Askin Kimyasi

7/29/2019 Askin Kimyasi

1/8

34 Mays 2001BLM veTEKNK

Aflk, biz insanlarn yaflad en karmaflk, aklamas en g deneyimlerden biri.Aflkn tanm kltrden kltre, kifliden kifliye farkllk gsterse de, bilim adamlaraflkn, onu insanlara zg bir deneyim haline getiren ynlerini ortaya karmayaalflyorlar. nsanlar birbirine yaknlafltran bireysel ve toplumsal zelliklerden

evrimsel gemiflimize ve kimyasallarla iletiflime kadar, aflk farkl alardaninceleyen arafltrmalar, insanolunun kendi kendini

keflfetme abasnn birer paras aslnda...

Tanmlamas g bir Duygu...

AfiKA s l Z l l


2/8

Aflk sz, farkl insanlar iin fark-l anlamlara gelebiliyor olsa da, ou-muzun en iyi ve en kt anlar hepaflkla ilgilidir. nsanlarn kiflisel dnya-snda nemli bir yer tuttuu iin olsagerek, alar boyunca insanlarn or-tak eserlerinde de aflkn yeri byk ol-mufl; sanatlar, dflnrler aflk ta-nmlamaya, anlamlandrmaya, baflkala-rna anlatmaya alflmfllar.

Getiimiz yzylda, bilim adamlarda aflk anlamaya alflanlar kervannakatldlar. Nasl ve neden aflk oluruz,kimlere aflk oluruz sorularnn yantnbulmak elbette kolay deil. Kimi yazar-lar, insanlarn yalnzlk duygusunu yen-mek iin aflk olduunu sylemifller.rnein, psikanalist Erich Fromm, bafl-ka bir insanla birleflme duygusunun,insanolunun en nemli gereksinimle-rinden biri olduunu syler. Kimilerinegreyse, aflk yalnzlk hastalnn a-

resi olarak grmek yerine, insanlarntoplumsal iliflkilerinin tamamlayc birgesi olarak grmek daha doru. nsa-nolunun en karmaflk deneyimlerin-den biri, karmaflk bir duygu, dflnceve davranfllar btn olan aflk, gn-mzde eflitli ynleriyle bir ok arafltr-maya konu oluyor. Aflk zerinde enok arafltrma yapanlarsa elbette psiko-loglar. Psikologlarn arafltrma alanla-rndan biri, insanlarn efl seiminde roloynayan etmenler: Kim, kime, niin

aflk oluyor? Neden herhangi birine de-il de, zellikle "A" kiflisine aflk olunu-yor? Kimlere ve neden aflk olunduu-nun eksiksiz bir aklamas yaplamasa

da, psikologlar, bir insann bir baflkas-na yaknlaflmasnda nemli saylan bazetkenleri ortaya karmfllar.

Aflkn AbecesiYaflammz boyunca, yeryznde ya-

flayan milyarlarca insann ancak ok

kk bir blmyle tanflma flansmzvar. Siz de gerek aflk henz bulama-dm diyenlerdenseniz ve ryalarnzda-ki eflin, gezegenin uzak bir kflesindeyafladna inanyorsanz, bu dflnceyibir yana brakp evrenize daha dikkat-

li bakmanz neririz. nk arafltrma-lar, iki insann birbirine yaknlaflmalar-nn en nemli koflullarndan birinin, fi-ziksel yaknlk olduunu, insanlarn ge-nellikle okulda, iflte ya da eflitli toplan-tlarda sk sk grdkleri, en ok karfl-lafltklar insanlara aflk olduklarn gs-teriyor.

Arafltrmalarn efl bulmada nemliolduunu vurgulad bir baflka et-kense benzerlik. Buna gre, zt ku-tuplar birbirini eker syleminin ter-

sine, insanlar genellikle, ortak ilgialanlarna, deer yarglarna ve ken-dilerine benzer zek dzeyine sahipinsanlara aflk oluyorlar. lgi alanlarve grflleri bizimkilere benzeyen in-sanlarla paylaflacak daha ok fleyimizoluyor ve bu insanlarla daha kolayiletiflim kuruyoruz. Psikologlar budurumu, bize benzeyen insanlarlabirlikte olmann kifliye gven sala-masna balyorlar. Bize benzeyen in-

35Mays 2001 BLM veTEKNK

lk feromon, 1956 ylnda bulunmufltu. Bu,yetiflkin ipekbceklerine ait gl bir cinsel ekimferomonuydu. Bir Alman arafltrma ekibi onu ya-ltabilmek iin 20 yl alflmflt. Ekip, 500 000 di-fli gvenin karnndaki bezleri aldktan sonra ilginbir madde buldu. Bu maddeden ok kk birmiktar bile erkek gvelerin iftleflme dansna bafl-lamalar iin yeterliydi. Arafltrmaclar, ipekbce-inin Latince ad olan Bombyx moriden esinlene-rek bu maddenin adn "bombykol" koydular. Bu

madde erkek gvelere "yanma gel" mesajn ile-tiyordu ve kilometrelerce teden bile etkisini gs-teriyordu. Arafltrmaclar, tek bir difli gvenin, ke-sesindeki bombykoln tmn brakmas duru-munda, ok ksa srede bir milyar erkei kendi-ne ekebileceini hesapladlar. Ancak, memeliler-le uraflrken bilim adamlarnn karflsna bambafl-ka sorunlar kyordu. Davranfllar byk ldetre zg ve nceden tahmin edilebilir olan b-ceklere gre memeliler ok daha karmaflk canl-lardr. Davranfllar birok etkene gre deiflebilir

ve bunlar anlamlandrmak gtr. Bundan birkayl nce baz arafltrmaclar, laboratuvar farelerin-de benzer bir etki yaratan ve feromon olduu d-flnlen "aphrodisin" adl bir maddeyi yaltmaybaflardlar. Farelerde gl etkiler yapan dahabaflka maddelerde var. Ancak bu maddelerin fe-romonlarn sezilmesinden sorumlu organ olan

VNOyu mu yoksa koku alma organn m, ya daher ikisini birden mi uyard henz aklk kazan-mamfl. nsanlarsa, feromonlar konusunda zerin-de alfllmas en g memeliler. Ancak, insanla-rn da baflka insanlardan gelen baz kimyasal me-sajlara tepki verdiini biliyoruz.

Feromonlar ve VNOyu anlamann endolaysz bilimsel yolu, belki de kaltm arafltrma-laryla gerekleflecek. 1995 ylnda arafltrmac-lar, farelerde memelilerin feromon alclarnnkodladn dflndkleri bir gen ailesi buldular.VNOdaki sinir hcreleriyle ilgili genlerin says-nn 50-100 arasnda olduu tahmin ediliyor.Arafltrmaclarn hedefi, bu alclarla feromonla-

rn birbirilerine efllenmesi. Bir sonraki aflamay-sa, szn ettiimiz genlerin insanlardaki karfl-lnn bulunmas olacak.

Feromonlarn yks


3/8

sanlarla bir araya gelmek, grflleri-miz, inanlarmz ve zelliklerimizkonusunda bir tr dorulanma sal-yor. nsanlar birbirine eken bir bafl-ka etkense, karfllarndaki insann dakendilerinden hofllandn dfln-

mek. nsann, karflsndaki kiflininkendisinden hofllandn ya da onusevdiini farketmesi, ona karfl baflka-larna olduundan daha olumlu dav-ranmasna neden oluyor. Diyelim ki,ifl yerinde beendiiniz biri var, veonun sizi farketmesini istiyorsunuz.Gzin Abla, herhalde size flyle birneride bulunurdu: Yemek salonun-da ve toplantlarda ona yakn oturma-ya alfln. lgi alanlarn renin; onaortak ilgi alanlarnzdan sz edin. Ve

bu arada, ona ondan hofllandnzbelli etmeyi de unutmayn... Ancak,btn bunlara ramen ya kimyanzuyuflmazsa?

Aflkn KimyasBilim adamlar, birok konuda ol-

duu gibi, aflk anlamak iin de hay-vanlar dnyasna bakmay ihmal etmi-yorlar. Hayvanlarn aflk yaflamnda fe-

romonlar byk nem taflr. Bunlar,zel bezlerce salglanan ya da idrar gi-bi beden svlarnda bulunan kimyasalmaddelerdir. Hayvanlar, kendi trleri-nin teki bireyleriyle feromonlar saye-sinde haberleflir: Yiyecek, bireyin top-luluktaki konumu, kendisine ait bl-ge, cinsiyet ve iftleflmeye hazr olmagibi bilgileri, birbirlerine feromonlarlabildirirler. Bu sinyaller burunda, VNOad verilen farkl bir blge tarafndanalnr. Feromonlarla kokularn birok

ortak yn vardr. Her ikisi de havay-la yolculuk yapan kimyasallardr. An-cak feromonlar, koku duyusunun kefl-fedemeyecei kadar dflk konsant-rasyonlarda ifle yarayabilirler.

Gnmzde, insanlarn kimyasalsinyallerle bilin dfl iletiflim kurduk-larna iliflkin merak uyandrc bulgu-lar var. Yakn gemiflte insanlarn daferomon rettikleri ve feromonlar yo-luyla haberlefltikleri haberi, bilimadamlarnn ve kamuoyunun byk il-gisini ekmiflti. Ancak, bu tr mesajla-rn insanlar zerindeki etkileri henzakla kavuflmufl deil.

nsanlarda feromonlarn bulunupbulunmad konusunda arafltrmalaryapan Martha McClintock, bundan 30yl kadar nce, niversitede oda arka-

dafl olan kzlarn adet dnemlerininbir sre sonra birbirlerine yaklafltngstermiflti. Bu arafltrma, birbirine ya-kn olmann ve iliflkinin, beyinde yu-murtlama dngsnn belirlemesin-den sorumlu biyolojik saatin ayarn

deifltirebileceini gzler nne ser-miflti. Bu ayarlamann nedeni tam ola-rak bilinmese de, baz arafltrmaclarbu durumun, insanlarda feromonlarnvarlna iflaret ettiini dflnyorlar.McClintock, 1998 ylnda yapt yenibir arafltrmada da, yumurtlama sre-cinin farkl dnemlerinde koltukaltla-rndan alnmfl kokusuz kimyasallarn,bunlara maruz kalan kadnlarn yu-murtlama dnglerinin zamanlamas-n deifltirebileceini ve bunun bilin-

li bir biimde yaplmadn gsterdi.Havayla yolculuk yapan kimyasal-

larn insanlarn efl seme davranfllarzerinde etkili olduunu gsterenarafltrmalar da var. Bu arafltrmalarnen ilginlerinden biri, sveli bilimadam Klaus Wedekinde ait. Wede-kind, 44 erkee birer tiflrt vererekbunlar iki gece boyunca giymeleriniistemifl. Erkekler bu sre boyunca ko-kusuz sabunlarla ykanp kokusuzkozmetik rnleri kullanmfllar. We-dekind bu arafltrmada, farelerle yapl-mfl bir arafltrmann sonularnn in-sanlarda da geerli olup olmayacangrmek istiyormufl. Daha nceki de-neylerde farelerin, kendilerininkiler-den farkl baflklk sistemi genlerinesahip bireylerle iftleflmeyi tercih et-


Bilim adamlar, yz yldan uzun bir s-redir feniletilamin maddesini (PEA) biliyor-lar; ancak, son yllarda bu maddenin aflkduygularndan sorumlu bir madde olduu-nu keflfettiler. "Aflk molekl" olarak daadlandrlan bu madde, amfetamine okbenzeyen doal bir kimyasal. Beyinde feni-letilaminin tetiklenmesi, gz gze gelmek

ve el ele tutuflmak gibi basit davranfllarlabile olabiliyor. Arafltrmaclar, kalp atfllar-nn hzlanmas, ellerin terlemesi ve zor so-luk alp verme gibi tepkileri de beyinde

yksek dozda feniletilaminin salglanmas-na balyorlar. Bilim adamlarna gre aflkbir insann duygular, mutluluun yaratthoflluktan ok daha te bir fley. Arafltrma-clar, insanlar aflk olduklarnda bedenlerin-de ne gibi kimyasal ve nrolojik etkinlikle-

rin gereklefltiini ortaya karmaya alfl-yorlar; aflk olunca insanlarn ifltahlarnkaybetmelerinin ve uykusuz kalabilmeleri-nin de bu kimyasaldan yksek dozda salg-lanmasna bal olduunu sylyorlar. Aflkkonusundaki alflmalaryla tannan antro-polog Helen Fisher, sevgililerin birliktey-ken duyduklar heyecanla, birbirlerindenayryken yafladklar stresi, ila bamllar-nn davranfllarna benzetiyor.

Pek romantik saylmasa da, yksekdozda PEA salnmnn aflk olmaktan bafl-ka yollar da olduunu belirtelim. rnein,parafltle atlamak ya da ikolata yemek gi-bi. Bu nedenle olsa gerek ikolata, aflkla-rn birbirlerine armaan vermeyi dfln-dklerinde ilk akla gelen yiyecek.

Aflk Molekl


4/8

tikleri grlmfl. Ksaca MHC (majorhistocompability complex) ad verilenbu genler, bedenin yabanc hcreleritespit edip yok etmesine yarayan kim-yasallarn retilmesinde rol oynar.Genellikle, anne babann MHC genle-

ri birbirinden ne kadar farklysa, o-cuklarnn baflklk sisteminin de okadar iyi olaca dflnlr. Wede-kind, giyilmifl tiflrtleri kutulara koya-rak, arafltrmaya katlan 49 kadnabunlar koklatmfl ve tiflrtlerin sahip-lerinin, kendileri iin ne kadar ekiciolduunu deerlendirmelerini iste-mifl. Kadnlarn herbirine 7fler kutukoklatlmfl. Kutularn nde, ba-flklk sistemi genleri kadnlarnkineok benzer olan erkeklerin giydii ti-

flrtler varmfl; kutularn ndeyse,MHC genleri kendilerininkilerdenfarkl erkeklerin giydii tiflrtler. Ye-dinci kutuyaysa kontrol koflulu yarat-mak iin daha nceden hi giyilmemiflbir tiflrt koyulmufl. Kadnlar, arafltr-maclarn nceden tahmin ettikleri gi-bi davranmfllar ve baflklk sistemigenleri kendilerininkilere benzeme-yen erkeklerin kokusunu tercih et-mifller. Birou da, MHC genleri ken-dilerininkilere benzeyen erkeklerin ti-flrtlerinin, babalarn ya da erkekkardefllerini anmsattn; MHC gen-leri kendilerininkilerden farkl erkek-lerin tiflrtlerininse eski ya da flimdikierkek arkadafllar gibi koktuunusylemifller.

Wedekindin arafltrmalarn yn-lendiren alflmalardan biri, difli fare-lerin hamile kaldklarnda MHCyle il-gili tercihlerinin deifltiinin gzlen-mesi olmufl. Hamile farelerin, MHCgenleri kendilerininkilere benzeyen,byk olaslkla kendileriyle yakn ak-

raba olan fareleri tercih ettikleri g-rlmfl. Wedekindin arafltrmasnakatlan kadnlarn da kk bir bl-mnn, baflklk sistemi genleri ken-dilerininkilere benzer erkeklerin ti-flrtlerini tercih ettikleri grlmfl.Bu kadnlarn doum kontrol hapkullandklarn gz nne alan Wede-kind, haplarn strojen dzeyini yk-selterek hamilelie benzer bir etkiyaptn dflnyor. Bu doruysa,doum kontrol hap kullanan kadn-

lar, kimyasal nedenlerle yanlgya dfl-me riskinde olabilirler. Ancak Wede-kindin bulgularnn feromonlarn et-kisini mi yoksa kokularn etkisini mi

gsterdii kesin deil. Kesin olan fley-se, kadnlarla erkekler arasnda kim-yasal adan "birfleylerin" getii. We-dekindin arafltrmas, akla baflka so-rular da getiriyor. rnein erkeklerde, baflklk sistemi genleri kendile-

rininkilerden farkl kadnlar m ter-cih ediyorlar? Feromonlar, gelecekte-ki en heyecan verici arafltrmalarnkonusunu oluflturacaa benziyor.

Cazibe Dedikleri...Gzelliin bakann gznde oldu-

u sylenir. Acaba gerekten yle mi,yoksa gzellik konusunda insanlarnkulland ortak baz ltler var m?Birok bilim adam, feromonlarn yan

sra beden biiminin, zellikle de si-metrinin, salk konusunda bilin dflbir mesaj vererek, bir kadnla bir er-kek arasndaki ilk ekimi oluflturdu-unu dflnyor. Bu kurama greasimetrik bedensel zellikler, altndayatan kaltmsal sorunlara iliflkin ipu-cu olarak kullanlyor. zellikle erkek-lerin, simetrik zelliklere sahip kadn-lar daha ekici bulduunu gsterenbirok arafltrma var.

ocukluk yllarndan bafllayarak re-simli kitaplardaki, filmlerdeki, reklam-lardaki iri gzl, minik burunlu, atle-tik bedenli gzelleri izleyen biz Dn-yallarn, gzellie dair ortak deeryarglarnn olmas flaflrtc olmamal.1986 ylnda Michael Cunningham ad-l arafltrmac, bir okul yllndan veuluslaras bir gzellik yarflmasndanalnmfl 50 kadnn fotoraflarn in-sanlara gstererek, bu fotoraflar e-kiciliklerine bakarak notlandrmalar-n istemifl. Daha sonra bu fotoraflar-daki organlarn birbirlerine olan gre-

ce boylarn lmfl. Bu yolla, insanla-rn yksek not verdikleri fotoraflarnortak zelliklerini belirlemifl: ri gz-ler, kk ene, kk burun, bykgzbebekleri ve byk bir glmse-me... Daha sonra Cunnigham ve arka-dafllar, ayn yntemle kadnlarn er-keklerde "gzel" bulduu zellikleriortaya karmfllar. Erkeklerin yzle-rinde kadnlarn ok ekici bulduuzelliklerin, iri gzler, genifl bir ene,kk elmack kemikleri ve yine byk

bir glmseme olduu grlmfl. Ka-dnlarla erkeklerin seimleri arasndabenzerlikler olduu ortada. rneinhem erkekler, hem kadnlar karfl cins-

te, yeni doanlar byk gzl olduuiin "bebek yz" zellii olarak adlan-

drlan iri gzleri ok ekici buluyor-lar. Arafltrmaclar, bebek yz zel-liklerinin insanlarda scaklk ve flefkatduygusunu uyandrdklar iin ekicibulunduklarn sylyorlar.

Dfl GrnfleVerilen nem

eflitli arafltrmalar, dfl grnflleriasndan ekici olan insanlarn, arka-

dafl ve sevgili bulma asndan dierinsanlara gre ok daha flansl olduk-larn gsteriyor. Dfl gzellie verilennem asndan kadnlarla erkekler


Fiziksel ekiciliin insanlarn ilk izlenimlerinde ger-ekte ne kadar nemli olduunu belirlemek iin1966 ylnda yaplan bir arafltrmada, Minnessotaniversitesine gelen 700den fazla renci, ilk haf-talarnda dzenlenen bir dansta arafltrmaclar tara-fndan birbirlerine rasgele efllenmifller. renciler,dans akflam eflleriyle birka saatliine sohbet etmefrsat bulmufllar. Daha sonra rencilerden bu bu-

luflmay deerlendirmeleri istenmifl ve eflleriyle birdaha grflme isteklerinin ne kadar gl olduusorulmufl. Sonu olarak, rencilerin efllerini bee-nip beenmedikleri konusunda en belirleyici zelli-in fiziksel ekicilik olduu grlmfl. Dahas, bukonuda kadnlarla erkekler arasnda bir farkllk ol-mad da ortaya kmfl. Buna benzer baflka arafltr-malarda da, tutumlara bakldnda kadnlarn dflgrnfle erkekler kadar nem vermediklerinibelirttikleri, ancak davranfllarnn bunun tam tersinigsterdii grlmfl.


5/8

arasnda bir farkllk var m dersiniz?ABDde yaplan arafltrmalarda, er-keklerin fiziksel ekicilie kadnlar-dan ok daha fazla nem verdiklerigrlmfl. Bu farklln baflka kltr-ler iin de geerli olup olmadna ge-

lince, Texas niversitesinden evrim-sel psikolog David Bussun bir arafl-trmasna gz atmakta yarar var. Buarafltrmada, dnyann farkl blgele-rinden 37 lkeden insanlardan, eflolarak seecekleri kiflide bulunmasnistedikleri ve nemli grdkleri zel-likleri sralamalar istenmifl. Katlmc-lara, ballk, iyi grnm, yafl, iyi birkazan, zek, toplumsallk ve bekaretgibi zelliklerin kendilerince ne ka-dar nemli olduu sorulmufl. Arafltr-

maya katlan erkeklerin hepsinin de,efl seiminde genlie ve dfl grn-fln ekiciliine kadnlardan dahaok nem verdikleri ortaya kmfl.Bu tercihin, bu lkelerdeki evlenmeyaflna da yansd, erkeklerin kadn-lara gre ortalama olarak 2-5 yl dahayafll olduu grlmfl. Erkekleringenlik ve gzellie verdikleri nemekarfln, arafltrmadaki kadnlarn eflle-rinde aradklar en nemli zellikler-se, yafla kendilerinden biraz dahabyk olmas, gelirinin yksek olma-s ve ballk. Tabii bu, fiziksel ekici-liin arafltrmaya katlan kadnlar a-sndan nemsiz olduu anlamna gel-miyor. Kadnlar bu zellikleri denemli buluyorlar; ancak, iyi bir ka-zan ve ballk kadar deil.

Buss, kadnlarn ve erkeklerin eflle-rinde aradklar zelliklerin kltrlerarasnda bu denli benzerlik gsterme-sini, insan trnn evrimsel gereksi-nimleri asndan aklyor. Evrim, tp-k baflka hayvanlarda olduu gibi, in-

sanlarda da efl seimine baz ltlergetiriyor. rnein erkekler, gen vegzel grnml kadnlar daha eki-ci buluyorlar, nk bu zellikler, ka-dnn salkl olduu ve reyebileceikonusunda birer ipucu aslnda. Par-lak salar, yumuflak bir ten gibi zel-likler, aslnda gzel grnd kadarsaln da habercisi olabilir. Bussagre, kadnlarn kendilerinden yafladaha byk ve kariyer sahibi erkekle-ri ekici bulmasnn nedeni de, bu er-

keklerin ocuklarna iyi bir yaflam vegvence salayabilecek olmas. Gen-lik ve ekicilik gibi zelliklerin kadn-lar iin daha az nem taflmasn da,

erkeklerin reme yllarnn kadnlarn-kinden ok daha ileri yafllara kadaruzanabilmesi olarak aklyor.

Baflka arafltrmalarda da, bu konu-da kltrler arasnda kk farkllk-lar olsa da, insanlarn genelde ekicilik

konusunda baz ortak kriterlere sahipolduklar grlmfl. Bu benzerlikler-den yola kan iki arafltrmac, JudithLangois ve Lori Roggman da, evrimselgemiflimize bal olarak, insan tr-nn bireylerine ekici gelen baz ev-rensel zelliklerin gelifltii varsaymn-dan yola kmfllar. Bu varsaym sna-mak iin ilgin bir arafltrma dzenle-mifller. ou Avrupa kkenli, bazlarda spanyol asll ve Asyal olmak ze-re, baz rencilerin fotoraflarn e-

kerek bunlar bilgisayar ortamna ak-tarmfllar. Bu fotoraflardan ikisini ala-rak bilgisayar yardmyla birlefltirmifl-ler. Bu yntemle ortaya iki fotorafn

zelliklerinin matematiksel ortalamasolan yeni bir yz kmfl. Arafltrmac-lar fotoraflar ayn yntemle birlefltir-meyi srdrp 16 fotorafn ortalamazelliklerini taflyan tek bir fotoraf el-de etmifller. Bir sonraki aflamada, in-

sanlara hem bunu, hem de bafllangta-ki 16 fotoraf gstererek bunlar eki-cilikleri asndan sralamalarn iste-mifller. Arafltrmaclarn beklentisi el-bette ki, arafltrmaya katlanlarn, kar-ma fotoraf dierlerine gre daha e-kici bulmalarymfl. Gerekten de arafl-trmaya katlan erkekler de, kadnlarda 16 fotoraftaki zelliklerin matema-tiksel ortalamas alnarak ortaya ka-rlmfl fotoraflar dierlerine gre da-ha ekici bulmufllar. Arafltrmaclar bu

durumu, karma fotorafta bireyselfarkllklarn trplenerek, ortaya bizebildik gelen, bu nedenle de ekici birinsan yznn kmasna balyorlar.


Birok insan, kskanln, balln birgstergesi olduu ve eer kskanlk yoksa bu-nun karflmzdakinin bizi sevmedii anlamna

geldii kansndadr. Kimilerine greyse ks-kanlk, aflkn bir gstergesi olmaktan ok, sa-hip olmaya ve kontrol etme istei duyulan fley-leri kaybetmekten kaynaklanan kaygnn gs-tergesidir. rnein, ABDde yaymlananPsychology Todaydergisinin okurlar arasnda

yaplan bir arafltrmaya katlanlar kskanl,var olan ya da olmas istenen bir iliflki tehlike-ye girdiinde ortaya kan duygu ve dflnce-ler olarak tanmlamfllar. Arafltrmada, younkskanlk duygusunun, genellikle iliflkiyi kay-betmekten korkmak ve bunu hayal etmek so-nucu ortaya ktn sylemifller. Kskanlkduygusu, rakibin belli zelliklerine gpta edil-

mesiyle artabilir, nk, zaten dilediimiz amasahip olmadmz zelliklere sahip kiflileri ks-kanma olaslmz daha fazladr. Arafltrmada,kadnlarn rakiplerinde en ok gpta ettiklerizelliklerin ekicilik ve poplerlik, erkeklerinsezenginlik ve n olduu grlmfl. Kimi insanla-rn baflkalarna gre daha kskan olduu syle-nir. Bu arafltrmada da, kendileri hakkndaki

yarglar olumlu olmayan insanlarn, iliflkilerdekskanl daha youn yafladklar ortaya k-mfl. Bir dier bulguysa, n, zenginlik, popler-lik ve dfl grnfln ekiciliine daha ok nem

veren insanlarn, kskanl daha youn yafla-dklar.

Kadnlar ve erkekler, kskanlk konusunda

birbirlerinden farkl tepkiler veriyor olabilirlermi? Bir arafltrmada, kadnlarla erkekler arasn-da bu adan da farkllklar olduu grlmfl.rnein, genel adan kadnlarn kskanlk duy-gularn daha kolay kabullendikleri, erkeklerinse

daha ok inkar ettikleri grlmfl. Kadnlarn,en ok efllerinin baflka bir kadna aflk olmasn,erkeklerinse en ok, efllerinin baflka biriylecinsellik yaflamasn kskandklar grlmfl. Birbaflka farkllksa, byle durumlarda kadnlarndaha ok kendilerini, erkeklerinse, nc kifli-

yi ve efllerini suladklar. Psychology Todayder-gisinin arafltrmasnda kadnlarla erkeklerin dav-ranfl ve duygular asndan farkl olmadklar,ancak kadnlarn, efllerinin eflyalarn karfltr-mak ya da sorular sormak gibi davranfllar er-keklerden daha ok yaptklar grlmfl. Ks-

kanlk, bir iliflkinin geliflimine ve birlikte olmakeyfine zarar verebilecek, rahatsz edici bir duy-gu. Hem erkekler hem de kadnlar iin kskan-ln, kayg, depresyon, kzgnlk ve efli tarafn-dan ekici bulunmama, deersizlik gibi duygu vedflncelerle ilintili olduu syleniyor.

Kskanlk ve Aflk


6/8

Kimi arafltrmaclara gre de, aflinayzlerin bizlere ekici gelmesinin ne-deni, tanmadmz fleylerin tehlikeliolabilecei dflncesiyle tercihlerimi-zi genellikle tandk, bildik fleylerdenyana kullanmamz. Aslnda aflinalk,

daha nce szettiimiz, sk karfllafl-mak, benzerlik ve karfllkl hofllanmagibi kavramlarn da altnda yatyor.

zetle, evrimsel psikologlar, insanlarda efl seimine iliflkin davranfllarn,reme baflarsn artracak bir biimdeevrimleflmifl olduu grfln savunu-yorlar. Buna gre ocuk sahibi olmakonusunda farkl rollere sahip oldukla-r iin erkeklerle kadnlarn efl seimin-deki tercihleri ve stratejileri de birbir-lerinden farkl. Difliler iin remek,

hem zaman hem de enerji ve aba a-sndan "masrafl"dr; bu nedenle de nezaman ve kimi efl olarak seeceklerikonusunda erkeklere gre daha okdikkat ederler. Bu adan baklnca eflbulma ve reme, erkekler iin daha azfleye malolur. Aflkn bununla ilgisine? diyeceksiniz. David Buss ve arka-dafllar, evrimsel bakfl asnn, roman-tik iliflkilerde kadnlarla erkeklerin bir-birinden farkl stratejilere sahip olma-larn aklad grflndeler. Buss,bu grfl flyle aklyor: Bir efl bul-mak ve onu elinde tutmak, bireyin kar-flsndakine ekici gelecek zelliklerinigzler nne sermesini gerektirir. Buyolda insanlar, binlerce yllk evrim s-recinde karfl cinsin dfl grnflyle il-gili belli ipularna tepki vermeyi gelifl-tirmifllerdir. reme iin erkeklere gredaha byk bir bedel deyen difliler,bir ocuk dnyaya getirme ve byt-me srecinde kendilerine destek ola-cak erkekleri efl olarak tercih ederler.Erkeklerse, baflarl bir biimde oala-

bilecek diflileri seerler. Bundan flu -karsamay yapabiliriz: erkekler iin eflseiminde diflilerin salkl olduunaiflaret eden yafl gibi etkenler n planakarken, kadnlar ncelikle kendileri-

nin ve ocuklarnn gereksinimlerininkarfllanabileceine iflaret eden ekono-mik baflar ve kariyer sahibi olma gibizelliklere dikkat ediyorlar. Son za-manlarda yaplan birok arafltrmadada bu sav destekler nitelikte bulgularkmfl ortaya. Evrimsel bakfl asnnolduka ilgin ve heyecan verici bir ba-kfl as sunduu bir gerek. Ancak,gelecekteki arafltrmalar insanlarda afl-kn biyolojik emirleri ne lde izle-

diini ortaya karacak.te yandan btn bu bulgular, bir

baflka bakfl asyla da aklanabilir:Dnyann hemen her yerinde kadnla-rn daha az g, zenginlik ve toplumdadaha dflk bir konuma sahip oldukla-rn gz nne alalm. Eer kadnlarekonomik gvence iin erkeklere ba-ml durumda kalyorlarsa, efl seimin-de bu zellikleri de gz nnde bulun-durmalar flaflrtc olmamal aslnda.Buna karfllk erkeklerin, efllerini daha

"hafif" saylabilecek, dfl grnfl gibibir kritere gre seme zgrlkleri bu-lunuyor. Yani, eflitlik ilkesi erevesin-de kadnlarn gzellii ve genlii, er-

keklerin kariyer ve ekonomik baflar gi-bi zellikleriyle dengeleniyor. Bazarafltrmaclar bu varsaym snamakiin, farkl kltrlerde yaflayan kadnla-rn, ekonomik rahatlklaryla efl sei-minde dfl grnfle ne kadar nem ver-dikleri arasnda bir bant olup olmad-n arafltrmfllar. Arafltrma sonucun-da, bu bantnn varl saptanmfl. Bu-na gre kadnlarn ekonomik rahatlk-laryla, efl seiminde dfl grnfle ver-

dikleri nem arasnda doru orant var.

inin GzelliiYzne Vurmufl

Genelde, gzel bireylerin, daha top-lumsal, dfla dnk, daha popler vedaha mutlu insanlar olduu dflnl-yor. Psikologlara gre, gzel insanlarn"iyi" de olduklar konusundaki nyarg,insanlarn bu grfln dorulanmasn

salayacak biimde davranmalarna ne-den oluyor. Maruz kaldklar davranflbiimi, insanlarn davranfllarn ve ken-dileri hakkndaki grfllerini, kendileri-



7/8

ne bakfllarn da etkiliyor. Dfl grnflbakmndan ekici insanlar kklkle-rinden itibaren evrelerinden olumlu vescak mesajlar alyorlar ve bu da top-lumsal becerilerinin geliflmesine nedenoluyor. Bu duruma aklk getirmekiin dzenlenmifl bir arafltrmada kat-lmclara, baflka bir katlmc olduusylenen bir kadnn fotoraf gsterile-rek onun hakknda baz bilgiler veril-mifl. Katlmclarn bir blmne dfl g-rnfl asndan ekici bir kadnn fo-toraf, baflka bir gruba da ekici olma-

yan bir kadna ait bir fotoraf gsteril-mifl. Katlmclarn hepsine, bu kadnlabirer telefon konuflmas yapacaklar bil-dirilmifl. Aslnda gsterilen fotoraflarnikisinin de katlmclarn telefonda ko-nufltuklar kadna ait olmadn belirte-lim. Telefonda ekici bir kadnla konufl-tuklarn dflnen erkeklerin hepsinin,ekici olmayan bir kadnla konufltuu-nu dflnen erkeklerden ok daha s-cak ve kibar konufltuklar grlmfl.Dahas, telefondaki kadnlarn konufl-

ma biimlerinin de konufltuklar erke-in tarzna gre deifltii grlmfl.Daha sonra, bu olaylardan haberi

olmayan baflka katlmclara da, kayt-

lardan, yalnzca kadnlarn konufltu-u blmler dinletilmifl. Bu aflamadada, erkeklerin ekici olduunu sand- iin scak bir tavrla konufltuu ka-dnlar dinleyen katlmclar bu kadn-larn daha ekici, daha canl ve kendi-lerinden emin olduunu dflnmfl-ler. Ayn arafltrma kadnlarla erkekle-rin rolleri deifltirilerek dzenlendi-inde, kadnlarn da ekici olduunudflndkleri erkeklerle telefonda ko-nuflurken daha scak ve kibar konufl-tuklar ve kadnlarn kendileri hakn-

daki dflncelerinden haberdar olma-yan erkeklerin de onlarn bu davra-nfllarna uygun biimde yant verdik-leri grlmfl. Ancak, yine de gzelli-in bakann gznde olduu zdeyifli-ni anmsamakta yarar var.

te yandan, 1998 ylnda Massachu-setts niversitesinden arafltrmaclar,yalnzca gzelliin deil, saln dabakann gznde olduunu ortaya ka-ran ilgin bir arafltrma yapmfllar. Arafl-trmaya katlanlara fotoraflar gsterile-

rek fotoraftaki insanlarn salk du-rumlar konusunda dflnceleri sorul-mufl. Katlmclar, genellikle ekici yz-leri olan insanlarn baflkalarna gre da-

ha salkl olduu varsaymnda bulun-mufllar. Bu insanlarn gerek salk du-rumlarna bakldndaysa, ekiciliklesalk durumu arasnda neredeyse hiiliflki olmad, ekici insanlarn salkdurumunun teki fotoraflardaki insan-

lardan ne daha iyi, ne de daha kt ol-duu bulunmufl.

Ancak, gzellikle ilgili bu karsa-malarn, btn kltrlere genelleneme-yeceini dflnenler de var. 1997 yln-da yaplan bir baflka alflmada arafltr-maclar, gzel insanlarn iyi de olduuyargsnn evrensel adan geerli olupolmadn ortaya karmak iin kollarsvamfllar. Gney Korenin baflkentiSeulde yaplan arafltrmada, hem er-keklerin hem de kadnlarn, kendileri-

ne gsterilen fotoraflardan yola ka-rak, dfl grnflleri bakmndan ekiciolan insanlarn toplumsal adan dahabecerikli, daha arkadafl canls veuyumlu olduklarn dflndkleri g-rlmfl. Ancak, Gney Koredeki kat-lmclarla Kuzey Amerikal katlmclararasnda belirgin bir farkllk ortayakmfl. Kiflisel bamszln, bireyselli-in ve kendine gvenin vurguland"bireyci" kltre sahip ABDli ve Kana-dal katlmclarn gzel tanmlamala-rna kiflisel g de girerken, Korelileringzellik tanmlarnda, kollektif kltr-lerde deer verilen zellikler olan d-rstlk, baflkalarn dflnme de yeralyormufl.

Aflk TanmlamadaKltrn Rol

Aflkn, kendisinin evrensel bir duy-gu olup olmad da tartflmal konu-

lardan biri. Aslnda btn kltrlerdeinsanlarn karfl cinsten bireylere duy-gusal ballk duyduunu anlamak iinedebiyat rnlerine, efsanelere ve gn-lk yaflamlarna bakmak yeterli. An-cak, farkl kltrlerden insanlarn aynduygular yafladklarn syleyebilmekbundan ok daha farkl bir durum;nk duygular, insanlara ya da olay-lara verdiimiz basit tepkiler deil, d-flncelerimizin ve biliflsel sistemimizinkarmaflk trevleri. Dolaysyla belli bir

toplumsal ve tarihsel yap ierisindefarkl anlamlar kazanabilirler. ster ki-bir, ister alk, isterse aflk olsun, duy-gularn evrensel bir nitelii vardr. An-



8/8

cak, farkl kltrlerde farkl biimlerdeifade edilir ve deneyime dnflrler;deneyimlerin yaorumu da kltrdenkltre farkllk gsterir.

Bu konudaki birok arafltrmaABDde yaflayan arafltrmaclarca, ken-

di kltrlerinde yaflayan insanlarn afl-ka bakfllarn temel alnarak yaplmfl.Ancak kltrn, insanlarn deneyimle-rini nasl adlandracaklar ve yakn ilifl-kilerden beklentileri konusunda nem-li rol oynadn da kabul etmek gereki-yor. rnein, Japon kltrnde, okgl ve olumlu duygular tanmlama-da kullanlan "amae" szcne Batdillerinde karfllk gelen bir szck bul-mak zor; buna en yakn szcn "ba-mllk" olduu sylenebilir. Oysa ye-

tiflkinlerin iliflkilerinde grlen baml-la, Bat kltrlerinde salksz bir ilifl-ki biimi gzyle baklr. inlilerin aflkiliflkilerine iliflkin en nemli kavramlar-dan biri gan qing. Gan qing, teki insa-nn gereksinimlerini karfllamak iin a-lflarak ve ona yardm ederek ulafllandurumu betimleyen bir kavramdr. r-nein, birinin bisikletini tamir etmek yada onun yeni bir fleyler renmesineyardm etmek gibi. Aflk kavramnn birbaflka deiflik rnei de Koreden."Jung" kavram Koreliler iin aflktan dafazlasdr, insanlar birbirlerine bala-yan fleydir jung. Bir iliflkinin baflndaiftler birbirlerine aflk olabilirler. An-cak, jung henz geliflmemifltir. Gelifl-mesi, karfllkl yaflanan deneyimlere vezamana baldr.

Arafltrmalar, Bat kltrleriyle Do-u kltrleri arasnda bireylerin ve top-lumun gereksinimlerinin tanmlar ara-snda da byk farkllklar olduunugsteriyor. Bireylerin bamszlnn,kendi baflnn aresine bakabilecek

gte olmasnn vurguland, insanla-rn kiflisel zelliklerine baklarak deer-lendirildii Bat kltrlerinde, btn

iliflkiler gibi aflk iliflkileri de bu ereve-de deerlendiriliyor ve kavramsallafl-yor. te yandan, kiflileri ncelikle birtopluluun bireyleri olarak gren kol-lektivist Dou toplumlarnda aflk da bi-reylerin toplumla balar erevesinde

ele alnyor.Bireyci toplumlarda romantik afl-

kn, evliliin nemli nkoflullarndanbiri olarak grldn biliyoruz.Arafltrmaclar, kollektivist kltrlerdeaflkn evlilik iin nemli bir nkoflul ol-mad varsaymnda bulunmufllar. Bi-reyci kltrlerdeyse aflk, olduka kifli-sel ve arkadafllarla aileyi bile bir sre-liine unutturan, her fleyin stnde birdeneyimdir. Kiflinin efl olarak kimi se-ecei ve kiminle evlenecei de byk

lde kiflisel bir deneyimdir. Bunakarfllk kollektivist kltrlerde, aflkolan bir insan, ailesinin ve teki toplu-luk yelerinin dileklerini de hesabakatmak zorundadr. Evlilikler ou za-man dzenleme yoluyla olur; aileleranlaflarak gelinle damad biraraya geti-rirler. Bu konuyu ele alan arafltrma-larda da bu varsaym destekleyen so-nular bulunmufl. Bu arafltrmalara ba-karak, romantik aflk kavramnn bir ye-re kadar kltre bal bir kavram oldu-unu syleyebiliriz. Herkes aflk olu-yor. Ancak, herkes ayn biimde aflkolmuyor. En azndan herkes aflk ayn

biimde tanmlamyor. rnein antro-polog William Jankowiakn yapt birarafltrmada, rneklem alnan 166 kl-trn 148inde romantik aflka dairkavramlarn bulunduu grlmfl. Bu-na bakarak, romantik aflkn insan triin evrensel bir durum olduu syle-

nebilir. Ancak, kltrel kurallar buduygusal durumun nasl yaflanacan,nasl dfla vurulacan ve nasl anmsa-nacan etkiliyor.

Aflk SrdrebilmekAflk denince ilk akla gelenler g-

zellik, ekicilik, karfllkl ekim gibikavramlar olsa da, arafltrmalarn or-taya kard baflka bir bulgu da b-

tn bunlarn iliflkilerin yalnzca ilkaflamalarnda nemli rol oynad.Yani, iliflkiler ilerledike bunlarnnemi azalyor. Fiziksel ekim za-manla etkisini yitirdiine gre iliflki-nin ilerleyen aflamalarnda hangizellikler nem kazanyor olabilir?Psikologlar elbette bunu da arafltr-mfllar ve ortaya ilgin bulgular k-mfl. Yakn iliflkiler zaman iinde ge-lifltike, ortak baz aflamalardan gei-yorlar. Ancak ncelikle baflka bir in-

sanla tatminkar bir iliflki kurmak a-sndan nemeli kabul edilen bir et-kenden sz edelim: Kiflinin kendisineduyduu sevgi. Arafltrmaclar, biriliflkide iki insann birbirlerine yakn-lk duymalarnn ilk koflulunun, kifli-nin kendi kendisini sevmesi olduu-nu sylyorlar. Bununla anlatlmakistenen benmerkezcilik deil elbette;kiflinin kendi gereksinimlerinin far-knda olmas ve kendi kendisine say-g duymas. nsanlar kendi deerlerive kimlikleri konusunda kendilerinigvende hissettikleri lde aflk ilifl-kilerinde mutlu oluyorlar.

liflkileri anlamann yollarndanbir baflka yolu, geirilen aflamalaranlamak olduu iin, psikologlar buaflamalar ortaya karmaya alflmfl-lar. Psikologlar, uzun sreli beraber-liklerin ieriini, kendi kendini kabuletme, efllerin birbirlerini takdir etme-leri, ballk, iyi iletiflim, gerekibeklentiler, ortak ilgi alanlar ve a-tflmalarla verimli bir biimde yzle-

flebilmek olarak zetliyorlar. Bu zel-liklerin hibiri duraan deildir; za-manla deiflir, evrimleflerek birbirleri-ni etkilerler. Belki de aflk, yakalamakiin peflinde koflulacak, pembe dfl-lerden oluflan bir fley deil, kiflininkendisini ve karflsndakini tanmasy-la, zamanla olgunlaflan bir yaflamabakfl biimidir.

KaynaklarAronson, E., Wilson, T. D., Akert, R. M. Social Psychology, Long-

man, 1998, 3. Basm.Crooks, R., Baur, K. Our Sexuality, Brooks/Cole Pub., 6. Basm.Stern, K., McClintock, M. K. "Regulation of ovulation by kuman

pheromones", Nature, 392, 177-179.Weller, Aron. "Human pheromones: Communication through body

odour", Nature, 392,"The science of love"http://whyfiles.org/003love/main1.html


Documents

Askin Kimyasi