ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՆՐԱ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՃԱՆԱՉՄԱՆ

ՀՐԱՄԱՅԱԿԱՆԸ

Ա. Ս. Եղիազարյան

Հայոց Ցեղասպանության ժամանակագրական շրջանակները: Հայոց

Ցեղասպանությունը տարբեր ժամանակներում և տարբեր հեղինակների կողմից

թվագրվել է 1894-1896 և 1915-1923թթ., 1915թ., 1915-1916 թթ. կամ 1915-1923թթ.:

Որպես հենակետ ընդունվել են Օսմանյան կայսրության և դրա իրավահաջորդ

քեմալական Թուրքիայի կողմից հայության կոտորածների քանակական առումով

առավել մասշտաբային իրադարձությունների ժամանակաշրջանները:

Ընդհանուր առմամբ, Հայոց Ցեղասպանության ժամանակագրական

շրջանակները ճշտելիս հարկ է ի նկատի ունենալ Օսմանյան կայսրության և

քեմալական Թուրքիայի` հայությանը բնաջնջելու պետական քաղաքականության ողջ

ընթացքը` սկսելով ձևավորումից մինչը ավարտական փուլը:

Օսմանյան կայսրության կողմից դարերի ընթացքում հայերին ժամանակ առ

ժամանակ կոտորելու քաղաքականությունը 19-րդ դարի վերջին վերածվեց

պետական քաղաքականության, իսկ վերջինս արդեն բնորոշվում է հստակ ընդգծված

գաղափարախոսության և իրականացման համապատասխան մեխանիզմների

առկայությամբ: Այդ առումով, Հայոց Ցեղասպանության Օսմանյան կայսրության

պետական քաղաքականության սկզբնավորումը տեղադրվում է 1890-1891թթ., երբ

հատուկ հայերին կոտորելու նպատակով Աբդուլ Համիդ Բ սուլթանի հրամանով

ստեղծվում են Համիդիե անունը կրող քրդական զինված ջոկատները: Հենց նրանց,

ինչպես նաև կայսրության կանոնավոր զորքերի միջոցով իրականացվեցին

հայության կոտորածները 1894-1896 և 1904թթ.:

Այդուհետ Օսմանյան կայսրության կողմից Հայոց Ցեղասպանության

պետական քաղաքականությունը շարունակվել է Աբդուլ Համիդին գահընկեց արած

երիտթուրքական կառավարության կողմից, իսկ վերջիններիս տապալումից հետո`

արդեն Հանրապետական կոչված քեմալական Թուրքիայի վարչակազմի կողմից:

2

Հայության վերջին խմբերը Արևմտյան Հայաստանում կոտորվել են 1923թ.: Շուտով

Թուրքիայում ընդունվել է օրենք, որով արգելվել է հայերի վերադարձը:

Ի մի բերելով վերոասացյալը` կարող ենք նշել, որ Հայոց Ցեղասպանության

Օսմանյան կայսրության պետական քաղաքականությունը սկիզբ է առել 1890թ.,

շարունակվել միմյանց փոխարինած երեք վարչակազմերի կողմից և ավարտին

հասցվել 1923թ.` քեմալական Թուրքիայի կողմից:

Հայոց Ցեղասպանության տարածական շրջանակները: Վերոհիշյալ

ժամանակագրական շրջանակներն զգալիորեն փոփոխում են Հայոց

Ցեղասպանության վերաբերյալ նախկինում հաճախ հնչած այն կարծիքը, թե հայերին

կոտորել են Արևմտյան Հայաստանում և Օսմանյան կայսրության այլ շրջաններում:

Փաստ է, որ 1915-1916թթ. օսմանյան զորքերը ներխուժել են Իրանի տարածքը`

ցեղասպանության ենթարկելով Իրանի ռազմակալված շրջանների հայությանը:

1915-1916թթ. 100 հազարավոր հայեր բռնագաղթվել են Սիրիրա և Լիբանան և,

մեծավ մասամբ, ոչնչացել անապատներում:

1918թ. օսմանյան զորքերը ներխուժել են Արևելյան Հայաստան, այնուհետև

հայաշատ վայրերով շարժվել դեպի արևելք և գրավել Բաքուն: Այդ ճանապարհին,

տարբեր փաստերի համադրումից ելնելով, կոտորվել է 250-300հզ հայ:

1920թ. քեմալականների զորքերը ներխուժել են Հայաստանի

Հանրապետություն և կոտորել շուրջ 200հզ հայ:

Հայոց Ցեղասպանությունը տարածական առումով, փաստորեն, ընդգրկել է

ներկայիս Թուրքիայի, Սիրիայի, Իրաքի, Լիբանանի տարածքները, Անդրկովկասը և

Իրանը:

«Էթնոցիդ» և «Արմենոցիդ» տերմինները: Նախապես շրջանառության մեջ կար

մի տերմին` «էթնոցիդ»-ը, որն էությամբ մոտ է «գենոցիդ» տերմինին, սակայն

իմաստային ընդգրկման առումով` խիստ սահմանափակ: Այն նշանակում է էթնոսի

ոչնչացում կամ բնաջնջում: Ուստի դրա գործածությունը մշտապես կրել և կրում է այդ

սահմանափակության կնիքը: Էթնոսի հետ կապված համապատասխան

միջադեպերից դուրս այն կիրառական չէ և չի եղել: Շրջանառության մեջ եղել է նաև

3

«Արմենոցիդ» տերմինը` «հայասպանություն»-ը: Սա ևս իմաստային ու կիրառական

առումներով եղել է խիստ սահմանափակ և քաղաքացիություն չի ստացել:

Ինչպես միջազգային, այնպես էլ հայկական իրականության մեջ, այդպիսով,

անհրաժեշտություն էր առաջացել նոր և համընդգրկուն հասկացության ընդունման:

Ցեղասպանություն (գենոցիդ) հասկացությունն ըստ «Ցեղասպանություն

հանցագործության կանխարգելման և դրա համար պատժի կոնվենցիա»-յի ու Հայոց

Մեծ Եղեռնը: 1948թ. Միավորված ազգերի կազմակերպության կողմից ընդունվեց

«Ցեղասպանություն հանցագործության կանխարգելման և դրա համար պատժի

կոնվենցիա»-ն, որի մշակողը ցեղասպանությունների հայտնի տեսաբան Ռաֆայել

Լեմկինն էր: Նրան ծանոթ էր «էթնոցիդ» տերմինը, ինչպես նաև դրա

սահմանափակությունը: «Գենոցիդ» հասկացությունը կոչված էր հաղթահարելու այդ

սահմանափակությունը, ստանալու համընդհանուր բնույթ և կիրառելիություն:

Ուստի` իմաստային առումով այն զգալիորեն լայն էր, իսկ ընդգրկման առումով`

ավելի բազմաբնույթ:

Ըստ կոնվենցիայի` «անկախ այն բանից, թե ցեղասպանությունը տեղի է

ունեցել խաղաղ կամ պատերազմական պայմաններում, այն հանդիսանում է

միջազգային իրավունքի նորմերի խախտում, և համաձայնվող կողմերը

պարտավորվում են ձեռնարկել այն կանխարգելող միջոցառումներ և պատժել դրա

իրականացման համար»:

«Ցեղ» ասելով կոնվեցիայում նկատի են առնվում ազգային, էթնիկական,

ռասսայական կամ կրոնական խմբերը: Հենց այստեղ է «գենոցիդ» հասկացության

հիմնական տարբերությունը «էթնոցիդ»-ից:

Կոնվենցիան որպես ցեղասպանություն է սահմանում խմբի նկատմամբ

իրականացված հետևյալ գործողությունները, որոնք նպատակ ունեն ամբողջությամբ

կամ մասնակի ոչնչացնել այն.

1. այդպիսի խմբի անդամների սպանությունը,

2. այդպիսի խմբի անդամներին լուրջ մարմնական վնասվածքներ կամ

մտավոր խեղումներ հասցնելը,

4

3. կանխամտածված կերպով որևէ խմբի համար կյանքի այնպիսի պայմաններ

ստեղծելը, որը նրա ամբողջական կամ մասնակի ֆիզիկական ոչնչացման նպատակ է

հետապնդում,

4. այդպիսի խմբի մեջ ծնելիության կանխարգելմանն ուղղված

միջոցառումները,

5. մարդկանց մի խմբից մյուսին երեխաների բռնի փոխանցելը:

Բացի այդ, կոնվենցիան սահմանում է նաև այս համատեքստում պատժելի

գործողությունները.

1. ցեղասպանություն,

2. ցեղասպանություն իրականացնելու նպատակով դավադրություն,

3. ցեղասպանություն իրականացնելու ուղղակի կամ հրապարակային կոչ,

4. ցեղասպանության փորձ,

5. ցեղասպանությանը մասնակցություն:

Կոնվենցիան սահմանում է նաև, որ`

1. անձինք, որոնք իրականացրել են նման գործողություններ, պետք է

պատժվեն անկախ այն բանից` հանդիսանում են նրանք պետության ղեկավար,

իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձ,

2. ցեղասպանության հանցագործները պետք է դատապարտվեն պետության

իրավասու (պատկան) դատարանում, կամ այնպիսի միջազգային քրեական

դատարանում, որը իրավասու է կոնվենցիայի կողմերի նկատմամբ, իսկ վերջիններս

ընդունում են այդ դատարանի իրավազորությունը:

Հայոց Մեծ Եղեռնի ժամանակ տեղի ունեցած իրադարձություններն

ամբողջությամբ համընկնում են կոնվենցիայում եղած բնորոշումներին: Խնդիրն այն

է, որ Ռաֆայել Լեմկինը, որը կոնվենցիայի հինական մշակողն ու հեղինակն է,

քաջածանոթ էր Հայոց Ցեղասպանությանը և մասնավորապես 1915թ. տեղի ունեցած

իրադարձություններին:

5

Հայոց Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հրամայականը: Հայոց

Ցեղասպանությունը 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությունն է, որը գրեթե

անմիջապես դատապարտվել է Անգլիայի, Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի

իշխանությունների համատեղ հայտարարությամբ (1915թ.):

Անդրադառնալով Հայոց Ցեղասպանությանը` Ռաֆայել Լեմկինը վերջինիս

հանցագործներին պատժելը համարում էր հիմնական գրավականը հետագայում

նման իրադարձությունների կանխարգելման համար: Եվ հենց Հայոց

Ցեղասպանության հանցագործների անպատժելի մնալու իրողությունն էր հիմք տվել

Ադոլֆ Հիտլերին ասելու. «Այժմ, մեր ժամանակներում, ո՞վ է հիշում հայերի

կոտորածների մասին»: Հայոց Ցեղասպանության մեղավորները չէին պատժվել, իրեն

անպատժելի էր համարում նաև նացիստ ղեկավարը:

Նյուրեմբերգյան հայտնի դատավարության ժամանակ պատժվեցին հրեաների

ցեղասպանության մեղավորները, ընդունվեց «Ցեղասպանություն հանցագործության

կանխարգելման և դրա համար պատժի կոնվենցիա»-ն, սակայն Հայոց

Ցեղասպանությունն այդպես էլ մնաց չճանաչված և չդատապարտված:

Հետագայում աշխարհում տեղի ունեցած նոր ցեղասպանություններ` մեկը

մյուսից ավելի դաժան ու սարսափելի, դրանց մի մասը ճանաչվեց ու որակվեց որպես

ցեղասպանություն, դրանց հանցագործները պատժվեցին, սակայն Հայոց

Ցեղասպանությունը ցայսօր մնում է չճանաչված և չդատապարտված:

Տարբեր պետությունների կամ միջազգային կազմակերպությունների կողմից

Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը և դատապարտումը թեև բարոյական ու որոշ

դեպքերում նաև իրավական առումով լրացնում է այդ բացը, սակայն ընդհանուր

միջազգային-իրավական ճանաչման առումով Հայոց Ցեղասպանության ճանաչման

գործընթացը հեռու է ամբողջական լինելուց:

Աշխարհն այսօր կանգնած է այդ հրամայականի առաջ, քանի որ

ցեղասպանությունները կրկնվում են և, թերևս, էլի կկրկնվեն, քանի դեռ, ինչպես

ժամանակին հույս էր հայտնել Ռաֆայել Լեմկինը, Հայոց Ցեղասպանության

հանցագործներին պատժելու միջոցով աշխարհը վճռականորեն չի ասի` «Այլևս`

երբե´ք»:

6

03.08.2011թ.