkve u Studenici je odredio graditeljima dve osnovnirinu i visinu. %zgra"ena je snana nose#a struktura. (aki zidovi iznutra su ojaani udvojenim prislukovima, koji su poloeni na pilastre. 3opunsko ojaanje pruili su spoljni prislonjeni lukovi. +alombardska shema u Studenici je upro#ena ukidanjem bonih brodova i pomeranjem srednjih, sloslonaca ka bonim zidovima. U njoj je sahranjen +adoslav. Prilikom podizanja u nju je uklj

manastirska *ijala za osve#enu vodu. )a bonim stranama pojavile su se uobiajene kapele, ali jedinssvom polukrunom planu, sa polukalotama kao svodovima. (edna je bila posve#ena Sv. )ikoli, a dslavila uspomenu na )emanjin svetaki ivot. )eobian poloaj bonih kapela tako"e je protomajstorovog nastojanja da obezbijedi to bolju i postojaniju strukturu gra"evine. apele su postako da imaju ulogu kontra*ora istonih delova bonih zidova gra"evine. rovovi +adoslavljeve davali su joj trobrodni izgled, a *asade su bile ralanjene pilastrima me"usobno povezanim lu%zgra"ena je sigom i bila je uskla"ena sa starom gra"evinom uzdignutim kalkanima na zapadnoj i

41


11/75

strani. otorsko poreklo graditelja otkrivaju njeni krstasto-rebrasti svodovi, istovetni sa onima&ripunu i Mariji ole"ati u otoru.) . Apo&toli $ +e%i, izgradnja hrama je zapoeta jo za ivota arhiepiskopa Save, a zaslugom arhiep!rsenija zavren je&re#i!om XIII eka. %zgleda da je prvobitna namera bila da se, slino Sv. !postoli;arigradu, izgradi zajedniki mauzolej za srpske crkvene poglavare. rajem $%%% veka, posle stra

postao je sedite arhiepiskopije. %zgradnjom je u stvari produena jedna dobro ouvana starija tcrkva, tipa tzv. tricrkvene bazilike. 7dstranivi joj apside, graditelji su na istonoj strani dozidali pkoji su bili u skladu sa programom rakih crkava/ potkupolni prostor sa okruglim kubetom, niski tra pevnice i oltarski prostor sa proskomidijom i "akonikonom. Poevi od Mileeve za ova odeljenja pograde posebne prostorije kao organski delovi gra"evine. )e moe se pouzdano zakljuiti kako je uizgledao zapadni do gra"evine. 7igledno je da su ovde nastale promene kada su dogra"eni Sv. 3imitzatim 'ogorodiina crkva sa velikom pripratom. Prema ikom obrazcu, stariji boni brodovi preuulogu bonih kapela, dok su *asade bile obojene crveno. Stvoreno je nisko i iroko zdanje. 7djeci ar pe#ke crkve odmah su se osetili u Pridvorici kod Studenice i u Morai.Moraa-natpisom je tano datovana u1>81 1>8> godinu, a ktitor joj je biok!e" )te-a! , ukanov sin i )emanjin unuk. 7na je jednobrodna, sa tri traveja i okruglom kupolom, trolanim oltarskim prostoro bonih apsida, sa pripratom sa uzdunim poluobliastim svodom i bonom kapelom uz nju, posve#eSte*anu. Svi bitni lanovi plana i prostornog sklopa iz Bie i Pe#i skladno su se stekli u morakoj cri Mileeva uticale su na njenu izuzetnu visinu. (edino odstupanje u Morai je u tome to nije dobkapele uz pripratu kao ostali hramovi, ve# samo jednu. idana je tesanicima sige. 7blikom i zan

obradom bi*ora na apsidi i proelju, i izgledom dva portala pokazuje klesarsko ume#e kotorskih mavrni *riz arkadica i plitki pilastri predstavljaju elemente arhitektonske obrade *asada. +itam pil

pokriva u celini unutranji ritam gra"evine, ve# je nastao po sasvim drugoj shemi.+ri# ori'a -datuje se oko sredine $%%% veka. )ia je i manja od Morae, ali ima sve njene sastavnMe"utim, ovde su bone kapele uz zapadni travej, priprata ima kalotasti svod, a kupola je osmostranalik na iku. Pe# je uslovila njenu malu visinu i opti sklop masa. Sa Sv. !postolima u Pe#i, MorPridvoricom prestaje gradnja spoljanjih priprata u manastirskim crkvama. asnije su se one javljale

katedrale.+aka crkva je u drugoj polovini $%%% veka doivela dalji razvitak u smislu ujedinjavanja prostornih lanova u spolja jedinstveno telo gra"evine, ne menjaju#i osnovne osobine plana, a doluve#anja njenih razmera. )a elu nove skupine stoje)opo%a!i.)opo%a!i su podignutioko 1> ?. godine kao manastir sa glavnom crkvom posve#enom Sv. &rojopasani su masivnim zidinama kroz koje se moglo u#i na dve strane kroz iroke kapije. titor je kralj Uro,I, jedan od najistaknutijih srpskih vladara u $%%% veku. Sopo#ani su postali mauzolej kraljevske p

44


12/75

su u njima sahranjeni kraljeva majka !na 3andolo, otac Ste*an Prvovenani, veliki knez 6or"e Dkralod stricaE, kao i sam ktitor Uro %. Svojim planom i osnovom ;rkva Sv. &rojice se ne razlikuje od pgra"evina. (ednobrodna je sa tri traveja i polukrunom apsidom, uz koju su proskomidija i "akoniksredinjim travejem je kupola, a severno i juno od potkupolnog prostora su pevnice. )a zapadu je puz ije bone strane su izgra"ene dve kapele. Ponovljen je raspored ostvaren jo u Bii. !li, nov

javljaju u gornjim delovima gra"evine i u spoljanjem izgledu. ubino postolje je ue od brodaMileevi, a kupola je uska i ima kruni tambur kao u Mileevi, Pe#i i Morai. 5asade broda i tamralanjeni lezenama, a najvii pojas zidova je ukraen arkadnim *rizovima.Sopo#ani se od ranijih gra"evina razlikuju po tome to imaju trobrodni spoljanji izgled. Svi boniDoni uz oltar, pjevnice, kapeleE su podvedeni pod jedinstvene, nie, jednoslivne krovove. &eilo sdobije izgled romanike bazilike, a da bi se to vie istakla masa srednjeg broda kupola je uvuensreditu. Pod uticajem romanike razu"enost osnove je potpuno skrivena u izgledu. Srednji brod je n pokriven dvovodnim krovom. 7vde se niski raki transept, karakteristian za raniju arhitekturu izgubio. Pripratu i oba traveja natkriljuju svodovi blago prelomljeni u temenu. upolni sistem oslon poprenom smislu samo na jedan luk. ;rkva je zidana sigom, *asade su obojene kreno belo, a kupoli uto, kako bi se pribliile studenikoj crkvi. Majstori iz Primorja su prozore i portale isklromanikom duhu. U proskomidiji je izveden ivopis koji je slavio 'ogorodicu, a u "akonikonu Sv. )&ako je u crkvama ostalo due vreme. 'one kapele uz pripratu su posve#ene Sv. Ste*anu i S )emanji. &akva posveta kapela je imala vii smisao, jer je Sv. Ste*an bio zatitnik dinastije )emanSimeon )emanja njen osniva. &aj primer su sledili i kasniji graditelji. U crkvi su se nalazila etiri

sarko*aga Dkralja Uroa, ispod ktitorskog portreta ua zapadnom traveju, sarko*ag !ne 3andolo je u jo dva, episkopa (oanikija i kneza 6or"aE.U poslednjoj etvrtini veka dogra"ena je spoljanja priprata sa jednim viespratnim kulom-zvoni proelju. Pripada tipu otvorenih priprata kakve se u Srbiji grade od $% veka. %zgra"ena je kao otvi oslanjala se na stupce i pilastre po obodu i dva stuba u sredini. 7ni su me"u sobom bili po polukrunim lucima i tako na severnoj i junoj strani obrazovali po tri polja zasvedena krstastim s bili su pokriveni jednoslivnim krovovima. Srednji brod priprate zauzima celu irinu crkve. rov ovo

je bio popreno postavljen u odnosu na crkvu i bio je jednoslivni ili dvoslivni. &rospratni zvonikistovremeno sa spoljnom pripratom. %mao je otvoreno prizemlje, a nosila su ga etiri stupca plukovima. Spolja na uglovima zvonika oblikovane su plitke lezene koje su se pod krovom zavravaarkadica na konzolama. atim su zvoniku zazidana dva bona otvora u prizemlju, jer je postalo oigetiri stupca ne mogu da nose teinu visokih zvonika. asnije su sueni otvori ispod druga dva ludogradnje priprate dolo je zato to su Sopo#ani jedno vreme bili sedite rake episkopije. Sopo#a

49


13/75

nov nain uobliili programske ideje rake crkve. Me"utim, to nije bilo odmah prihva#eno. &ek kraje poetkom $% veka njihov uticaj se vie osetio.Gra#a' kralji'a Jele!a , ena Uroa %, je oko 1>2?. godine podigla svoju zadubinu Aradac na %bru, auzimaju#i za uzor Sopo#ane. 7snovan je kao veliki manastir ogra"en zidom i imao je dva ulaza. Umanastira se nalazila velika 'ogorodiina crkva u sreditu, a uz ogradni zid crkvica Sv. )iko

'ogorodiinoj crkvi je sahranjena kraljica (elena !nujska. 7 Aradcu ima malo izvornih istori podataka. 7snivaka povelja nije prona"ena, a najopirnija obavetenja ostavio je arhiepiskop 3aniBivotu kraljice (elene. 7na je izvrila prenos motiju arhiepiskopa (oanikija iz 8uma u Sop7brazovanje i sklonosti kraljice (elene, njeno *rancusko poreklo, kao i elja da pokae svoju privsrpskoj crkvi i dinastiji )emanji#a, odrazili su se na arhitekturu i ivopis Aradca. Uzor je bila Stude je i u Aradcu crkva posve#ena 'ogorodici.Plan vie pokazuje iki uzor, ali je trodelni oltarski prostor sa tri apside i zidana ikonostasna pistovetna kao u Studenici. &o je jednobrodna gra"evina sa pripratom na zapadu i bonim kapelamuskim zapadnim travejem, jednostavnim sredinjim prostorom nad kojim je konstruisana kupola, na jugu su pevnice, a na istoku trodijelni oltarski prostor. Svodovi u crkvi su poluobliasti. Samo nad p je konstruisan krstasti svod sa rebrima Dranije se javljao u kapeli ikog zvonika i nad +adosla pripratom, ali tu je pro*il rebara romaniki, a u Aradcu je gotikiE. )iski transepti imaju dvoslivne krna kapelama Dposve#enim istim patronima kao u Sopo#animaE su jednoslivni krovovi. )ad sr prostorom crkve uzdie se kupola. 7slonjena je na etiri luka i uokvirena sa dva bona zida i dva l baldahin. 7vakav sistem je odlika rake arhitekture od poetka njenog *ormiranja. Fetiri panda

uglovima ravno su zavrena, tako da se iz etvorougaone osnove prelazi u osmougaonik, a ne u krugto na svim drugim starijim i poznijim spomenicima. upola je speci*ina po tome to je tambur osmspolja i iznutra, a kupola je krikasta.7ltarski prostor se nastavlja na celu irinu naosa i od njega je odeljen pomo#u dva masivna stupca plucima. Sastoji se od tri dela od kojih svaki ima zasebnu apsidu, a me"usobno su odvojeni samo ukonstrukciji. 7vakvo prostorno reenje oltara karakteristika je ranih crkava rakog tipa zakljuStudenicom. asnije se javlja samo u Aradcu. apadni travej i pevnice otvoreni su ukupnim irinam

sredinjem prostoru iznad koga se uzdie kupola. 3obro osvetljenje postignuto je prozorima postavlj bonim zidovima zapadnog traveja, kubinog postolja i pevnica, kao i pomo#u osam velikih protamburu.Spoljni oblik gradake 'ogorodiine crkve ima obeleja velikih rakih hramova, nastalih do prve p$%%% veka. 'rod crkve pokriven je dvoslivnim krovom, preseen je kubinim postoljem iste irine, se uzdie masivna kupola. apele su posebne gra"evine prislonjene uz pripratu i pokrivene jednokrovovima, a pevniki prostori oblikovani kao nizak popreni brod pod dvoslivnim krovom. &ri po

4:


14/75

apside na istonoj strani zavravaju se na istoj visini, ime se razlikuju od do tada poznatih reenja. 7sklopom masa Aradac ne prati tenje srpske arhitekture druge polovine $%%% veka, kada se r pribliavaju oblicima zapadnjake trobrodne bazilike sa uvuenim kubinim postoljem i kupolomraspona. )asuprot tome, arhitektura Aradca se vra#a na stare uzore od kojih je najblia Studenica.;rkva je zidana tesanicima sige, a spolja presvuena uglaanim svetlim mermerom *ine strukture

Studenice to je najbogatije ukraena crkva $%%% veka u Srbiji. Ukraavanje *asada je po sist preuzeto sa romanikog graditeljskog podruja jo na poetku veka. 7snovni obrazac bila je Studenicrkva dobila reprezentativni izgled. )iz slepih arkadica na konzolama postavljen je pod krovneglavnog broda, kupole, kalkana i pevnica. 7sobenosti ovih ukrasa su gotiki prelomljeni luci, jedinstven primer u rakoj arhitekturi. 7sobenost su kontra*ori, koji su ovde upotrebljeni kao ukrascrkve doprinose mermerni portali i prozori. )aroito se istiu zapadni portal i prozor na srednjoj olapsidi. apadni portal ima stepenasto zaseene strane, a oltarski prozor je dvodelni i ima dva prelomljena luka. Aradac je najstarija poznata srpska crkva na kojoj je izraen uticaj gotike.+7A)TI NADEKORA/IJA U )9E)/ICCC )i u druge dve, skoro u isto vreme podignute crkve, nisu bile ugra"ene sopo#anske zamisli. &o su cr) .+etar $ Bo(#a,i%ima i Da i#o i'a !a 7im$. &ek su na posednjoj rakoj crkvi iz $%%% veka,) . A*ilij$ $Arilj$, iskori#ena neka sopo#anska iskustva.Arilje je katedralamora iki* epi&kopa i zadubina kralja Dra($ti!a , nastalaoko 1>5?. godine. Posednja je u nizu rakih crkava iz $%%% veka. Podignuta je na mestu neke ranije crkve. 7 vremenu nastanznamo na osnovu ktitorskog portreta i natpisa o islikavanju unutranjosti 492@. godine. )a !rilju je

uticaj Sopo#ana. ao kasni spomenik rakog tipa, !rilje nije imalo neke bitne delove ranijih crkaviskljuenja pojedinih prostorija iz liturgikih razloga. %ma opte crte rakog plana i veliku, pravspoljnu pripratu sa poluobliastim svodom, a nema bone kapele i zvonike. Podeljena je na oltarskinaos i pripratu. %ma trodelni oltarski prostor. )aos je podeljen na odeljenja, od kojih je srednje kvosnove i nad njim je visoko podignuta kupola na tamburu. Uz kupolni deo na severnoj i junoj s pevniki prostori pravougaonog oblika. Pod uticajem Sopo#ana graditelji su pevnice i bone prosoltar pokrili istim krovom, tako da je ostvaren trobrodni izgled. % kubino postolje je, kao u Sopo#a

od broda crkve, a kube okruglo. )a zapadnoj strani su narteks i eksonarteks. Poduno telo grazasvedeno je bavastim svodom, koji je u sreditu preseen kupolom. )a istoku je polukruni oltarskizasveden polukalotom, a iz sredita gde stoji kupola, pruaju se svodovi bonih pevnica. &im postrnastojalo se da crkva bude u gornjim delovima krstolika.Spoljni izgled crkve proizaao je delom iz unutranjeg sklopa, a izvesni njeni oblici imaju i ne poreklo. )a spoljanjosti gra"evine su izraena dva osnovna naela/ stremljenje u visinu i nastojanjviebojno#u ostvari pojaano vizuelno dejstvo. Stremljenje u visinu naglaeno je stupnjevito

4


15/75

krovovima, a dinaminost oblika je naglaena ralanjeno#u *asada pilastrima povezanim slepim potkrovlju. Pilastri su deblji i gu#e raspore"eni, a arkadica u potkrovlju i ispod lukova ima vie ranijim gra"evinama. ubino postolje kupole je naroito naglaeno. )ajniim jednovodnim k pokriveni su zajedno poduni svod "akonikona i proskomidije i popreni svod pevnikih pSvo"enjem ovih prostornih oblika pod jedinstven krov nastojalo se da gra"evina spolja ima izgled tr

bazilike.;rkva je zidana tesanicima sige, a islikanim tesanicima se oponaao vizantijski nain gra"enja. &o sloponaanje tehnike zidanja uinilo je ariljske *asade ivljim. &a polihromija potie odatle to je !riljena kraju $%%% veka kada poinju da se javljaju nove stilske odlike crkava pod snanim uticajem arhitekture, za koje je karakteristina polihromija na *asadama. Polihromno dejstvo ostvareno je trakama islikanim preko jednog osnovnog tona-ruiastog ili boje zlatnog okera. )ekadanji slikansamo je malim delom sauvan na tamburu i kubinom postolju. Prozori su uokvireni arama ko podraavan izgled prozora na gra"evinama ozidanim samo opekom. amiljene kamene kvadere rauspravne crvene trake, tako da lice zida deluje kao zidovi gra"evina sa tzv. #elijastim slogom gradizvesnim mestima su umesto vodoravnih blokova kvaderi postavljeni po dijagonali ili je podraavanosa koso ugra"enim nizom opeka. elikom spoljnom pripratom, dozidanom krajem $%%% veka, raniji uravnoteen izgled glavnog dela crkve. &a priprata je nastala po ugledu na studeniku +ado pripratu. 3rugostepena plastika hrama ima tradicionalne oblike. Prozori su jednostavni, pravougao prozora na oltarskoj apsidi koji je stepenasto uvuen u zid i zasveden polukrunim lukom. )jegov srpast, to je osobenost romanikog graditeljskog stila. Pretpostavlja se da su graditelji crkve bili iz P

odakle su poticali gotovo svi graditelji prethodnih rakih crkava.

4?


16/75

5. ARHITEKTON)KA +7A)TIKA )R+)KIH /RKA9A U XIII 9EKU

Posle velikog umetnikog dometa koji je ostvarila u Studenici krajem $%% veka, arhitektonska pcrkvenim gra"evinama u $%%% veku je tokom itavog tog perioda doivljavala krizu. animljiv izme"u izuzetno bogatog graditeljskog stvaralatva $%%% veka, kada nastaju sve velelepnija g

ostvarenja, koja se postepeno sve vie uslonjavaju i dostiu zrelost. Me"utim, ovako plodnu graddelatnost nije pratila i skulptoralna, koja je bila po obimu i motivima veoma ograniena, jer j pogodovale rake crkve, uglavnom izidane sigom, ve#inom sa neralanjenim, premalterisanim i o*asadama. Svakako, treba uzeti u obzir i mogu#nost da je arhitektonska plastika mogla pretrpeti razanije sauvana u odgovaraju#oj meri da bi se o njoj sudilo.

ada se govori o skulptoralnom$kra&$ :ie on je morao biti u primorskim tradicijama. Malobrojni oskapiteli, baze, pro*ili-ukazuju na veze sa otorom i njegovim majstorima, koji su u Bii mogli prozore, portale i kameni ikonostas. !rhitektonska plastika Mile,e e nije zastupljena u dovoljnoj me budu#i da je crkva pretrpela znatne kasnije intervencije, pa se moe pretpostaviti da je tada uniteklesani ukras. (edini njegov trag je dosta ote#ena *igura lava, koja se nekada nalazila u okviru k portala, najvjerovatnije izme"u naosa i priprate. 3rugi delovi portala, drugi lav, eventualne konzole, ktimpanonski relje* i stubi#i portala, ije se postojanje moe zamisliti na osnovu studenikog za portala, danas ne postoje. !li, taj sluajno ouvani kameni lav, uvar na ulazu u Mileevu, predstavdragoceni ostatak, jer slui kao potvrda o produenom trajanju skulpture u Srbiji $%%% veka, o knjene tematske, kompozicione i stilske koncepcije. Postavaljanje *igura lavova na strane portala u

znai produenje pro*ilaktine teme na portalu koji uvaju lavovi, omiljene u romanskoj umetnosti pogledu stila, i pored znatnih ote#enja, ovaj lav svedoi o jasnoj orijentaciji ka kamenoj skulpturi ro )eto vie se moe re#i o arhitektonskoj plastici Morae. Moraki glavni portal, kao i onaj to priprate u naos, romanikog je stila, razu"en pro*ilisanim okvirima i stubi#ima, a na njegovim karazvijena je tema grehe i iskupljenja. )a nadvratniku zapadnog portala isklesan je ktitorski Stepenasto uvueni portal, sa srpastim arhivoltama i timpanonom, u kome se ne nalazi relje*na komve# 'ogorodica slikana u *resko-tehnici, po obliku je u tradicijama i rakih i primorskih portala. 7n

velike konzole lavova i gri*ona kao portal u Studenici, ali je simbolika koju oni nose ipak prik plitkom relje*u na kapitelima. )a severnom polukapitelu je vasilisk sa ljudskom glavom u suprotstavljen liku 'ogorodice sa krunom na glavi i malim 8ristom sa jabukom u rukama. )a junograbljivica sa ljudskom glavom u kandama nasuprot raspetog i krunisanog 8rista. jerovatno su mkamenorezci imali za uzor neke crkvene predmete ili krstove ra"ene u drvetu ili metalu. )aivna rustina skulptura na morakom portalu blia je primitivnoj narodnoj umetnosti nego reprezenznalaki klesanoj plastici u Studenici, 'anjskoj, 3eanima i drugim gra"evinama. &ako je moraki kle

4@


17/75

van tradicija i iskustava klesara rake kole. Moraki primer pokazuje da skulptura $%%% vekakontinuirani jednosmerni razvitak. %mala jedan tok, koji je bio vie zvanian, reprezentativan dcrkveni, i drugi blii narodnoj umetnosti i primitivnijim interpretacijama velikih stilova.Sude#i na osnovu dananjih ostataka u Sopo#anima je kamena dekoracija bila svdena na skromne ;rkva je zidana sigom i malterisana za razliku od Studenice ili 3eana, obloenih mermerom, ko

bogata skulptoralna dekoracija odgovarala. Fine se da je u Sopo#anima glavni akcenat dekoracije stanjeno *resko-slikarstvo, a da je manje znaaja pridavano skulpturi. lasicistike koncepcije soposlikarstva dobile su odjek u plastinom *rizu li#a koje tee nad pilastrima u naosu i oko portala priprate i naosa.Sa Aradcom je zapoeo prodor gotike u raku arhitekturu i skulpturu. 3va portala sa prelomljenim bi*ore i drugi prozori, osim lepo klesanih doprozornika i prelomljenih lukova, imali su izvajankapitele, od kojih se samo oni na portalima nalaze na prvobitnom mestu. 7vde su se prvi put uarhitekturi pojavili gotski kapiteli sa jakim loptastim i lisnatim pupoljcima. Pojedini skulptoralni *rna"eni u ruevinama crkve, delovi stubi#a i kapitela, potiu verovatno sa prvobitnog kamenog ikoncrkvi. Posebno je zanimljiva konzola sa lavljim poprsjem koja je nekada verovatno stajala na jedvelikih prozora. &akve i sline konzole su u +aku prenete iz !pulije. 3irektne analogije kapitela u A

otoru ilustruju vrste veze sa primorskim majstorima, u emu je bila znaajna uloga ktitorke Me"utim, ove upadice primorskih elemenata, prenosilaca novih gotskih strujanja iz zapadne Gvropese pojavile u Aradcu, nisu se pretvorile u neki opti snani tok. U sredini oltarskog prozora ukletrolisna rozeta.

)a crkvi u blizini mesta &rga ostao je gotovo ceo portal iz sedamdesetih godina $%%% vekadovratnicima i nadvratniku je isklesana dvostruka bogata vrea koja se uvija i prepli#e. %ma dgri*ona na konzolama, koji su izra"eni pod snanim uticajem tema na glavnom i junom portalu u St

4C


18/75

1?. ARHITEKTURA MI7UTINO9OG DOBA

&o je period zapoet graditeljskim delima kralja Milutina u poslednjoj deceniji $%%% veka i poMijeovim nazivom srpsko-vizantijska kola. Podrazumeva usvajanje bitnih svojstava vizantijske arhu koncepciji prostora, strukturi, oblicima i nainu zidanja. U toku $% veka, naroito u junim

oblastima razvila se izuzetna graditeljska delatnost, koju su izvodili dobri majstori iz vode#ih vizagraditeljskih sredita. !rhitekturu iz vremena kralja Milutina obeleilo je oslanjanje na prestonike uto se odnosi i na kljuna dela u arhitekturi Soluna. )aroito vaan uzor bili su spomenici Sv. atarin!postoli u Solunu. naajni izvori nalaze se i u Gpiru. Posebno #e keramiki ukras, poreklom iz arhGpira, biti vana komponenta spomenika Milutinovog doba. U poslednjoj deceniji $%%% vekodluno okre#e izantiji. Uporedo sa vojnikim prodiranjem ka jugu i osvajanjem vizantijskih tekralj Milutin i njegovo okruenje trae u obnovljenom vizantijskom svetu osnovne izvore ustvaralakog rada. U srpsku srednjovekovnu arhitekturu uvodi se novi stil, iji predstavnik j'ogorodice >jevike u Prizrenu. )ova kola stvara gra"evine kvadratne ili pravougaone osnove. ube obino nose etiri slobodna stuetiri razapeta svoda izme"u njih i zidova. Svodovi ispod kubeta obrazuju krst u krovu. Ugaoni izme"u krakova krsta presvode se malim niim svodovima, iji su krovovi tako"e nii. %znad njikatkad jo po jedno kube, te ih crkva moe imati pet. Materijal od koga se gradi je tesani bigar, trahit, iji se redovi smjenjuju sa redovima opeke, a ponekad su kubeta zidana samo od opeke. povrine se oivljavaju keramoplastinom ornamentikom, koja se izra"uje od specijalnih

napravljenih od peene gline. &ako izra"ene crkve imale su vrlo ivopisne polihromne *asade. petokupolnih crkava karakterie dvokupolna priprata na zapadnom kraju, par kupolnih bonih kistonom kraju povezanih sa dva ophodna broda. Svi ovi elementi zajedno obuhvataju jezgro gra"evzadrava tradicionalni oblik upisanog krsta sa kupolom. 7vakva sinteza elemenata koja se odigrala pu perioduo# 1>5? #o 141?. godine, predstavlja speci*ino kasnovizantijski *enomen. rajnji proizvosinteze je petokupolna crkva iji je Araanica najsavreniji primer.'roj spomenika podignutih u novom stilu naglo je rastao i za nepuna pola veka prevaziao broj sagra

+akoj tokom itavog stole#a pre toga. )ovi stil je primio vrlo malo od rake kole/ svodnu konstrkube i kubino postolje, ali je zato ovaj stil predao vrlo mnogo stilu koji ga je nasledio, tzv. moravskMesto koje 'ogorodica >jevika zauzima u itavom ovom razvoju arhitekture predstavlja prelomnuizme"u rake stilske kole i obe kole nastale posle nje. )a crkvi 'ogorodice >jevike prvi put u o*ormljen je oblik gra"evine koji #e dominirati jo itavo stolje#e, a u dekorativnoj plastici primijtako"e prvi put elementi i metodi, koji #e se dalje razvijati i biti bogato iskoruteni u moravskoj koli

40


19/75

Prvi ozbiljan ktitorski poduhvat kralja Milutina, verovatno uz ugledanje na )emanju i Savu, bila jeo !o a ma!a&tira Hila!#ara, koja je podrazumevala novi katolikon, trpezariju, povieni pirg Sv. verovatno i manastirske prostorije za stanovanje, grobljansku crkvu i jo dva pirga, za ta su angnajbolji arhitekti i majstori.Ma!a&ti&ki katoliko! je prva u nizu gra"evina koje je kralj Milutin podigao. 3atuje u1>54. godinu, kako to

govori jedan pozniji prepis starijeg natpisa na crkvi. erovatno je graditelj hrama bio Aeorgije MarSoluna. ahtev u pogledu plana crkve oevidno je bio zasnovan na liturgijskim obiajima Sv

atolikon je razvijen trikonhos sa velikom pripratom. )ad etiri stuba pravougaono razmetena dizasredini kube, dok su poluobliasti veliki svodovi, unakrsno postavljeni, natkrivali glavni prostor.kube je dvanaestostrano, a njegova kalota je iznutra krikasto reena. 'oni prostori su dobili razliitemanjih svodova. &ri konhe imaju polukalote, proskomidija i "akonikon rebraste svodove, a dva zapazasvedena su plitkim slepim kalotama.Priprata je pomo#u dva slobodna stuba podeljena na @ traveja. &ri traveja su krstasto zasvedena, sreu istonom delu ima plitku slepu kalotu, a dva bona traveja na zapadnoj strani nadviavaju osmostrakubeta sa krikastim kalotama. (uno kube nad pripratom po kaloti je slino glavnoj kupoli, a severima manji broj krikastih renjeva jer su oni ojaani rebrima.Sa spoljanje strane crkva je izidana naizmeninim redovima tesanika i opeke. +edovi kamena su mispresecani vertikalno postavljenim opekama, zbog ega se dobija utisak #elijastog gra"enja. 8oriz podela *asada naglaena je ne samo razmetanjem otvora u dva niza nego i nainom zidanja. )etodonjeg niza prozora i ispod gornjeg niza, na hramu su izidana dva pojasa od pet redova opeke umest

Dumesto podele kordonskim vencimaE. ;rkva je dobro osvetljena velikim brojem prozora. )a gkubetu je 49 prozora, na oltarskoj apsidi ? jednodelnih i jedna tri*ora, na proskomidiji i "akonikonu jednodelni, na istonom traveju dve bi*ore, na pevnicama po tri u gornjoj zoni i po jedna veliktri*ora, u zapadnim travejima po jedan jednostavan prozor. idovi priprate bili su ak i vie otvore prozora je na malim kubetima, < velike bi*ore nalaze se u donjoj zoni i ? tri*ora u gornjoj zoni. !ko s jo dvoja mala vrata kroz koja se iz priprate ulazi u hram, onda hilandarski katolikon ima osmora v prozori su luno zavreni, osim bonih prozora na tri*orama u gornjem pojasu, gde se pojavljuj

oblikujedne etvrtine kruga. ameni stubovi i stubi#i na bi*orama i tri*orama imaju kapitele esto relje*ima. Araditelji su iskoristili znatan deo kapitela sa starog )emanjinog hrama. Sloeni uk prepletenih traka, razlistanih na slobodnim krajevima, gusto prekriva povrine. Alavni portal je ukraen sa dvema konzolama sa lavljim glavama, koje uokviruju donju gredu, a u njenoj sredini je jkonzola sa isklesanom glavom mladog oveka, najverovatnije an"ela.

ajani ukras hilandarske crkve nije stilski jedinstven. Posebna skupina majstora-mramornika posvizradi skupocenog crkvenog poda. 3ragoceniji je onaj u naosu, napravljen od raznobojnih uglaani

42


20/75

Samo jo tri crkve na Sv. Aori-7a ra, 9atope# i I iro!-imaju ovako bogate i sasvim slino ura"e podove. 3vojica majstora iz skupine to su radili u 8ilandaru poznati su po imenu Mihailo i arnava.sa imenima urezali su u nadvratnik i uokvirili ga tako"e mozaikom.Planom i prostornim reenjem hilandarski katolikon se ne razlikuje od arhitekture starijih svetocrkava. +azvijeni upisani krst sa trikonhosom preovla"uju#i je oblik njihovih osnova, kao to je

kupola nad naosom njihova prevashodna odlika. 3va kubeta nad pripratom imaju i neke crkve starijeod 8ilandara. od starijih su kubeta nad spratnom prostorijom priprate D atoped, %vironE. od mlana 8ilandaru. Po tom reenju 8ilandar stoji na elu svih crkava u Sv.Aori. ubeta nad pripratom izgsu u isto vreme kad i na nekim hramovima u ;arigradu D8ora, ilise-damijaE. %z ;arigrada poti pojedinosti/ slikovit nain zidanja, *riz sa iljatim arkadicama ispod krovnog venca, obrada kamen portala i prozora. &e novine prihvatila je u to vreme i solunska arhitektura. Araditelji, klesari i mr preneli su ih iz jednog od ta dva vizantijska grada u 8ilandar. &ako je hilandarski katolikon zdanje u se slila shvatanja iz dva izvora/ svetogorskog predanja i neimarske vetine iz doba ranih Paleologa.Hila!#ar&ka trpe"arija je podignuta1>54. godine, u isto vreme kada je ponovo izgra"en glavni hrPodignuta je na mestu ranije trpezarije Simeona )emanje i Sv. Save i za nju je tako"e zasluan kralj M&o je velika jednobrodna dvorana, koja je prvobitno imala dvoslivni pokriva. Postavljena je ispred*asade crkve u pravcu sever-jug. )jen zapadni zid je u isto vreme deo odbrambenog bedema ma+azu"en je kamenim pilastrima, koji su u gornjem delu povezani lukovima od opeke. %stoni zid prema manastirskom dvoritu, inio je glavnu *asadu. Severni zid ima iznutra polukrunu, a spolja apsidu. )a junom zidu je manja apsida, utopljena u debljinu zida, a iznad je veliki trodelni prozor. U

veku je dobila drvenu tavanicu, a krajem $%$ veka iz nje su uklonjeni mermerni stolovi i zidana sedi%z vremena kralja Milutina je i tre#a vana kultna gra"evina u 8ilandaru-(ro lja!a&ka 'rk a6sadapo& e%e!a Bla(o e,te!j$, a nekada apostolima Petru i Pavlu. )alazi se oko 411 m ispred glavnog ulamanastir. % ona je doivela izmene u $ %%% i $%$ veku, a njenu starost mogu#e je odrediti jedinosobina tipa, naina gra"enja i stila sauvanih *resaka, to je vezuje za doba obnove 8ilandara podMilutinom. Podeljena je na dva sprata, u donjem delu je kripta ili kosturnica, a u gornjem hram. U delu gra"evine je jednobrodna crkva sa trodelnim oltarskim prostorom i pripratom. U oltaru je pol

apsida, spolja trostrana, a u proskomidiji i "akonikonu po jedna polukruna nia, spolja nevidljiva priprata bili su pokriveni dvoslivnim krovom, dok su nad oltarom poluobliasti, a nad "akonik proskomidijom krstasti svodovi. 3onji deo gra"evine bio je izidan lomljenim kamenom, a gornji kakvaderima i opekom. (una strana, okrenuta prema manastiru, bila je posebno istaknuta pomo#stepenasto uvuena prislonjena luka, izvedena u opeci. %spod lukova su tri polukruno zavrena jedna vrata. Priprata je otvorena- na zapadnoj strani je ulaz, a na junoj velika bi*ora. Uklonjen je sta

91


21/75

trem, koji je obuhvatao deo june i celu zapadnu stranu crkve. Poivao je na stupcima i pilastrima. Pzidanja grobljanska crkva je vezana za arhitekturu iz vremena Paleologa.Posebnu panju kralj Milutin je posvetio utvr"enjima. 3ogra"en jepir( ) . )a e , glavna odbrambena kulmanastira. )ad Savinim pirgom, koji je bio izgra"en od lomljenog kamena, postoji deo izidan pritkamenom i opekom. )a tom delu su izvedene velike kozole ne kojima poivaju stupci ili pilastri po

lukovima. erovatno je tada bila izgra"ena i prva kapela na vrhu pirga. %zme"u14??. i 14?>. godine podignut je velikipir( Hr$&ija. &o je zasebno utvr"enje na jednoj steni na obali, sa vidokom kulom na je vrhu, dok nije sruen, bila kapela posve#ena Sv. Spasu. 7ko kule prostire se malo dvorite opvisokim zidinama. U dvoritu je Ste*an 3eanski u tre#oj deceniji $% veka sagradio hram sa troltarskim prostorom, jednom kupolom i pripratom sa poprenim svodom. Posvetio ga je Sv. asilijega se od tada pirg 8rusija nazivao i Sv. asilije. 7tprilike u isto vreme sa 8rusijom kralj je podiga jedan pirg na putu za manstir, ele#i da pristup manastiru sa mora bude bezbedniji. % on je imaetvrtastu kulu i utvr"eno malo dvorite. Pirg kod kelije Sv. Save 7sve#enog u areji se nije ouvao.SP7>(!H)(! P+%P+!&! )G ! >! !+!===/rk a ) . Nikite $ )kop&koj /r!oj Gori sagra"ena je14?2. godine. Svoje izvore ima u prestonikogrkoj provincijskoj arhitekturi. %ma osnovu upisanog krsta i kupolu na sredini. Fetiri stupca kv preseka nose kupolu, koja je postavljena na poluobliaste svodove. Polukruna apsida nastaneposredno na istoni krak krsta, a za proskomidiju i "akonikon izgra"ene su samo nie u istom totako da je istoni od tri traveja crkve bio odre"en za oltarski prostor. Mogu#e je da je uz zapadnu str )ikite naknadno podignuta priprata. %ma trodelne ukrasne arkade na zapadnoj i bonim *asadama. )a

*asadama arkade su po dubini razvijene u tri stepena, a spolja petostrana apsida i osnovnim obarkadama na stranama bliska je solunskim reenjima. %mala je jedan paraklis koji je sruen. kamenom i opekom. Predstavlja raskid sa ranijim tradicijama rakog graditeljstva.Me"u sauvanim Milutinovim gra"evinama posebno mesto zauzimaju tri petokupolne crkve/ 'ogo>jevika u Prizrenu, Sv. 6or"e u Starom )agoriinu i Araanica na osovu. U tri celine konce petokupolne crkve ostvarena je na razliite naine.Bo(oro#i'a 7je i,ka $ +ri"re!$ stoji ispred svih Milutinovih zadubina podignutih u Srbiji. )a njo

pojavljuje nova arhitektura u svom zrelom i razvijenom obliku bez prethodnika u srednjevekovnoj kojima bi se moglo analizirati potpuno razvijanje ovog stila. )a njoj je prvi put primenjen petokupolnih crkava u srednjovekovnoj Srbiji. erovatno da bi a*irmisao to vie svoju vlast na nekavizantijskom podruju, Milutin podie jednu od prvih i najve#ih zadubina, na kojoj se odmah manjegove politike i rodbinske veze sa izantijom. 'ogorodica >jevika je verovatno postojala i pre ne je dola pod srpsku vlast, a iz natpisa koji se nalazi na istonoj strani crkve saznajemo da je crkvu kralja Milutin. ;rkvu su zidali i popisali protomajstori )ikola i !strapa. )a crkvi postoje tri glavna dela,

94


22/75

obrazuju optu kompoziciju. &o su/ sredinji deo- crkva upisanog krsta sa pet kupola, dva bona bobuhvataju sredinji deo sa severne i june strane i izgledaju kao da su prislonjeni uz njega, eksonaspratom i velikim zvonikom, koji se die iznad sredine eksonarteksa. Gksonarteks je na zapadnojitavom svojom duinom obuhvata prostor ispred sredinjeg dela crkve i oba bona broda. U istocrkve mogu se uoiti tri glavna perioda, od kojih se prva dva me"usobno mnogo ne razlikuju, a u tr

njen izgled potpuno izmenjen.7snova ima oblik pravougaonika, a unutranji prostor je sa etiri reda stubaca podeljen na pet b prema kojima se na zapadnoj strani nalaze narteks i eksonarteks. )a istonoj strani srednji brod se zapsidom, a oba krajnja bona broda proskomidijom i "akonikonom. )arteks nije potpuno odvojen ove# je samo naglaen zatvaranjem nekadanjih prolaza bazilike u zidu izme"u naosa i narteksa.Upisani krst u osnovi izraen je pomo#u etiri svoda u ijem se preseku nalazi centralno kube. uiznutra kruna, a spolja osmostrana. upola poiva na svodovima koji obrazuju krst i na pandanti*itambur kare. Svodovi upisanog krsta su poluobliasti. %znad oltarskog prostora, a izme"u konheistonog nieg poluobliastog svoda prostor je pokriven jednom kalotom. )a istoni i zapadnnastavljaju se jo dva, neto nia, poluobliasta svoda. %stoni deo od centralnog kubeta do apside jzapadnog te je kube prema tom centralnom delu pomereno ka zapadnoj strani.%ako su severni i juni svod koji obrazuju krst iznutra poluobliasti, zabatni zidovi, koji se premobrazuju, izraeni su spolja prelomljenim lucima. )a njima se sa svake strane nalazi po jedna tMe"uprostori izme"u krakova krsta presvedeni su tako"e malim poluobliastim svodovima, iznad kojkrajevima diu etiri male kupole. %stoni me"uprostori su dui od zapadnih i zato su dva mala kub

centralnom. Mala kubeta poivaju delom na zidovima, a delom na prislonjenim lucima. &i donkubeta izraeni su spolja malom kvadratnom masom na kojoj poiva kube. 7ba istona kubeta imajdelu po dva prozoreta sa severne i june strane. Male kupole su kao i velika iznutra krune, aosmostrane. Strane su im odozgo luno zavrene te im je linija venca talasasta. %stona kubeta imajzapadna po etiri prozora.Uzani boni brodovi se na istonoj strani zavravaju dvema polukrunim prozorskim niama. Spolj brodovi su dosta nii od centralnog dela i prostiru se sve do eksonarteksa. 7ni su razliito pres

etvrtobliastim svodom osim poslednjeg traveja u visini narteksa koji je presveden krstastim i junkrstastih svodova. 7vi svodovi se oslanjaju sa jedne strane na spoljne podune zidove, a sa druge na koji su prizidani uz stupce bazilike i na razapete luke izme"u pilastara. Sa svake strane brodova nalaest prozora- 9 tri*ore, 4 bi*ora i : jednostavna prozora. Sa spoljne strane boni brodovi su imali slep!psida, proskomidija i "akonikon su zasvedeni konhama. !psida spolja ima sloen sedmostran ob proskomidija i "akonikon su trostrani. )a apsidi se nalazi jo jedna tri*ora, a na proskomidiji i "akonik jedna bi*ora. 3ruge strane oivljene su niama.

99


23/75

)arteks presvode tri poluobliasta svoda, od kojih je sredinji najvii, a oslanja se na oba svoda saGksonarteks je u prizemlju podeljen na tri dela pomo#u dva luka, koji nose pregradne zidove sprata. su sa strane presvedena sa po dva krstasta svoda, dok srednje polje presvodi samo jedan. Prizemljevelika, luno zasvedena ulaza. Svaki prolaz odgovara po jednom brodu koji je imala bazilikaeksonarteksa ima tri odeljenja/ dve kapele i jedno srednje odjeljenje iznad koga se die zvonik. 7be k

zasvedene poluobliastim svodovima, koji su ojaani po jednim lukom na sredini i sa po dva prislonjna zabatnim stranama. U kapele se ulazilo iz srednjeg odeljenja i bile su osvetljene sa po dva pSrednje odeljenje ispod zvonika je priblino kvadratnog oblika, a na zapadnoj strani nalazila se velik

vonik je zasnovan na kvadratnom srednjem delu sprata. 7tvoren je sa svih strana. )jega obrazujusnana stupca, skoro kvadratnog preseka. U srednjem delu zvonika, izme"u stubaca, su po dvzasvedena otvora, koji obrazuju neku vrstu bi*ora na svakoj strani. %znad njih je zvonik, potpunizme"u stubaca na sve etiri strane. 7vi otvori su luno zasvedeni. vonik je pokriven polulopto poiva na pandanti*ima i lucima iznad velikih gornjih otvora. Spolja je polulopta maskirana niskim tamburom, a pandanti*i su naglaeni malim rogljevima koji obrazuju kockasto postolje.

a gra"enje su koriteni kamen i opeka. ao materijal upotrebljeni su i *ragmenti sa poruenih spomenika, ali u vrlo maloj koliini. +ed tesanika smenjuje red opeke. a spoljnu dekoraciju upotrebetiri vrste keramikih elemenata od gline, koja je zatim peena./rk a ) . 0or a $ )tarom Na(orii!$ je podignuta na ostacima starije gra"evine141> 14.godine i predstavlja zanimljiv spoj dva hronoloki i umetniki razliita graditeljska shvatanja, koji je mnogo uostvaren u konstruktivnom nego u estetskom smislu. bog temeljite obnove u Milutinovo vreme

danas zamisliti prvobitan izgled crkve. 3eo koji je protomajstor iskoristio da na njemu nadogradgra"evinu, ima oblik lako zakoenog pravougaonika, koji spolja na bonim stranama ima po et pilastra, a na istonoj strani veliku, spolja i iznutra polukrunu apsidu. Alavni ulaz nalazi se na zapdrugi manji na junoj strani.!rhitekta kralja Milutina uinio je nekoliko veoma vanih izmena da bi doao do petokupolnog crkve. &e promene zahvatile su u velikoj meri unutranjost prvobitnog zdanja, a manje zidove. Aorncrkve bili su porueni, pa su iznova sagra"eni svodovi, luci i kupole. 7d stare gra"evine zadrani su

zidovi, na koje se oslanjaju gornje konstrukcije iz 4:49I4:. godine. apauju se novi materijali zidanja karakteristian za novu *azu gra"enja/ manji kameni blokovi od trahita, krenjaka i sige kaosa debelim spojnicama maltera. 7bim i oblik starije gra"evine neposredno su uticali na osnovu nov

bog postojanja starijeg omotaa, moda i nekih nosaa u unutranjosti, crkva ima dve JosnoveJ-nivou vrata i jednu u nivou gornjih prozora.U osnovi je blago de*ormisani pravougaonik, koji na istoku ima oltarski prostor, sa polukrunom a protezisom i "akonikonom, u sredini je naos, a u zapadnom delu priprata. 3u june bone strane Dv

9:


24/75

i severneE nalazio se otovreni portik. U poznije vreme na zapadnoj strani crkve dodat je eksonartenajve#im delom sruen. 7ltarski prostor je uzdunim zidovima podeljen na tri dela. ;entralni deo oltaistu irinu kao prostor pod glavnom kupolom, a pokriven je poluobliastim svodom. 7d naosa je kamenom ikonostasnom pregradom. )a sredinji prostor oltara nadovezuje se apsida, koja se u odnnjegovu irinu neznatno suava. !psida je polukruna iznutra i spolja do visine sauvane starije gra

Doko ? mE, a u novoj *azi gradnje dobila je petostrani izgled. %spred apside je luk, koji je kao vinastao dogra"ivanjem petostrane apside u Milutinovo doba. Sa obe strane centralnog dela oltara ndva odeljenja pravougaonog oblika, koja su imala *unkciju protezisa i "akonikona, a moda istovrzasebnih paraklisa. Proskomidija je ogra"ena punim zidovima sa severne i istone strane, a sa sredelom olatara komunicira irokim lunim otvorom, a prema naosu otvorena je itavom svojom %stoni zid protezisa je bez apside, to je posledica kori#enja zida starije gra"evine. Hirok prola protezisa i sredinjeg oltarskog prostora ostvaren je lunom konstrukcijom. 6akonikon je sa svihzatvoren punim zidovima, a u njega se ulazi samo iz sredinjeg dela oltarskog prostora. )a istono"akonikona nema apside. Pojava kupole nad ovim bonim oltarskim prostorima osobena je za arhkasnog $%%% i ranog $% veka. )aos je za jedan stepenik nii od oltara i zbog naglaene otvorenosti prema oltaru i irokog trolanog prema priprati nije dovoljno de*inisan u arhitektonskom smislu. Prema priprati je otvoren lunim ood kojih je srednji ve#i od dva bona. U osnovi naosa istie se potkuplno jezgro. )osae kupole kvadratnih stubaca na istonoj strani i dve lezene uz zapadni zid, to znai da je kupola pomerena naosa i sasvim pribliena zapadnom zidu. &ambur kupole poiva na kockastom postolju unutar

pandanti*i. )aos je zamiljen i izveden na nain uobiajen za crkve upisanog krsta/ krstoobraznogra"evine upisano je u pravougaonik, dva kraka krsta ukrtaju se pod pravim uglom, take njihovog una istonoj strani ine slobodni stupci, a izme"u istonog kraka i bonih zidova crkve pojavljuju setraveji. ;entralni travej pokriven je kupolom, juni, severni i istoni poluobliastim svodom jednakevisine, dok su ugaoni traveji, uz onaj na istonoj strani, sa krstastim svodom. apadni deo naosa jesasvim eliminisan i sveden je na debljinu lezena. bog toga je kupola pomerena iz geometrijskognaosa i sasvim pribliena zapadnom zidu. &rodelno otvaranje naosa prema priprati i potpuno s

komunikacija sa proskomidijom, svedoi da je graditelj )agoriina bio upoznat sa savremenim solreenjima petokupolne crkve sa ophodnim brodovima. )agovetaj uvo"enja bonih ophodnih bronaosu pojaan je u priprati.Priprata na zapadnoj strani ima pravougaoni oblik i istu irinu kao i naos, ali je znatno kra#a. )a zapzidu je glavni ulaz u crkvu, koji ima pravougaoni otvor i polukrunu lunetu i sa unutranje i sa spoljnPriprata je po osi gra"evine izdeljena na tri dela zidovima u viim zonama. Sredinji odgovar potkupolnog traveja iz naosa, a boni, sa po jednom malom kupolom u zapadnim uglovima, duinam

9


25/75

krakova krsta iz naosa. U jugozapadnom uglu nalazi se ostatak kamenog stepenita, koje je ma pravougaonim ispustom u zidu. )a slici modela u rukama kralja Milutina zabeleen je boni dod junu *asadu, koji je imao oblika otvorenog trema i prostorao se itavom duinom june *asade. !rkaluka otvarala ga je prema spolja. erovatno je bio uzak i pokriven lakom jednovodnom nadstrenicoimao *unkciju ophodnog broda, jer je bio uzan, osim jednog malog ulaza bio je odvojen od naosa i

crkvu nije opasivao i sa zapadne strane, a u svom istonom delu nije imao nikakav paraklis. )ajblie psu mu na podruju !rte i Soluna DSv.&eodori u !rti, ato PanagijaE, kao i 'ogorodica >jevika. Srdeo priprate pokriven je jedinstvenim poluobliastim svodom, neto niim od svodova naosa, dok sodeljenja pokrivena krstastim svodovima u istonom, poluobliuastim u sredinjem i malim kupzapadnom delu. 7vakva uzduna trodelna podela priprate retka je u vizantijskoj arhitekturi ranog $%Pravu analogiju ima u 8ilandaru, a vano je i epirsko graditeljsko iskustvo. )a severnoj i junoj strani naosa puni zidovi su probijeni tri*orama, a ugaoni traveji su osvetljen jednim jednodelnim i uskim prozorom. U niim delovima zidova, koji pripadaju starijoj gra"evini n po jedan pravougaoni prozor. )a junom zidu je i boni ulaz, koji je povezivao naos sa otvorenim trem junoj strani crkve. )a apsidi postoji samo jedan uzak prozor, nedovoljan za osvetljavanje oltarskog p pa se njegovo dobro osvetljenje postie velikim otvorima prema naosu i protezisu.3va perioda gradnje, dva stila i dva shvatanja ogledaju se sasvim jasno na *asadama i u gornjoj koncrkve. Spoljanjem izgledu crkve Dupisani krst, kra#ih poprenih i veoma izduenih podunih kranjihovom preseku je kupola, a izme"u njih jo etiri manje kupoleE ne odgovara unutranja podela Uticajem zateene gra"evina objanjava se razlika izme"u bonih i zapadne *asade, jer su njihove d

veoma razliite. )a bonim stranama dominiraju zabati poprenih krakova krsta, sa dvostrukim polukarhivoltama, od kojih je ua unutranja malo uvuena i u celini izvedena u kamenu, a druga samo odsa spoljne strane opervaena redom keramikih krsti#a. !rhivolte poivaju na impostima, ispod imp pilastri koji se ne sputaju do zemlje, ve# se na visini oko @m od tla zaustavljaju na kamenim konPilastri su se nastavljali i iznad imposta i dosezali do krovnog venca. U polju oivienom pres pilastrima i arhivoltom iznad njih nalazila se po jedna tri*ora. >evo i desno od pilastara na bonim sznatno nie od zabata krsta, nalaze se ravno zavreni zidovi. a visinu krovnog venca oni su vii o

krova, a svojim poloajem i irinom tano odgovaraju travejima sa krstastim svodovima u crkvi.apadna *asada je posebno paljivo i dekorativno obra"ena. &ek je u gornjem delu *asada obliko

trolana kompozicija, to dosta verno odslikava trolanu podelu priprate. Poduni sredinji sv pripratom zavrava se na zapadnoj strani izbaenom dvostepenom arhivoltom. U sredini sredinjenalazi se bi*ora, koja je po materijalu i izgledu potpuno razliita od drugih prozora u )agoriinu.desno od sredinjeg nalaze se na ovoj zapadnoj *asadi jo dva manja zabata, vrsto priljubljena u

9?


26/75

Svojom irinom nagovjetavaju bone traveje priprate, a izgledom u kome su naglaeni luni krovneposredno uznad arhivolti, sugerie se postolje malih kupola.7blikovanje istonog dela crkve, kao spoj starijeg zdanja i dogradnje nije najsre#nije izvedenokoncepcije u velikoj meri bile razliite. elika polukruna apsida je u gornjem delu izvedena pet )jene stranice imaju izgled plitkih dvostepenih nia od opeke i sa lunim zavretkom. Podela *a

tako"e trolana. Sredinji vii deo ini trougaoni zabat svoda nad oltarom i velika apsida, a sa strane zidovi, koji irinom odgovaraju unutranjim prostorima "akonikona i protezisa. Skoro itavom istonog zida uz apsidu konstruisane su dvostruke arhivolte u opeci, iji luk prati spolja i iznutra vkeramikih krsti#a, a u njihovim zabatima je po jedan otvor.;entralna kupola poiva na kubinom postolju sa lucima unutra koji nose kupolu. Sastoji se od osmoutambura, kod koga je dekorativno obra"ena svaka strana/ oiviena je spoljnim lukom od opeke i unuod kamena, u sredini je luno zavren otvor. Poto je otvor relativno nisko postavljen, iznad nostavljeno veliko timpanonsko polje sa dekorativnim ukrasom. )a uglovima su kamene kolonete. Pstranice tambura luno zavrene, kalota ima talasaste ivice. 7vakve kupole sa timpanonom iznad tambura, nisu tako este u vitantijskoj arhitekturi i vode poreklo iz epirske arhitekture. Male kuuglovima crkve oblikovane su slino centralnoj. Speci*inost malih kupola je u tome to su ugaonzidovi ispod njih obra"eni tako da daju iluziju nadvienog kockastog postolja.+azlika u zidanju i upotrebljenom materijalu na *asadama sasvim jasno pokazuje odakle jenadogra"ena poetkom $% veka. &ada je u istom materijlau-trahitu, prezidano nekoliko redova inovim i debljim spojnicama od maltera. Posle te visine, uz kamene blokove trahita uzetih sa po

delova starije gra"evine, zatim krenjaka i sige, obilato je koritena opeka. 8orizontalni redovi kamsmenjuju sa jednostrukim redovima opeke. upole su zidane od kamena, opeke i ukraavane rekeramikih krsti#a. ;rkva je bila pokrivena crepom, to je redak sluaj me"u spomenicima arhitekture $% veka, a jedinstven me"u crkvama iji je ktitor bio kralj Milutin, a preuzet je iz vizarhitekture grkih oblasti i Makedonije. Slika modela crkve jasno svedoi da su prozori bili sa tranzkojima su umetana okrugla stakla i to na svim prozorskim otvorima.

elika panja je posve#ena dekorativnoj obradi *asada, sasvim u duhu kasnovizantijske arh

3ekorativni splet opeke, kamena i etvorolisnih keramikih ukrasa najstudioznije je izveden u zakrakova krsta i na kupolama, ali je sa manje discipline prekrio i sve druge slobodne povrine zi posebno gornje zone apside. abati poprenih krakova krsta su slino zamiljeni. Fitava dekor podre"ena tri*orama, sa kamenim kolonetama i zidanim lucima jednake visine, koje opasuju unutrkameni doprozornik. 7n se produuje uvis i luno zavrava veliko timpanonsko polje. Prati ga sa strane arhivolta od opeke, a nju niz keramikih krsti#a, tako"e u okviru od opeke. eramiki nizovi kluk arhivolti ili otvora nalaze se oko svih bonih prozora ispod malih kupola i oko bi*ore na zapadn

9@


27/75

eramiki nizovi prate i prozorske otvore ispod malih kupola na zapadnoj *asadi. &impanonska poljsu skoro identina. %znad malih lukova od opeke nad otvorima tri*ore poloeno je nekoliko opekovoga se smenjuju vodoravni redovi keramikih etvorolisnika, ornament od opeke sloene uobrnutog ili pravilnog latininog slova , pa dvostruki i jednostruki *riz keramikih krsti#a. 7vakkeramoplastini ukras ponavlja se manje ili vie uspelo i na drugim *asadama.

)a apsidi je tenja ka dekorativnosti i arenilu dola do najvieg stepena. )jene nie i prostor izme"ispunjeni si skoro u celosti arama od opeke, sa obiljem motiva/ lastin rep, jednostruka i dvostrukkost, meandar, kombinacija tri uspravne i jedne poloene opeke, kao i ukrasi u vidu kamenih diskovasa ovako bogatom dekoracijom nisu nikakva retkost u kasnovizantijskoj arhitekturi i me"u spomeni poetka $% veka u Srbiji, a uzor je nasle"e sauvano u !rti i uopte zapadnim grkim oblastima. (enajuoljivijih zajednikih crta izme"u dekoracije )agoriina i spomenika u Arkoj jeste venac od kerakrsti#a ili testerasto postavljenih opeka, koji prati lukove arhivolti oko otvora, a zatim se njegovihorizontalno granaju. &aj ukras je prvi put kod nas primenjen u 'ogorodici >jevikoj, mada jo ndosledno kao u Starom )agoriinu.Graa!i'a je dovrena14>1. godine, a njena zapadna *asada bila je delimino dekorisana *res

erovatno sredinom $% veka crkva je proirena dogra"ivanjem spoljanje priprate, koja je verovaslina hilandarskoj priprati. Araanica je podignuta na ostacima temelja dva starija hrama. SadanjaAraanice sastoji se iz dva dela/ prvi deo ini glavna crkva izgra"ena prvobitno kao jedna celina, a dini eksonarteks koji je prizidan kasnije uz prvobitnu zapadnu *asadu crkve. Starije gra"evine nisnikakvog uticaja na prostorno oblikovanje Milutinove zadubine.

Alavni deo predstavlja nepravilan pravougaonik i ine ga naos, oltarski prostor, unutranja priprata, brodovi i bone kapele. )aos zauzima centralni deo crkve, to je karakteristino za vizantijsku arhuopte. )a istonoj strani naos je povezan sa velikim oltarskim prostorom iste irine, dok ga na zastrani luni otvor, irok koliko i centralni travej naosa, povezuje sa unutranjom pripratom. Unu priprata predstavlja izdueni prostor, koji je iri od naosa za irinu dva kvadratna traveja smesuprotnim krajevima priprate. 7va dva kvadratna traveja u uglovima povezuju unutranju pripophodnim brodovima na severnoj i junoj strani crkve. Sa istone strane oba ova broda zavra

kapelama, koje se nalaze uz bokove oltarskog prostora. 7ve dve kapele imaju istu irinu kao i sami o brodovi, tako da priprata, ophodni brodovi i kapele imaju zajedniki spoljanji zid na severnoj i jungra"evine. %spred Milutinove crkve nalazi se velika spoljanja priprata, koja je dogra"ena po zavrecrkve. )jena osnova je tako"e pravougaonog oblika. )aos ini jezgro crkvene gra"evine u geometrijskom smislu. &ek na nivou prostorije na spratu oigledan njegov oblik upisanog krsta. ;entralni deo osnove naosa ini kvadratni travej, obeleen petiri slobodna kvadratna stupca koji nose glavnu kupolu. %stonu granicu naosa obeleava trolun

9C


28/75

dva slobodna stuba sa visokim bazama, kao i jedan stepenik. &ime je naos odvojen od oltarskog prozapadnom kraju naos je odvojen od unutranje priprate jednim masivnim pregradnim zidom, koji je u probijen velikim lukom, irokim koliko i centralni travej naosa. 3va preostala dela ovog masivnog zosnovi toliko razdvojena da lie na par ogromnih stubaca. )aos je najbolje osvetljen deo gra"evine. )koliina svetla dopire kroz 0 velikih prozora glavne kupole. 3ve tri*ore se nalaze na severnom i

zabatnom zidu. )a zabatima krakova transepta nalaze se bi*ore. 3ogra"ivanjem eksonarteksa drastsmanjena koliina svetla koja prodire sa zapadne strane.7ltarski prostor je trodelan. 7vakva prostorna organizacija se moe sagledati samo u tzv. trivelonusvodova. 7ltarski prostor predstavlja produetak naosa na istonom kraju, a izme"u ova dva delnalazi se troluni otvor, u kome je prvobitno bio ikonostas, koji je *iziki odvajao oltarski prostor o7ni imaju istu irinu i zajednike bone zidove. 7vi zidovi odvajaju oltarski prostor od bonih ka prolaz izme"u njih ine otvori u oba bona zida. 3ubina oltarskog prostora odre"ena je dimennjegovog centralnog traveja, pokrivenog slepom kalotom na pandanti*ima. Alavna apsida nalazi seistonog zida. %spred ove apside je plitak uvuen luk, koji svojim oblikom prati oblik glavne apsid po visini i irini podudara sa centralnim lukom trivelona. 7va dva luka zajedno sainjavaju strukturnkoji nosi slepu kalotu. Sa unutranje strane apsida je polukruna. 7ltarski prostor je povezan sa kapelama putem jednostrukih otvora na severnom i junom zidu. Svetlost prodire kroz tri*oru u anaosa i bonih kapela, ali je u oltarskom prostoru ipak prilino mrano.Unutranja priprata je izduena prostorija ija je dua osa upravna na glavnu osovinu gra"evine. 7naod naosa za duinu kvadratnih traveja na severnom i junom kraju. Svaki od ovih traveja je irok

sama priprata i pokriven malom kupolom. 7vi traveji povezuju pripratu sa ophodnim brodovimobuhvataju naos du njegovog severnog i junog boka. Povezana je sa naosom irokim lunim otvorini impozantan ulaz u naos. U centru zapadnog zida priprate smetena su vrata, tj. prvobitni glavnkoja vode u eksonarteks. ada je eksonarteks dozidan promenila se *unkcija i *orma ovih vrata. ;entrnarteksa je presveden uzdunim poluobliastim svodom, koji u sredini prekida jedini krstasti svodcrkvi, postavljen du glavne ose crkve, iako strukturno nije u vezi ni sa jednim travejem.7phodni brodovi obuhvataju naos sa severne i june strane i predstavljaju produetke unutranje p

7ni su iste irine kao i priprata. 7va dva krila imaju izduenu pravougaonu osnovu, a njihove longituose su paralelne sa glavnom osom gra"evine. )a istonom kraju ophodni brodovi se zavravaju zidkoji ih odvajaju od bonih kapela. Povezani su sa naosom i njihovi istoni traveji predstavljaju p produetak transverzalnog kraka upisanog krsta, podse#aju#i na popreni brod. U osi ovih produspoljanjim zidovima crkve smetena su po jedna vrata, kao boni ulazi u crkvu. (edna mala vrata ssu u najzapadnijem delu severnog ophodnog broda i ine ulaz za stepenite, koje vodi u prostoriju niznad priprate. rata su izdignuta oko 4?1 cm iznad nivoa poda. Svaki brod se sastoji od dva razliita

90


29/75

nieg na zapadnoj i vieg na istonoj strani. apadni traveji su presvedeni uzdunim poluobsvodovima, a istoni poprenim poluobliastim svodovima, koji se pruaju u istom pravcu kao i pkraci glavnog krsta naosa.'one kapele predstavljaju istoni produetak ophodnih brodova i iste su irine kao ovi brodovi. 7be su povezane sa ophodnim brodovima malim pravougaonim vratima. Po jedan mali otvor je tako"e

kapela u oltarski prostor. 7be kapele se na istonom kraju zavravaju po jednom oltarskom apsidomiznutra polukruna, a spolja trostrana. U oltarskoj apsidi severne kapele smetena je asna trpez proskomidije smetena je u severnom zidu kapele levo od trpeze. (una kapela prema svojim osobinama predstavlja kopiju severne kapele.%ako crkva ustvari nema gornji sprat u uem smislu rei, ovaj izraz ovde se koristi da bi se oznaila smetena iznad unutranje priprate. Prostorija ima istu irinu kao i naos. U nju se ulazi strmim stepen junog ophodnog broda. %ma jasno izraen centralni travej, koji se produava bono u dva niska od poluobliastim svodovima. ;entralni travej je presveden uzdunim poluobliastim svodom, a dvaodeljenja su tako"e presvedena poluobliastim svodovima, koji su pod pravim uglom u odnosu centralnog traveja.Spoljanja priprata je podignuta ispred zapadne *asade crkve tek poto je sama crkva ve# uvelzavrena. Model crkve na ktitorskom portretu jasno ukazuje da spoljanja priprata nije bila sastaosnovne zamisli crkve. reme nastanka i tana arhitektonska dispozicija prvobitne spoljanje pripratza sada nepoznati. Sadanja spoljna priprata ima pravougaonu osnovu. Predstavlja neobian sklop u zapaaju elementi iz vie graditeljskih *aza. U osnovi je trobrodna i dva para masivnih stubaca ra

sredinji brod od bonih. Severna i juna strana imaju po #etiri masivna stupca. )a obe *asade ovi stu po tri arkade. ;entralni brod eksonarteksa je neto iri od bonih brodova. ;entralni travej srednjegzasveden je slepom kalotom na pandanti*ima, koju nose dva poluobliasta svoda i dva luka. 'oni b pokriveni su sa po dva poluobliasta svoda jednake visine u istonom i zapadnom delu, dok njihov deo nadviava po jedan transverzalni poluobliasti svod. 7vi transverzalni svodovi obrazuju nektransepta iji su kraci izraeni na bonim *asadama u vidu slepih zabata.Alavni element osnove-upisani krst- predstavlja sr strukturnog sistema crkve. ;entralna kupola se

iznad visokog tambura. &ambur poiva na kubinom postolju unutar koga su etiri pandantomogu#avaju prelaz od kvadratnog centralnog traveja do krune osnove tambura. Fetiri poluobliasglavnog krsta nose puni zidovi. Preostala etiri ugaona traveja imaju kupole iji su nosai neobine Poto svodovi priprate i ophodnih brodova nisu iste visine, linija njihovog preseka ne postoji, a time za lokaciju pandanti*a. Umesto toga, iznad temena najvieg svoda izgra"en je vertikalni kvadratni se sastoji od etiri relativno tanka nose#a zida. Pri vrhu svakog kvadratnog ahta javljaju se e poduprta na etiri konzole, koje obrazuju prividno postolje kupole. Hetiri nepravilna pandanti*a, sli

92


30/75

ispod glavne kupole, ine prelaz ka tamburu. Sa izuzetkom ? kupola na tamburima, slepe kalotoltarskog prostora i krstastog svoda iznad centra priprate, svi ostali svodovi su jednostavni poluo+ebra nisu upotrebljena, a interesantno je i odsustvo pilastara, lezena i prislonjenih stubova.U spoljanjem oblikovanju gra"evine sve strane najnie zone su podeljene u tri traveja. 7ko @kamene baze lezene se zavravaju kamenim impostima i na tom mestu se zavrava jednostavna do

gra"evine. Sa ovih imposta poinju arhivolte koje odgovaraju bonim travejima *asada. 3a bi nrazliku izme"u vieg i nieg dela gra"evine, graditelj je upotrebio horizontalni venac koji povezuje i%stona *asada se razlikuje od ostalih. % pored toga to na ovoj *asadi nisu upotrebljene leznailazimo na podelu u : traveja. Sve tri apside se sastoje iz visoke donje zone i gornjeg dela gde s prozor. )a velikoj centralnoj apsidi smetena je tri*ora sa dekorativnim timpanonom iznad nje, do bonim apsidama nalaze manji prozori tako"e sa ukrasnim timpanonima. Sve tri apside se zavhorizontalnim jednostrukim zupastim vencima.Alavna kupola se uzdie na osmougaonom tambu poiva na jednom kubinom postolju. 7vo postolje zaklanja etiri glavna luka i etiri pandant podupiru kupolu. Fetiri luka se produuju u etiri jednaka poluobliasta svoda koji pokrivaju krakoveizvana se zavravaju sa etiri zabata. Svako lice osmougaonog tambura obeleeno je po jednim prozsvaki prozor uokviruju dupli uvueni lukovi od opeke. !rhivolte kojima se zavravaju kraci krstaglavne kupole su prelomljene.Prelaz od jednostavnog kubinog dela gra"evine do glavne kupole postignut je postepenim simeralanjavanjem i redukcijom mase gra"evine. Fetiri arhivolte postolja glavnog kubeta odgcentralnim arhivoltama na *asadama ispod, ali su povuene u odnosu na njih, pa zbog toga izgleda

kupola uzdignuta povrh dva ravnokraka krsta. >ezene na *asadama nisu u vezi ni sa jednim stupcemili zidom enterijera. Poloaj prozora tako"e odraava nesklad izme"u strukture i oblika. Piramkompozicija graanike gornje konstrukcije jedan je od najznaajnijih *ormalnih aspekata njene arh posmatrana u okvirima tadanjih petokupolnih reenja, Araanica se istie kao jedinstveno ostvarenje7snovni materijali upotrebljeni za podizanje Araanice bili su kamen i opeka. 3ve vrste kamena-pkrenjak- najvie su kori#eni za gradnju zidova, dok su druge vrste kamena, kao to su trahit i kori#ene re"e i uglavnom u dekorativne svrhe. Upotrebljene su dve osnovne vrste opeke- prvi tip s

uobilajenog kvadratnog *ormata, a drugi tanje opeke pravougaonog oblika. idovi gra"evine otkritehnike gradenja/ grublja tehnika primenjena je na unutranjim licima zidova, koji su prekrivenimalterom, a preciznija je kori#ena na *asadama. U oba sluaja kori#ena je meavina kamena i opekosnovni princip bio naizmenino nizanje dva ili vie redova opeke sa jednim redom kamena. 7snklasina vizantijska kloazone tehnika, koja se sastoji od velikih pravilnih kamenih blokova uokopekama. %ako je ovo osnovna tehnika primenjene su brojne varijacije ime je *asada oslobo"estroge discipline. Spojnice na *asadama su prilino izraene i u ve#ini sluajeva izgledaju isturene

:1


31/75

na ravan zida. ;rkva je imala krov od olovnih ploa. Pored obine kloazone tehnike zapaa se i srepertoar od pet ekorativnih ara od opeke. 7ne su upotrebljene na malom broju povrina i izvedtanjom opekom.U sevrnoj i junoj bonoj kapeli i u junom ophodnom brodu nalaze se tri arkolsolijuma, koji su prvobitnog plana crkve. )jihovo postojanje pokazuje da je Araanica zamiljena kao mauzolejska crk

specijalne grobnice namenjene istaknutim linostima.!naliza odnosa izme"u Araanice i 'anjske pokazala je da je po svoj prilici Araanica otpoeta pre 'anjda je gradnja, prema tome, morala poeti pre kraja 4:49. godine.Alavni centar inovacija bio je Solun i ;arigrad i one su odatle pristizale u Srbiju Ddvokupolna pripratuz bokove oltarskog prostora, ophodni brodovi...EKralje a 'rk a $ )t$#e!i'i -osim velikih spomenika razvijene osnove i sloenog sklopa oblika u srarhitekturi sredstvima kralja Milutina nastaje graditeljsko delo nevelikih razmera, ali izuzetnog znrazumevanje osobenih ideja i arhitektonskih koncepcija koje su na njima izgra"ene. ahvaljuju#ouvanom natpisu, isklesanom u kamenim ploama i ugra"enom pod krovnim vencem na apsidi, znakralj Milutin ovoj zadubini bio ktitor i da je podignuta1414 [email protected]. Posve#uju#i u studenikomanastiru svoju malu kapelu (oakimu i !ni, kralj Milutin je istakao i svoje pretke. Belio je jo jednnaglasi stogodinje postojanje svete loze iji je bio izdanak. % u ktitorskom natpisu i u programu ivtema je dobila odre"eni ideoloki i politiki smisao.3ananji izgled raljeve crkve je veran prvobitnom. )ad naosom, sa oltarom na istoku, izdie se

ubus i kupola su osnovni oblici nad planom saetog upisanog krsta. )aos je priblino kvadratnog

Hirok luk to se oslanja na bone zidove apside pokriva prostor koji, iako veoma skuen, lii natravej. U masu bonih zidova apside useene su dve bone nie, koje obezbe"uju izvo"enje obreda usuenom prostoru proskomidije i "akonikona. Spolja su sva tri oltarska dela jasno naznaena. 'one imaju po dve slobodne strane i svoj krovni pokriva, a prislonjene su uz oltarski travej pokriven krodve vode. Sredinja apsida je trostrana, a krov joj je na istoj visini kao i krovovi nad bonim.

upola se oslanja na etiri para lukova. 3onji izrastaju iz snanih ugaonih pilastara, a gornji se oslankonzole i nose prsten tambura. Prelaz od lukova do prstena tambura ine pandanti*i. U krovnom pok

naglaena konstrukcija upisanog krsta. Sasvim jednostavna konstrukcija raljeve crkve podseistraivae na uobiajeni kasnovizantijski nain podizanja kupole nad kvadratnom osnovom. oudvojenih lukova, koji postepeno smanjuju bine potiske pod kupolom i obezbe"uju vrstinu gra"evise zapaa u kasnovizantijskoj arhitekturi, a u Srbiji je osvedoeno ve# u rakim crkvama.U graditeljskom poduhvatu neimara raljeve crkve ne mogu se otkriti neke novine. U Srbiji prihva#enim nainom zidanja-pravilno tesanim kvaderima od sige, sloenim u vodoravne nizove- izvcela gra"evina, a spolja je omalterisana, pa je po svojim *asadama raljeva crkva blia izgledu raki

:4


32/75

$%%% veka, nego savremenim zadubinama kralja Milutina. Skromnija po upotrebljenom gradivusauvanih Milutinovih crkava, kapela Sv. (oakima i !ne podignuta je tako"e sa manje vetine. )a ju prozoru u naosu stubi# nosi impost sa ispisanim hri#anskim imenom ktitora, a zapadni nosi na istonjegovo lino ime. %ako veoma skroman klesani ukras na kamenim ploama oltarske pregrade i na k prozorskih stubi#a, podse#a na vizantijski.

Araditelji su eleli da rasporedom otvora i odabranim ukrasima i spolja oive zidove raljeve crsvakoj *asadi su savreno simetrino raspore"eni prozori. (ednodelni prozori su uokvireni karkadama, koje ne ispadaju iz ravni zida, dok su bi*ore na bonim zidovima i u oltaru smetene u poiviene dvostrukim slepim arkadama. % nad jednodelnim prozorima na tamburu su slepe arkade.koloneta na ivicama tambura gu#im malterom bez upotrebe opeka, kao i znalako kori#enje slepihhorizontalnog vienca na *asadama, pokazuju da je neimar raljeve crkve dobro poznavao vizspomenike doba Paleologa, a verovatno i starije, sauvane u Solunu i ;arigradu. odoravni kamen postavljen je upravo pod donjom ivicom bi*ora na *asadama, a u unutranjosti odre"uje visinu crvkoja odvaja cilus 'ogorodiinog ivota od ciklusa elikih praznika.Ara"evina je, po starom vizantijskom obiaju, u najnioj zoni spolja skoro neukraena, ali se po prema vrhu ukras zgunjava. Ukrasni motivi uvaju taj ritam i jasno odraavaju konstrukciju dvo plitkim i slepim arkadama, koje se kao i bi*ore oslanjaju na horizontalni kameni venac. 8orizontalnije esto kori#en na *asadama rakih crkava, pa se moe verovati da je1414 1@. preuzet iz vizantijskograditeljskog nasle"a, posebno iz Solua i ;arigrada. % u Solunu i u Srbiji se poetkom $% vekugledanje na starije vizantijske uzore. eoma je neobina ktitorova elja da se ne oponaaju

vizantijske *asade. raljeva crkva svedoi o odluci ktitora da priloi svoj dar slavnom i starom manastiru ne ugrozivi idejnu i umetniku vrednost katolikona.

raljeva crkva svojim saetim oblikom donosi izvanredno bogatstvo misli i simbolinih alusrednjovekovno tumaenje sveta. ubus naosa, nezaklonjen pripratom ili nekom bonom pros podse#a na kubus univerzuma. ralj Milutin je u Studenici ostvario svoju ambicioznu elju da mkapela u najslavnijem, prvom po rangu srpskom manastiru, podse#a na idealni hram, na sliku mikroi na svedoanstvo o idealnom svetu u kome boravi idealni vladar. raljeva crkva u Studenici postala

prema kojem je u Srbiji, u decenijama posle velikog preokreta i krupnog dela kralja Milutina, bilo pnekoliko manjih crkava.U kratkom vremenskom razdoblju od1>54 14>1 kralj Milutin je podigao 8ilandar na Sv.Aori, 'ogorodi>jeviku u Prizrenu, Sv. )ikitu u Skoposkoj ;rnoj Aori, Sv.(oakima i !nu u Studenici, Sv.6or"a u Sta )agoriinu, Araanicu i 'anjsku.Ma!a&tir Ba!j&ka je sagra"en izme"u 141>. i 141 . godine. %zdvojio se kao posebna zadubina, boopremljena i darivana, namijenjena za Milutinov mauzolej. Manastirski kompleks je bio velikih r

:9


33/75

nekada okruen odbrambenim bedemima. )jegovi dananji ostaci nisu samo tragovi tih prvih zidin prezi"ivanja izvrena tokom $ % i $ %% veka, kada je na ruevinama itavog manastirskog komplmanje tursko utvr"enje, u okviru kojeg je sama crkva, dogra"ivanjem minareta nad pevnicom, pretvdamiju. Manastir je imao velikeo# ram e!e k$le, sazidane po ugledu na svetogorske pirgove. isoouvani zidovi pirga pokazuju da je ulaz u njega bio postavljen visoko, to je uobiajeno kod kula

gra"ene da bi bile glavno odbrambeno postrojenje manastira. Prvi, najnii sprat kule je bez otvora paljivo obra"en. Pod te prostorije bio je poploan kvadratnim opekama. Mogu#e je da se ba tu uvakralja Milutina. Sauvani su ostaci velike i reprezentativnetrpe"arije, koja je smetena nadomak zapadnulaza u crkvu i pravougaone je osnove. )a severozapadnoj strani zavrava se velikom apsidom, predvza postavljanje igumanskog stola. Alavni ulaz postavljen je na zapadnoj strani i bio je oslonjen na veda bi mu tako bila obezbe"ena sigurna zatita. Sam ulaz je predstavljao konstrukciju pravougaonekroz koju se prolazilo u manastirski prostor, a zavravao se kapijom na zapadnoj strani. Mogu#e iznad prizemlja ove gra"evine postojao i sprat, u kojem bi se, po pravilu, nalazila kapela posve#ensvetitelju ili arhan"elu, simbolino tite#i ulaz u manastir. Svojom celinom ulazna gra"evina je predsono to je i danas poznato kao porta. Sve ove gra"evine su zidane na vizantijski nain, kombinokamena i opeke. %zuzetak je jedino glavni manastirski objekat, sama'rk a ) . )te-a!a , gra"ena viebojnimkamenom, tehnikom kasnoromanskog graditeljstva. &ako su se u 'anjskoj nali, jedni pored drugih, i vizantijske kole i graditelji koji su ovladali majstorstvom romanske arhitekture.;rkva je izgra"ena na mestu starijeg poruenog hrama, pri kojoj je u drugoj polovini $%%% veka b banjske episkopije, za vrijeme kralja Uroa %. Milutin je episkopiju pretvorio u igumaniju dod

etvrto mesto me"u srpskim manastirima, odmah posle Studenice, Mileeve i Sopo#ana. 'rigu oko posvoje zadubine, o kojoj se dogovorio sa majkom, bratom 3ragutinom i arhiepiskopom Savom %Milutin je poverio svom duhovnom savetniku 3anilu. idanje crkve posve#ene Sv. Se*anu, zatitn )emanji#a, otpoelo jekrajem 141>.godine. +azlog to je 'anjska u sutini razliita od svih ostaMilutinovih zadubina, koje su podignute tada u novom graditeljskom stilu vizantijske renesanse Pa jeste upravo ta elja kraljeva da se u gradnji zadubine oponaa starija Studenica, grobna crkva odinastije. )astoje#i da udovolje kraljevoj elji trude#i se da oponaaju Studenicu, tadanji neimari ip

mogli da se odreknu promena koje je doivela srpska arhitektura i doslovce se vrate na ranije shvatanja prostora. 'ogorodiina crkva u Studenici je oponaana samo u najoptijim crtama. 'anjskasvoj uzor u obradi *asada skupocenim kamenom i u arhitektonskom ukrasu. Svojom osnovom pveoma razvijene i sloene elemente rakih hramova. Sve to je ranije u $%%% veku dodavano jezgcrkava, u 'anjskoj je podignuto odjednom. 7snova Studenice, odnosno tipina raka osnova $%%%'anjskoj je prilago"ena u tom smislu to je u celini naglaen oblik trobrodne gra"evine sa vitranseptom ispod kupole. )ovinu u odnosu na uzor predstavljaju dve visoke kule-zvonika na zapadnoj

::


34/75

Pre svega, tu je jednobrodni ali monumentalni sredinji prostor, koji je prvobitno bio nadvien idobro osvetljenom kupolom, koja je u $ %% veku, kada je crkva sluila kao damija, dobila dana plitke i slepe kalote. Sredinji brod se zavrava trodelnim oltarskim prostorom. Severno i junosredinjeg dela crkve izgra"ene su pevnice, iza kojih slede bone kapele, proteu#i se du zapadncrkve i priprate. Spolja gledano, ove bone kapele, prvobitno natkriljene jednovodnim k

ukomponovane su u celinu crkve kao njeni boni brodovi. &ime je ovaj iznutra razu"en prostor, koizdeljen i povezan prema ondanjim potrebama i nameni crkve grobnice, spolja bio saet u snaan vromanskih i romano-gotskih katedrala (adrana i &oskane. Sloeni unutranji prostor 'anjske zavravzapadnoj strani gra"evine prostranom pripratom i dvema visokim kulama-zvonicima, od kojih jdelimino sauvana jedino juna.Pouzdano se zna da je arhiepiskop 3anilo naao zaista vrsne neimare Pomorja, o emu svedoi i*asada. idane od briljivo tesanih kamenih kvadera u tri boje, one zadivljuju preciznim smjenjraznobojnih povrina, koje tako zajedno postiu strogu i celovitu ritmiku ahovskog polja. 3vobojno*asada preuzeto je iz graditeljske tradicije italijanske romanike i crkva je svojim *asadama od kam boje ostala neponovljeni podvig graditeljske imaginacije $% veka.Sveani ulaz u crkvu nalazio se izme"u dve

Documents

1 Arhitektura Nemanjinog Doba