na wczesnoredniowieczn buGari
Artykuy
abstract. The Hemos mountains in the context of Byzantine cultural and economic influences on Early Medieval Bulgaria. the text discusses the importance of the Hemos mountain range (nowadays including pre- balkan, stara planina and sredna Gora massifs) which separated the core territory of the early medieval bulgaria in the north from the byzantine lands in the south (almost through the entire so-called pagan or barbarian pe- riod of the bulgarian state, i.e. from the end of 7th to the middle of 9th centuries), and divided the state in two geographically separated territories during the rest part of the existence of the so-called First bulgarian empire (from the second half of the 9th to the end of 10th and beginning of 11th centuries). the source investigation shows that especially during the first half of the period in consideration – the mentioned pagan (barbarian) pe- riod – the mountains really acted, to a certain degree, as a barrier for the byzantine influences on the bulgarians. that was because of the ideological (political) and religious differences between both the states.
streszczenie. Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i gospodarcze na wczesnoredniowiecz- n Bugari. tekst omawia znaczenie górskiego acucha Hemosu (wspóczenie odpowiadajcego masy- wom przedbakanu, starej paniny i srednej Gory), który rozdziela jdro terytorialne wczesnoredniowiecznej bugarii znajdujce si na pónocy od ziem bizantyskich lecych na poudniu (prawie przez cay tzw. pogaski okres pastwa bugarskiego, a zatem pomidzy kocem Vii. a poow iX. w.), i dzieli pastwo na dwa geogra- ficznie odrbne obszary przez pozosta cz istnienia tzw. pierwszego pastwa bugarskiego (od drugiej poo- wy iX. do koca X. i pocztków Xi. w.). analiza ródowa wskazuje, e szczególnie w pierwszej czci omawia- nego okresu chronologicznego – w tzw. okresie pogaskim lub barbarzyskim – góry rzeczywicie, do pewnego stopnia, odgryway rol bariery dla wpywów bizantyskich na bugarów. wynikao to z rónic ideologicznych (politycznych) i konfesyjnych pomidzy oboma pastwami.
Autor: kiri marinow, uniwersytet ódzki, wydzia Filozoficzno-Historyczny, instytut Historii, katedra Hi- storii bizancjum, ul. aleksandra kamiskiego 27a, 90–219 ód, polska, e-mail cyrillus.m@wp.pl, ORCID iD: https://orcid.org/0000-0003-0224-3965
Sowa kluczowe: bizancjum, redniowieczna bugaria, relacje bizantysko-bugarskie, bakany, góry Hemos, granice naturalne, wpyw kulturowy, wymiana kulturowa, gospodarka redniowieczna, kultura redniowieczna
keywords: byzantium, medieval bulgaria, byzantine-bulgarian relationships, the balkans, Haemus mountains, natural borders, cultural influence, cultural exchange, medieval economy, medieval culture
balcanica posnaniensia. acta et studia, XXV, pozna 2018, wydawnictwo instytutu Historii uam, pp. 5–42, isbn 978-83-65663-94-8, issn 0239-4278. polish text with a summary in english and polish.
doi.org/10.14746/bp.2018.25.1
6 kiri marinow
mianem Hemosu (gr. ο Αμος, tur. balkan) autorzy bizantyscy, w lad za literatur antyczn, okrelali dugie pasmo górskie, które cigno si ukiem od tzw. elaznych wrót nad dolnym dunajem na zachodzie, do wybrzey czarnomorskich w oko- licach przyldka emine na wschodzie, oddzielajc tym samym terytoria równiny naddunajskiej na pónocy, czyli gównie antyczn mezj doln, od obszarów pónocnej tracji i kotliny sofijskiej na poudniu. w przekonaniu staroytnych i re- dniowiecznych autorów pasmo miao siga na poudniowym zachodzie znacznie da- lej, bo równie – poprzez szereg masywów na obszarze geograficznej macedonii – do wybrzey adriatyckich, bdc tym samym najpotniejszym masywem górskim na obszarze pówyspu bakaskiego. przede wszystkim jednak koncentrowali si na wyej wspomnianej jego partii penicej demarkacyjn rol pomidzy obszarami nad- dunajskimi i trackimi czy pónocno-macedoskimi. obecnie na ten wanie odcinek Hemosu skadaj si trzy acuchy – przedbakanu, czyli pogórza staropaniskiego, masyw waciwej starej paniny (bakanu) oraz znajdujcy si na poudnie od tego ostatniego ten srednej Gory (antybakanu). te trzy pasma, dzi odrbnie rozpatrywa- ne przez geografów, stanowiy jednak dla pisarzy bizantyskich jednolit struktur1. wanie ze wzgldu na ich symptomatyczne pooenie geograficzne i zwizan z tym wag w kontekcie bizantysko-bugarskich star militarnych2 nasuwa si pytanie o znaczenie tych gór w sferze innych interakcji pastwa bugarskiego z jego poudnio- wym ssiadem, w tym zwizków kulturowych i gospodarczych pomidzy nimi.
zacz wypada od stwierdzenia, e w nauce od dawna toczy si dyskusja na te- mat tego, czy bugarzy chana asparucha (681–695/701) zetknli si na obszarze scytii mniejszej i mezji dolnej z kultur pónoantyczn. w jej ramach badacze za- stanawiaj si nad rol resztki miejscowej, zromanizowanej ludnoci, w przekaza- niu jej spucizny nowym przybyszom. dzi przewaa pogld, wedle którego nale-
1 Na temat tych gór vide m.in. E. Oberhummer, Haimos, w: Paulys Real-Encyclopädie der classi- schen Altertumswissenschaft, t. Vii/2, red. w. kroll, stuttgart 1912, s. 2221–2226; w. swoboda, Haemus, w: SSS, t. ii, s. 182; z. czeppe, J. Flis, r. mochnacki, Geografia fizyczna wiata, warszawa 1969, s. 238– 244; H. maruszczak, Bugaria, warszawa 1971, s. 294–304, 316–319; i. dujev, r. werner, Balkan, w: Lexikon des Mittelalters, t. i, münchen–zürich 1977, s. 1380–1381; . , , w: , t. III, - - , red. idem, 1989, s. 113–135; . , . , . , . , , w: ..., s. 85–113; . , . , . , . , , w: ..., s. 65–85; p. soustal, Thrakien (Thrak, Rodop und Haimimontos), Tabula Imperii Byzantini, t. Vi, wien 1991, s. 279–280; . , . , 2 2002, s. 319– 322; . , . , , 22002, s. 9–57; k. marinow, The Haemus Mountains and the Geopolitics of the First Bulgarian Empire: An Overview, “ ” 51, 2014, s. 17–32.
2 . , - - VII–XI , „ - – “ 2, 2014, s. 111–134.
7Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
y raczej mówi o dyskontynuacji kultury antycznej na tych terenach3. co prawda niektórzy uczeni sdz, e do przybycia bugarów przetrwao kilka orodków miej- skich na wybrzeu czarnomorskim na pónoc od pasma starej paniny i prawym brze- gu dunaju4, ale w wietle dotychczasowych bada wydaje si, e twierdzenie to, na
3 Gh.p. bordea, Monnaies byzantines des VIe–VIIe siècles en Dobroudja, w: Actes du XIVe Congrès International des Études Byzantines, Bucarest, 6–12 septembre 1971, t. iii, red. m. berza, e. stnescu, bucarest 1976, s. 202–213; . -, - , w: 681–1981. , - 1300- (, 26–27 1981 .), red. . , 1982, s. 187; . , “” . IX . X ., w: idem, - , 1995, s. 73–74; idem, , 1996, s. 33–35, 45–47; .. , (- - ), 2005, s. 22–24, 96–98, 101, 104; ch. kirilov, Die Reduktion der Ummauerten Stadtfläuche und die Frage nach dem Verfall der Antiken Stadt, „archaeologia bulgarica”, 2006, nr 10.2, s. 55–58, 96–98; u. Fiedler, Bulgars in the Lower Danube region. A survey of the archaeological evidence and of the state of current research, w: The Other Europe in the Middle Ages. Avars, Bulgars, Khazars, and Cumans, red. F. curta przy wsparciu r. kovaleva, leiden–boston 2008, s. 153–154, 196. o konkret- nych orodkach – . , , w: - . . - , red. . , 1994, s. 70 (upadek antycznego dorticum datowany na przeom Vi/Vii w.); . , VII–IX ., „”, 1978, nr 7.4, s. 51–52 (odessos); . , , „ – ”, 1998/1999, nr 34/35, s. 150–166; . , , w: . Studies in Memory of Prof. Teofil Ivanov, t. i, red. . , 2002, s. 74; J.H.w.G. liebeschuetz, The Lower Danube Region under Pressure: from Valens to Heraclius, w: The Transition to Late Antiquity, on the Danube and Beyond, red. a. poulter, oxford 2007, s. 131–132; m. salamon, Einige Bemerkungen zur Notitia episcopatuum des Codex Parisinus 1555A, w: Byzantium, New Peoples, New Powers: The Byzantino-Slav Contact Zone, from the Ninth to the Fifteenth Century, red. m. kaimakamova, m. salamon, m. smorg-róycka, cracow 2007, s. 94–96 (odessos i tomis); . , VII–IX ( ), 2009, s. 9. cf. równie J.V.a. Fine, The Early Medieval Balkans. A Critical Survey from the Sixth Century to the Late Twelfth Century, ann arbor 1983, s. 68; J.F. Haldon, Byzantium in the seventh century. The transformation of a culture, cambridge 1990, s. 66, 114–115; a. dunn, The Transition from Polis to Kastron in the Balkans (III–VII cc.): general and regional perspectives, „byzantine and modern Greek studies”, 1994, nr 18, s. 60–80; a. poulter, The use and abuse of urbanism in the Danubian provinces during the Later Roman Empire, w: The City in Late Antiquity, red. J. rich, london 1996, s. 99–135.
4 o orodkach bizantyskich (jak równie duchowiestwie), które miay przetrwa a do najazdu bugarów cf. t. wasilewski, Bizancjum i Sowianie w IX wieku. Studia z dziejów stosunków politycznych i kulturalnych, warszawa 1972, s. 39; . , , 2 1981, s. 184, 164–166; . , , w: , t. II, , red. . , 1981, s. 100; J.d. Howard-Johnston, Urban continuity in the Balkans in the early Middle Ages, w: Ancient Bulgaria. Papers presented to the International Symposium on the Ancient History and Archaeology of Bulgaria, University of Nottingham, part ii, red. a.G. poulter, nottingham 1983, s. 242–243, 248, 249–251; a. petre, Byzance et Scythie Mineure au VIIe siècle, „revue des Études sud-est européennes”, 1981, nr 19.3, s. 555–568; . , - (IV–VII .), „ ” 1989, nr 58.1, s. 39–40, 48–49, 51, 56; r. browning,
8 kiri marinow
dzie dzisiejszy, naley ograniczy wycznie do jednego miasta, mianowicie nad- dunajskiego durostorum (dorostolon)5. ostatnio wskazuje si jednak na prawdopo- dobiestwo przetrwania pónoantycznego osadnictwa na obszarze wzgórza carewec- kiego w wielkim tyrnowie, i to a do przybycia na te tereny bugarów asparucha. Funkcjonujcy tu od koca V – pocztku Vi w. orodek (cznie z osad istniejc na obszarze wzgórza momina krepost), identyfikowany z zikidew wymienion przez prokopiusza z cezarei, miaby stanowi najwikszy punkt osadniczy w tej czci równiny naddunajskiej, górujc w tym zakresie nawet nad pobliskim Nicopolis ad Istrum6. bazujc na znaleziskach numizmatycznych nie wyklucza si take, e lud-
Bulgaria, w: The Oxford Dictionary of Byzantium, t. i, red. a.p. kazhdan, new york–oxford 1991, s. 332; Ε.Κ. Κυρικης, Βυζντιο και Βολγαροι (7ος–10ος αι.). Συμβολ στην εξωτερικ πολιτικ του Βυζαντου, aϑνα 1993, s. 171, przyp. 19; . , . , Protobulgarica ( IX .), „byzantinobulgarica”, 1995, nr 9, s. 40; w. treadgold, A History of the Byzantine State and Society, stanford 1997, s. 328; Χ.Α. Κυριαζπουλος, Η Θρκη κατ τους 10º–12º αινες. Συμβολ στη μελτη της πολιτικς, διοικητικς και εκκλησιστικς της εξελξης, Θεσσαλονκη 2000, s. 67–68; . , , „studia balcanica”, 2001, nr 23, s. 185, 186–187; . , - ( III–VII .), 2002, s. 115, 154–155, 182, 193, 197, 296, 431, 451, 463; . , J j (600–1025), 2002, s. 332; . , 864 ., w: idem, - . , . . , . . , 2004, s. 219, 220–221, 224, przyp. 42; idem, . , w: idem, ..., s. 229; Μ. Λεοντσνη, Κωνσταντνος Δ (668–685). Ο τελευταος πρωτοβυζαντινς αυτοκρτορας, aϑνα 2006, s. 197–202; J.H.w.G. liebeschuetz, op. cit., s. 131–132 (novae, transmarisca, dorostolon i zikidewa – wycznie na bazie widectw noty- cji biskupstw); . , , 2008, s. 21–39. cf. Anastasii Bibliothecarii Historia de vitis Romanorum Pontificum: vita Hadriani II papae, 632–637, wyd. J.-p. migne, w: Liber Pontificalis, PL, t. cXXViii, kol. 1391–1394; Anastasii Bibliothecarii epistolae sive praefationes, Ep. nr 7, wyd. e. perels, G. laehr, w: MGH, t. Vii, s. 411, 16 – 415, 26, oraz komen- tarz u . , , 1988, s. 106–107. Gdyby przyj pogld o przetrwaniu tych miast do przybycia bugarów stwierdzi naley, e analogi do sytuacji bizan- tyskich orodków w dobrudy w kocu Vii moe by ta, która nastaa w wyniku wojny bizantysko-ru- skiej w roku 971, kiedy to wikszo miejscowej ludnoci usza na poudnie i zachód, pozostawiajc en- klawy jedynie w twierdzach nad dunajem i wybrzeem morza czarnego – . , op. cit., s. 191. kwestia istnienia tych orodków w omawianym okresie nie rysuje si jasno, ale wyniki bada archeolo- gicznych zdaj si raczej przemawia za pogldem o ich opuszczeniu, lub zniszczeniu, przez najazdy bar- barzyskie w Vi w. i w pierwszej poowie Vii stulecia.
5 durostorum (dorostolon) – dzi silistra, okrg silistrenski, gm. silistra. o przetrwaniu tego miasta do przybycia bugarów cf. .. , op. cit., s. 24, 97; . , –. IV– XIV ., 2007, s. 89, 133, 358; J.H.w.G. liebeschuetz, op. cit., s. 131; . , op. cit., s. 31– 32; m. salamon, Novae in the Age of the Slav Invasions, w: Novae. Legionary Fortress and Late Antique Town, t. I, A Companion to the Study of Novae. History of research. Novae in ancient sources. Historical studies. Geography, Topography, and Cartography. Bibliography 1726–2008, red. t. derda, p. dyczek, J. kolendo, warsaw 2008, s. 205, 206–207.
6 V. dinchev, Zikideva – an Example of Early Byzantine Urbanism in the Balkans, „Archaeologia bulgarica”, 1997, nr 3.1, s. 66–69; idem, ,
9Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
no bizantyska moga przetrwa do tego okresu równie w nadmorskim odessos7. pawe Georgiew idzie jeszcze dalej, twierdzc, e na obszarze rozcigajcym si po- midzy pónoantycznym marcjanopolem na zachodzie a odessos na wschodzie ist- nia w okresie V–Vii w., do przybycia bugarów, tzw. kampus Odessopola, bdcy gównym bizantyskim orodkiem militarnym na obszarze mezji dolnej8. Jednake gruntowna krytyka tej hipotezy przeprowadzona na bazie wiadectw archeologicz- nych przez walentina pletnjowa, niezbicie wykazaa, e pogld ten jest jedynie kon- struktem mylowym jego pomysodawcy9. a zatem moliwo trwania bizantyskie- go osadnictwa, raczej zruralizowanego, nie za stricte miejskiego, cho nie w peni wykluczona, rysuje si na obecnym etapie bada nader mglicie, by nie rzec wtpli- wie10. realna wic obecno bizantyczyków na omawianym terytorium byaby nie- wielka.
na poudnie od masywu Hemosu, wzdu synnej via militaris oraz w pónocnej tracji, pozycja bizancjum w przeddzie przybycia bugarów wcale nie bya duo lep- sza. w starszej literaturze przedmiotu (pogld ten powtarzany jest przez niektórych wspóczesnych badaczy) zwracano uwag, e w okresie wdrówek ludów we wcze- snym redniowieczu, w tym najazdów awarów, sowian i bugarów, najbardziej spu- stoszone i wyludnione zostay obszary na pónoc od pasma staropaniskiego i na pónocny zachód od przeczy ichtimanskiej, przechodzcej przez pasmo srednej Gory11. w ten sposób zasig najwikszych zniszcze pokrywaby si z przebiegiem Hemosu, do którego, jak sdzono, schronia si cz autochtonicznej ludnoci ze wspomnianych terenów. niejasna jest równie sytuacja pónoantycznej sardyki, le- cej wzdu drogi militarnej, za wspomnianym przejciem górskim, w kierunku pó-
, w: . - ‘ ’, 14–17 1996 ., 2000, s. 243–244; .. , op. cit., s. 98, 111; ch. kirilov, op. cit., s. 70–72. na temat identyfika- cji osadnictwa na carewcu i mominej kreposti z zikidew cf. . , < = . ?, w: . . , red. . , 1988, s. 76–82; . , , w: - . . - , red. . , 1994, s. 25. inne identyfikacje – V. beševliev, Zur Deutung der Kastellnamen in Prokops Werk „De aedificiis”, amsterdam 1970, s. 141; p. schreiner, Städte und Wegenetz in Moesien, Dakien und Thrakien nach dem Zeugnis des Theophylaktos Simokates, w: Spätantike und frühbyzantinische Kultur Bulgariens zwischen Orient und Okzident, red. r. pillinger, wien 1986, s. 27 (mapa), 34.
7 M. Salamon, Novae..., s. 205. 8 . , . ,
„ – ”, 2005, nr 41, s. 61–79; idem, Varna historica et protobulgarica. , w: , t. iV, cz 2, red. . , 2007, s. 7–36.
9 . , , cz i, VII X , 2008, s. 103–181; idem, „ ” V–VII .?, „ ”, 2012, nr 40, s. 283–296.
10 cf. szersze rozwaania na ten temat – m. salamon, Novae..., s. 196–212. 11 . , op. cit., s. 120, 156–159, 160–161.
10 kiri marinow
nocno-zachodnim, gdy wiadectwa archeologiczne zdaj si potwierdza jej trwa- nie, w ramach pomniejszonego obszaru uytkowania, zamknitego nowym cigiem murów obronnych12. wydaje si jednak, e od Vii w. przynajmniej do drugiej poowy lat osiemdziesitych Viii stulecia twierdza ta pozostawaa poza zasigiem wadzy bi- zantyskiej, gdy przekazy ródowe nie wspominaj jej jako przeszkody na drodze (incydentalnych co prawda) najazdów bugarskich w kierunku macedonii. brakuje jej równie w wykazie ówczesnych notycji biskupstw13. sytuacja ta wkrótce si zmieni- a, gdy bizancjum zdoao rozcign swoj zwierzchno na tereny wokó miasta. podobnie miaby przetrwa lecy jeszcze dalej na pónocy zachód naissos (nisz)14. uczeni wskazywali te, e pomimo wyludnienia pewnych obszarów tracji, na jej obszarze ludno miejscowa miaaby przetrwa w znacznie wikszej masie, ni na pónoc od wspomnianego masywu górskiego15. najnowsze wyniki bada archeolo- gicznych prowadzonych na obszarze Górnej tracji oraz studia nad cyrkulacj mo- netarn na jej terenie podwaaj powysze ustalenia wskazujc, e ycie w tamtej- szych pónoantycznych twierdzach i miastach zamaro w znacznie wikszej skali ni dotychczas przyjmowano. przetrwa miay jedynie niektóre orodki wybrzea czar- nomorskiego i by moe lecy w gbi ldu Filipopol, cho ta ostatnia kwestia jest przedmiotem kontrowersji wród uczonych16. upadek miast i twierdz nie oznacza,
12 w. swoboda, Sofia, w: Sownik Staroytnoci Sowiaskich. Encyklopedyczny zarys kultury Sowian od czasów najdawniejszych, t. V, S–, red. G. labuda, z. stieber, wrocaw 1975 (dalej: SSS), s. 329; . , op. cit., s. 165–166; . , - , w: , t. I, , , , red. . , 1989, s. 40–41; eadem, . , - , , w: , t. II, , red. . , 1989, s. 22–23; . , – I . . .. – VI . .. ( - ), w: ..., s. 26; Ε.Κ. Κυρικης, op. cit., s. 171; . , op. cit., s. 300; J.H.w.G. liebeschuetz, op. cit., s. 131–132; . -, , w: Eurika. In honorem Ludmilae Donchevae-Petkovae, red. . , . , . -, 2009, s. 89.
13 t. wasilewski, op. cit., s. 47, 48; . , , t. I, 681 1018 ., 1979, s. 8, 24–25, 30; . , op. cit., s. 21; . , ..., s. 223, przyp. 33.
14 J.H.w.G. liebeschuetz, op. cit., s. 131–132. 15 Ibidem, s. 159–160, 162; . , op. cit., s. 38; . , op. cit., s. 12. 16 J.H.w.G. liebeschuetz, op. cit., s. 130; ch. kirilov, op. cit., s. 98; . ,
, w: Laurea. In honorem Margaritae Vaklinova, z. i, red. . , . , . , 2009, s. 103–110 (na 10 przebadanych pónoantycznych umocnie w centralnej czci rodopów czasy najazdów przetrwaa je- dynie twierdza kaleto w miejsc. Gradiszte, 4 km na zach. od m. dewin); .. , „ ” 812–813 ., w: „, - ...” In memoriam Professoris Iordani Andreevi. . ... , red. . , 2009, s. 225–226; . , – , w: Laurea..., s. 111–128 (twierdza w miejsc. suchija wrych koo w. beden, gm. dewin, okrg smoljanski, nie funkcjonowaa w okresie Vii–X w.); . , op. cit., s. 13, 45–46 (deultum zniszczony na pocztku Vii w., cho na jego gru- zach przetrwao pomniejszone osadnictwo), 46–47 (tzoida, w miej. Hisarlk, koo sliwenu, porzucona
11Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
wszake, automatycznie zupenego wyludnienia tych obszarów, lecz dopuszcza ich ruralizacj, o czym porednio wiadczy mogoby przetrwanie w okresie redniowie- cza na terenie tracji nazewnictwa przedsowiaskiego. z drugiej strony brak umoc- nionych punktów – miast i twierdz, w których stacjonoway oddziay cesarskie – znaj- dujcych si w pobliu otwartych osad wiejskich, kadorazowo naraa te ostatnie na grabie i zniszczenie ze strony kolejnej fali najedców. Fakt ten móg powodo- wa migracj ludnoci w kierunku tych terytoriów, na których przetrway te pierw- sze, a zatem na poudnie, w kierunku tracji egejskiej, i na wschód, w stron ocalaych miast wybrzea czarnomorskiego. nie oznacza to, e na obszarze dawnych orodków wntrza pónocnej tracji nie funkcjonowao pozamiejskie osadnictwo. od schyku bowiem V w. rozpowszechni si na jej terytorium typ niewielkich umocnionych osad o niemiejskim charakterze (cho ich liczba bya i tak znacznie mniejsza ni otwar- tych wsi z czasów rzymskich i pónorzymskich – wydaje si, e jedynym obszarem, na którym do koca okresu wczesnobizantyskiego zasadniczym typem osady zosta- a wie by teren rodopów)17, które stanowi miay odpowied na upadek, bd zna- czce zmniejszenie uytkowego areau szeregu miast i twierdz bizantyskich, a co za tym idzie niemono ukrycia si za ich murami okolicznej ludnoci. niemniej jednak akcje kolonizacyjne realizowane przez cesarzy bizantyskich pomidzy drug poo- w Vii a pierwsz poow iX stulecia (z wikszym nateniem od drugiej poowy Viii w.) wiadcz, jeli nie o niedoborach ludnociowych (co jest bardziej prawdopo- dobne), to co najmniej o chci zwikszenia liczby ludnoci cilej zwizanej z wadz w konstantynopolu. z kolei brak wzmiankowania konkretnych biskupstw w noty- cjach biskupich z okresu pomidzy Vii a pierwsz poow iX w., poza wspomnianymi miastami portowymi i ródldowym orodkiem, dowodzi moe take upadku funk-
w pocztkach Vii w.), 50–52 (przetrwanie werii w Vii–Viii w. nie jest pewne, cho najprawdopodobniej istniaa tam osada), 52–54 (dioklecianopol, dzi Hisariya, przesta funkcjonowa na przeomie Vi–Vii stu- lecia), 69 (nicopolis ad nestum, dzi koo w. Gyrmen, okrg bagoewgradski, nie przetrwa najazdów awarskich z koca Vi w.); . , ( 2009–2011 .), „ ”, 2012, nr 40, s. 51–80 (twierdza kojczowo kale, 7 km na ponocny zachód od m. panagjuriszte, na obszarze srednej Gory; przestaa funkcjonowa w wyniku barbarzyskich najazdów w V lub Vi w.); . , – , „ - ”, 2012, nr 40, s. 81–105 (hiatus w funkcjonowaniu tego pónoantycznego umoc- nienia przypad na okres Vii–X w.); . , , 2012, s. 20–39, 45–57. na temat braku cyrkulacji monetarnej w tracji w okresie od drugiej dekady Vii do drugiej poowy Viii w. cf. . , , - VII – IX , w: , t. iV, 70-, red. . , 2011, s. 115–131. wydaje si, e jedynie obszar wschodnich rodopów nie zosta dotknity wikszymi zniszczeniami i tam- tejsze zabytki architektury militarnej przetrway tzw. okres ciemnych wieków bizancjum – . , . , . - , 2003, s. 4, 22 –23, 25 –26, 89, 97–98, 102.
17 . , , w: . , red. . , . , 2002, . 156, 159.
12 kiri marinow
cjonujcej tam wczeniej administracji kocielnej18. podobnie rzecz si ma z obecno- ci przedstawicieli tamtejszych diecezji na soborach i synodach kocielnych, cho w przypadku ostatniego twierdzenia mona zgosi zasadne skdind zastrzeenie, e brak obecnoci biskupa na soborze móg oznacza, i najzwyczajniej nie móg, bd nie chcia bra w nim udziau19.
naley te zwróci uwag na pewn odrbno pasa wybrzea czarnomorskie- go, które przez cay okres redniowiecza podlegao znaczcym wpywom bizanty- skim20. naturalnym sposobem komunikacji pomidzy portami zachodniego wybrzea morza czarnego bya egluga, co uatwiao omijanie szlaków ldowych, w tym pa- sma Hemosu. posiadajc bezporednie morskie poczenie z konstantynopolem por- ty nadczarnomorskie stay si wanymi punktami oporu cesarstwa wobec barbarzy- skich najazdów Vi i Vii w.21 byy forpocztami wadzy cesarskiej na opustoszaych terytoriach scytii mniejszej, mezji dolnej i pónocnej tracji. cz z nich, te na po- udnie od gór, przetrwaa ten trudny dla imperium okres. Flota cesarska dominowaa w basenie morza czarnego, a ludno grecka przewaaa w portach czarnomorskich, zwaszcza w mesembrii i anchialos. zatoki tych ostatnich (wraz z t warnesk na pónoc od masywu staropaniskiego) zapewniay zreszt okrtom cesarskim ochro- n przed wiatrami, szczególnie tymi najgroniejszymi, z pónocy, jak równie dostp do wody pitnej, któr przechowywano w samych orodkach miejskich22. Otwarcie portów nadmorskich na wody morza czarnego uatwiao bizancjum atwiejszy do- stp do centralnych terenów pastwa bugarskiego na pónoc od Hemosu23. nie jest wic przypadkiem, e chcc opuci bugari i jak najszybciej znale si na bez-
18 . , ..., s. 40–45. 19 M. Salamon, Novae..., s. 196, przyp. 127. 20 o trwaoci tych tradycji cf. . , ..., s. 76, 85, 166; M. Sartre, Wschód rzym-
ski. Prowincje i spoeczestwa prowincjonalne we wschodniej czci basenu Morza ródziemnego w okre- sie od Augusta do Sewerów (31 r. p. n. e. – 235 r. n. e.), tum. s. rocicki, wrocaw–warszawa–kraków 1997, s. 280–281. wicej na temat znaczenia i dziejów zachodnich wybrzey morza czarnego w pó- nym antyku i redniowieczu m.in. u d. angelov, Wichtigste Momente in der politischen Geschichte des Schwarzmeergebietes vom 4. bis zur Mitte des 15. Jh., „byzantinobulgarica”, 1981, nr 7, s. 452–485; . , , w: ; , , , red. . , 1999, s. 28– 32; p. schreiner, Das Schwarze Meer in der byzantinischen Geschichte und Literatur, w: Bulgaria Pontica Medii Aevi, t. V–Vii, Mesemvria Pontica, red. i. karayotov, burgas 2008, s. 253–260. ogólnie o trwaych powizaniach bizancjum z morzem u J. koder, Το Βυζντιο ως χρος. Εισαγωγ στην Ιστορικ Γεωγραφα της Ανατολικς Μεσογεου στη Βυζαντιν Εποχ, μετφραση Δ. Χ. Σταϑακπουλος, Θεσσαλονκη 2005, s. 21–22.
21 . , IX , „ . - , ’”, 1990/1991, nr 84/85.4, s. 80–84.
22 cf. J. koder, op. cit., s. 103–104. 23 uwaga ta nie dotyczy okresu rzdów komitopulów, gdy jdro pastwowoci bugarskiej znaj-
dowao si w macedonii – na ten temat vide . , . , 1997, s. 90, 129, 171–172, 192; . , (1015– 1018), 1999, s. 25, 30; G.n. nikolov, The Bulgarian aristocracy in the war against the Byzantine
13Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
piecznym dla nich terytorium, bugarscy uciekinierzy polityczni udawali si w pierw- szym rzdzie nad akwen morski, do zatoki warneskiej, czy portu mesembryjskie- go24. wypynicie bowiem odzi lub statkiem w morze umoliwiao opuszczenie niebezpiecznego dla nich wówczas terytorium bugarskiego, zapewniao take naj- szybszy rodek transportu do konstantynopola. znajdujc si na obszarze nadgranicz- nym, niedaleko wschodnich podnóy Hemosu, te nadmorskie orodki tracji stanowi mogy potencjalne ogniska wpywu kulturalnego na bugari. mesembria natomiast bya rzeczywistym punktem wymiany handlowej z pónocnymi ssiadami w Viii w.25 w tym kontekcie zaznaczy naley, e patrzc z poudnia orodek ten by ostatnim, patrzc za z pónocy pierwszym, znaczcym miastem przed wkroczeniem na teren górski lub po opuszczeniu go. w naturalny wic sposób stanowi baz, w którego mona byo przygotowa si do przeprawy przez góry lub pierwsz znaczniejsz polis do której kierowano si po ich pokonaniu. w takim wic sensie mesembria moe by postrzegana jako punkt graniczny, bezporednio zwizany ze star panin.
cho sytuacja demograficzna i ywa kultura pónoantyczna na omawianych ob- szarach nie miay si najlepiej pamita naley, e cesarstwo wschodniorzymskie na- dal trwao po przybyciu bugarów nad dunaj i mogo wywiera wpyw kulturowy na nowo przybyy lud. nie ulega wtpliwoci, e dnym upów bugarom imponowa- o materialne bogactwo poudniowego ssiada, stojcego na wyszym poziomie roz- woju kulturalnego. bez wzgldu na to, jakie byo rzeczywiste natenie napywu dóbr materialnych z bizancjum do bugarii26, od pocztku istnienia naddunajskiego pa-
Empire (971–1019), w: Byzantium and East Central Europe, red. m. salamon, p. stephenson, cracow 2001, s. 144.
24 cf. Nicephori Patriarchae Constantinopolitani breviarium historicum, 77, wyd. c. mango, wa- shingtoniae d.c. 1990, s. 150, 8–9; 79, s. 152, 8–10; Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani antir- rhereticus tertius: Adversus Constantinum Copronymum, 72, wyd. J.-p. migne, w: PG, t. c, kol. 508 c; Theophanis chronographia, am 6254, 6269, t. i, wyd. c. de boor, lipsiae 1883, s. 433, 20–21, s. 451, 5–6; Sigeberti Gemblacensis chronographia, ad 763, 778, wyd. l.k. bethmann, w: MGH.SS, t. Vi, s. 333, 14– 15, s. 334, 55–56. ogólnie rzecz biorc przekazy ródowe informuj o zbiegach bugarskich, którzy szu- kali schronienia w bizancjum, bez podawania jakichkolwiek szczegóów dotyczcych trasy ich ucieczki – Theophanis Continuati, i, 5, wyd. i. bekker, bonnae 1838, s. 12, 17 – 13, 16; Nicolai Constantinopolitani Patriarchae epistolae, nr 3, wyd. r.J.H. Jenkins, l.G. westerink, przek. r.J.H. Jenkins, washingtoniae d.c. 1973, s. 38, 23 – 40, 34; Ioannis Scylitzae synopsis historiarum, wyd. i. thurn, berolini et novi eboraci 1973, s. 12, 4–14, s. 225, 1 – 226, 9. wicej na temat emigrantów politycznych w relacjach bizantysko-bugarskich u . , , „ ”, 1973, nr 10, s. 112–123.
25 H. antoniades-bibicou, Recherches sur les douanes à Byzance, paris 1963, s. 231 (nr 61, 63, 69); G. zacos, a. Vaglery, Byzantine Lead Seals, t. i, cz 1, basel 1972, s. 182 (tabl. nr 30), 277 (tabl. nr 200), 293 (tabl. nr 217); . , - VII–X , w: . “ . ”, , 8–11.05.2008 ., red. . , 2009, s. 333.
26 czy to jako upów wojennych, czy wymiany handlowej, czy te na mocy zobowiza trybutar- nych.
14 kiri marinow
stwa bugarów nie istniay powaniejsze obostrzenia nakadane przez jego wadców na t wymian (poza wymogiem, od iX w., posiadania odpowiednich dokumentów pastwowych przez osoby prowadzce handel27).
prawdziwe zderzenie miao miejsce nie w sferze materialnej, lecz ideologicz- nej. zadecydoway o tym silna tradycja koczownicza, sigajca czasów attyli, a w bliszej perspektywie chronologicznej kubrata28, rozwinity aparat urzdów i god- noci, o którym daj wiadectwo inskrypcje chanów bugarskich, pozycja samego wadcy w yciu politycznym i religijnym, silna samowiadomo etniczna, politycz- na i religijna bugarów. to wanie te elementy zoyy si na fenomen istnienia bar- barzyskiego pastwa, obejmujcego dawne ziemie cesarstwa bizantyskiego, które przez okoo dwiecie lat nie ulego akulturacji i oficjalnej chrystianizacji, cho znaj- dowao si tak blisko najwspanialszego orodka cywilizacji europejskiej, jakim by konstantynopol29.
iwan boiow twierdzi nawet, e w pogaskim okresie istnienia naddunajskiego chanatu, czyli od schyku Vii do lat szedziesitych iX w., nie mona doszuka si wpywu bizancjum w adnej dziedzinie ycia spoecznego bugarów30. Jest to sd
27 Theophanis chronographia, am 6305, s. 497, 16–26. o tym, e wzmiankowany w tym fragmencie pokój z 716 r. nie zawiera klauzuli dotyczcej handlu pomidzy bizancjum a bugarami, a zada jej do- piero krum pod rokiem 812 pisa . , - , w: . , red. .. , . , . , 1960, s. 285–286; idem, Die Protobulgarische Periode..., s. 249–250. pieczcie, datowane na czasy rz- dów chana borysa-michaa (852–889) i bdce najprawdopodobniej wiadectwem posiadania dokumen- tów upowaniajcych do prowadzenia handlu pomidzy oboma pastwami znalezione zostay w dewelcie (dzi debelt, okrg burgaski, gm. sredec) i okolicznych umocnieniach – . , , „ ”, 1992, nr 2, s. 17–85; idem, - . Addenda et corrigenda, w: - . , 12–15 2001, red. . , . , . , . , 2004, s. 230–245.
28 dowodzi tego tzw. Lista wadców bugarskich – . , ( ), w: idem, ..., s. 48–49; idem, ..., s. 47–49, 54–57; . , , 1998, s. 26–32, 36–37, 39–47, 49, 75–79, 82–87, 92–95. cf. J.V.a. Fine, op. cit., s. 66; t. wasilewski, Historia Bugarii, 2wrocaw 1988, s. 36; . , (893–927): “” - , w: idem, . , VII–XIV , 1999, s. 230.
29 cf. uwagi, jakie czyni na ten temat w. swoboda, Bugarzy naddunajscy, w: SSS, t. i, s. 203; . , I. IX , 1969, s. 96–98; t. wa- silewski, Historia..., s. 41–42; . , op. cit., s. 7–11; . , - ( IX – X ), 2006, s. 20; J. Howard-Johnston, Byzantium and the North, w: Byzantina Europaea. Ksiga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Wal- demarowi Ceranowi, red. m. kokoszko, m.J. leszka, ód 2007, s. 161. bardziej ogólnie . , - (VII–XI .), 2007, s. 32.
30 . , ..., s. 41–49, 61–62; idem, . , Protobulgarica..., s. 57–58; . , ..., s. 34, 45–47, 53–60, 74–76. pragn jednak podkreli, e róda potwier- dzaj istnienie relacji dyplomatycznych i gospodarczych pomidzy oboma pastwami. Fakt ten sam w so- bie implikuje obustronny wpyw, cho jego natenie mogo by zrónicowane w czasie. moim zdaniem
15Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
dyskusyjny i wydaje mi si, e w znacznej mierze nie do utrzymania. przeczy temu chociaby istnienie w drugiej poowie Viii w. probizantysko nastawionej grupy bo- jarów bugarskich, sporód których niektórzy nawet kolaborowali z cesarstwem31. bez wzgldu na to, jakie byy konkretne powody tej wspópracy, dowodzi ona realne- go wpywu bizancjum na ycie dworu chanów bugarskich. nie jest wic wykluczo- ne, e take pewne elementy kultury bizantyskiej przenikay do bugarii. adaptujc dorobek bizantyski, bugarzy interpretowali go jednak na swój uytek i we wasny, oryginalny sposób32. iwan boiow nie myli si jednak w kwestii zasadniczej, miano- wicie, przejmujc pewne elementy kultury bizantyskiej (jak np. jzyk grecki w in-
wpyw bizancjum na bugari móg wyraa si równie w bardziej wyrazistym podkreleniu swej odrb- noci przez bugarów, czy innoci wobec bizantyczyków, a nawet wyszoci wzgldem nich, czy ogól- nie przyrównywaniu si do nich.
31 . , - , „ ”, 1962, nr 10, s. 291; w. swoboda, Telerig, w: SSS, t. Vi, s. 43; . , V (741–775), w: , red. . , 1997, s. 190; . , “” ..., s. 75; . , op. cit., s. 97; . , , w: - , t. iV, , red. idem, 2003, s. 109; . , . - (VII–XI .), 2005, s. 109. pogld jakoby przyjacielami konstantyna V w bugarii byli sowianie (. , . -, VIII ., w: ..., s. 125) jest bez- zasadny. cf. J.V.a. Fine, op. cit., s. 75–77. szerzej na temat roli szpiegostwa w polityce bizantyskiej – n. koutrakou, Diplomacy and Espionage: Their Role in Byzantine Foreign Relations, 8th–10th Centuries, „Graeco-arabica”, 1995, nr 6, s. 125–144.
32 na temat wpywu cesarstwa i zapoycze bizantyskich u bugarów i sowian tego okresu cf. . , ( ), w: . , , red. . , 1938, s. 97–125; . , , w: ..., s. 181–189; w. swoboda, w. molè, Bugaria, w: SSS, t. i, s. 194; . , ..., s. 45, 48–49, 97, 100–102; V. beševliev, Die Protobulgarische Periode der bulgarischen Geschichte, amsterdam 1981, s. 287–288; . -, op. cit., s. 190–195; w. Hensel, Sowiaszczyzna wczesnoredniowieczna. Zarys kultury materialnej, 4warszawa 1987, s. 433–435, 505, 507; .. , , w: . , red. idem, 1987, s. 58, 60; t. wasilewski, Historia..., s. 40–41; . , . , 1991, s. 114; . , op. cit., s. 71, 91–92, 108, 127, 134–135, 198; . , , w: . , . , ..., s. 139–141, 153–154, 156; . , ..., s. 234; . , ..., s. 229–231; m. salamon, Koczownicy na kracach Europy, w: Wielka histo- ria wiata, t. iV, Ksztatowanie redniowiecza, red. idem, kraków 2005, s. 131–132; . , op. cit., s. 108–109; . , - , „ ”, 2006, nr 119.5, s. 5, 7; . , op. cit., s. 33; . , ..., s. 58–59; J. shepard, Slavs and Bulgars, w: The New Cambridge Medieval History, t. II, c. 700–c. 900, red. r. mckitterick, cambridge 1995, s. 233, 238; u. Fiedler, op. cit., s. 191– 193, 196; w. Gjuzelew, Wpywy bizantyskie w redniowiecznej kulturze bugarskiej, „przegld nauk Historycznych”, 2009, nr 8.1, s. 5–15. o wpywie i relacjach z bizancjum przed powstaniem naddunajskie- go chanatu cf. . , op. cit., s. 13–14, 17–24, 33–35, 87–92. cf. d. angelov, Die gegenseitigen Beziehungen und Einflüsse zwischen Byzanz und dem mittelalterlichen Bulgarien, „byzantinoslavica”, 1959, nr 20.1, s. 40–49.
16 kiri marinow
skrypcjach chanów), bugarzy wcale nie musieli czu si gorsi od bizantyczyków, nie musieli mie adnego kompleksu bugarskiego33. Jak zauway michai wojnow Bugaria chanów... uksztatowaa si gównie w walce przeciwko Bizancjum34. wicej nawet, ju w kilkadziesit lat po przyjciu chrztu, za panowania symeona i, okazao si, e nawet chrystianizacja i wcignicie bugarów w orbit kultury bizantyskiej nie doprowadziy do porzucenia przez nich aspiracji do panowania na bakanach35.
wobec powyszego wydaje si, e wzmiankowane w tytule niniejszego artykuu góry Hemos nie odgryway roli przeszkody dla bizantyskich wpywów kulturowych i gospodarczych na bugari. sdz jednak, i rozstrzygnicie kwestii znaczenia tych gór w wymianie kulturowej pomidzy bizancjum i bugari zaley od paszczyzny, na której rozpatruje si ten problem. Jeli, przynajmniej w okresie pomidzy kocem Vii a poow iX stulecia, rzeczywista bariera dla bizantyskich wpywów kultural- nych w bugarii miaa charakter ideologiczny36, to góry nie speniay tu zasadniczej roli. mogy natomiast peni rol bariery kulturowej, w czasie, gdy stanowiy rze- czywist granic polityczn midzy pogask bugari a chrzecijaskim imperium. a wanie masyw Hemosu spenia rol obszaru granicznego pomidzy bugari a bizancjum od chwili powstania naddunajskiego chanatu do drugiej dekady iX stu- lecia, podobnie w latach 856–863, jak równie 986/987–1000 (w ostatnim przypad- ku ju w okresie chrzecijaskim)37. zwaszcza, e wiemy, i bugarzy pilnie strzegli
33 cf. e. drzewiecka, Listy Symeona – protobugarski kompleks czy zmys taktyczny?, w: Bakany w oczach modego czowieka. Materiay z Midzynarodowej Naukowej Konferencji Studenckiej, ód, 28– 29 kwietnia 2005 roku, red. i. petrov, ód 2006, s. 87, która, nie precyzujc bliej swego sdu, odwouje si do jakiego kompleksu [Bugarów – k.m.] odczytanego z inskrypcji bugarskich.
34 . , op. cit., s. 299. cf. . , ..., s. 96–100; . -, , w: , , red. . , 1981, s. 33–38; . , ..., s. 230, oraz rozwaania u . , op. cit., s. 109–121, 137, który charakteryzuje kultur bugarsk Vii–iX w., jako model zamknity, co wynikao z kultywowa- nia silnych tradycji przeszoci (zwaszcza tzw. starej bugarii), przeciwstawianych kulturze bizancjum, cho lansowane przez niego okrelenie zimna wojna z bizantynizmem, dotyczce polityki kreowanej przez chana omurtaga, jest za daleko idce. wadca ten bowiem, po zawarciu 30-letniego pokoju, utrzymywa przyjazne stosunki z poudniowym ssiadem – cf. . , , 2 1992, s. 136, 3–4 (nr 13).
35 cf. J. shepard, A marriage too far? Maria Lekapena and Peter of Bulgaria, w: The empress Theophano. Byzantium and the West at the turn of the first millennium, red. a. davids, cambridge 1995, s. 124–125; m.J. leszka, Stracone zudzenia. Religijny kontekst stosunków bizantysko-bugarskich w latach 863–927, w: Religijna mozaika Bakanów, red. m. walczak-mikoajczakowa, Gniezno 2008, s. 32–39. ogólnie na ten temat stosunku peryferii do centrum kulturowego – . , - ..., s. 4. o ponnych nadziejach bizantyczyków na pokojow koegzystencj z bugarami po ich chrystianizacji cf. . , op. cit., s. 89–90.
36 czynniki ideologiczne i kulturowe miay wiksze znaczenie dla przepywu kulturowego ni gra- nice polityczne – cf. uwagi th. papadopoulos, On the Definition of the Byzantine-African Frontier, w: Studia Slavico-Byzantina et Mediaevalia Europensia. In memoriam Ivan Dujev, t. i, red. p. dinekov, a. durova, G. bakalov, k. stanev, G. minev, sofia 1988, s. 17–19.
37 k. marinow, op. cit., s. 27.
17Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
granic swojego pastwa, nie chcc dopuci do ucieczki poddanej sobie ludnoci na ssiednie terytoria oraz pozwoli wrogom na przedostanie si na ich wasny obszar38. czy podobn kontrol sprawowali nad przepywem dóbr materialnych i idei? byoby to moliwe wycznie przy zaoeniu, e wanie z pobudek ideologicznych bugarscy wadcy nakazywali, aby adne elementy sprzeczne z ich wasn ideologi nie przeni- kay przez poudniow granic pastwa, pokrywajc si akurat z grzbietem lub pod- nóami Hemosu. oczywicie istotn rol w sprawowaniu kontroli nad tym granicz- nym obszarem odgrywaa polityczno-terytorialna stabilno pastwa bugarskiego, za wyjtkiem drugiej poowy Viii stulecia (kryzys dotyczy wycznie sfery wadzy, nie za jednoci terytorialnej pastwa)39, generalnie dobrze powiadczona dla pogaskie- go okresu funkcjonowania bugarii. przy takim zaoeniu góry jako teren graniczny, przeistaczay si w teren styku kulturowego, sprzyjajcego gwatownym zderzeniom dwóch przeciwstawnych modeli cywilizacyjnych, a zatem terytoria u ich podnóy sta- way si obszarem rozwoju tego, co niekiedy antropolodzy kulturowi okrelaj mia- nem kultury pogranicza.
w gruncie rzeczy nie wiemy, jaki ksztat przyjmowaa i w czym wyraaa si ta specyficzna kultura. moemy jedynie analizowa niektóre z jej pozostaoci material- nych. badajc natomiast problem rozprzestrzenienia si chrzecijastwa w bugarii przed oficjalnym przyjciem chrztu, wasi Gjuzelew doszed do wniosku, e wanie obszary nadgraniczne musiay nalee do tych, które najmocniej ulegay wpywom szerzonej przez chrzecijan wiary40. nie jest to oczywicie wykluczone, ale przykad granicy arabsko-bizantyskiej pokazuje, e wanie sfera konfesyjna (poza jednost- kowymi konwersjami) najsabiej ulegaa obcym wpywom41. w pewnym wic sensie mona by uzna, e nie pozwalajc, ze wzgldów ideologicznych, przenikn chrze-
38 Nicolai I. papae epistolae, 99, wyd. e. perels, w: MGH.EE, t. Vi, Karolini aevi IV, s. 579, 29–32; . , - IX– , w: idem, Slavia Orthodoxa. Collected stu- dies in the history of the Slavic Middle Ages, london 1970, s. 88–90; .. , 681 1018 ., „ ”, 1978, nr 47.3, s. 121. obawy bugarskich wadców przed ucieczk ich poddanych do bizancjum potwierdza równie przekaz kontynuacji teofanesa – Theophanis Continuati, i, 5, s. 13, 11–16. skdind zagroenie ucieczk czci poddanych wiadczy poniekd o politycznej (w przypadku sowian mogo chodzi zapewne o ch zrzucenia zalenoci od wadców bugarskich), kulturowej, gospodarczej, a by moe i religijnej atrakcyj- noci cesarstwa w porównaniu z rzeczywistoci ycia w chanacie. z jednej strony dowodzi to niszego stopnia rozwoju cywilizacyjnego ówczesnej bugarii, w zestawieniu z bizancjum, z drugiej, porednio, moe, cho nie musi, wiadczy o istnieniu reglamentacji w dostpie do bizantyskich dóbr, zwaszcza in- telektualnych i ideologicznych, na terenie pastwa bugarskiego. w zwizku z pilnym strzeeniem granic J. shepard, Slavs and Bulgars..., s. 237, sdzi, e ten cigy stan napitej czujnoci dowodzi równie nie- sabncej obawy przed najazdem bizantyskim.
39 Na temat tego kryzysu vide V. beševliev, Die Protobulgarische Periode..., s. 204–234; . , ..., s. 112–125; d. ziemann, Vom Wandervolk zur Grossmacht. Die Entstehung Bul- gariens im frühen Mittelalter (7.–9. Jahrhundert), köln–weimar–wien 2007, s. 211–240.
40 . , ..., s. 100–102. 41 th. papadopoullos, The Byzantine Model in Frontier History, w: Actes du XIVe Congrès..., t. II,
s. 416–417.
18 kiri marinow
cijastwu na wiksz skal do wntrza bugarii, granica polityczna przeistoczya si równie w realn przeszkod dla wpywów religijnych. byaby to jednak wizja zbyt uproszczona, gdy przenikaniu chrzecijastwa na obszar bugarii sprzyjaa, przy- najmniej od drugiej dekady iX w., dziaalno przesiedlecza wadców bugarskich, którzy osadzali schwytanych w niewol bizantyczyków w gbi swojego kraju42. wydaje si jednak, e w przypadku pogaskiej bugarii tereny, a precyzyjniej umoc- nienia czy znaki graniczne miast sprzyja symbiozie kulturowej stanowiy wyranie okrelone linie rozdziau wpywów pomidzy bugarami a innymi43. Takimi granicz- nymi wyznacznikami stref wpywów mogy by tzw. way podune, czyli konstruk- cje ziemne, wznoszone w newralgicznych strategicznie miejscach, umoliwiajcych przejcie przez góry, czsto na poudniowych zboczach masywu Hemosu. wedle kla- syfikacji zaproponowanej przez margarit charbow way ziemne byy urzdzenia- mi fortyfikacyjnymi speniajcymi dwa konkretne zadania – przegradzay (a wic za- mykay dostp) i otaczay (a wic wydzielay dany teren)44. w zwizku z t ostatni rol niewykluczone, e na najwczeniejszym etapie historii pastwa bugarskiego de facto wyznaczay linearny przebieg granicy pastwowej45, a jeli nawet nie, to byy nonikiem informacji o granicznym charakterze obszaru, na którym si znajdoway. ta ich funkcja miaa za zadanie przestrzega przed wkroczeniem na zagrodzone te- rytorium. Fakt istnienia tych umocnie wiadczy, e wchodzi si do cudzej dome- ny, naraajc si tym samym na niebezpieczestwo (realne, groce ze strony lo-
42 . , /681–1323/, red. . , 1986, s. 141; J.V.a. Fine, op. cit., s. 99, 107–108, 113; . , ..., s. 220. istnieje take materialny lad (piecz) czony przez uczonych z funkcjonowaniem wspólnot bugarów-chrzecijan w okresie przed oficjaln chrystianizacj – . , „ ” - , „, ”, 2007, nr 3.2, s. 49–55.
43 ts. stepanov, The Bulgars and the Steppe Empire in the Early Middle Ages. The Problem of the Others, leiden–boston 2010, s. 20–22, 23–25, 30–31, 32, 37–38. ideologiczne i materialne odgradzanie si od innych, szczególnie za pogaskich barbarzyców, nie byo take obce samym bizantyczykom – A. Guillou, La frontière pour les Byzantins. Le barbare et le voisin, w: Byzance et ses voisins. Mélanges à la mémoire de Gyula Moravcsik à l’occasion du centième anniversaire de sa naissance, red. th. olajos, szeged 1994, s. 17–24.
44 .. , , 1981, s. 71 (schemat).
45 za wyznacznik poudniowej granicy pastwa bugarskiego uwaali je .. , , t. i, cz 1, - (679–852), 1918, s. 152, oraz . , - , „byzantinoslavica”, 1930, nr 2, s. 200; idem, - , „ - ”, 1940, nr 16/18, s. 525, 526. podobnie . , op. cit., s. 31; u. Fiedler, op. cit., s. 163. o tym, e granice pastwowe byy wyranie okrelone cf. . , - IX– ..., s. 88–90; p. squatriti, Moving earth and making difference: dikes and frontiers in early medieval Bulgaria, w: Borders, Barriers and Ethnogenesis. Frontiers in Late Antiquity and the Middle Ages, red. F. curta, turnhout 2005, 59–90; F. curta, Linear frontiers in the 9th century: Bulgaria and Wessex, „Quaestiones medii aevi novae”, 2011, nr 16, 15–32. innego zadania jest . , ..., s. 6, 22, 23–24.
19Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
kalnych si zbrojnych i ponadnaturalne, w zwizku ze zamaniem tabu, jakim jest granica)46. tym bardziej, e w bugarskich wyobraeniach ludowych granica postrze- gana jest jako miejsce sakralne, rozdzielajce wasn, oswojon przestrze kulturo- w od tej cudzej, nieoswojonej (te np. pozostajcej we wadaniu dzikiej przyrody)47. taka ocena znaczenia tych zabytków natury obronnej, zarówno w wymiarze material- nym jak i symbolicznym, ideologicznym, ma swoje uzasadnienie w fakcie, e kon- takty bizantysko-bugarskie w sabo wówczas zaludnionej starej paninie, penicej w dodatku rol granicy politycznej, czsto miay charakter militarny48. sabe zresz- t zaludnienie masywu staropaniskiego przez wikszo okresu wczesnego rednio- wiecza49, i wiadome wykorzystanie tego faktu przez bugarów, by wyzyska go jako naturaln barier odgradzajc ich od poudniowego ssiada, samo w sobie czyni- o z niego swoist lini demarkacyjn pomidzy ludnoci zamieszkujc równin naddunajsk a tereny pónocnej tracji. innymi sowy, w naturalny sposób utrudniay kontakty i wymian kulturow pomidzy tymi obszarami, zwaszcza na poziomie lo- kalnym, nadgranicznym. szczególnie w pierwszych dziesicioleciach istnienia nad- dunajskiego chanatu, gdy terytoria trackie, poza wspomnianym ju wybrzeem na poudnie od Hemosu i szeregiem enklaw wewntrz ldu (zapewne wiejskich), byy znacznie wyludnione50. wspomniaem ju zreszt, e w zwizku z rekonkwist ob- szaru tracji wadze w konstantynopolu zrealizoway, w okresie od poowy Viii do pocztków iX w., szereg masowych przesiedle ludnoci maoazjatyckiej na wspo-
46 cf. rozwaania e. kowalczyk, Systemy obronne waów podunych we wczesnym redniowieczu na ziemiach polskich, wrocaw 1987, s. 7, 11, 23, 29–30, 222.
47 . , , w: . , red. . , 1994, s. 90–91.
48 . -, ..., s. 187. 49 Vide . , . , , 1962, . 60; H. maruszczak, Bugaria,
warszawa 1971, 294–295; . , , „ ”, 1997, nr 1, s. 108–113; . , - , „ – ”, 2014, nr 2, s. 55–69.
50 r.-J. lilie, „Thrakien“ und „Thrakesion“, „Jahrbuch der Österreichischen byzantinistik”, 1977, nr 26, s. 7–47; . , .., s. 8, 22, 24; . , ..., s. 160; . , , w: IV–XIV , red. . , – 1993, s. 103, 107–112; .. - , VII–X , „”, 1995, nr 3.2, s. 61, 67; idem, VII–X , w: . ... - , red. . , . , . , 2005, s. 305–309; idem, ( ), 2007, s. 204–205, 217–219, 220; . , ( ), w: . - , „ “ – , 14–16.05.2010 , red. . , 2011, s. 231–251; . , ..., s. 5 –6, 53, 56–57, 174. inaczej w. swoboda, Tracja, w: SSS, t. Vi, s. 121–122.
20 kiri marinow
mniane bakaskie terytorium51. niewtpliwie fakt ten móg wpyn na intensyfika- cj wymiany kulturowej pomidzy ludnoci zamieszkujc po obu stronach masywu górskiego. móg, ale nie by to efekt konieczny tych przesiedle, dlatego, e charak- ter zwizków przesiedlonej ludnoci z bugarami nosi przede wszystkim znamiona konfliktu – gównym celem wadz bizantyskich byo wszake obsadzenie odbudo- wanych, bd nowo wzniesionych twierdz na tym terenie.
analizujc kwesti roli pówyspu bakaskiego w kontaktach pomidzy wschodem a zachodem, dmitrij obolenski doszed do wniosku, e przez wikszo iX w. spenia on raczej funkcj pomostu ni bariery pomidzy tymi dwoma krga- mi kultury chrzecijaskiej52. w zwizku z tym naleaoby przyj, i take Hemos nie peni wówczas roli przeszkody. istotny jest tu jednak kontekst polityczny tego stwierdzenia – przez wikszo tego stulecia pomidzy bizancjum a bugari pa- noway wówczas stosunki pokojowe, przerywane tylko krótkotrwaymi konfliktami zbrojnymi. mimo tego nawet w czasie pokoju pogaska bugaria utrudniaa dostp do bizancjum53. symptomatyczny w tym wzgldzie jest fragment jednego z listów pa- piea mikoaja i, wyraajcy jego wielk rado z faktu, e przyjcie chrzecijastwa przez bugarów i pojawienie si ich posów w stolicy apostolskiej, z prob o przy- sanie do ich kraju katolickich nauczycieli w wierze, otwierao atw drog ldow przez ich ziemie, umoliwiajc kontakty z konstantynopolem54. podobnie Hadrian ii, jego nastpca na tronie papieskim, wyranie podkrela, e w 867 r., a zatem ju po nawróceniu si bugarów, posowie bizantyscy zmierzajcy do rzymu poruszali si nie tylko drog morsk, lecz take i ldow55. moliwo podróowania drog ldo- w z konstantynopola przez bugari do rzymu w latach 878–879 powiadcza rów- nie ywot w. Wasjusza z Amorion, w którym take kadzie si nacisk na niedaw- n konwersj bugarów56. wynika z tego, e z powodu wczeniejszej odmiennoci konfesyjnej bugarów, kontakt ten by utrudniony. bezporednim dowodem na to jest
51 Na ten temat vide m.in. p. charanis, The Transfer of Population as a Policy in the Byzantine Empire, „comparative studies in society and History”, 1961, nr 3.2, s. 144, 146, 151–152; . , ..., s. 5 –6, 53, 56–57, 174.
52 d. obolenski, The Balkans in the ninth century: barrier or bridge?, „byzantinische Forschungen”, nr 13, 1988, s. 47–66; idem, Continuity and Discontinuity in the Balkans: The Ninth Century Syndrome, „Études balkaniques”, 1990, nr 26.1, s. 38–41.
53 cf. p. schreiner, Das Bulgarenbild im Europäischen Mittelalter, „Études balkaniques”, 1982, nr 18.2, s. 66; J. koder, „Euromediterraneum” i „Eurazja” w pogldach Bizantyczyków na przestrze i polityk, tum. i red. k. ilski, a. kotowska. pozna 2007, s. 12–13.
54 Nicolai I. papae epistolae, 100, s. 603, 2–15. cf. Anastasii Bibliothecarii Historia de vitis Romanorum Pontificum: vita Nicolai I papae, 608–609, wyd. J.-p. migne, w: Liber Pontificalis, w: PL, t. cXXViii, kol. 1378.
55 Hadriani II. papae epistolae, 39, wyd. e. perels, w: MGH.EE, t. Vi, Karolini aevi IV, s. 753, 30 – 754, 2.
56 Βος το σου πατρς μν Βλασου, 8–10, w: Acta Sanctorum, Novembris, t. iV, wyd. H. delehaye, p. peeters, bruxellis 1925, s. 660 d – 662 b. na temat chronologii podróy bazylego/w. wasjusza – . , (IX–X .), w: idem, , 1981, s. 54–59.
21Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
twierdzenie notkera balbulusa (ok. 840–912), bibliotekarza, hymnografa i historyka, mnicha w klasztorze Sankt Gallen, który w swoich Czynach Karola Wielkiego expres- sis verbis wyrazi zdanie o tym, e obok Hunów (zapewne chodzio o awarów) i in- nych okrutnych plemion, równie bugarzy, dopóki mieli jeszcze wiee i niespoy- te siy, zagradzali drog ldow do Grecji57. a zatem relacje przytoczonych autorów bez wtpienia wiadcz, e w drugiej poowie lat szedziesitych iX stulecia doszo do ponownego odkrycia i otwarcia (po okoo dwóch stuleciach) szlaku ldowego - czcego obszary nad rodkowym dunajem, a w dalszej perspektywie itali i w ogó- le zachodni europ, z bizantysk stolic58. w tym kontekcie przypomnie nale- y, e jednym z najwaniejszych szlaków czcych wyej wspomniane terytoria bya tzw. via militaris, któr najpewniej poruszali si bizantyscy i papiescy posowie. a najbardziej jej newralgiczny odcinek, znajdujcy si w omawianym okresie w grani- cach pastwa bugarskiego, prowadzi przez przecze Hemosu – pomniejsze przej- cia górskie w masywach cigncych si w okolicach wspóczesnej granicy bugar- sko-serbskiej i najsynniejsz z nich, mianowicie bizantysk klisur cesarsk (dzi przecz ichtimansk). atwo byo wic sprawowa bugarom nad tym szlakiem kon- trol, std uruchomienie komunikacji ldowej midzy Konstantynopolem a Zachodem z pewnoci uwaano za jedno z najwaniejszych osigni w komunikacji w IX wie- ku59. z kolei najwaniejsze i najczciej uczszczane szlaki komunikacyjne czce j- dro terytorialne wczesnoredniowiecznego pastwa bugarskiego (rzecz jasna z wy- czeniem czasu panowania komitopulów, a zatem ostatniej wierci X – drugiej dekady Xi w.), które miecio si we wschodniej partii równiny naddunajskiej, przebiegay przez najbardziej zachodni cz wschodniego Hemosu (dzi kotlensko-wyrbick panin) przez dwie przecze – riszk (zwan te weregaw przez autorów bizan-
57 Notkeri Balbuli Gesta Karoli Magni imperatoris, 27, wyd. H.F. Haefele, berolini 1959, s. 37, 20 – 38, 2.
58 m. mccormick, Narodziny Europy. Korzenie gospodarki europejskiej, 300–900, tum. a. bugaj, z. dalewski, J. lang, i. skrzypczak, warszawa 2009, s. 76–80, 527–531; cf. H.l. adelson, Early Medieval Trade Routes, „the american Historical review”, 1960, nr 65.2, s. 284–287. podobnie rzecz si miaa z wykorzystaniem szlaku wodnego, jakim by dunaj (a.r. lewis, The Danube Route and Byzantium 802–1195, w: Actes du XIVe Congrès..., t. ii, s. 359–361 – ten autor uwaa, e istnienie kaganatu awar- skiego blokowao poruszanie si tras wzdu dunaju; . , (IX–XI .), w: . “ . ”, , 8–11.05.2008 ., red. . , 2009, s. 104, 105, 107) oraz innego zna- nego traktu ldowego, mianowicie via Egnatia (. , - Via Egnatia (–) IX , w: ..., s. 110–119). cf. . , / III XIX /, w: : , , , red. . , 1999, s. 194–195, wedug którego brak bardziej szczegóowych map pówyspu bakaskiego z okresu V–Xii w. stanowi poredni dowód na pewne geograficzne zamknicie si tego ob- szaru.
59 m. mccormick, op. cit., s. 528.
22 kiri marinow
tyskich60, tosam konkretnie z jednym ze wschodnich rozgazie tego przejcia górskiego, bd wwozem büyük konak) i wyrbick. pierwsza prowadzia na pó- noc ku plisce a na poudnie do markele, twierdzy lecej u podnóy starej paniny61. drug natomiast biega najdogodniejsza droga do wielkiego presawia62.
Gdy natomiast dochodzio do konfliktu pomidzy bizancjum a bugari, mniej lub bardziej otwarte dotychczas granice uszczelniay si, a wana dla podtrzymywa- nia przepywu dóbr wymiana handlowa ustawaa. w sytuacji starcia militarnego po- wstawaa jednak inna moliwo wymiany kulturowej – bugarzy mogli zapozna si z kultur materialn bizancjum za spraw bezporedniego przebywania na jego zie- miach oraz dziki zdobytym w drodze najazdu i podboju upom63.
60 . , - , „byzantinoslavica”, 1931, nr 3, s. 16; . , - , „ – ”, 1987, nr 23/38, s. 43; . , „” , w: – , t. Viii, red. . , 2000, s. 241. inaczej p. koledarov, . , ..., s. 23, który identyfikuje weregaw z przecz wyrbick, oraz . , , w: . . XII- “ ”, red. . -, 2007, s. 7–25, który uwaa, e odpowiada ona przeczom – djuliskiej, bd emiskiej, a zatem dwu najbliej pooonym akwenowi morza czarnego.
61 dokadnie w odlegoci 7 km na zachód od wspóczesnego karnobatu (okrg burgaski, gm. karnobat). na temat lokalizacji tej twierdzy cf. i. dujev, Markellai – Marcellae. Un toponyme latin mé- connu, w: idem, Medievo Byzantino-Slavo, t. III, Atti saggi di Storia Politica e litteraria, red. e. Follieri, roma 1971, s. 57–62; .. , I 811 ., „ ”, 1977, nr 46.1, s. 119; . , . -, op. cit., s. 201, przyp. 49; Ε.Κ. Κυρικης, op. cit., s. 95–96, przyp. 93; Testimonia najdawniejszych dziejów Sowian. Seria grecka, z. III, Pisarze z VII–X wieku, wydali a. brzóstkowska i w. swoboda, wrocaw 1995, s. 109, przyp. 88; . , op. cit., s. 242; doda naley, e istnieje pogld, i najwaniejsz arteri komunikacyjn wykorzystywan w relacjach bizancjum z bugari do pocztków iX stulecia bya tzw. via pontica, czyli droga wiodca z poudnia na pónoc wzdu wybrzey morza czarnego, a zatem przechodzca przez najbardziej skrajny, nadmorski dzia starej paniny – . , – VIII , w: ..., s. 84–103.
62 na temat znaczenia tych przeczy górskich i wiodcych przeze dróg z poudnia na pónoc vide .. , /V–XIV ./. / /. rkopis rozprawy doktorskiej przechowywany w centralnej bibliotece bugarskiej akademii nauk, nr ds. 44/96, sofija 1995, s. 127– 128, 128–129, 130; . , „” IV–XIV . (, ), 1999, s. 72; u. Fiedler, op. cit., s. 196–199; . , VII–IX , w: ..., s. 151–158. znaleziska monetarne powiadczaj, e przecz riszka w poowie X w. nadal naleaa do najczciej uywanych – cf. . , VII , w: - . . , red. . , 2007, s. 368–374.
63 cf. H. Hunger, Byzanz in der Weltpolitik von Bildersturm bis 1453, w: Historia mundi. Ein Handbuch der Weltgeschichte in zehn Bänden, bd. Vi, Hohes und spätes Mittelalter, red. F. Valjavec, bern 1958, s. 443–444.
23Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
na znaczenie Hemosu w omawianym zagadnieniu moe rzuci wiato pogld, wedle którego system staropaniskich waów obronnych, wyznaczajcych granic pastwa w okresie od schyku Vii do pocztku iX w., prócz czysto praktycznego po- siada równie znaczenie ideologiczne. symbolizowa bowiem nie tylko potg wad- ców bugarskich, nie tylko wyznacza poudniow granic ich domeny, lecz stanowi równie wyraz ideologicznego odgrodzenia si bugarów od otaczajcego ich wiata. porednio wyznacza równie granic wpywów kulturowych i politycznych chanatu w tej czci bakanów. zgodnie z azjatyck tradycj koczownicz uczynili oni z ob- szarów pomidzy dunajem a Hemosem centralny, wewntrzny orodek swego pa- stwa, odseparowany zewszd naturalnymi przeszkodami, które bugarzy wzmocnili dodatkowym pasem fortyfikacji ziemnych64. obszar ten na trwae sta si waciwym jdrem redniowiecznej pastwowoci bugarskiej65. w rzeczywistoci cile wy- znaczone terytorium wewntrzne zajmowao tylko cz obszarów pomidzy wiel- k rzek a pasmem górskim, gdy poza fortyfikacjami staropaniskimi od poudnia bugarzy odseparowali si pasem osadnictwa sowiaskiego, rozlokowanego wzdu pónocnych podnóy gór66. nie umniejsza to jednak faktu, e odgradzajcy bugari chanów od bizancjum Hemos stanowi lini demarkacyjn, poza któr wstp obcym by utrudniony, albo wrcz zakazany. akceptujc przedstawiony powyej pogld na temat symbolicznego znaczenia staropaniskich waów podunych rzeczywicie mona przyj, e omawiane pasmo górskie penio rol granicy i linii demarkacyjnej dla wpywów ideologicznych pomidzy bugari i bizancjum. w pewnym bowiem sensie kada granica polityczna stanowi barier dla tych wpywów i nosi w sobie zna- miona systemu idei, politycznych przekona i organizacji wadzy, która j ustanowi- a. w tym znaczeniu zawiera take czytelne przesanie wobec wszystkich znajduj- cych si na zewntrz odgrodzonego terytorium.
w momencie przyjcia chrztu znikna wszelka bariera ideologiczna powstrzy- mujca wpyw bizantyski na kultur bugarii67. potrzeba poznania zasad nowej wia-
64 . , op. cit., s. 6, 11, 13–17, 19, 24, 26, 28, 36, 46, 59; . , - IX X , 1979, s. 18–24, 27–55; . - , , 2002, s. 65–66; . , op. cit., s. 65–67; ts. stepanov, loc. cit. cf. e. kowalczyk, op. cit., s. 7, 11, 23, 29–31, 222, 229.
65 oczywicie za wyjtkiem czasów komitopulów. cf. J.V.a. Fine, op. cit., s. 193, który okrela ob- szar równiny naddunajskiej jako the territory of the original Bulgarian state, w odrónieniu od mace- doskiego jdra pastwa komitopulów.
66 cf. . , ..., s. 11; . , op. cit., s. 66–67; u. Fiedler, op. cit., s. 158.
67 . , , „ ”, 1947/1948, nr 4.4/5, s. 401–416; idem, . , „ ”, 1948/1949, nr 5.5, s. 587– 601; idem, (VII–XIV .), w: , t. i, red. . , 1979, s. 190–198; . , (, - , , ), w: , ..., s. 11–12; d. angelov, Das by- zantinische Reich und der mittelalterliche bulgarische Staat, „byzantinobulgarica”, 1986, nr 8, s. 9–16; G. bakalov, La politique culturelle et religieuse de Byzance a l’égard des Salves balkaniques, „Harvard
24 kiri marinow
ry oraz regulacji prawnych opartych na zasadach chrzecijastwa, konieczno spro- wadzenia kapanów i ksig liturgicznych do odprawiania naboestw spotgowaa wpyw kultury bizantyskiej, masowo napywajcej na dwór chana i stamtd rozprze- strzeniajcej si po krace bugarii68. nastpi jednak sprzeciw czci bugarskiej arystokracji, silnie przywizanej do starej tradycji i religii przodków69. wydaje si, e zwrócenie si w stron bizancjum i napyw przedstawicieli bizantyskiego kle- ru, odczua ona równie jako zdrad stanu i poddanie si zwierzchnictwu poudnio- wego ssiada70. byo to zreszt odczucie po czci zasadne, gdy celem chrystianiza- cyjnych i dyplomatycznych poczyna bizancjum byo take wczenie barbarzyców
ukrainian studies”, 1988/1989, nr 12/13, s. 387–399; . , – - , w: idem, , 1990, s. 86–112; . , - - , „”, 1994, nr 2.4/5, s. 13–27; . , ..., s. 230; . , - IX–XV , 2000, s. 30–56; . , , w: „ ”, 6–8, 2001, , . , red. . , . , [s.l., s.a], s. 15–25; . , – - (VII–XV .), w: ..., s. 101– 108; . , , w: ..., s. 212–225; V. tpkova-zaimova, Le modèle byzantin et la structure politico-étatique de la Bulgarie médiévale, „Études balkaniques”, 2003, nr 29.4, s. 121–129; . , - ..., s. 4, 5; . , - , w: V–X . , red. . , . , 2004, s. 19; . , . , , , t. i, 2004, s. 38; . , - , w: ..., s. 472–479; . , „ - ..” ( ), w: „, ...”, s. 241–252; . , „ - “ ( ), w: Laurea. In honorem Margaritae Vaklinova, z. ii, red. . , . , . , 2009, s. 145–153.
68 . , ..., s. 78; . , ..., s. 234–246. dodatkowo sam fakt do szybkiego pojawienia si ronych herezjarchów, próbujcych na kanwie chrystianizacji bugarów szerzy wasne pogldy na temat wiary, dowodzi otwarcia si bugarii na wpywy z zewntrz – cf. . , ..., s. 84–86.
69 Annales Bertiniani, pars iii, ad 866, wyd. G.H. pertz, w: MGH.SS, t. i, s. 474, 39 – 475, 19; . - , op. cit., s. 111; V. . , ..., s. 83, 86, 107–109; . , ..., s. 150–157; . , : I- , w: . , . , ..., s. 175–176; . , - , 2000, s. 14–16; . , op. cit., s. 47–48, 53–54; d. ziemann, The rebellion of the nobles against the baptism of Khan Boris (865–866), w: Post- Roman Towns, Trade and Settlement in Europe and Byzantium, t. II, Byzantium, Pliska, and the Balkans, red. J. Henning, berlin 2007, s. 613–624. cf. negatywn reakcj kutrigurów (lub utigurów, albo wrcz bugarów z tzw. grupy ernacha – . , . , Protobulgarica..., s. 16) na podjte wród nich dziaania chrystianizacyjne ich wodza Gorda (Groda), chrzecijaskiego neofit – . , op. cit., s. 111; m. salamon, Koczownicy..., s. 128; . , op. cit., s. 41.
70 podobnie . , ..., s. 108; J.V.a. Fine, op. cit., s. 119; . , ..., s. 176; . , op. cit., s. 44; J. shepard, Slavs..., s. 241; idem, Symeon of Bulgaria – Peacemaker,
25Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
do wiata bizantyskiej ekumeny i wpojenie im, jako neofitom w wierze, przekonania o supremacji cesarstwa w hierarchii pastw chrzecijaskich71. mimo stumienia re- akcji pogaskiej, nawrót do starej tradycji (i antybizantyskiej polityki) nastpi jed- nak za czasów wodzimierza (889–893), syna chana borysa72. dopiero usunicie go od wadzy i rozpowszechnienie na wiksz skal pisma gagolickiego a potem cyry- lickiego w pocztkach X w. sprawio, e tumaczone z greckiego teksty biblijne, li- turgiczne i dziea ojców kocioa, uywane w czasie naboestw, doprowadziy do powszechniejszej i bardziej dogbnej chrystianizacji poddanych bugarskich wad- ców. umocnienie si chrzecijastwa w bugarii dopiero w X wieku sprawio m.in., e pustelnictwo, tak charakterystyczny element chrzecijastwa wschodniego, roz- powszechnio si na wiksz skal na terytorium tego pastwa w kilkadziesit lat po przyjciu nowej wiary73.
wiek X, zwaszcza po zawarciu bizantysko-bugarskiego pokoju z 927 r., to czas wzmocnienia si wpywów bizantyskich74. dugoletnie pokojowe stosunki midzypastwowe niewtpliwie zapewniay swobodny przepyw kulturowy midzy bizancjum a bugari. móg temu sprzyja równie fakt spowinowacenia si obu rz- dzcych rodów za spraw maestwa cara piotra i z cesarzówn mari-iren, zwasz- cza jeeli bdziemy pamita, e jako bugarska caryca (wraz ze swymi synami) do
„ . - , ’”, 1989, nr 83.3, s. 16.
71 A. Guillou, op. cit., s. 23–24; d. obolensky, The Principles and Methods of Byzantine Diplomacy, w: Actes du XIIe Congrès International d’Études Byzantines, Ochride, 10–16 septembre 1961, t. I, red. G. ostrogorski, Ð. boškovi, s. radoji, F. bariši, J. Ferluga, i. nikolajevi, n. mandi, b. radoji, beograd 1963, s. 52–60.
72 . , op. cit., s. 174; J.V.a. Fine, op. cit., s. 130; t. wasilewski, Historia..., s. 55–56; . , : - - (886–893), w: . , . , ..., s. 221–224; . , op. cit., s. 16.
73 ogólnie o przemianach X w., zwaszcza w kontekcie umocnienia si pozycji kocioa i gb- szej chrystianizacji bugarów – . , (927–969), w: idem, . - , ..., s. 279–285; . , op. cit., s. 248, 263–264, 268. cf. J. shepard, Slavs..., s. 246–247; idem, Bulgaria: the other Balkan empire, w: The New Cambridge Medieval History..., s. 575; idem, Symeon..., s. 19. o eremitach i ich pustelniach cf. m.in. . , - , w: , t. iii, red. . , 1999, s. 281–299; . , . -, . - , 2008; . , - . , w: „, ...”, s. 462–464; . , , w: „. . ” , red. . , 2010, s. 467–485; . , , - , t. I, , 2010, s. 344–404.
74 R. Browning, op. cit., s. 332.
26 kiri marinow
czsto odwiedzaa ona bizantysk stolic. Jej osobistego wpywu na kultur dworu bugarskiego nie naley jednak zbytnio przecenia75.
z drugiej strony nie mona równie zapomina, e obszary górskie same w so- bie stanowiy, i nadal stanowi, barier dla wpywów kulturowych, religijnych i go- spodarczych76. byy one bowiem terenem szczególnie odpornym na innowacje, na którym najduej przeyway si stare idee77. odrbnoci poszczególnych obszarów pówyspu bakaskiego sprzyjao za wyjtkowe rozczonkowanie jego rzeby tere- nowej. tworzyo ono na przemian wystpujce zamknite kotliny, zwarte masywy górskie oraz równiny poprzedzielane pasmami górskimi. niewtpliwie uatwiao ono rozwój regionalizmu (lub wrcz izolacjonizmu), zarówno na niwie politycznej, jak i kulturalnej czy religijnej, i to nawet na terenach lecych od siebie w odlegoci za- ledwie kilkudziesiciu kilometrów78. teren pomidzy star panin a dunajem sta- nowi obszar kontaktów kulturowych oraz politycznych pomidzy wiatem osiadej cywilizacji ródziemnomorskiej a kultur nomadów azjatyckich. w tym miejscu war- to przypomnie fakt, e poprzez obszar scytii mniejszej (dobrudy), bdcy natural- nym przedueniem pónocnych nadczarnomorskich i rodkowoazjatyckich stepów, koczownicy docierali bezporednio na tereny bakaskie79. wanie z powodu swej otwartoci na pónocnym wschodzie obszar ten by w pónym antyku i przez cae re- dniowiecze szczególnie naraony na najazdy upiecze, czy te procesy kolonizacyj- ne ze strony ludów zamieszkujcych stepy nadczarnomorskie.
reasumujc, warto zwróci uwag na to, e o znaczeniu Hemosu w przepywie i wymianie dóbr kulturowych, zarówno tych materialnych jak i ideologicznych, de- cydowaa, przede wszystkim, konkretna sytuacja polityczna w relacjach pomidzy
75 na temat konsekwencji tego maestwa dla wpywów bizantyskich na dworze presawskim cf. róne oceny u .. , , 1982, s. 102, 170; . , (927–969) - (911–962), w: . , , z. I, , . 60- . ... , , 29–31 2003, red. idem, 2005, s. 27–33; idem, - ..., s. 7; . , op. cit., s. 241–244; J. shepard, A marriage..., s. 134–149; z. brzozowska, Rola carycy Marii-Ireny w recepcji elementów bizantyskiego modelu wadzy w Pierwszym Pastwie Bugarskim, „Vox patrum”, 2016, nr 36, t. 66, s. 443–458.
76 l. moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, warszawa 1999, s. 92–96. 77 F. braudel, p. cit., s. 38–45. cf. . , ..., s. 161, 163. 78 . , op. cit., s. 8–9, 26, 38, 48, 68, 83, 98–99, 103, 107, 123, 136, 161, 183, 189–190,
197, 199, 203, 267, 297. czynniki te do dzi wpywaj na rozwój sytuacji politycznej na pówyspie bakaskim – . , , w: idem, – , t. ii, 2002, s. 33, 38 –39. niektórzy uczeni uwaaj wrcz, e to z powodu odizolowania w trudnodostpnym obszarze gór- skim serbowie utworzyli wasne pastwo dopiero w kocu Xii w. – idem, – - , w: idem, ..., s. 130.
79 H. Maruszczak, Bugaria, warszawa 1971, s. 275, 282–283, 293; . , op. cit., s. 10, 17, 59–60, 78–79, 205.
27Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
bizancjum i bugari, jak równie ideologiczna postawa rzdców pastwa bugar- skiego wobec tyche, szczególnie za tych na niwie ideowej. panujc przez du cz istnienia tzw. pierwszego pastwa bugarskiego odrbno religijna bugarów, przynajmniej w sferze pastwowej, z pewnoci moga sprzyja wykorzystaniu oma- wianego pasma górskiego w roli bariery dla bizantyskich wpywów w sferze ideolo- gicznej. zwaszcza, e góry rzeczywicie stanowiy wówczas obszar graniczny po- midzy oboma pastwami. Jako umocniona i pilnie strzeona granica Hemos niós wówczas ze sob konkretny przekaz symboliczny. z kolei traktaty handlowe zawie- rane pomidzy nimi ewidentnie powiadczaj jaki stopie reglamentacji dóbr py- ncych z cesarstwa na dwór bugarski. dwór, gdy przede wszystkim to elity bugar- skie zainteresowane byy w dostpnoci bizantyskich towarów luksusowych. owe obostrzenia dotyczyy przede wszystkim pierwszej poowy istnienia wczesnorednio- wiecznego pastwa bugarskiego nad dolnym dunajem.
biblioGraFia
s. 395–442. Anastasii Bibliothecarii Historia de vitis Romanorum Pontificum: vita Hadriani II papae, wyd. Jacques
paul migne, w: Liber Pontificalis, PL, t. cXXViii, kol. 1379–1396. Anastasii Bibliothecarii Historia de vitis Romanorum Pontificum: vita Nicolai I papae, wyd. Jacques paul
Migne, w: Liber Pontificalis, w: PL, t. cXXViii, kol. 1357–1378. Annales Bertiniani, wyd. Georg Heinrich pertz, w: MGH.SS, t. i, s. 419–515. Hadriani II. papae epistolae, wyd. ernst perels, w: MGH.EE, t. Vi, Karolini aevi IV, s. 691–765. Ioannis Scylitzae synopsis historiarum, ed. Joannes thurn, berolini et novi eboraci 1973. Nicephori Patriarchae Constantinopolitani breviarium historicum, wyd. cyril mango, washingtoniae
d.c. 1990. Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani antirrhereticus tertius: Adversus Constantinum Coprony-
mum, wyd. Jacques paul migne, w: PG, t. c, kol. 375–534. Nicolai Constantinopolitani Patriarchae epistolae, wyd. romilly James Heald Jenkins, leendert Gerrit
westerink, przek. romilly James Heald Jenkins, washingtoniae d.c. 1973. Nicolai I. papae epistolae, wyd. ernst perels, w: MGH.EE, t. Vi, Karolini aevi IV, s. 257–690. Notkeri Balbuli Gesta Karoli Magni imperatoris, wyd. Hans F. Haefele, berolini 1959. Sigeberti Gemblacensis chronographia, wyd. ludwig konrad bethmann, w: MGH.SS, t. Vi, s. 268–374. Testimonia najdawniejszych dziejów Sowian. Seria grecka, z. III, Pisarze z VII–X wieku, wydali Alina
brzóstkowska i wincenty swoboda, wrocaw 1995. Theophanis chronographia, t. i, wyd. carl de boor, lipsiae 1883. Theophanis Continuati, wyd. immanuel bekker, bonnae 1838. Bios tou hosiu patros hemon Blasiou, w: Acta Sanctorum, Novembris, t. iV, wyd. Hippolyt delehaye,
paul peeters, bruxellis 1925, s. 657–669 [Βος το σου πατρς μν Βλασου, w: Acta Sanctorum, Novembris, t. iV, wyd. Hippolyt delehaye, paul peeters, bruxellis 1925, s. 657–669].
Literatura: adelson Howard laurence, Early Medieval Trade Routes, „the american Historical review”, 1960,
nr 65.2, s. 284–287.
28 kiri marinow
aladov andrej, Vizantijskijat grad i blgarite VII–IX vek (po archeologieski danii), sofija, 2009 [ , VII–IX ( ), , 2009].
aleksandrov emil, Drevna i srednovekovna blgarska diplomacija, w: Istorija na blgarite, t. iV, Blgarskata diplomacija ot drevnostta do naši dni, red. idem, sofija, 2003, s. 17–154 [ , , w: , t. iV, , red. idem, , 2003, s. 17–154].
aleksiev Jordan, Rannovizantijskijat grad vv Veliko Trnovo, w: Istoriko-archeologieski izsledvanija. V pamet na prof. d-r Stano Vaklinov, red. kazimir popkonstantinov, Veliko trnovo, 1994, s. 21–28 [ , , w: - . . - , red. , , 1994, s. 21–28].
angelov dimitr, Das byzantinische Reich und der mittelalterliche bulgarische Staat, „byzantinobulgarica”, 1986, nr 8, s. 9–16.
angelov dimitr, Die gegenseitigen Beziehungen und Einflüsse zwischen Byzanz und dem mittelalterl- ischen Bulgarien, „byzantinoslavica”, 1959, nr 20.1, s. 40–49.
angelov dimitr, Obrazuvane na blgarskata narodnost, 2sofija, 1981 [ , , 2, 1981].
angelov dimitr, Pokrstvane na blgarite – priini i posledstvija, w: idem, Iz srednovekovnoto ni mina- lo, sofija, 1990, s. 86–112 [ , – - , w: idem, , , 1990, s. 86–112].
angelov dimitr, Vizantijski vlijanija vrchu srednovekovna Blgarija, „istorieski pregled”, 1947/1948, nr 4.4–5, s. 401–416 [ , , „ ”, 1947/1948, nr 4.4–5, s. 401–416].
angelov dimitr, Vizantijski vlijanija vrchu srednovekovna Blgarija. Klasovi elementi v oficjalna- ta crkovna literatura, „istorieski pregled”, 1948/1949, nr 5.5, s. 587–601 [ , . - , „ ”, 1948/1949, nr 5.5, s. 587–601].
angelov dimitr, Vizantija i Blgarija, w: Blgarija v sveta ot drevnostta do naši dni, t. i, red. dimitr kosev, sofija, 1979, s. 190–198 [ , (VII–XIV .), w: - , t. i, red. , , 1979, s. 190–198].
angelov dimitr, Vizantija. Vzchod i zalez na edna imperija, sofija, 1991 [ , . , , 1991].
angelov dimitr, Vprosat za politieskite emigranti v otnošenijata medu Vizantija i srednovekov- na Blgarija, „antinaja drevnost’ i srednie veka”, 1973, nr 10, s. 112–123 [ , , „ ”, 1973, nr 10, s. 112–123].
angelov dimitr, Wichtigste Momente in der politischen Geschichte des Schwarzmeergebietes vom 4. bis zur Mitte des 15. Jh., „byzantinobulgarica”, 1981, nr 7, s. 452–485.
angelov petr, Blgarskata srednovekovna diplomacija, sofija, 1988 [ , , , 1988].
atanasov Georgi, Christijanskijat Durostorum–Drstar. Dorostolskata eparchija prez Ksnata antinost i Srednovekovieto IV–XIV v., Varna, 2007 [ , – . IV–XIV ., , 2007].
atanasov Georgi, Nov pogled km demografskite i etnokulturnite promeni v Dobruda prez Srednovekovieto, „studia balcanica”, 2001, nr 23, s. 185–214 [ , , „studia balcanica”, 2001, nr 23, s. 185–214].
atanasov Georgi, Ošte za datirovkata i monašeskata organizacija v skalnata obitel Murfatlar, w: Veliko- trnovskijat Universitet „Sv. sv. Kiril i Metodij” i blgarskata archeologija, red. boris borisov,
29Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
Veliko trnovo, 2010, s. 467–485 [ , - , w: „. . - ” , red. , , 2010, s. 467– 485].
atanasov Georgi, Za chronologijta i monašeskata organizacija v skalnite obiteli na Prvoto blgarsko carstvo, w: Svetogorska obitel Zograf, t. iii, red. Vasil Gjuzelev, sofija, 1999, s. 281–299 [ , - , w: , t. iii, red. , , 1999, s. 281– 299].
bakalov Georgi, Faktori za vizantijskata kulturna dominacija na Balkanite, w: Medunarodna konferenci- ja „Vizantijskoto kulturno nasledstvo i Balkanite”, Septemvri 6–8, 2001, Plovdiv, Blgarija. Sbornik dokladi, red. idem, ivan dambov, [s.l., s.a], s. 15–25 [ , , w: „ - ”, 6–8, 2001, , . , red. idem, , [s.l., s.a], s. 15–25].
bakalov Georgi, La politique culturelle et religieuse de Byzance a l’égard des Salves balkaniques, „Harvard ukrainian studies”, 1988/1989, nr 12/13, s. 387–399.
bakalov Georgi, Vizantijskijat kulturen model v idejno-politieskata struktura na Prvata blgarska darava, „istorija”, 1994, nr 2.4/5, s. 13–27 [ , - - , „”, 1994, nr 2.4/5, s. 13–27].
beševliev bojan, Krstoptnoto znaenie na Balkanskija poluodtrov otrazeno v starite karti /ot III do XIX vek/, w: Srednovekovnite Balkani: politika, religija, kultura, red. liljana simeonova, sofija, 1999, s. 193–203 [ , / III XIX /, w: : , , - , red. , , 1999, s. 193–203].
beševliev Veselin, Blgari i grci v technite vzaimni vlijanija prez vekovete, w: Prez vekovete. Istorieski, narodopisni i archeologieski statii, red. krstju mijatev, sofija, 1938, s. 181–189 [ , , w: . , , red. , , 1938, s. 181– 189].
beševliev Veselin, Die Protobulgarische Periode der bulgarischen Geschichte, amsterdam 1981. beševliev Veselin, Geografijata na Blgarija u vizantijskite avtori, „izvestija na narodnija muzej –
Varna”, 1987, nr 23 (38), s. 37–70 [ , - , „ – ”, 1987, nr 23 (38), s. 37–70].
beševliev Veselin, Tri prinosa km blgarskata srednovekovna istorija, w: Izsledvanija v est na Marin S. Drinov, red. aleksandr kolev burmov, dimitr angelov, ivan dujev, sofija, 1960, s. 283–300 [ , , w: . , red. , , , , 1960, s. 283–300].
beševliev Veselin, Zur Deutung der Kastellnamen in Prokops Werk „De aedificiis”, Amsterdam 1970. bojadiev nikolaj, Krepostna sistema v Srednite Rodopi prez kzsnata antinost i srednovekovieto, w:
Laurea. In honorem Margaritae Vaklinova, z. i, red. boni petrunova, andrej aladov, elena Vasileva, sofija, 2009, s. 103–110 [ , - , w: Laurea. In honorem Margaritae Vaklinova, z. i, red. , , , , 2009, s. 103–110].
bordea Gheorghe poenaru, Monnaies byzantines des VIe–VIIe siècles en Dobroudja, w: Actes du XIVe Congrès International des Études Byzantines, Bucarest, 6–12 septembre 1971, t. III, red. Mihai berza, eugen stnescu, bucarest 1976, s. 202–213.
borisov boris, Do tuk stiga Blgarija (Beleki po chronologijata i razvitieto na selištnata mrea v Juna Blgarija po vremeto na Prvoto blgarsko carstvo), w: Ottuka zapova Blgarija. Materiali ot
30 kiri marinow
vtorata nacionalna konferencija po istorija, archeologija i kulturen turizm „Ptuvane km Blgarija” – Šumen, 14–16.05.2010 godina, red. ivan Jordanov, Šumen, 2011, s. 231–251 [ , ( ), w: . , - „ “ – , 14–16.05.2010 , red. , , 2011, s. 231–251].
borisov boris donev, Vizantijskata krepost „Kastra Rubra” i pochodite na chan Krum prez 812–813 g., w: „Blgarija, zemja na blaeni...” In memoriam Professoris Iordani Andreevi. Medunarodna kon- ferencija v pamet na Prof. d.i.n. Jordan Anfreev, red. ivan lazarov, Veliko trnovo, 2009, s. 223– 233 [ , „ ” 812–813 ., w: „, ...” In memoriam Professoris Iordani Andreevi. . ... , red. , , 2009, s. 223–233].
boilov ivan, Blgarija pri car Petr (927–969), w: idem, Vasil Gjuzelev, Istorija na srednovekovna Blgarija VII–XIV vek, sofija, 1999, s. 271–307 [ , (927– 969), w: idem, , VII–XIV , , 1999, s. 271–307].
boilov ivan, Car Simeon Veliki (893–927): ot “varvarskata” drava do christijanskoto carstvo, w: idem, Vasil Gjuzelev, Istorija na srednovekovna Blgarija VII–XIV vek, sofija, 1999, s. 229–270 [ , (893–927): “” - , w: idem, , VII–XIV , , 1999, s. 229–270].
boilov ivan, Kulturata na Srednovekovna Blgarija, sofija, 1996 [ , , , 1996].
boilov ivan, Ot “varvarskata” drava do carstvoto. Blgarija ot sredata na IX v. do parvite desetiletija na X v., w: idem, Sedem etjuda po srednovekovna istorija, sofija, 1995, s. 73–129 [ , “” . IX . - X ., w: idem, , , 1995, s. 73–129].
boilov ivan, Radaneto na Srednovekovna Blgarija (nova interpretacija), w: idem, Sedem etjuda po srednovekovna istorija, sofija, 1995, s. 11&ndash