ÖNDER BAYIR ARŞİV BELGELERİNDE KUR’AN-I KERİM | 13

Arşİv Belgelerİnde Kur’an-ı KerİmArşiv Belgelerinde Kur’an-ı Kerim

ÖNDER BAYIRDR., T.C. BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ DAİRE BAŞKANI

Arşivler, devletin ve fertlerin haklarını ve milletlerarası münasebetleri bel-geler ve korurlar. Bir konuyu aydınlatmaya ve tespite yararlar. Bu arada ait olduğu devrin örf ve âdetlerini, sosyal yapısını, meselelerini ve bunlar arasın-daki münasebetleri ortaya koyarlar.

Türkiye Cumhuriyeti Devleti, arşiv malzemesi bakımından çok büyük bir zenginliğe sahiptir. Devletimiz, Osmanlı Devleti’nden devralınan büyük mi-rasla, bugün dünyanın en zengin arşiv potansiyeline sahip sayılı ülkelerden birisi durumundadır.

Arşivler aynı zamanda milletlerin toplumsal ve kültürel tarihlerinin ortaya çıkması bakımından da büyük önem arzetmektedir. Bu belgeler, ait oldukları kültür ve medeniyetin diğer kültür ve medeniyetler ile tarih sahnesindeki irti-batı ve konumunu belirleyen unsurların da başında gelmektedir.

Üç kıta üzerinde, çok geniş bir coğrafyada ve altı yüz seneyi aşkın bir za-man diliminde hükümrân olmuş ve çeşitli milletleri bünyesinde barındırmış olan Osmanlı Devleti’nden, Türkiye Cumhuriyeti’ne intikal etmiş zengin ar-şiv malzemesi yalnız Türkiye’nin değil, bugün müstakil devlet kurmuş çeşitli milletlerin millî ve ortak tarihlerinin tespitinde ve yazılmasında başvurulacak

14 | OSMANLI TOPLUMUNDA KUR’AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -I-

otantik değerdeki tek kaynaktır. Özellikle bütün Balkan, Akdeniz, Kuzey Afri-ka ve Arap ülkelerine âit ilk elden tarihî kaynaklar Osmanlı Arşivleri’ndedir.

Osmanlı Arşivi bugün Osmanlı hinterlandında müstakil devletler olan 40’a yakın (19’u Arap, 11’i Balkan ve Avrupa, 3’ü Kafkas, 2’si Orta Asya Türk dev-leti, 2’si Kıbrıs, İsrail ve Türkiye Cumhuriyeti olmak toplam 39 bağımsız ülke) Orta ve Yakın Doğu, Balkan, Akdeniz, Kuzey Afrika ve Arap ülkesinin kültü-rel, iktisadi ve siyasî tarihlerinin gün ışığına çıkarılmasında, milletlerarası hak-ların ispatı ve korunmasında, ayrıca vatandaş haklarının hukukî mesnedini teşkil etmesi bakımından mühim bir yere sahiptir.

Osmanlı Arşivi’nde 100 milyona yakın belge 370 bin kadar da defter bu-lunmaktadır. Bu sayıyla dünyanın hemen en büyük arşivi durumundadır ve bunun haricinde dünyanın en önemli kültür hazinesidir. Genel Türk tarihi açısından bakıldığında da bu belgelerin büyük önemi olduğu kuşkusuzdur.

Tabi bütün bunların yanı sıra arşiv belgelerine Osmanlı Devleti dönemin-deki bir çok kültürel, tarihi ve dini mesele de aksetmiştir. Bütün Türk ve İslam tarihinde Kur’an-ı Kerim yazımı ve okunmasının ve bunlarla ilgili eğitimin büyük önemi olmuştur. Aynı önemin Osmanlılar’da da kendisini fazlaca his-settirdiğini görmekteyiz. Nitekim belgeler incelendiğinde Kur’an’ın her türlü unsuruyla muhafaza edildiği, kontrolsüz istinsah ve baskılar yapılmasının en-gellendiği, matbaaların hep kontrol altında olduğu, Kur’an’a saygıya büyük önem verildiği, başka memleketlerde Kur’an karşı hakaretamiz tavırlara mani olunduğu vb. hususlar dikkat çekmektedir.

Osmanlı Arşivi’ndeki Kur’anla İlgili Belgeler

Hacca gitmek üzere İstanbul’a gelen Buhara hanzadelerinden Mirza Ahmed Fazıl ‘a bir Kur’an hediye edildiği. 29 Z. 12421

Buhara sefiri’nin hediye etmek istediği Kur’an, kılıç ve kumaşın kabulü. 29 M. 12672

Ümid Burnu’nda din hizmetinde bulunan Abdullah Efendi’nin oraya götürece-ği Kur’an-ı Kerimlerin navulu olan 40 liranın Hazine’ce karşılanması. 11 Ş. 13123

Surre-i Hümayun’un ihracında Kur’an-ı Kerim kıraatını tilavet eyleyen eimme, huteba ve meşayihe verilecek para. 13 Ş. 13144

1 HAT. 1418/57993 B 2 A.AMD 26/44 3 BEO. 566/42378 4 BEO. 896/67142

ÖNDER BAYIR ARŞİV BELGELERİNDE KUR’AN-I KERİM | 15

Surre-i Hümayun’un ihracında Kur’an-ı Kerim kıraatını tilavet eyleyen eimme, huteba ve meşayihe verilecek para. 13 Ş. 13145

Tuna’nın karşı tarafındaki İbrail’e geçilip Fokşan ve sair taraflardaki düş-man üzerine hücum muhakkak olmasına binaen İslam askerlerinin muzafferi-yeti için camilerde Kur’an-ı Kerim ve Buhari-i şerif tilavetiyle duada bulunma-larıyle ilgili tamim hakkında. 27 Z. 12036

Tuna’nın karşı tarafındaki İbrail’e geçilip Fokşan ve sair taraflardaki düş-man üzerine hücum muhakkak olmasına binaen İslam askerlerinin muzafferi-yeti için camilerde Kur’an-ı Kerim ve Buhari-i şerif tilavetiyle duada bulunma-larıyle ilgili tamim hakkında. 27 Z. 12037

Rusya ile harp ilan olunduğu cihetle Kur’an ve Buhari-i Şerif tilavetine de-vam olunması hakkında Berkofça kaymakamlığına hitaplı yazı. 17 R. 12948

Varna’nın Aziziye limanında İslam şehitlerinin ruhuna bağışlanmak üzere Kur’an-ı Kerim ve mevlit okunduğu, askere gidecek askerlere vaaz edildiği, bu toplantıda Bulgar asker ve sivil memurlarının, Alman kara ve deniz su-baylarının hazır bulunduğu ve bunlara da bu dua ve vaazın asker üzerinde doğuracağı iyi tesirin anlatıldığı hakkında Varna şehbenderliği tahriratı. 24 Haziran 19119

Şam’da Yahya Peygamber Türbesi’nde Kur’an okuma ücretinin Sultan Ahmed’in tayin ettiği üzere mahalli cizyeden ve şarab rusumundan karşılan-ması. 29 Za. 116510

Şam’da Yahya Peygamber Türbesi’nde Kur’an okuma ücretinin Sultan Ahmed’in tayin ettiği üzere mahalli cizyeden ve şarab rusumundan karşılan-ması. 29 Za. 116511

Belgrad hududunda çocuklara Kur’an talim etmekle meşgulken şehrin mu-hasarası esnasında çocukların şehit ve kendisi ile ailesinin de mecruh olma-sı üzerine Memalik-i Osmaniye’ye gelerek Edirne’de Kur’an talimiyle meşgul olan Hafız Mehmed’in maaş talebi. 15 L. 113312

5 BEO. 896/67142 6 C.AS. 316/13094 7 C.AS. 316/13094 8 C.HR. 44/2162 9 HR.SYS2438/39 10 C.EV. 494/2497311 C.EV. 494/24973 12 C.MF. 22/1062

16 | OSMANLI TOPLUMUNDA KUR’AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -I-

Baruthane-i Amire’deki memurları teşvik etmek için Baruthane-i Amire

Nazırı Said Efendi tarafından padişahın davet edildiği, ancak pazartesi günü

üç şehzadenin Kur’an-ı Kerim talimine başlama günü olduğundan ziyaretini

bir gün sonra yapacağı. 29 Z. 125513

Şehzade Mehmed Murad ve Abdülhamid efendilerin Kur’an okutulmağa

başlatılması ve hatimlerinin 8 Şevval 1263 günü Haydarpaşa’da icrası hakkın-

da hatt-ı hümayun. 8 L. 126314

Şehzade Mehmed Murad ve Abdülhamid’in Kur’an okumaya başlamala-

rı münasebetiyle yaptırılıp, Harem’e teslim olunan hoca takımlarını gösteren

defter. 126315

Tezinde Kur’an-ı Kerim’den uygun olmayan bir dille bahseden Robert Ko-

leji Talebesi Aziz Vamak hakkında gerekli işlemin yapılması. 8 Ş. 133316

Kur’an-ı Kerim, Ayet-i Kerime, İsmi Celil-i İlahi ve Ediye-i diniyeyi havi

evrakı hürmete aykırı şekilde kullananların cezalandırılmaları. 7 B. 133517

Kur’an-ı Kerim ve Peygamberimizin hayatı gibi hürmet ihtiva eden sahife-

leri paket olarak kullananlar hakkında gerekli takibatın yapılması ve neticesi-

nin bildirilmesi. 29 B. 133518

Bazı esnaf ve bakkallar tarafından kullanıldığı tesbit edilen Kur’an-ı Kerim

sayfaları yapıştırılmış kese kağıtlarının kullanılmaması için gerekli tedbirlerin

alınması. 4 L. 133519

Rum hastahaneleri yararına imal olunan sigara kağıtlarının, kutuların içine

Kur’an-ı Kerim sahifeleri yapıştırıldığı anlaşıldığından bu duruma mani olun-

ması. 27 L. 133520

Şikayet üzerine, İstanbul’da bir kasabın Kur’an-ı Kerim sahifelerine et koy-

duğunun tesbit edilmesi üzerine hakkında tahkikat yapılarak cezalandırılma-

sı. 14 L. 133621

13 HAT 1626/56 14 C.SM. 54/2714 15 HH.D. 11947 16 DH.EUM.1.Şb. 2/5417 DH.EUM.6.Şb. 15/10 18 DH.EUM.6. Şb. 15/52 19 DH.EUM.6.Şb. 18/1 20 DH.EUM.6.Şb. 19/25 21 DH.EUM.6.Şb. 41/46

ÖNDER BAYIR ARŞİV BELGELERİNDE KUR’AN-I KERİM | 17

Kur’an ve hadislerin yazılı olduğu kağıt parçalarından kese kağıdı yapılma-masına dikkat edilmesi. 9 N. 133422

Selanik ve memalik-i sairede tiyatro mahallerinde Kur’an-ı Azim ve Ehadis-i Şerif okunmasının men edildiği. 16 Ca. 132823

Tiyatrolarda Kur’an-ı Kerim ve Hadis-i Şerif okunmasına meydan verilme-mesi. 26 Ca. 132824

Arabsunlu Rum Melid oğlu Yaşef’in Kur’an-ı Kerim ve Hadis-i Nebevi’ye dil uzatması hadisesinin etraflıca tahkiki ve neticeye göre gereğinin yapılması. 11 Ca. 131125

Musul Vilayeti Alay Beyi Ethem Bey’in Kur’an ayetleri bulunan alem ve def-teri parçaladığı ve müridleri tahkir ettiğine dair Şeyh Abdullah ve arkadaşları tarafından çekilen telgraf üzerine gerekenin yapılması. 27 B. 132626

Kur’an surelerinin gramafon plaklarına doldurulmasının, gelişigüzel mü-nasib olmayan yerlerde okunmasına sebep olacağından yasaklanması. 15 Ş. 133027

Gramofon plaklarına Kur’an’ın bazı surelerinin naklinin yasaklanması hu-susunda Meclis-i Vükela kararı. 19 R. 132428

Şeyh Said el-Mollavi tarafından gramofon plaklarına Kur’an okunarak Ka-hire ve Avrupa’da imal edildiği anlaşıldığından bu tür plakların satış ve kulla-nılmasına müsaade edilmemesi, satılanların müsadere edilerek bayilerin tedib edilmesi. 26 R. 132429

Dini kitablarla bunların taş basma ve kalıpları hakkında gerekli muame-le eskiden beri Maarif Nezareti’nce yapıldığından, Fatih civarındaki İsmail Efendi matbaasında mevcut Kur’an-ı Azimüşan taş ve kalıplarının da Maarif Nezareti’nce mühürletilmesi gerektiği. 17 M. 132530

Resail-i mevkuteden başka gazetelerde Kur’an ayetleri ve Hadis-i Şeriflerin meallerinden bahsedilebiyorsa da aynen ve tamamen alınması yasak olduğu

22 DH.EUM.KLU. 16/26 23 DH.EUM.THR. 34/34 24 DH. MUİ. 97-2/6 25 DH.MKT. 171/2 26 DH.MKT. 1284/28 27 DH.HMŞ. 10/5628 İ.HUS. 142/1324 R-53 29 DH.MKT. 1092/10 30 DH.MKT. 1150/32

18 | OSMANLI TOPLUMUNDA KUR’AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -I-

ve buna uymayan gazetelerle makale yazarlarına verilecek cezalar hakkında. 24 S. 134031

Kur’an ayetleriyle hadislerin gazetelerde aynen derc edilmemesine dair ya-sağın muhafaza edilmesi. 10 L. 132232

Kur’an-ı Kerim cüzleriyle hadislerin kitaplarda basımından önce ruhsata tabi tutulması ve içinde lafzen veya mealen ayet ve hadisler bulunan kitapların vilayet ve mutasarrıflıklara bildirilmesi 27 B. 133833

Vinçe Nahiyesi Mahkeme-i Sulhiyesi için talep olunan İncil ve Kur’an-ı Kerim’lerin gönderildiği. 30 B. 132934

Yunan askerleri tarafından Müslüman ahaliye yapılan zulmün arttığı, yerli Hristiyanlardan bazılarının da bunlara katıldığı, meskun yerlerde silah atışları yapıldığı, Kur’an-ı Kerimin yırtılıp, kirletilerek kapılara bırakıldığı vb. konu-larda Alaşehir Kaymakamlığı’ndan alınan tahriratın Hariciye Nezareti’ne gön-derildiği. 15 N. 133935

Mısır’dan Kur’an-ı Kerim ve sair dini kitapların idhalindeki yasağın kaldı-rılması ve Maarif Nezareti’yle Matbaa-i Amire’nin mührü olmayan dini kitap-ların idhalinin men’i. 12 B. 130836

Valide Hanı’nda ruhsatsız Kur’an-ı Kerim basıldığı haber alınması üzerine bunun önlenmesi için gerekenin yapılması ve basılan Kur’an-ı Kerimlere el konulması. 10 Ra. 131037

Dersaadet ve diğer yerlerde sokaklarla cami duvarlarına yapıştırılmak üzere Paris’te basılan Kur’an ayetlerinin yurda girişinin yasaklandığı. 22 M. 131838

Ruhsatsız, taklit, muzır veya yasaklanmış kitap ve Kur’an-ı Kerim tab ve neşredenlerle bazı İranlı matbaacıların dükkanlarının aranması ve bu hususta gerekenin yapılmasının istendiği. 19 S. 131839

İranlıların Kur’an-ı Kerim getirip satmalarının men’i için İranlı yetkililere tebligat ve gümrük memurlarına tenbih yapılması. 6 S. 126940

31 DH.İ.UM. 19-18/1-28 32 DH.MKT. 915/12 33 DH.İ.UM.EK. 119/71 34 DH.İD. 124-2/23 35 DH.İ.UM 20-27/14-77 36 DH.MKT. 1811/115 37 DH.MKT. 2006/7838 DH.MKT. 2348/3539 DH.MKT. 2361/115 40 A.MKT.UM. 113/99

ÖNDER BAYIR ARŞİV BELGELERİNDE KUR’AN-I KERİM | 19

Mirza Ahmed Tebrizi isminde biri tarafından yazılan ve birçok hatası olan Kur’an-ı Kerimin Bombay’da bir şahıs tarafından fotoğrafı çekilerek çoğaltıltığı ve bunların Bağdad ve Basra olmak üzere memleketin çeşitli yerlerine gönderi-leceği haberi alındığından bu konuda dikkatli olunması. 28 N. 131841

Leipzig’de tab edilmiş olan Almanca Kur’an-ı Kerim tercümesiyle Almanca salnamenin, siyaseten sakıncalı olmasından dolayı Osmanlı memleketine ithal ve intişarının yasaklandığı. 22 M. 132042

Mısır’da basılan “El-Bezzü’l-Mensubek Fi Tedbiri’l-Melek ile Hacecü’l-Kur’an” adlı kitapların mevcut nüshalarının toplattırılarak Memalik-i Şahane’ye girişinin yasaklanması. 19 Ş. 132143

Meclis-i Tedkik-i Mesahif-i Şerife’ce tedkik edilip mühürlenmemiş ve ka-çak olarak basılıp satılan Kur’an-ı Kerimlerin satışına izin verilmemesi. 11 Ra. 132344

Surre-i Hümayun’un gönderileceği gün Kur’an okuyacak olan imam ve ha-tiblerle Kur’an okunacak olan camilerin listesi. 131545

Emanet-i Mübareke Hazinesi’nden korunan Kur’an-ı Kerim, kütüb-u mü-bareke ile birlikte sancak-ı şerif ve Kabe-i Muazzama’nın perdesinin Şam’a gönderilmesi. 28 S. 133146

Kur’an-ı Kerim ve Dini neşriyata hürmetsizlik edenlerin cezalandırılması. 12 Ks. 133247

Sabık Selanik Şehbenderi Fahreddin Hayri Bey’in Saatli Camii Müderri-si Hacı Mahmud Efendi’nin kendisine tevdi ettiği dört adet Kur’an-ı Kerim’i Evkaf-ı İslamiye Müzesi’ne teslim etmesi. 26 Mayıs 192548

Mister Crease’nin Ekber Şah’a ait olduğunu iddia ettiği satılık yazma Kur’an ile ilgili mektubu. 1 Ekim 186749

Almanya’daki usera-yı İslamiyeye tevzi olunmak üzere ikiyüz adet Kur’an-ı Kerim’in serian irsali. 11 Temmuz 191650

41 DH.MKT. 2446/13 42 DH.MKT. 492/51 43 DH.MKT. 791/67 44 DH.MKT. 957/3445 EV.D. 36827 46 DH.İD. 33/49 47 HR.HMŞ.İŞO. 83/19 48 HR.İM. 144/41 49 HR.SFR.3. 130/1 50 HR.SYS. 2423/39

20 | OSMANLI TOPLUMUNDA KUR’AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -I-

Aslen İngiliz olup ihtida etmiş olan Cape Town’da sakin Mehmed Mübarek Çerçovard’ın orada tashihli Kur’an-ı Kerim bulunamadığından Dersaadet’ten irsali istirhamı. 24 Haziran 191351

Meşrutiyetin Kur’an hükümleri ile bağdaşıp bağdaşmadığı hususunda Şeyhülislam-ı esbak Sahib Molla Bey ile yapılan mülakat. 1 Nisan 191352

Kur’an-ı Kerim’in muhteviyatının değiştirildiğine dair Londra’da çıkan bir şayianın tekzibi. 1 Ra. 131053

Kur’an-ı Kerim ile İncil arasındaki benzerliklerden ve farklardan bahseden birtakım eserlere el konulduğu, bunlar hakkında gerekli inceleme yapıldıktan sonra müelliflerine iadesi hakkında. 26 L. 131654

Kur’an-ı Kerim ile İncil arasındaki benzerliklerden ve farklardan bahseden birtakım eserlere el konulduğu, bunlar hakkında gerekli inceleme yapıldıktan sonra müelliflerine iadesi hakkında. 26 L. 131655

Kur’an-ı Kerim ile İncil arasındaki benzerliklerden ve farklardan bahseden birtakım eserlere el konulduğu, bunlar hakkında gerekli inceleme yapıldıktan sonra müelliflerine iadesi hakkında. 26 L. 131656

Fatih’te ruhsatsız olarak hatalı Kur’an-ı Kerim ve cüz basan matbaacı İsmail Hakkı Efendi’nin matbaasının kapatılması. 27 Za. 131657

Daire-i Maarif’te basılan Kur’an-ı Kerim fiyatlarıın düşürüldüğünün bütün gazetelerde ilanı. 13 Z. 129358

Kur’an-ı Kerim’in tahrif edilerek tab ettirildiğine dair neşredilen uydurma haberler hakkında. 10 Eylül 189259

İçinde Kur’an’a ait yazı ve mübarek isimler bulunan Manisalı Şeyh Mehmed Hakkı Efendi’nin telif ettiği Azamü’l-Hicab adlı risaleyi ruhsatsız tabeden mat-baacının bulunarak, hakkında gereken muamelerin yapılması. 12 S. 129160

Mahomet Le Kur’an adıyla Fransızcaya çevrilmiş olan Kur’an-ı Kerim’in, fetva kurulunun verdiği karar gereğince caiz olmadığı ve bu tercümenin top-

51 HR.TO. 542/1052 HR.TO. 544/72 53 İ.HUS. 4/1310 Ra-001 54 MF.MKT. 437/59 55 MF.MKT. 437/59 56 MF.MKT. 437/59 57 MF.MKT. 443/16 58 MF.MKT. 45/8559 HR.TO. 65/112 60 MF.MKT. 17/196

ÖNDER BAYIR ARŞİV BELGELERİNDE KUR’AN-I KERİM | 21

lattırılarak tercümeye el konulması gerektiği konusunda Maarif Nezareti’nin yazısı. 20 S. 131161

Kur’an’ın Almancaya tercüme edilerek Leibzig’den gönderilen nüshalarının idhalinin yasaklanması. 13 M. 132262

Laipzig’den posta ile gelen Kur’an’ın Almanca çevrisinin caiz bulunmadığı. 19 M. 132163

Rüsumat Emaneti’nden gönderilen Fransızca kitabın Kur’an-ı Kerim tercü-mesi olduğu anlaşıldığından alıkonduğu. 18 Za. 130364

Rüsumat Emaneti’nden gönderilen Fransızca kitabın Kur’an-ı Kerim tercü-mesi olduğu anlaşıldığından alıkonduğu. 18 Za. 130365

Rüsumat Emaneti’nden gönderilen Fransızca kitabın Kur’an-ı Kerim tercü-mesi olduğu anlaşıldığından alıkonduğu. 18 Za. 130366

Nim Terakki Mektebi Müdürü Hüseyin Hıfzı Efendi’nin yazdığı Sualli ve Cevablı Tecvidü’l-Kur’an adlı kitapta bazı hatalar olduğundan basım ve neşri için ruhsat verilmediği. 5 B. 132267

Padişah’ın cülusunun yirmi beşinci senesi dolayısıyla kendisine Hattat Ha-fız Ahmed hattıyla yazılmış bir Kur’an hediye edildiği. 1 Ca. 1318 68

Teşrifati-i Divan-ı Hümayun Akif Efendi’nin Mirat-ı Kur’an adıyla tanzim ettiği kitabın takdimi. 5 S. 126769

Hattat Hafız Ahmed hattı ile yazılmış Kur’an-ı Kerim’in padişaha takdimi. 29 Ş. 131970

Londra Müzesi’nde açık artırma ile satılmasına mani olunan kıymetli bir Kur’an-ı Kerim’in padişaha takdimi. 22 Ca. 130771

Meşhur Hattad Burdurlu Kalınzade Hafız Hacı Emin Efendi’nin yazmış ol-duğu Kur’an’ı Padişah’a takdimi. 23 Za. 131972

61 MF.MKT. 179/115 62 MF.MKT. 772/76 63 MF.MKT. 773/44 64 MF.MKT. 91/11365 MF.MKT. 91/11366 MF.MKT. 91/113 67 MF.MKT. 803/80 68 HSD.CB. 3/3769 İ.DH. 225/13427 70 Y.PRK. HH. 33/35 71 Y.PRK. SGE. 3/56 72 Y.PRK. UM. 57/75

22 | OSMANLI TOPLUMUNDA KUR’AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -I-

Padişahın Tersane’yi teşrifinde Umdetül-hattatin Şeyh merhumun hattı ile yazılmış bir Kur’an-ı Kerimin Kaptan Paşa tarafından padişaha takdim edil-mek istendiği hakkında yazı. 29 Z. 125573

Peygamber efendimizin doğum günü vesilesi ile Yıldız Sarayı yakınında bulunan Hamidiye Camii’nde Kur’an-ı Kerim okunacak olmasının gazetelerle ilan edilmesi hususunda Padişah [II.Abdülhamid] emri. 11 Ra. 131574

Rusya Muharebesi esnasında Erzurum civarında yıkılan bir mescidin du-varında zuhur eden Kur’an-ı Kerim nüshasının Hazine-i Hümayun’da muha-fazası. 2 Z. 133175

Mühürsüz Kur’an-ı Kerimlerden ticaret maksadıyla satılanların müsadere edilmesi, okumak için fakir müslümanların elinde bulunanlara ise dokunul-mamasına dair tebliğat. 7 Ca. 132576

Matbaa-i Amire’de Kur’an-ı Kerim tabı için dışarıdan gönderilen kağıtların kabul edilip edilmemesi Babıali’ye sorulduğundan cevab gelene kadar kabul edilmemesi. 10 S. 129277

Cisr-i Ergene ve Havza’da mühürsüz olarak satılırken el konularak, nezare-te gönderilen Kur’an-ı Kerim nüshalarının yapılan tetkik sonucunda tashihsiz bulunduğu ve tashih cetveli eklenerek iade edildiği. 14 M. 132878

Cisr-i Ergene ve Havza’da mühürsüz olarak satılırken el konularak, nezare-te gönderilen Kur’an-ı Kerim nüshalarının yapılan tetkik sonucunda tashihsiz bulunduğu ve tashih cetveli eklenerek iade edildiği. 14 M. 132879

Afganistan ahalisinden olup misafireten Kerkük’te bulunan Kabil bin Meh-med Peros’un bazı camilerden Kur’an cüzleri topladığı; bu durumu tedkiki ve gereğinin yapılması. 8 Ra. 131280

Gizlice Kur’an basımlarını ve İran’dan Kur’an getirilmesini engellemek ve ihtiyaca cevab verebilmek için fotolit usuluyle beş yüz bin aded Kur’an basılarak, arkalarının mühürlenmesi ve bunlardan başka matbu Kur’anların Memalik-i Mahruse’ye sokulmaması. 12 L. 129181

73 C.SM. 10/524 74 İ.HUS. 55/1315 Ra-038 75 İ.MBH. 13/1331 Z-00176 MF.MKT. 1001/8 77 MF.MKT. 26/6878 MF.MKT. 1146/51 79 MF.MKT. 1146/51 80 BEO. 471/35318 81 MF.MKT. 21/66

ÖNDER BAYIR ARŞİV BELGELERİNDE KUR’AN-I KERİM | 23

Matbaa-i Amire’de yapılan Kur’an basımı için ihtiyaç duyulan litografya tezgahının Zabtiye Nezareti’nden istendiği. 10 B. 129182

Kur’an-ı Kerim’in Matbaa-i Amire’de fotolit usulü yapılacak tabı işinde ça-lıştırılacak Litograf Mehmed İzzet ve çırağı için istenen ücretin münasip oldu-ğu. 29 Ş. 129083

Hicaz’a gidecek olan Kürtlere dağıtılmak üzere, Savuçbulak Şehbenderliği’ne 150 nüsha kadar Kur’an gönderilmesi. 12 Za. 131084

Akbıyık Mektebi’nde Kur’an okuyan çocuklara senede bir defa Süleyman Ağa Vakfı’ndan bugasi kapama verilmesi. 29 S. 112285

Sofya’daki muhacir köylerinde bulunan sıbyan mektebleri için istenen elif-ba ve Kur’an-ı Kerim cüzlerinin gönderildiği. 11 L. 129086

Erzurum’daki sıbyan mekteblerine verilmek üzere istenen Kur’an-ı Kerim ve cüzlerin gönderildiği. 29 Za. 129087

Yanya (150 ), Bosna (250), Erzurum (150), Trabzon (150) ve İşkodra’daki (150) fakir çocuklara dağıtılmak üzere Maarif Nezareti’nin Kütüphanesinden toplam 850 adet Kur’an-ı Kerim gönderildiği. 29 Za. 129088

Hanya sancağının bazı köylerindeki sıbyan mekteplerinde okuyan fakir ço-cuklar için istenen Kur’an-ı Kerimlerin gönderildiği. 15 B. 129189

Mamuretülaziz Vilayeti’nde mekatib-i ibtidaiyenin fakir çocukları için ta-lep olunan Kur’an-ı Kerim’lerin basılarak gönderilmesi. 29 Ca. 130990

Manastır ve Trabzon dahilindeki Müslüman sıbyan mekteblerine dağıtıl-mak üzere postahaneye verilen Kur’an cüzlerinin ücretsiz nakli. 3 Za. 131391

İzmir Islahhanesi’nde öğrencilere verilmek üzere talep edilen Kur’an-ı Ke-rimlerin demirbaş olarak gönderilmesi uygun bulunduğundan bedellerinin peşinen ödenmesi. 27Ra. 129392

82 MF.MKT. 19/8883 MF.MKT. 14/89 84 İ.HUS. 12/1310 Za-33 85 C.MF. 20/96086 MF.MKT. 14/14387 MF.MKT. 16/18388 MF.MKT. 16/188 89 MF.MKT. 19/127 90 DH.MKT. 1906/107 91 MF.MKT. 311/4992 MF.MKT. 35/92

24 | OSMANLI TOPLUMUNDA KUR’AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -I-

Aydın Hapishanesi’ndeki mahbuslara dağıtılmak üzere istenen Kur’an-ı

Kerim’lerin Adliye ve Mezahib Nezareti’ne gönderildiği. 1 N. 132193

Diyarbekir’deki fakir çocuklara dağıtılmak üzere istenen Kur’an-ı Kerimle-

rin, postayla ücretsiz gönderildiği. 12 Ş. 132194

Dersaadet ve Bilad-ı Selase’deki hafızlar ile fakir talebelere hediye olarak

Kur’an-ı Kerim dağıtıldığı. 27 Ş. 131895

Fakir ahaliye ve Arab aşiretlerine dağıtılmak üzere Suriye Vilayeti’ne gön-

derilen Kur’an-ı Kerim ve cüzlerin belirtilen yerlere dağıtıldığı. 25 Ca. 131896

Siyam’da Bangok şehrindeki Müslüman çocuklara ahkam-ı diniyeyi öğret-

mek için açılacak okula Kur’an-ı Kerim ve sair kitaplar gönderilmesi ve mek-

tep katibi Mehmed İbrahim Efendi’nin nişanla taltifi hakkında. 16 N. 131797

Singapur’a gönderilecek Kur’an-ı Kerim’lerin gümrükden muayenesiz geçi-

rilmesine izin verilmesi. 22 M. 131898

Tahran’da Kur’an-ı Kerim tilaveti dersi yapılması ve bu hususta Devlet-i

Aliyye’nin maddi destek olması. 29 C. 131899

Padişahın bombalı suikasttan hıfz-ı ilahi ile kurtulmasının şükranesi olarak

merkez ve mülhakatta fakir talebelere Kur’an-ı Kerim ve cüz dağıtıldığı. 22 Ş.

1323100

Kadın Efendi tarafından Gönen Kazası Karalar Çiftliği karyesi ve sair köy-

lerdeki fakir çocuklara yardım yapıldığı ve bu vesile ile köy camiinde Kur’an-ı

Kerim okunduğu. 19 S. 1321101

Servet gazetesinde Ayasofya Merkez Rüşdiyesi’nde dershanelerde talebenin

ahengle şarkı söylediği ve müdürün de bu işten habersiz olduğuna dair çıkan

haberin doğru olmadığı, doğrusunun talebenin Kur’an tilavet etmekte olduğu

anlaşıldığından bu haberin tekzibi. 19 Z. 1318102

93 MF.MKT. 751/13 94 MF.MKT. 747/43 95 MF.MKT. 541/36 96 MF.MKT. 527/2 97 Y.MTV. 198/70 98 MF.MKT. 505/30 99 Y.PRK.AJ. 41/7 100 MF.MKT. 890/38 101 DH.MKT. 709/44 102 MF.MKT. 550/37

ÖNDER BAYIR ARŞİV BELGELERİNDE KUR’AN-I KERİM | 25

Hazine-i Hümayun’da bulunup, muhtelif kimseler tarafından vakfedilmiş

olan Kur’an-ı Kerimlere dair liste. 1111103

Hırka-i Şerif Odası’nda bulunan Kur’an-ı Kerimler, tefsir, hadis, fıkıh ve

çeşitli kitaplar; Hz. Peygamber’in, Hz. Davud’un, sahabe-i kiramın kılıçları,

sikke-i şerifenin iç ve dışındaki dolap ve sandıklarda mevcut tebrikat, altın ve

gümüş şamdanlar, nihaliler, duvarlara asılı levhalar; destar odasındaki eşya;

Hırka-i Saadet Odası’nın diğer çeşitli eşyalarıyla vakıf olarak mevcut bulunan

eşyaların müfredat defteri. 1292104

Hırka-i Saadet Odası’nda bulunan Kur’an-ı Kerimler, tefsir ve hadis kitap-

ları, fıkıh ve çeşitli konulara ait kitaplarla, tebrikat-ı seniyye, altın ve gümüş

şamdanlar, levhalar, destar odasındaki çeşitli eşyalar ve vakıf eşyaları havi

Müfredat defteri 1295105

Hırka-i Saadet Odası’nda saklı bulunan Kur’an-ı Kerimler, mütenevvi bas-

ma ve yazma kitapların mukarrerat defteri. 1294106

Sultan Aziz zamanında sarayda tabaklar üzerine mine işleyen Şiblebosky’nin

çaldığı bir Kur’an ve bir manzum eseri Paris’te sattığına dair haber üzerine it-

tihaz edilecek tedbirler. 3 Ra. 1310107

Hazreti Muhammed (s.a.v.)’in türbesinde Kur’an okumak üzere Şeyh Hafız

Mehmed Efendi’nin tayini. 13 N. 1300108

Es-Seyyid Mustafa Lütfi bin İbrahim tarafından yazılan Layiha: Cami-

lerdeki Kur’an-ı Kerimlerin tozlu olması, rahlelerin alçak olmasından do-

layı Kur’an-ı Kerim’e gerekli saygının gösterilmemesi, ziyaretçilere verilen

terliklerin küçük olmasından dolayı ziyaretçilerin ayaklarından camiye toz

toprak dökülmesi, fırınlarda Ermeni, Rum, Bulgar milletlerine mensup kişi

çalışması, bu kişilerin ekmekleri pis el ve ayaklarıyla yapmalarının önüne

geçilmesi ve sair hususlar. 6 R. 1327109

Petersburg’da Kur’an-ı Kerim tab ettirildiği. 7 R. 1323110

103 TS.MA.D. 9981104 TS.MA.D. 10705/2105 TS.MA.D. 10705/3106 TS.MA.D. 10712/1 107 Y.A.HUS. 265/17 108 Y.A.RES. 21/6 109 Y.EE. 56/14110 Y.MTV. 75/275

26 | OSMANLI TOPLUMUNDA KUR’AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -I-

Bahriye Matbaası’nda Kur’an-ı Kerim basılmasına müsaade olunduğu. 20 Ş. 1325111

Muhtelif kimseler tarafından yazılmış Kur’an-ı Kerim ve enam-ı şeriflerin yazı türü, yaldızlama cilt ve diğer özelliklerini açıklayan defter. 29 Z. 1300112

Muhtelif kimseler tarafından yazılmış Kur’an-ı Kerim ve enam-ı şeriflerin yazı türü, yaldızlama cilt ve diğer özelliklerini açıklayan defter. 29 Z. 1300113

Kur’an-ı Kerim nüshalarından bazılarının yanlış yazıldığının anlaşılması üze-rine hata ve sevab cedvelleri tanzim edildiği, Mushaf-ı Şerife’nin neşrinin kont-rol altına alınması yanlış neşredilenlerinin toplanarak imhası. 30 Z. 1310114

Rusya’da Kur’an-ı Kerim ayetlerinden bazılarının neşrinin yasaklandığı ve Müslümanları Hristiyanlaştırma çabaları. 18 C. 1308115

Mescid-i Haram’da tilavet olunan Kur’an-ı Kerim ve Buhari-i Şerif’in kıraa-tının tamamlandığı. 15 Ş. 1323116

Osmanlı Arşivi’nde Bulunan Kur’anlar

Kur’an-ı Kerim I

Fatih dönemine ait olduğu tahmin edilmektedir. O devrin karakteristiği olarak her sahifede 3 satır muhakkak, 4’er satır nesih hattıyla yazılmıştır.

Üzerinde kimin hattı olduğuna dair bir imzaya rastlanmamıştır. Tezhibler Fatih dönemi özelliklerini taşımaktadır.

Kullanılan altın fevkalade kaliteli olup, zamanın tahribatına rağmen asa-letini kaybetmemiştir. Sure başlıkları altınla yazılmış olup, kullanılan yazı tevki’dir.

Bitiş kelimesi öbür sayfaya yazılmadığı için bu üslup açısından orijinaldir. Bazı sahifelerde tekli, çiftli, dörtlü ve bazen beşli bezemeler yer almıştır.

Kur’an-ı Kerim II

XIII. Asır Selçuklu mushafı olduğu tahmin edilmektedir. Sülüs hattıyla ya-zılmış bu Kur’an’ın satır aralarında kırmızı la’l mürekkebiyle yazılmış Farsça mealler yer almaktadır. Eserin üzerinde herhangibir imza veya tarih yoktur.

111 Y.MTV. 302/116 112 Y.PRK. MF. 1/30113 Y.PRK. MF. 1/30 114 Y.PRK. MŞ. 4/81 115 Y.PRK. TKM. 20/25116 Y.PRK. UM. 77/46

ÖNDER BAYIR ARŞİV BELGELERİNDE KUR’AN-I KERİM | 27

19 farklı sahifede “vakf-ı sebilullah” ibaresi varsa da nereye vakfedildiği malum değildir.

XIII asır hat sanatı nazar-ı itibara alınırsa oldukça başarılı bir yazı ile yazıl-dığı görülmektedir.

Kur’an-ı Kerim III

XIV. asır sonlarına ait olduğu tahmin edilmektedir. Reyhani hattıyla yazıl-mıştır. Hizib ve şedde ibareleri altınla yazılmıştır.

Yasin ve Nebe Sürelerinin üst tarafında yer alan ifadelerden Babüssaade Ağası Bosnevi Hasan Ağa’nın Kur’an-ı Kerimi vakf ettiği anlaşılmaktadır.

Osmanlı döneminde büyük devlet adamlarının kütübhanelerine en nadide eserleri topladıkları düşünülürse, bu Kur’anın da devrinin gözde eserlerinden biri olduğu düşünülebilir.

28 | OSMANLI TOPLUMUNDA KUR’AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -I-

Osmanlı Arşivi’nde Bulunan Kur’anlar - Kur’an-ı Kerim I

ÖNDER BAYIR ARŞİV BELGELERİNDE KUR’AN-I KERİM | 29

Osmanlı Arşivi’nde Bulunan Kur’anlar — Kur’an-ı Kerim II

30 | OSMANLI TOPLUMUNDA KUR’AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -I-

Osmanlı Arşivi’nde Bulunan Kur’anlar — Kur’an-ı Kerim III