NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA

INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY

PROCEEDINGS OF INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY

1

ARMENIAN FOLK CULTUREXVII

TRADITION AND MODERNITY IN ARMENIAN CULTURE

FESTSCHRIFT FOR STEPAN LISITSIAN

ON THE OCCASION OF HIS 150TH BIRTHDAY

YEREVANIAE PUBLISHING HOUSE

2018

ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆԻ ՀԱՆ ՐԱ ՊԵ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱ ՅԻՆ ԱԿԱ ԴԵ ՄԻԱ

ՀՆԱ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅԱՆ ԻՆՍ ՏԻ ՏՈՒՏ

ՀՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԱՇԽԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1

ՀԱՅ ԺՈ ՂՈՎՐ ԴԱ ԿԱՆ ՄՇԱ ԿՈՒՅԹXVII

ԱՎԱՆ ԴԱ ԿԱ ՆԸ ԵՎ ԱՐ ԴԻ Ա ԿԱ ՆԸ ՀԱ ՅՈՑ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ

ՍՏԵ ՓԱՆ ԼԻ ՍԻ ՑՅԱ ՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 150-ԱՄՅԱ ԿԻՆ ՆՎԻՐ ՎԱԾ ԺՈ ՂՈ ՎԱ ԾՈՒ

ԵՐԵՎԱՆՀԱԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ

2018

ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)Հ 241

Տպագր վում է ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինստիտուտի գի տա կան խորհր դի որոշ մամբ

Խմբագրական խորհուրդ Պավել Ավետիսյան (գլխավոր խմբագիր), Լևոն Աբրահամյան, Գրիգոր Արեշյան, Ռուբեն Բադալյան, Պիտեր Քաուի, Տորք Դալալյան (պատասխանատու քարտուղար), Պատրիկ Տօնապետեան, Միհրան Գալստյան, Սարգիս Հարությունյան, Թամար Հայրապետյան, Լորի Խաչատուրեան, Թեո վան Լինտ, Հարություն Մարության, Արմեն Պետրոսյան, Համլետ Պետրոսյան, Գագիկ Սարգսյան, Ադամ Սմիթ, Ջուստո Թրաինա

Editorial Board Pavel Avetisyan (editor-in-chief), Levon Abrahamian, Gregory Areshian, Rouben Badalyan, Peter Cowe, Tork Dalalyan (assistant editor), Patrick Donabédian, Mihran Galstyan, Sargis Harutyunyan, Tamar Hayrapetyan, Lori Khatchadourian, Theo van Lint, Harutyun Marutyan, Armen Petrosyan, Hamlet Petrosyan, Gagik Sargsyan, Adam Smith, Giusto Traina

Համարի խմբա գիր ներ`Հա րու թյուն Մա րու թյան, Թա մար Հայ րա պե տյան, Սու րեն Հո բո սյան

Հ 241 Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1: Հայ ժո­ղովր դա կան մշա կույթ, XVII: Ավան դա կա նը և ար դի ա կա նը հա յոց մշա կույ թում / ՀՀ ԳԱԱ հնա գիտ. և ազ գագր. ինստ.: Խմբ. Հ. Մա րու թյան, Թ. Հայ րա պե տյան, Ս. Հո բո սյան. – Եր., ՀԱԻ հրատ., 2018. – 508 էջ: (Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1):

Ժո ղո վա ծուն նվիր ված է ազ գագ րա գետ Ստե փան Լի սի ցյա նի ծննդյան 150­ամյա­կին: Նա խա տես ված է հու մա նի տար և հա սա րա կա կան ոլոր տի գիտ նա կան նե րի և հա յոց մշա կույ թով հե տաքրքր ված ըն թեր ցող նե րի հա մար:

ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)

ISBN 978-9939-9178-2-5

© ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տուտ, 2018

5

ԲՈ ՎԱՆ ԴԱ ԿՈՒ ԹՅՈՒՆ

Ներածություն 91. Ստե փան Լի սի ցյան (ծննդյան 150­ամյա կի առ թիվ) 11 Լի լիա Վար դա նյան

I. ՀԱ ՅՈՑ ՑԵ ՂԱՍ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ԻՆՔ ՆԱ ՊԱՇՏ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ՍՐԲԱ ԴԱ ՍՈՒՄ

2. «Թշնա մու» կեր պա րի ձև ա վոր ման մե խա նիզմ ե րը` որ պես՝ բռնու թյան զանգ վա ծայ նու թյունն ապա հո վող գոր ծոն ներ Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան հա մա տեքս տում 18

Հաս միկ Գրի գո րյան

3. Մու սա լե ռան հե րո սա մար տը՝ ըստ ակա նա տես վե րապ րող նե րի վկա յու թյուն նե րի 27

Վեր ժի նե Սվազ լյան

4. Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը 41 Ալ վարդ Ղա զի յան

5. Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան նա հա տակ նե րի սրբա դա սու մը՝ որ պես մշա կու թա յին երև ույթ 54

Հա րու թյուն Մա րու թյան

II. ՍՏԱ ԼԻ ՆԻԶՄ. ԵՐԵԿ ԵՎ ԱՅ ՍՕՐ

6. Кам пан ия эт ни чес кой де пор та ции ар мян в 1949 г. и под кон тин гент «тур ки» сре ди спец пе ре се лен цев «с Чер но морс ко го по бе реж ья» 66

Гра нуш Ха ра тян

7. Ալ թա յան աք սո րը՝ որ պես նո րա մու ծու թյուն նե րի աղ բյուր 81 Լև ոն Աբ րա հա մյան

8. Անաս տաս Մի կո յա նի ար ձա նի տե ղայ նա ցու մը՝ որ պես «հի շո ղու թյան վայր» 90

Հաս միկ Կնյա զյան

III. ՀԻՆ ՈՒ ՆՈՐ ԳԱՂ ԹԱ ԿԱՆ-ՓԱԽՍ ՏԱ ԿԱՆ- ՆԵՐ ԳԱՂ ԹՅԱԼ ՆԵ ՐԸ ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆՈՒՄ

9. Սերն դա փո խու թյան հիմ ախն դիր նե րը հայ րե նակ ցա կան մի ու թյուն նե րում 106

Ան նա Մար կո սյան

10. «Պան դի ուխ տը»՝ որ պես գե տա շեն ցի նե րի ինք նու թյան հա րա ցույց 116 Գա յա նե Շա գո յան, Ար սեն Հա կո բյան, Վիկ տո րիա Խուր շու դյան

11. Ադր բե ջա նա հայ փախս տա կան նե րի (1988­1992 թթ.) ին տեգր ման և քա ղա քա ցի ու թյան ձեռք բեր ման գոր ծըն թա ցը 126

Շու շա նիկ Ղա զա րյան

6

Բովանդակություն

12. Հա յաս տան տե ղա փոխ ված սի րի ա հա յե րի հար մար վե լու գոր ծըն թա ցը 135

Ար մե նու հի Ստե փա նյան

13. Լե զուն որ պես սի րի ա հա յե րի մշա կու թա յին ադապ տա ցի ա յի կա րև որ բա ղադ րիչ (էթ նո սո ցի ո լո գի ա կան ու սում ա սի րու թյուն) 143

Գա յա նե Հա կո բյան

IV. ԹԱՆ ԳԱ ՐԱ ՆԱ ՅԻՆ ԻՐԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅՈՒ Ն14. Փո ղի տե սակ նե րը և դրանց ծի սա կան նշա նա կու թյու նը 156 Ար մի նե Զոհ րա բյան

15. Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը միջ նա դա րյան իս պա նա կան գոր գե րում 168

Լի լիա Ավա նե սյան

16. Վի շա պա զարդ վզնոց ներ 179 Աստ ղիկ Իս րա յե լյան

17. К воп ро су о по пу ля ри за ции эт ног ра фи чес ких ар те фак тов и кол лек ций в сов ре мен ных ус ло ви ях ры ноч ных от но ше ний 193

Ли ан на Ге вор кян

V. ՀԱ ՎԱՏՔ, ԾԵՍ ԵՎ ՏՈՆ18. Тре па на ции в эпоxу позд ней брон зы и в ран нем же лез ном ве ке

(по ант ро по ло ги чес ким ма тер иа лам из мо гиль ни ков с тер ри то рии Ло рийс ко го райо на Ар ме ни и) 206

Ана ит Ху да вер дян, Су рен Обо сян

19. Հրաշ քի գոր ծո նը Մո կաց կրո նա ե կե ղե ցա կան ավան դու թյուն նե րում 217 Էս թեր Խեմ չյան

20. Մարմ ից դուրս գտնվող հո գին հայ կա կան հրա շա պա տում հե քի աթ նե րում 231

Թա մար Հայ րա պե տյան

21. Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը (պատ մա կան հա մա ռոտ ակ նարկ) 243

Հաս միկ Աբ րա հա մյան

22. Աղ վան քում Վա րազ­Տրդա տի վա հա նով վե րա բեր ման ծե սի մա սին 255

Ար տակ Դա բա ղյան

23. Թա տե րա կա նաց ված ծե սի սեղմ ար տա ցո լու մը մի բու սան վան մեջ 263

Էմ մա Պետ րո սյան, Զա րու հի Սու ջյան

24. Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել 269

Սմբատ Հա կո բյան

7

Բովանդակություն

25. Սամց խե­Ջա վախ քի հայ կա թո լիկ հա մայն քը (պատ մազ գագ րա կան ու սում ա սի րու թյան փորձ) 279

Սո սե Գրի գո րյան

VI. ՍՐԲԱ ՎԱՅՐ ԵՎ ԵԿԵ ՂԵ ՑԻ26. Արա գա ծի Տի րին կա տար սրբա վայ րը 290 Ար սեն Բո բո խյան

27. Միջ նա դա րյան Սաղ մո սա վան քի սրբու թյուն նե րը 302 Աշոտ Մա նու չա րյան

28. Կա սի ոս լե ռը Ան տի ո քի շրջա նի հա յոց աւան դազ րոյց նե րուն և հա ւա տա լիք նե րուն մէջ 313

Յա կոբ Չո լա քե ան

29. Եր կու եկե ղե ցի, եր կու հա մայնք. նո րա կա ռույց եկե ղե ցի նե րի կրո նա­սո ցի ա լա կան են թա տեքս տը 328

Յու լիա Ան տո նյան

VII. ԺԱ ՄԱՆՑ30. Սրճա րա նա յին մի ջա վայ րը Երև ա նում.

արև ե լյան տա րածք՝ արևմ տյան հե տագ ծով 340 Գո հար Ստե փա նյան

31. Ազատ ժա մա նա կի կա ռուց ված քի փո փո խու թյուն նե րը Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան քա ղա քա յին բնա կա վայ րե րում 353

Ռու բեն Օհան ջա նյան

VIII. ՀԱՆ ՐԱ ՅԻՆ ԽՈՍՈՒՅԹ ԵՎ ՎԱՐՔ32. Մշա կույ թի և ար դի մի շարք հիմ ախն դիր նե րի

փո խառն չու թյուն նե րը հա յաս տա նյան հան րա յին ըն կա լում ե րում 366 Նի կոլ Մար գա րյան, Մե լի նե Թո րո սյան

33. Միջ սե ռա յին հա ղոր դակ ցու թյան որոշ առանձ նա հատ կու թյուն ներ հետ խորհր դա յին Հա յաս տա նում 383

Լի լիթ Մա նու կյան

IX. ԵՐԿ ՐԱ ԳՈՐ ԾՈՒ ԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱ ՎԱՔ ՉՈՒ ԹՅՈՒՆ34. Երկ րա գոր ծա կան մշա կույ թը Հա յաս տա նում

17­րդ դա րում՝ ըստ պատ մա գիր ներ Զա քա րիա Քա նա քեռ ցու և Զա քա րիա Ագու լե ցու 392

Քրիս տի նե Պա պի կյան

35. Վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյան ար դի դրսև ո րում ե րը Լո ռի ում 403 Ան ժե լա Ամիր խա նյան

X. ՀԵ ՐՈ ՍԱ ՎԵՊ36. Հայ ժո ղովր դա կան հե րո սա կան էպո սը 414 Ար մեն Պետ րո սյան

8

Բովանդակություն

37. Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող 426

Ան նա Պո ղո սյան

38. Կրո նա ծի սա կան տար րե րը «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պում 439 Սար գիս Հա րու թյու նյան

XI. ՀԵ ՔԻ ԱԹ39. Նվի րա տու և խորհր դա տու կեն դա նի նե րը

հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ նե րում 446 Մա րի նե Խեմ չյան

40. Հե քի ա թա սա ցու թյու նը մեր օրե րում 458 Նվարդ Վար դա նյան

XII. ԲԱ ՆԱ ՀՅՈՒ ՍԱ ԿԱՆ ՓՈՔՐ ԺԱՆ ՐԵՐ41. Ման կա կան զվար ճա խո սու թյուն նե րի թե մա տիկ դրսև ո րում ե րը 470 Ար մեն Սարգ սյան

42. Բա նա հյու սա կան և ազ գագ րա կան նյու թե րի կեն ցա ղա վա րու մը Արա րա տի մար զի Վե դու տա րա ծաշր ջա նում 484

Սվետ լա նա Վար դա նյան, Հաս միկ Մար գա րյան

43. Հա յե րեն յու րա հա տուկ բա ռեր Թուր քի ա յի համ շեն ցի նե րի խոս ված քում 491

Սեր գեյ Վար դա նյան

Հապավումեր 503Contents 504

168

15

ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ ԳՈՐ ԳԵ ՐԻ ՀՈ ՐԻՆ ՎԱԾՔ ՆԵՐԻ ՈՒ ԶԱՐԴԱ ՁԵ ՎԵ ՐԻ ԴՐՍԵ ՎՈ ՐՈՒՄ ՆԵ ՐԸ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ԻՍ ՊԱ ՆԱ ԿԱՆ ԳՈՐ ԳԵ ՐՈՒՄ

Լի լիա Ավա նե սյան*

Հայ գոր գար վես տը ճա նաչ ված էր ինչ պես Արև ել քում, այն պես էլ Եվ րո­պա յում: Հայ կա կան գոր գե րի նմա նու թյամբ գոր գեր են ար տադր վել մի շարք երկր նե րում, այդ թվում Իս պա նի ա յում: 13 –15­րդ դա րե րի իս պա նա­կան գոր գե րի նկա րա գի րը նման է Կո նի ա յի և Կա րա չոփ տի պի հայ կա կան գոր գե րի նկա րագ րին: Որոշ նմուշ ներ ուղ ղա կի կրկնում են 11 –14­րդ դա­րե րի հայ կա կան ման րան կար նե րի առան ձին դրվագ նե րը: Իս պա նա կան գոր գե րը գործ վում էին հա տուկ եղա նա կով, որի հա մար ստա ցել են «իս­պա նա կան հան գույ ցով գոր գեր» ան վա նու մը: Աղ բյու րա գի տա կան ու սում­նա սի րու թյուն նե րը ցույց են տա լիս, որ 10 –14­րդ դա րե րում տե ղի ու նե ցող մի ջազ գա յին քա ղա քա կան իրա դար ձու թյուն նե րը և առևտ րատնտե սա­կան զար գա ցում ե րը, որոնց մեջ ակ տիվ ներգ րավ ված էր Հա յաս տա նը, նպաս տե ցին քա ղա քա կան և առևտ րա կան կա պեր ստեղ ծե լու Իս պա նի­ա յի հետ: Իս պա նի ա յում գոր գա գոր ծա կան ար հես տը ան կում է ապ րում 15­րդ դ. վեր ջում, երբ տա պալ վում է արա բա կան տի րա պե տու թյու նը: Այ­սօր, Երև ա նում «AVVA» գոր գի ար տադ րու թյու նը Գուր գեն և Գա գիկ Առա­քե լյան նե րի գլխա վո րու թյամբ փոր ձում է վե րար տադ րել միջ նա դա րում հայտ նի դար ձած իս պա նա կան գոր գե րը:Բա նա լի բա ռեր. հայ կա կան գորգ, իս պա նա կան գորգ, հան գույց, գործ­վածք, ապ րանք, ար հեստ, առևտ րա կան ճա նա պարհ, ար հես տա նոց, արա բա կան խա լի ֆաթ, վա ճա ռա կան:

Ու սում ա սի րե լով հայ կա կան գոր գե րի տա րած ման աշ խար հագ­րու թյու նը կա րող ենք ասել, որ այն փու լա յին ըն թացք է ու նե ցել: Որոշ երկր­նե րում, օրի նակ, Իս պա նի ա յում, Ռու մի նի ա յում, Լե հաս տա նում, Հուն գա­րի ա յում, Ռու սաս տա նում, որ տեղ Արև ել քից մեծ քա նա կու թյամբ գոր գեր էին ներ մու ծում հիմք է դրվում տե ղա կան գոր գե րի ար տադ րու թյա նը: Գոր­գա գոր ծա կան ար հես տի զար գա ցու մը ուղ ղա կի ո րեն կապ վում է տվյալ ժա մա նա կա հատ վա ծում առևտ րա կան հա րա բե րու թյուն նե րի աշ խու ժաց­ման և ընդ լայն ման հետ: Այդ գոր ծըն թա ցի մեջ հայ վա ճա ռա կան նե րը ու­նե ցել են գործ նա կան ակ տիվ մաս նակ ցու թյուն: Առան ձին ու շադ րու թյան

* Հա յաս տա նի պատ մու թյան թան գա րա նի ազ գագ րու թյան բաժ նի ավագ գի տաշ­խա տող, պատ մա կան գի տու թյուն նե րի թեկ նա ծու:

169

Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը...

են ար ժա նի իս պա նա կան կոչ վող գոր գե րը, որոնք հայտ նի էին միջ նա դա­րում (նկ. 1): Իս պա նա կան գործ վածք նե րը որոշ մաս նա գետ նե րի, օրի նակ Պե տեր Տրիմ բա խե րի կար ծի քով, սկսել են գոր ծել դե ռևս, այս պես կոչ ված, ռո մա նա կան կամ հռո մե ա կան ժա մա նա կաշր ջա նում1: Իս պա նա կան գոր­գի, որը նաև սի րի ա կան է հա մար վում, 11­րդ դ. թվագր վող ամե նա հին նմու շի հատ վա ծը պահ վում է Վա լեն սի ա յի de Don Juan ինս տի տու տում: Այն կրկնում է Յե րի քո նում գտնվող Khirbat al Mafjar­ի հռո մե ա կան բաղ նի­քի հա տա կի խճան կա րը2: Իս պա նա կան ան վա նու մով գոր գե րը հյուս վում են իրենց հա տուկ եղա նա կով` մեկ հեն քա թե լին ամ րաց վում է սի մետ րիկ կամ զույգ հան գու ցա թե լը, դրան հա ջոր դող հեն քա թե լը թողն վում է ազատ, որից հե տո նո րից` մեկ հեն քա թե լին կա պում են սի մետ րիկ հան գու ցա թել (նկ. 2): Հան գույց կա պե լու այս եղա նա կը կոչ վում է իս պա նա կան3: Բեռ լի­նի, Վա շինգ տո նի, Նյու­Յոր քի, Լոն դո նի թան գա րան նե րում և մաս նա վոր հա վա քա ծու նե րում պահ վող իս պա նա կան գոր գե րը հիմ ա կա նում թվագր­վում են 13 –15­րդ դա րե րով: Դրանց հո րին վածք նե րի պատ կեր նե րը, ըստ

1 Տե՛ս Trimbacher P., An Updated History of Ancient Rugs. Planckenstain, 1988, p. 33.2 Նույն տե ղում: Տե՛ս նաև Gantzhorn V., Orientalicshe Teppiche. Stuttgart, 1998, S.

59 –62, abb. 74 –75.3 Տե՛ս Trimbacher P., նշվ. աշխ., էջ 33: Ferrero M. V., Rare Carpets from East and West.

London, p. 13.

նկ. 1. Իսպանական գորգ, 15­րդ դ., Նյու Յորք, Արվեստի Մետրոպոլիտեն թանգարան։

նկ. 2. Իսպանական կամ սիրիական հանգույց։

170

Լի լիա Ավա նե սյան

Ֆոլք մար Գանտց հոր նի, հիմ ա կա նում խա չի մո տի վով են` Ջոտ տո յի 1300 թ. «Ֆրան ցիս կա ցի նե րը» որմ ան կա րի գոր գի խա չա ձև մո տի վի նմա­նու թյամբ4: Իս պա նա կան գոր գե րի հո րին ված քը հիմ ա կա նում բաղ կա­ցած է երկ րա չա փա կան պատ կեր ներ ու նե ցող իրար կրկնող դրվագ նե րից: Յու րա քան չյուր ուղ ղան կյուն դրվա գում` տե ղադր ված է ու թան կյուն մե դա­լի ոն` կենտ րո նում խա չա պատ կեր նե րով: Ու թա թև խա չե րի կամ խա չա ձև դա սա վոր ված ութ տե րև ա ձև նախ շե րի կենտ րո նում տե ղադր ված է խաչ­աստղ զար դա ձևը` հա ճախ ծայ րե րից սկիզբ առ նող կե ռա նախ շե րով: Այս­պի սով, սլա քա ձև ուղ ղու թյամբ պտտվող կեռ խա չի թև ե րը ևս ութն են5:

Ճա ռա գայ թա ձև տե ղադր ված կրկնա կի խա չի պատ կե րը, ու թա­թերթ վար դա կը, խա չա ձև աստղն ու կեռ խա չը հայ կա կան գոր գար վես տի ավան դա կան մո տիվ ե րից են: Իս պա նա կան գոր գե րի հո րին վածք ներն ու զար դա ձև ե րը նման են Բեռ լի նի, Ստամ բու լի, Ֆի լա դել ֆի ա յի թան գա րան­նե րում պահ վող 12 –15­րդ դդ. հայ կա կան գոր գե րին, որոնք պատ կեր վել են Հանս Հոլ բայն Կրտսե րի (1497 –1543) կտավ ե րում: Գեր մա նի ա յից ան վա­նի նկար չի անու նով էլ այդ գոր գե րը ան վան վում են Holbein գոր գեր: Պ. Տրիմ բա խե րը Հոլ բայ նի կտավ ե րում պատ կեր ված այս գոր գե րը հա­մա րում է Կո նի ա յում (Փոքր Ասիա) և Քա րա չո փում (այ սօր գտնվում է Վրաս տա նի տա րած քում) գործ ված հայ կա կան գոր գեր6: Կո նի ա յի բրդյա հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րը հան դի պում են իս պա նա կան գոր գե­րում (նկ. 3): Իսկ իս պա նա կան գոր գե րի ուղ ղան կյուն հատ ված նե րի թեք կտրված ան կյուն նե րը հար դար ված են կար միր­սպի տակ, կա պույտ­կար­միր, սև­սպի տակ փոքր կե տա նախ շե րով, որոնք առանձ նա հա տուկ են Քա րա չո փի հայ կա կան գոր գե րին: Իս պա նա կան գոր գե րի հո րին ված քը Քա րա չո փի գոր գե րի նման ու նի կա նո նա վոր կա ռուց վածք: Քա րա չո փի գոր գե րի վրա առանձ նա նում են կենտ րո նում կամ իրար հե տև ից տե ղադր­ված ուղ ղան կյուն պատ կեր ներ` թեք կտրված ան կյուն նե րով ու կե տա նախ­շե րով, որի մեջ ամ փոփ ված է ու թան կյուն մե դա լի ոն: Հիմ ա կան այս զար­դա ձևի ներ սում կամ դրա նից դուրս` վե րևի ու ներ քևի հատ ված նե րում եր բեմ տե ղադր վում են իս պա նա կան գոր գե րի խա չա ձև աստ ղե րի պատ­կեր նե րը: Նշենք, որ իս պա նա կան գոր գե րի գու նա յին նկա րա գի րը նույն­պես մոտ է հայ կա կան գոր գե րի նկա րագ րին, որ տեղ գե րակշ ռում են կար­մի րը, կա պույ տը, կապ տա­կա նա չը, մեղ րա գույ նը, սպի տա կը:

Եթե իս պա նա կան գոր գե րի հիմ ա դաշ տի հո րին ված քա յին կա­ռուց վածքն ու զար դա ձև ե րը կրկնում են հի շա տակ ված հայ կա կան գոր գե­

4 Տե՛ս Gantzhorn V., նշվ. աշխ., 1998, էջ 59 –62, նկ. 100 –101:5 Նույն տե ղում, էջ 224 –231:6 Տե՛ս Trimbacher P., նշվ. աշխ., էջ 39:

171

Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը...

րի հո րին ված քա յին կա ռուց ված քն ու զար դա ձև ե րը, ապա շրջա գո տին հար դար վում է տե ղա կան ար վես տի ավան դույթ նե րին հա րա զատ պատ­կեր նե րով: Բու սա նախ շե րը` հիմ ա կա նում ար մավ ե րը, կեն դա նի նե րը հիմ ո վին տար բեր վում են հայ կա կան գոր գե րի վրա պատ կեր վող ար մա­վե նյակ նե րի, ծա ռե րի, թռչուն նե րի և այլ կեն դա նի նե րի պատ կեր նե րից: Գոր գա դաշ տի և շրջա գո տու պատ կեր նե րի մի ջև զգա լի ոճա կան տար բե­րու թյու նը նկա տե լի է: Ին չը նույն պես մեզ իրա վունք է տա լիս մտա ծե լու, որ գոր գա դաշ տի պատ կեր նե րի ու գույ նե րի մեջ պահ պա նել են Իս պա նի ա­յում հայ կա կան ծա գում ու նե ցող գոր գե րի ավան դույթ նե րը: Բոս տո նի թան­գա րա նում գտնվող իս պա նա կան գոր գե րից մե կը Ֆոլք մար Գանտց հոր նի կար ծի քով զար դար ված է հայ կա կան զար դա պատ կեր նե րով7 (նկ. 4): Ֆ. Գանտց հոր նը հի շա տա կում է Մա տե նա դա րա նի ձե ռագ րա տա նը պահ­վող N 8205 11­րդ դ. նկա րա զարդ Ավե տա րա նի պատ կեր նե րը: Իս պա նա­կան այս գոր գի հո րին վածքն ու զար դա ձև ե րը գրե թե նույ նու թյամբ կրկնում են նաև N 6305 14­րդ դ. Սյու նի քի Ավե տա րա նի խո րա նի պատ կե րը: Ար ջևի պլա նում նստած է ավե տա րա նիչ ս. Մա թև ո սը, իսկ խոր քա յին ուղ ղահա­յաց տա րա ծու թյունն ու նի Ար ցախ­Սյու նի քի գոր գար վես տից հայտ նի նկա­

7 Տե՛ս Gantzhorn V., նշվ. աշխ., էջ 223, 233, նկ. 344:

նկ. 3. Հայկական գորգ, Կոնիա, 15­րդ դ., Ֆիլադելֆիա, Արվեստի թանգարան։

նկ. 4. Հոլբայն տիպի գորգ, 15­16­րդ դդ., Բոստոնի

գեղարվեստական թանգարան։

172

Լի լիա Ավա նե սյան

րա զարդ պատ կե րը8: Գոր գը հա յե րի կեն ցա ղի կա րև որ մա սե րից էր և շրջա կա տա րա ծու թյու նը գոր գե րով զար դա րե լը սո վո րա կան երև ույթ էր: Հե տև ա բար ման րան կար նե րի հո րի զո նա կան և ուղ ղա հա յաց տա րա ծու­թյուն նե րը նույն պես լրաց վում էին հա տա կին փռած կամ պա տին ամ րաց­ված գոր գե րի պատ կեր նե րով:

Իս պա նա կան գոր գե րի պատ կեր նե րի և հո րին վաք նե րի, ինչ պես նաև գույ նե րի նմա նու թյու նը հայ կա կան գոր գե րի պատ կեր նե րի և գույ նե­րի հետ, մեր կար ծի քով, պա տա հա կան չէ: Իս պա նա կան և հայ կա կան գոր­գե րի կա պը կա րե լի է բա ցա հայ տել միջ նա դա րում տե ղի ու նե ցող քա ղա­քա կան, տնտե սա կան իրա դար ձու թյուն նե րի ու սում ա սիր ման մի ջո ցով և փաս տել աղ բյու րա գի տա կան տվյալ նե րով:

Քա նի որ իս պա նա կան գոր գե րը սկսում են ար տադր վել արա բա­կան խա լի ֆա թի ժա մա նա կաշր ջա նում, հե տև ա բար պետք է հե տա զո տել այդ ժա մա նա կա հատ վա ծում տե ղի ու նե ցող իրա դար ձու թյուն ներն ու երև­ույթ նե րը: Իբե րի ա կան թե րակղ զու արա բա կան նվա ճում ե րը սկսվել են 710 թ. և հաս տատ վե լուց հե տո արաբ նե րի տի րա պե տու թյու նը շա րու նակ­վում է մին չև 15­րդ դ. վերջ: Հայ­իս պա նա կան առն չու թյուն նե րը գոր ծուն են դար ձել նույն պես արա բա կան խա լի ֆա յու թյան տի րա պե տու թյան ժա մա­նա կաշր ջա նում:

Մի ջազ գա յին առևտ րի մեջ նշա նա կա լից դեր էին խա ղում Հա յաս­տա նի առևտ րա կան ու ղի նե րը, որոնք գտնվում էին Բագ րա տու նի նե րի և Արծ րու նի նե րի թա գա վո րու թյան և մահ մե դա կան էմի րու թյուն նե րի սահ­ման նե րում: Առևտ րա կան ու ղի նե րով, որոնք ձգվում էին մին չև Իս պա նիա, տա նում էին նաև հայ կա կան գոր գե րը: Արաբ մա տե նա գիր Իբն Հա ու կա լը նշում է, որ 10­րդ դ. Ան դա լու սի ա յում գոր գեր են ար տադր վում, որոնք նման են հայ կա կան լա վա գույն գործ վածք նե րին9: «Այս տեղ — գրում է Իբն Հա­ու կա լը — պատ րաս տում են բրդե կտոր ներ, որոնք լա վա գույն հայ կա կան (ար մա նի) թավ շա կերպ (մահ ֆուր) ար տադ րան քի նման են, որը բարձր գին ու նի դեռ չհաշ ված թամ բի գոր գե րը (նա մաթ), որոնք այն տեղ են պատ­րաստ վում»10: Իբն Հա ու կա լի ճա նա պար հոր դու թյուն նե րի ու ղին 943 թվա­կա նին սկսվում է Բաղ դա դում և հաս նում է մին չև Ատ լան տյան օվ կի ա նոս, անց նե լով Հյու սի սա յին Աֆ րի կա յի, Իս պա նի ա յի (Ան դա լուս), Սա հա րա յի հա րա վա յին գո տու, Եգիպ տո սի, այ նու հե տև Հա յաս տա նի և Ատր պա տա­

8 Տե՛ս Armenian miniatures of the 13th and 14th centuries, from the Matenadaran Collec­tion, Yerevan. Leningrad: Aurora Art Publishers, 1984, pp. 27 –28.

9 Տե՛ս Gantzhorn V., նշվ. աշխ., էջ 221:10 Տե՛ս Տեր­Ղև ոն դյան Ա., Արաբ մա տե նա գիր ներ, Թ –Ժ դա րեր, Արա բա կան աղ­

բյուր ներ, Գ, Երև ան, 2005, էջ 598 –599:

173

Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը...

կա նի վրա յով և այլն11: Մեզ հա մար կա րև որ է այն, որ առևտ րա կան ճա նա­պար հով բազ մա թիվ ապ րանք նե րի հետ դե պի Իս պա նիա կա րող էին տե­ղա փո խել նաև հայ կա կան գոր գե րը: Քա նի որ այդ ճա նա պարհ նե րով բազ մա թիվ այլ ար ժե քա վոր բրդյա և մե տաք սյա կտոր նե րի, մոր թի նե րի, ծած կոց նե րի, որ դան կար մի րի, հա գուս տի և այլ նի հետ տա նում էին նաև գոր գեր: Օրի նակ, 17­րդ դ. վա վե րագ րե րը վկա յում են մե տաք սի ար տա­հան ման ճա նա պար հով Հա յաս տա նից թան կար ժեք գոր գեր, ձի ու ծած կոց­ներ, կտոր ներ տա նե լու մա սին12: Հայտ նի է, որ Բագ րա տու նի նե րի կա ռա­վար ման ժա մա նա կաշր ջա նում աշ խու ժա նում է Հա յաս տա նի ներգ րա վու մը մի ջազ գա յին առևտ րի մեջ: Իբն­Խալ դու նի հար կա յին ցու ցա կում դրա մա­կան հար կե րից բա ցի հի շա տակ վում են նաև խա լի ֆա թին տա րե կան վճար վող 20 գոր գե րը13: Ակա դե մի կոս Վ. Բար տոլ դը նշում է, որ հայ կա կան գոր գե րը միջ նա դա րում վա յե լում էին մեծ հռչակ, որոնք հի շա տակ վում են նաև Ղաշ ղա րի կա ռա վա րիչ Քա դիր­խա նին Ղազ նե վիի սուլ թան Մահ մու­դի կող մից ու ղարկ ված նվեր նե րի շար քում14: Հայ կա կան գոր գե րը գե րում էին իրենց վառ ու անկրկ նե լի գույ նե րով: Բագ րա տու նյաց Հա յաս տա նի գոր գա գոր ծու թյան և մա նա ծա գոր ծու թյան վե րել քը, ըստ Հ. Մա նան դյա նի, պայ մա նա վոր ված էր Հա յաս տա նում բարձ րո րակ ներ կա նյու թե րի առա­տու թյամբ15:

Միջ նա դա րում Հա յաս տա նի վրա յով էին անց նում առևտ րա կան կա րև որ ու ղի նե րը, այդ թվում` Արև ել քը եվ րո պա կան տե րու թյուն նե րի հետ կա պող: Բագ րա տու նի նե րի ժա մա նա կաշր ջա նում Հա յաս տա նը հա տող ճանա պարհ նե րի մա սին տե ղե կու թյուն նե րը հրա տա րակ վել են 1668 – 1669 թթ. Ամս տեր դա մում և 1676 –1678 և 1683 թթ. Մար սե լում: Դրանց ու ղե­ցույ ցա յին տվյալ նե րը հա մա պա տաս խա նում են 971 –981 թթ. կազ մած Էջ­մի ած նի ձե ռագ րի տվյալ նե րի հետ: Այդ տվյալ նե րի հա մա ձայն որոշ կա րևոր ճա նա պարհ ներն անց նում էին հե տև յալ ուղ ղու թյուն նե րով. 1. Դվին –Կա­րին –...Ամա սիա –...Ան կա րա–Կոս տանդ նու պո լիս–Հռոմ, 2. Դվին– Խլաթ –...դե պի Եփ րատ–...դե պի Դա մաս կոս – դե պի Երու սա ղեմ, 3. Երու սա ղե մից դե պի Եգիպ տո սի Ալեք սանդ րիա­Պեն տա պո լիս­Տրի պո լիս քա ղաք նե րը­Աֆ րի կա յի վրա յով դե պի Օվ կի ա նոս16: Դվի նով, Կա րի նով, Խլա թով անց­

11 Նույն տե ղում, էջ 581:12 Տե՛ս Ар мя но­рус ские от но ше ния в XVII в., Ере ван: Изд­во АН Арм. ССР, 1953, с. 25,

66–69, 99–103.13 Տե՛ս Ма нан дян Я., О тор гов ле и го ро дах Ар ме нии в свя зи с ми ро вой тор гов лей

древ них вре мен. Ере ван, 1954, с. 224.14 Նույն տե ղում, էջ 228:15 Նույն տե ղում, էջ 229:16 Նույն տե ղում , էջ 252, 254 –255:

174

Լի լիա Ավա նե սյան

նող առևտ րա կան այս ճա նա պարհ նե րը մի աց նում էին Հա յաս տա նը Բյու­զան դա կան կայս րու թյան և Արա բա կան խա լի ֆա թի առևտ րա կան խո շոր կենտ րոն նե րի, նույ նիսկ ծայ րա մա սում գտնվող Իս պա նի ա յի հետ:

Առևտ րա կան ու ղի նե րի վրա գտնվող մեծ քա ղաք նե րը, որ տե ղից գոր գեր էին ար տա հա նում, պետք է որ ու նե նա յին գոր գե րի պատ րաստ ման ար հես տա նոց ներ: Իբն Հա ու կա լը հի շա տա կում է, որ Եգիպ տո սի Ֆա յյում նա հան գում կան մեծ ու կա րև որ քա ղաք ներ, գործ ված քե ղե նի ար հես տա­նոց ներ (թի րազ), և գա վառ ներ, որոնք պե տու թյան տի րա կա լին և ան­հատ նե րին են պատ կա նում: Նրա նում պատ րաս տում են ար տա հան ման հա մար ապ րանք ներ, որոնց հռչակն այն պի սին է, որ կա րիք չկա նշե լու: «Բիհ նա սա յում պատ րաս տում են վա րա գույր ներ, հա տա կի գոր գեր (սրա­հակ ներ), ոս կե հյուս մե տաք սե ղեն..., ծած կոց ներ, գոր գեր...: Այս գործ ված­քե ղե նի ար հես տա նոց նե րի վե րա կա ցու նե րը պե տու թյան ծա ռա յու թյան մեջ են և պատ վեր ներ են ստա նում խա լի ֆա նե րից, մե ծա մեծ պաշ տո նյա­նե րից, ինչ պես նաև աշ խար հի ամեն կող մից եկած վա ճա ռա կան նե րից, որոնք այս տեղ պատ րաս տել են տա լիս եր կար հա տա կի գոր գեր, որոնց հա մար թանկ են վճա րում: Ամեն մի կտո րը երե սուն կան գուն եր կա րու­թյուն ու նի, առա վել կամ պա կաս, իսկ մեկ զույ գի գի նը երեք հա րյուր դի­նար է...»17: Կա հի րեի գոր գե րի պա հես տում ամե նից շատ գո վա բա նում էին կար միր գոր գե րը, գրում է արաբ մա տե նա գիր Մակ րի զին, իսկ եգիպ տա­կան Ասյու թա քա ղա քի «մո րու գույ նով» ներկ ված գոր գե րի մա սին, Յա կու­բին նշում է` «դրանք նման են հայ կա կան գոր գե րին»18: Եգիպ տո սից էին հա վա նա բար մեծ թվով ապ րանք ներ, այդ թվում գործ վածք ներ ու գոր գեր ներ մու ծում Իս պա նիա: Ապ րան քի հետ մի ա սին տե ղա փոխ վում էին նաև ար հես տա վոր նե րը: Օրի նակ, 1668 –1669 թթ. վա վե րագ րե րի մեջ աս վում է գոր գա գոր ծա կան ար հես տա նոց ստեղ ծե լու նպա տա կով հայ գոր գա գործ վար պետ նե րին Մոսկ վա տե ղա փո խե լու մա սին19: Եգիպ տո սում հա յե րը նույն պես կա րող էին ար հես տա նոց ներ ու նե նալ և գոր գեր ար տադ րել: Հա­յե րի ներ կա յու թյան մա սին Եգիպ տո սում վկա յում է 9­րդ դ. արաբ պատ միչ Ալ­Բա լա զու րին: Նա Մու տա վաք քիլ խա լի ֆա յի պա լա տում նա դի մի (սե­ղա նա կից ըն կեր) պաշ տոնն ու ներ և ու շագ րավ տե ղե կու թյուն է հա ղոր դում Եգիպ տո սի աշ խար հա կալ Ամ­իբն­ալ­Ասիի դրո շա կա կիր, ռազ մա կան և վար չա րա րա կան գոր ծիչ հա յազ գի Վար դան­ալ­Ռու միի մա սին: Վար դան ալ­Ռու մին կա ռու ցեց Հին Կա հի րեի` Ֆուս թա թի մեծ շու կան, որը կոչ վեց Վար դա նի շու կա (Սուկ Վար դա նի) անու նով, իսկ կա ռա վա րիչ Մուա վի ա յի

17 Տե՛ս Տեր­Ղև ոն դյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 605 –606:18 Տե՛ս Мец А., Му суль манс кий ре нес санс. М., 1973, с. 369.19 Տե՛ս Ар мя но­рус ские от но ше ния в XVII в., с. 66–69.

175

Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը...

ժա մա նակ Վար դա նը կարգ վում է Եգիպ տո սի հար կա պետ20: Հա րու թյուն Քուր տյա նը հայ կա կան գոր գե րի վե րա բե րյալ խո սե լիս` նշում է 11­րդ դ. Եգիպ տո սում հայ կա կան ձև ա վոր ված հա մայն քի մա սին, որ տեղ քիչ չէ ին արա բա կան անուն նե րով հա յազ գի գոր ծիչ նե րը21:

Հայ­իս պա նա կան հա րա բե րու թյուն նե րը հատ կա պես աշ խու ժա­նում են խա չակ րած ար շա վանք նե րի ժա մա նակ: 13­րդ դ. սկսած` իս պա նա­կան նա վե րը խա րիսխ են գցել Կի լի կի ա յի նա վա հան գիստ նե րում: 1239 թ. Արա գո նի թա գա վո րը դի մել է Կի լի կի ա յի Հա յոց թա գա վո րին, խնդրե լով իս պա նա ցի նե րին Կի լի կի ա յում շնոր հել այն ար տո նու թյուն նե րը, որոնք ու­նե ցել են ջե նո վա ցի նե րը և վե նե տիկ ցի նե րը: Իսկ Կի լի կի ա յի Լև ոն Զ Լու­սի նյա նին եգիպ տա կան գե րու թյու նից ազա տե լուց հե տո 1383 թ. Կաս տի լի­ա յի թա գա վո րը հրո վար տա կով Մադ րի դը ցմահ տա լիս է նրան տնօ րի նե լու իրա վուն քով22: Իրա վա ցի է Հ. Քուր տյա նը, երբ ասում է, որ Կի լի կի ա յի Հա­յոց թա գա վո րու թյան ան կու մից հե տո կի լի կե ցի հա յը «կը քաշք շուէր Եվ րո­պա կան ար քու նիք նե րուն մէջ...»23:

Քա ղա քա կան այս պի սի իրա դար ձու թյուն նե րը ան կաս կած ու նե նում են նաև տնտե սա կան հե տև անք ներ, որոն ցից մե կը ներ մուծ վող ար հեստ­նե րի զար գա ցում է: Իս պա նի ա յում ստեղծ վում են գոր գե րի ար տադ րու­թյան կենտ րոն ներ: Մեզ առա վել հայտ նի է Ալ կա րաս քա ղա քի գոր գե րի ար տադ րու թյու նը, որ տեղ 15­րդ դ. գոր ծում էին հայ կա կան գոր գե րին նման վող, մեզ ար դեն հայտ նի Holbein պայ մա նա կան ան վա նու մով գոր գե­րը: Ավե լի ուշ ժա մա նա կաշր ջա նի վե րա բե րյալ Հ. Քուր տե ա նը մեջ բե րում է Պո տեի հե տաքր քիր վկա յու թյունն այն մա սին, որ Լի սա բո նում և Ամս տեր­դա մում «պար սիկ ներ» կբնակ վեն, որոնք գլխա վո րա պես հայ վա ճա ռա­կան ներ են: Լի սա բոն և Իս պա նիա գոր գե րը, գրում է հե ղի նա կը, կներ մուծ­վե ին արա բա կան Ալ Քա դիֆ նա վա հանգս տից և այդ պատ ճա ռով էլ գոր գե րը այդ ան վամբ կճա նաչ վե ին24: Անի քա ղա քի ան կու մից հե տո կա­տար վեց նույ նը. անե ցի նե րը, ար տա գաղ թե լով հայ րե նի քից դե պի Արև ե­լյան Եվ րո պա, մեծ հա մայնք ներ են ստեղ ծում այդ տա րած քում, որ տեղ 14 –15­րդ դդ. շա րունա կում են զբաղ վել ավան դա կան ար հեստ նե րով, այդ թվում` գոր գա գոր ծու թյամբ: Այդ ժամա նակ նե րից սկսած Հուն գա րի ա յում, Ռու մի նի ա յում, Լե հաս տա նում հա յե րը հիմ ում են հայ կա կան գոր գե րի

20 Տե՛ս Տեր­Ղև ոն դյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 283, 325:21 Տե՛ս Քիւր տե ան Յ., Գոր գը հա յոց մօտ, Վե նե տիկ­Ս. Ղա զար, 1947, էջ 102 –103:22 Տե՛ս «Հայ Սփյուռք» հան րա գի տա րան, Երև ան, 2003, էջ 210:23 Տե՛ս Քիւր տե ան Յ., նշվ.աշխ., էջ 82:24 Նույն տե ղում, էջ 83:

176

Լի լիա Ավա նե սյան

ար տադ րու թյուն25: Այս երկր նե րում ար տադր վող հայ կա կան գոր գե րը ար­դեն ձեռք են բե րում տե ղա կան վայ րե րին հա մա պա տաս խան նոր ան վա­նում եր: Հայտ նի են դառ նում «տրան սիլ վա նա կան», «պո լո նեզ» և այլ ան վա նում ե րով հայ կա կան գոր գե րը:

Այ սօր միջ նա դա րյան իս պա նա կան գոր գե րը փոր ձում է վե րար­տադ րել «AVVA» գոր գի ար տադ րու թյու նը, որը ստեղծ վել է եղ բայր ներ Գուր գեն և Գա գիկ Առա քե լյան նե րի, Ռա դիկ Վա նուն ցի, իս պա նա ցի Խո սե Վա լա դա րե սի կող մից: Վեր ջինս Բար սե լո նի գոր գե րի ար տադ րու թյան և վա ճառ քի հա րյու րա մյա հայտ նի Վա լա դա րես ֆիր մա յի ներ կա յա ցու ցիչն է: Գուր գեն Առա քե լյա նը (ծնվ. 1962 թ. Ար մա վի րի մար զի Հա ցիկ գյու ղում, տոհ մա կան ծա գու մը գա լիս է Սա սու նի Շա տախ գա վա ռա կի Քոփ գյու­ղից) Իս պա նի ա յում գոր գե րի վե րա բե րյալ կա տա րած եր կա րա մյա հե տա­զոտու թյուն նե րի ար դյուն քում եկել է այն եզ րա կա ցու թյան, որ միջ նա դա­րյան իս պա նա կան գոր գե րը կապ ու նեն հայ կա կան գոր գար վես տի հետ: Դրանք գործ վում էին տե ղա կան գործ վածք նե րին բնո րոշ եղա նա կով, սա­կայն գե ղար վես տա կան նկա րագ րով նման են հայ կա կան գոր գե րի նկա­րագ րին: Գուր գեն և Գա գիկ Առա քե լյան նե րի Երև ա նում ար տադրած գոր­գե րից է 15­րդ դ. Ալ կա րաս քա ղա քում գործ ված իս պա նա կան գոր գի կրկնօ րի նա կը (բուրդ, բամ բակ, չա փը`167x320սմ, խտու թյու նը`47x47 հան­գույց), հե տև յալ լա տի նա տառ ար ձա նագ րու թյամբ. «նվի րա բեր վում է Հռո­մի Պապ Ֆրան չես կո յին 1915թ. Հա յոց ցե ղաս պա նու թյու նից փրկված սա­սուն ցի Գուր գենի թոռ ներ Շու շան, Գուր գեն, Գա գիկ Առա քե լյան նե րի կող մից 2015 թ.» (նկ. 5): Այն հանձն վել է Հռո մի Պա պին 2015 թ. ապ րի լի 12­ին Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան 100­ամյա կին Վա տի կա նում պա տա րագ մա­տու ցե լու առ թիվ:

Այս պի սով, ու սում ա սի րե լով իս պա նա կան գոր գե րը, գա լիս ենք հե­տև յալ եզ րա կա ցու թյան` գործ վե լով տե ղա կան գործ վածք նե րին հա տուկ եղա նա կով, այդ գոր գերն ու նեն Կո նի ա յի, Քա րա չո փի և Հա յաս տա նի այլ շրջան նե րի, օրի նակ, Ար ցախ­Սյու նի քի գոր գե րի գե ղար վես տա կան նկա­րա գիր: Աղ բյու րա գի տա կան տվյալ նե րի հա մա ձայն Հա յաս տա նը 9 –11­րդ դդ. աշ խույժ առևտ րա կան հա րա բե րու թյուն ներ ու ներ արա բա կան խա լի­ֆա թի տա րած քում գտնվող տար բեր կենտ րոն նե րի հետ, որ տե ղից ճա նա­պարհ նե րը տա նում էին դե պի Իս պա նիա: Կի լի կյան Հա յոց թա գա վո րու­թյան գո յու թյունն ու հե տա գա քա ղա քա կան զար գա ցում ե րը նպաս տե ցին հայ­իս պա նա կան նոր հա րա բե րու թյուն նե րի հաս տատ մա նը: Այ սօր հա­յազ գի և իս պա նա ցի գոր գար տադ րող նե րի` Առա քե լյան եղ բայր նե րի, Վա­

25 Նույն տե ղում, էջ 84 –89:

177

Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը...

նուն ցի, Վա լա դա րե սի կող մից փորձ է ար վում վե րա կանգ նել եր բեմ ի հայտ նի իս պա նա կան գոր գե րը:

ПРО ЯВ ЛЕ НИЯ КОМ ПО ЗИ ЦИЙ И ОР НА МЕН ТОВ АР МЯНС КИХ КОВ РОВ В СРЕД НЕ ВЕ КО ВЫХ ИС ПАНС КИХ КОВ РАХ

Ли лия Ава не сянРе зю меИс кусст во ков рот ка чест ва Ар ме нии бы ло приз на но луч шим как на Во сто­ке, так и в Ев ро пе. В не ко то рых стра нах, та ких как Ис пан ия, на чи на ют про­из водст во ков ров, на по ми на ющих ар мянс кие. Ху до жест вен ное опи са ние ис панс ких ков ров 13–15­го ве ков по хо же на опи са ние ар мянс ких ков ров из мал оа зийс ко го го ро да Ко нии и ков ров ти па Ка ра чоп. Не ко то рые эк земп ля­ры не пос редст вен но пов то ря ют от дель ные фраг мен ты ар мянс ких ми ниа­тюр 11 –14­го ве ков. Ис панс кие ков ры из го тов ля лись осо бой тех ни кой тка­чест ва, из­за че го их на зы ва ли «ков ры, выт кан ные ис панс ким узел ком». Ис сле до ван ия пись мен ных источ ни ков по ка зы ва ют, что меж ду на род ные по ли ти чес кие соб ыт ия и тор го во­эко но ми чес кие про цес сы, про ис хо див шие в 10 –14­м ве ках, в ко то рые бы ла ак тив но вов ле че на Ар мен ия, спо собст во­ва ли соз дан ию по ли ти чес ких и тор го вых свя зей с Ис па ни ей. В Ис па нии

նկ. 5. 15­րդ դ. իսպանական Ալկարաս քաղաքում գործված գորգի կրկնօրինակ հայերեն արձանագրությամբ, 2014 թ., Երևան, «AVVA» գորգի արտադրություն։

178

Լի լիա Ավա նե սյան

про из водст во ков ров при хо дит в упа док в кон це 15­го ве ка, пос ле свер же­ния ара бско го гос подст ва.

Се год ня в Ере ва не дейст ву ет про из водст во «AVVA», возг лав ля е мое Гур ге­ном и Га ги ком Ара ке ля на ми, ко то рое за ни ма ет ся из го тов ле ни ем ис панс ких ков ров, в точ но сти восп ро из во дя зна ме ни тые в сред не ве ковье ис панс кие ков ры.

Клю че вые сло ва: ар мянс кий ко вер, ис панс кий ко вер, узел, тек стиль, то вар, ре мес ло, тор го вый путь, ма стерс кая, ара бский ха ли фат, ку пец.

MANIFESTATIONS OF COMPOSITIONS AND ORNAMENTS OF ARMENIAN CARPETS IN MIDDLE AGE SPANISH CARPETS

Lilia AvanesyanSummaryArmenian carpet­weaving was well­known in the East and in Europe. Carpets resembling Armenian ones were produced in a number of countries, including Spain. The artistic image of Spanish carpets of the 13th –15th centuries is similar to Armenian carpets of Konya and Karachop. Some examples directly recur in separate fragments of Armenian miniatures of the 11th –14th centuries. Spanish carpets were woven in special techniques and were known as “carpets woven in Spanish knots.” Studies of written sources reveal that international political events and developments in trade and economy, that took place in the 10th –14th centuries, in which Armenia was actively involved, were favourable for estab­lishing political and trade relations with Spain. Carpet­weaving experienced a decline at the end of the 15th century, when the Arab rule was overthrown.

Today, in Yerevan, “AVVA” carpet production, led by Gurgen and Gagik Ar­akelyans, is engaged in making Spanish carpets, which were well­known in the Middle Ages.

Keywords: Armenian carpet/rug, Spanish carpet/rug, knot, textile, goods, hand­icraft, trade route, workshop, Arab caliphate, merchant.

503

ՀԱ ՊԱ ՎՈՒՄ ՆԵՐ

ԱՀ — Ազ գագ րա կան հան դեսԱՇ ՍԱՀ — Ար մեն Շա վար շի Սարգ սյա նի անձ նա կան հա վա քա ծուԳՀ ՓԺԲ — Գա րե գին սար կա ւագ Հով սէ փե անց, Փշրանք ներ ժո ղովր­

դա կան բա նա հիւ սու թիւ նիցԳՍ — Գա րե գին Սրվանձ տյանցԵԼՄ — Ե. Լա լա յե ան, Մար գա րիտ ներ հայ բա նա հիւ սու թե անԷԱԺ — Էմի նե ան ազ գագ րա կան ժո ղո վա ծուԼՀԳ — Լրա բեր հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րիՀԱԲ — Հայ ազ գագ րու թյուն և բա նա հյու սու թյունՀԺՀ — Հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ ներՀՀ ՀԱՀԽ — Հին աւան դա կան հե քի աթ ներ Խո տորջ րոյ, հա ւա քեց

Հ. Մ. Հա ճե անՀՀ ՊԿՊԱ — Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան պատ մու թյան կենտ րո­

նա կան պե տա կան ար խիվՀՍՀ — Հայ կա կան սո վե տա կան հան րա գի տա րանՄՄ — Մես րոպ Մաշ տո ցի ան վան մա տե նա դա րանՆԳՆ — Ներ քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյունՊԲՀ — Պատ մա բա նա սի րա կան հան դեսՎկ — Վկա յու թյունՔՀ — «Քրիս տո նյա Հա յաս տան» հան րա գի տա րանМНМ — Ми фы на ро дов ми раСЭ — Со ветс кая эт ног раф ияСПГУ — Санкт­Пе тер бургс кий го су дарст вен ный уни вер си тетЧГИ КИ — Чу вашс кий го су дарст вен ный ин сти тут куль ту ры

и ис кусств

504

CONTENTS

Preface 91. Stepan Lisitsian (on the occasion of his 150th birthday) 11 Lilia Vardanyan

I. THE ARMENIAN GENOCIDE, SELF-DEFENCE, CANONIZATION

2. Shaping the image of “the enemy” as supporting factors for the mass violence in the context of the Armenian Genocide 18

Hasmik Grigoryan

3. The heroic battle of Moussa dagh according to the testimonies of the eyewitness survivors 27

Verzhine Svazlyan4. Andranik: folklore character 41 Alvard Ghaziyan5. Canonization of the martyrs of the Armenian Genocide

as a cultural event 54 Harutyun Marutyan

II. STALINISM: YESTERDAY AND TODAY

6. The forced relocation of Armenians and the subgroup of “Turks” in specific localities exiled from the Black sea area 66

Hranush Kharatyan7. Altayan exile as a source of innovations 81 Levon Abrahamian8. The localization of the monument of Anastas Mikoyan

as a “place of memory” 90 Hasmik Knyazyan

III. OLD AND NEW REFUGEES/IMMIGRANTS IN ARMENIA

9. Generation change issues in compatriotic unions 106 Anna Markosyan10. The Pand pilgrimage as a paradigm of the Getashen

descendents’ identity 116 Gayane Shagoyan, Arsen Hakobyan, Victoria Khurshudyan11. The process of integration and naturalization of

Armenian refugees from Azerbaijan (1988 –1992) 126 Shushanik Ghazaryan

12. The process of accomodation of Syrian Armenians 135 Armenuhi Stepanyan

13. Language as an important component for Syrian Armenians cultural adaptation (an ethno­sociological survey) 143

Gayane Hakobyan

505

IV. ETHNOGRAPHY OF MUSEUM OBJECTS

14. The types of money and their ritual significance 156 Armine Zohrabyan

15. Manifestations of compositions and ornaments of Armenian carpets in middle age Spanish carpets 168

Lilia Avanesyan16. Necklaces with dragon symbols 179 Astghik Isreaelian17. On the issue of promoting of ethnographic artifacts and collections

in the light of modern market relationships 193 Lianna Gevorgyan

V. BELIEF, RITUAL, FESTIVAL18. Trepanation in the Late Bronze and Early Iron ages (on anthropological

materials from the territory of the Lori region of Armenia) 206 Anahit Khudaverdyan, Suren Hobosyan19. The miracle factor in the religious­ecclesiastical legends of Moks 217 Ester Khemchyan20. The soul outside of the body in Armenian tales of magic 231 Tamar Hayrapetyan21. The Hisnakats (Forty days) feast epiphany 243 Hasmik Abrahamyan22. On the tradition of raising of Varaz­Trdat, the Prince

of Caucasian Albania, on the shield 255 Artak Dabaghyan23. Reflection in the “curtail form” of the ritual in

the name of one plant 263 Emma Petrosyan, Zaruhi Sudjyan24. Funerals that can be photographed and

funerals that can not be photographed 269 Smbat Hakobyan25. Armenian­Catholic community of Samtskhe­Javakhk

(an attempt of historic­ethnographic research) 279 Sose Grigoryan

VI. SACRAL PLACE AND CHURCH

26. Sacred landscape of Tirinkatar on Aragats 290 Arsen Bobokhyan27. Sacred objects from medieval Saghmosavank 302 Ashot Manucharyan28. Mount Cassius in traditional ancient beliefs and

folk tales of Armenians in the Antioch region 313 Hagop Tcholakian

506

29. Two churches, two communities: social and religious context of newly built churches 328

Yulia Antonyan

VII. LEISURE30. The cafռ environment in Yerevan: eastern space

with western trajectory 340 Gohar Stepanyan

31. Leisure time structure changes in urban residential areas of the Republic of Armenia 353

Ruben Ohanjanyan

VIII. PUBLIC DISCOURSE AND BEHAVIOUR

32. The interactions of culture and certain contemporary fundamental issues in Armenian public perceptions 366

Nikol Margaryan, Meline Torosyan

33. Some aspects of gender communication issues in Post­Soviet Armenia 383

Lilit Manukyan

IX. AGRICULTURE AND GATHERING

34. Agricultural customs in Armenia in the 17th century according to historiographers Zakaria Kanakertsi and Zakaria Aguletsi 392

Christine Papikian

35. Gathering of wild fruits in Lori Angela Amirkhanyan

X. EPIC POEM

36. Armenian folk heroic epic 414 Armen Petrosyan

37. Aram Ghanalanyan: writing down and editing the versions of “Sasna tsrer” (Daredevils of Sassoun) epic poem 426

Anna Poghosyan

38. The religious ceremonial component in the Armenian epic “Sasna tsrer” 439 Sargis Harutyunyan

XI. FAIRY TALE

39. Gift­bringer and adviser animals in the Armenian folk tales 446 Marine Khemchyan

40. Fairy tale narration today 458 Nvard Vardanyan