1

Tadeusz Gospodarek

Aspekty zoonoci i filozofii nauki w zarzdzaniu

Wydawnictwo Wabrzyskiej Wyszej Szkoy Zarzdzania i Przedsibiorczoci

Wabrzych 2012

2

Prace Naukowe Wabrzyskiej Wyszej Szkoy Zarzdzania i Przedsibiorczoci Seria: Zarzdzanie

Recenzent naukowy: Prof. dr hab. in. Rafa Krupski Redaktor techniczny: Wadysaw Ramotowski Projekt okadki: Agnieszka Gospodarek Druk: Drukarnia D&D Sp. z o.o. 44-100 Gliwice, ul. Moniuszki 6.

Copyright Tadeusz Gospodarek 2012

Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-60904-21-3

3

Sokrates powiedzia: [Tak czy owak e si.

Jeli znajdziesz dobr on, bdziesz szczliwy,

jeli z zostaniesz filozofem.]

Ja znalazem on o imieniu Agnieszka, ktra musi znosi codzienne trudy, wynikajce z mojej pisaniny,

i ktrej to dzikujc za wsparcie i cierpliwo, ksik t dedykuj.

A czy zostan filozofem? Wol by nadal szczliwym.

4

Spis treci

SPIS TRECI ..........................................................................................................................4

WSTP...................................................................................................................................10

I. ORGANIZACJA TEKSTU .....................................................................................................10 II. WPROWADZENIE DO FILOZOFII W ZARZDZANIU.............................................................11 II. ONTOLOGIA RELACYJNA A EPISTEMOLOGIA ....................................................................21 III. STRUKTURA WARSTWOWA WIEDZY O ZARZDZANIU .....................................................26 IV. AKSJOLOGIA, A ONTOLOGIA ABSTRAKCYJNA .................................................................26

I MULTIDYSCYPLINARNO A ZOONO ZARZDZANIA ............................29

1. ZOONO PROBLEMATYKI ZARZDZANIA...................................................32

1.1 SYSTEM ZOONY GENERUJCY WARTO ...................................................................36 1.2 EPISTEMOLOGICZNE ASPEKTY ZARZDZANIA................................................................45 1.3 METODOLOGICZNE ASPEKTY ZOONOCI. ...................................................................54 1.4 AKSJOLOGICZNE ASPEKTY ZOONOCI ........................................................................57 1.5 SEMANTYCZNE ASPEKTY ZOONOCI ..........................................................................60 1.6 PODSUMOWANIE ...........................................................................................................62

2. REDUKCJONIZM A ZARZDZANIE .........................................................................64

2.1 ASPEKT INFORMATYCZNY REDUKCJONIZMU .................................................................65 2.2 ASPEKT LOGIKI BIZNESOWEJ A REDUKCJONIZM .............................................................68 2.3 ASPEKT PROCESOWY REDUKCJONIZMU .........................................................................71 2.4 ASPEKT FORMALNY UJ REDUKCJONISTYCZNYCH.......................................................72 2.5 ASPEKT AKSJOLOGICZNY A REDUKCJONIZM ..................................................................74 2.6 PODSUMOWANIE ...........................................................................................................76

3. UJCIE SYSTEMOWE...................................................................................................77

3.1 ZASADY UJCIA SYSTEMOWEGO....................................................................................79 3.2 LEMATY UJCIA SYSTEMOWEGO ...................................................................................82 3.3 OBSERWATOR WEWNTRZNY I ZEWNTRZNY................................................................86 3.4 RWNOWAGA MIKRO-MAKRO SYSTEMU........................................................................89 3.5 ZAGADNIENIE OPTYMALIZACJI ......................................................................................93 3.6 PODSUMOWANIE ...........................................................................................................97

4. ZARZDZANIE JAKO TRANSFERY WIEDZY ........................................................99

4.1 ZASB WIEDZY JAKO ONTOLOGIA ABSTRAKCYJNA......................................................101 4.2 WIEDZA UKRYTA.........................................................................................................105 4.3 ZARZDZANIE JAKO PROCES WYMIANY INFORMACJI...................................................111 4.4 SZTUCZNA INTELIGENCJA............................................................................................117 4.5 PODEJMOWANIE RACJONALNEJ DECYZJI......................................................................122 4.6 CZY FILOZOFIA MOE ROZWIZA PROBLEMY MANAGERA .........................................127

5. ASPEKTY PSYCHOLOGICZNE I SPOECZNE .....................................................130

5.1 INTERAKCJE JEDNOSTKI W SYSTEMIE...........................................................................132 5.2 POTRZEBY, CELE, MOTYWACJE....................................................................................139 5.3 NIEPEWNO I RYZYKO ...............................................................................................144

5

5.4 STABILNO I BEZPIECZESTWO .................................................................................154 5.5 ZACHOWANIA SPOECZNE ...........................................................................................158 5.6 PODSUMOWANIE .........................................................................................................159

6. ETYCZNE ASPEKTY ZARZDZANIA .....................................................................161

6.1 HUMOWSKI DYLEMAT JAK JEST, A JAK BY POWINNO?.............................................162 6.2 IMPERATYW KATEGORYCZNY......................................................................................164 6.3 DZIAANIA I ZANIECHANIA .........................................................................................167 6.4 ZOTA ZASADA POSTPOWANIA ..................................................................................168 6.5 GRANICA ROZMYCIA ETYCZNEGO ...............................................................................170 6.6 PODSUMOWANIE .........................................................................................................174

7. EKONOMICZNE FUNDAMENTY ZARZDZANIA ...............................................176

7.1 ZASADY MINIMUM.......................................................................................................178 7.2 RWNOWAGA EKONOMICZNA .....................................................................................182 7.3 UYTECZNO I WARTO ..........................................................................................188 7.4 KAPITA I JEGO POMIAR ..............................................................................................192 7.5 KONCEPCJE EKONOMICZNE A ZARZDZANIE ...............................................................200 7.6 PODSUMOWANIE .........................................................................................................213

II NAUKI O ZARZDZANIU A FILOZOFIA NAUKI .................................................215

1. KWESTIA PRAWDY I WIEDZY PEWNEJ. ..............................................................217

1.1 KONCEPCJA PRAWDY W ZARZDZANIU .......................................................................218 1.2 KONCEPCJA WIEDZY PEWNEJ.......................................................................................220 1.3 PYTANIE NAUKOWE I KRYTERIUM RACJONALNOCI ....................................................224 1.4 PRAWDZIWO SDU A PROGNOZA .............................................................................227 1.5 STRATEGIA JAKO PYTANIE NAUKOWE .........................................................................230 1.6 PODSUMOWANIE .........................................................................................................234

2. STOSOWALNO METODY NAUKOWEJ..............................................................235

2.1 PROBLEM DEMARKACJI. ..............................................................................................237 2.2 KWESTIA INDUKCJI, DEDUKCJI I ABDUKCJI W ZARZDZANIU.......................................241 2.3 ANALOGIA I METAFORA...............................................................................................249 2.4 POMIAR, MIARA I SKALA..............................................................................................256 2.5 ROZMYCIE LOGICZNE ..................................................................................................263 2.6 PODSUMOWANIE .........................................................................................................265

3. MIDZY KONCEPCJ A TEORI ............................................................................267

3.1 IDEA BACONA-KARTEZJUSZA....................................................................................268 3.2 CZY ISTNIEJE TEORIA ZARZDZANIA? .........................................................................270 3.3 TEORIE NADRZDNE I PODRZDNE...............................................................................277 3.4 KONCEPCJE TEORIOTWRCZE I ROZWJ TEORII ...........................................................290 3.5 PRZEJCIA TEORII Z INNYCH NAUK ..............................................................................292 3.6 PODSUMOWANIE .........................................................................................................297

4. ROZWJ NAUK O ZARZDZANIU..........................................................................298

4.1 PARADYGMAT JAKO ZDANIE NAUKOWE ......................................................................298 4.2 PARADYGMAT JAKO FILTR...........................................................................................303 4.3 ZBIR PARADYGMATW WZAJEMNIE SPRZONYCH...................................................305

6

4.4 PROGRAM BADAWCZY W SENSIE LAKATOSA ...............................................................309 4.5 ROZWJ WIEDZY W UJCIU PROGRAMW BADAWCZYCH ............................................312 4.6 PODSUMOWANIE .........................................................................................................316

5. PROGRAM BADAWCZY EXTENDED RBV.........................................................317

5.1 ZASB JAKO ONTOLOGIA O USTALONYCH CECHACH ...................................................320 5.2 ORGANIZACJA JAKO STRUKTURA ZASOBW ................................................................322 5.3 UYTECZNO ZASOBW I JEJ ZMIANY .......................................................................324 5.4 STAN ZASOBU I JEGO ZMIANA W CZASIE ......................................................................329 5.5 ZARZDZANIE JAKO ZMIANA UYTECZNOCI ZASOBW .............................................330 5.6 PODSUMOWANIE .........................................................................................................335

ZAKOCZENIE.................................................................................................................336

LITERATURA ....................................................................................................................344

7

Od autora

Jaka z nauk jest najkonieczniejsza? Oduczy si rzeczy zych. [Arystoteles]

Ksika stanowi gos w dyskusji nad rozumieniem zasad konstrukcji

wiedzy, naukowego dyskursu oraz problematyki zwizanej z szeroko poj-tym zarzdzaniem. Nie jest moj intencj podwaa kompetencje czy aspira-cje uczonych, uwaajcych inaczej. Konstruktywna krytyka, falsyfikacjo-nizm, weryfikacjonizm i odpowiednio wykorzystana metoda naukowa sta-nowi, moim zdaniem, jedyn drog rozwoju rzetelnej wiedzy, w tym nauk o zarzdzaniu. Metaforyczno i duch literackiej twrczoci w ekonomii i naukach o zarzdzaniu wyrzdzi ju wystarczajco duo szkody i obniy reputacj tych nauk wrd managerw praktykw do poziomu abstrakcji z przymrueniem oka. Takiej sobie nieszkodliwej gawdy, nie za bardzo uy-tecznej, podobnie do wspczesnej sztuki abstrakcyjnej. Tak naprawd, to nikt si specjalnie nie przejmuje tym stanem rzeczy. Teoretycy co tam sobie pisz o kapitale intelektualnym lub dyfuzji wiedzy, a managerowie licz pie-nidze i realizuj kontrakty, zupenie lekcewac wynurzenia naukowcw. W rezultacie mamy zalew bezuytecznych publikacji, ktrych nikt nie czyta. Win za to ponosz nie sami naukowcy, ale zarzdzajcy nauk, ktrzy pchaj badania w obszary odlege od metod, pomiaru i praktycznych po-twierdze, a szczeglnie zastosowa.

Prowadzc wykady dla studentw studiw zaocznych z filozofii zarz-dzania lub logiki oglnej i metodologii nauk, napotykam na pytania po co nam taka wiedza? I trzeba co sensownego na to odpowiedzie, a nie jest a-two. Istnieje, bowiem, oglna teoria i to spoeczne ekonomii oraz zarzdza-nia ale przede wszystkim istnieje praktyka, metody i pomiar. I student pra-cownik - majcy do czynienia z zarzdzaniem online pyta sensownie: jak si ta wiedza ma do rzeczywistoci? Czy opowiadajc, jak zarobi milion dola-rw, wiem jak to naprawd zrobi? Przecie mona go zarobi na tyle sposo-bw, e sztuk jest tego nie uczyni, powanie o tym mylc. Ale mao kto daje dokadne wskazwki ktr drog wybra. Bajki o kapitale ludzkim i dziwy o strukturach organizacyjnych w ktrych wiedza sama z siebie prze-stawia gry to s farmazony, odlege od rzeczywistoci managementu, jak Ziemia od Soca. Ale niektrym uczonym wydaje si, e goszc temporal-ne, modne i szybko zmienne pogldy, nios posannictwo dziejowe, ktre manager przejmie z dobrodziejstwem inwentarza i jeszcze za to zapaci. Nic z tego, praktyka wyprzedza w tej kwestii teori o dekad, a nauka gwatow-

8

nie szuka wyjanie coraz dziwniejszych zjawisk, praktyk i kryzysw fun-dowanych nam przez rzeczywisto biznesow. Braki technik pomiarowych uniemoliwiaj zblienie do prawdy i w rezultacie prognozowanie ekono-miczne stanowi pit achillesow teorii zarzdzania, a co najgorsze, wystar-czajco si skompromitowao na rynku w obliczu kryzysu. Oto celna wypo-wied A. McIntirea z Dziedzictwa cnoty, Jest rzecz oczywist, e jeeli na-uki spoeczne nie formuuj swych wynikw w postaci generalizacji o charakterze

prawdopodobnym, to powody do zatrudniania przedstawicieli nauk spoecznych jako

ekspertw - doradcw rzdowych lub prywatnych korporacji staj si bardzo nieja-

sne, a samo pojcie fachowca-managera staje si zagroone. Gwnym zadaniem

przedstawicieli nauk spoecznych jako ekspertw-doradcw czy managerw jest bo-

wiem przewidywanie alternatywnych sposobw dziaania, a jeli ich przewidywania

nie opieraj si na znajomoci generalizacji prawdopodobnych, status przedstawicieli

nauk spoecznych zaczyna by niepewny. Okazuje si jednak, e tak wanie by po-

winno, osignicia bowiem przedstawicieli nauk spoecznych w przewidywaniu

przyszych wydarze spoecznych s w istocie bardzo znikome, jeeli w ogle kiedy-

kolwiek miay miejsce.

I na tym tle powstaa niniejsza ksika, w ktrej jako czynny praktyk za-rzdzania, ktry przeszed na pozycje teorii, chciabym wrci do fundamen-tw wiedzy, czyli do miejsca, w ktrym zaczyna si dyskurs o prawdzie w duchu ideau Bacona-Kartezjusza. Taki dyskurs, ktry powinien zdefiniowa pojcie prawdy akceptowalnej, obiektywizmu sdu, racjonalnoci wyboru i rzetelnoci wiedzy. Chciabym zaproponowa struktur nauk o zarzdzaniu umoliwiajc budowanie porzdku epistemologicznego jako celu trudnego, do ktrego naley dy ale nie koniecznie go osign. Swoje przemylenia oparem na filozofii nauki koca XX wieku, a przede wszystkim na pracach Johna Watkinsa, Rudolfa Carnapa, Karla Poppera, Thomasa Kuhna, Imre La-katosa, T. Kotarbiskiego.

Ksika nigdy by nie powstaa, gdyby nie byo potnego wsparcia ze strony Internetu. To jest moja biblioteka, zbir doskonaych artykuw i ksi-ek dostpnych online. Jestem gorcym przeciwnikiem blokady informacyj-nej i wielkim zwolennikiem udostpnianie publikacji w chmurze. Nauka i kultura s dobrem ponadnarodowym. Bez moliwoci cignicia z Internetu wielu artykuw, a nawet caych ksiek, nie bybym w stanie napisa swojej w rozsdnym czasie i bez zewntrznego finansowania. Dlatego w tym miej-scu dzikuj chmurze informacyjnej oraz wizjonerom rewolucji informacyj-nej. Szczeglne uznanie naley si serwisom internetowym: Google, ktrego moc wyszukiwania oszczdzia mi co najmniej kilku lat poszukiwa tekstw

9

rdowych, Wikipedia ktrej spoeczno wnosi do wiedzy globalnej nie-zwyky wkad mobilizujcy, zmuszajcy autorw publikacji do coraz wik-szego wysiku, a jednoczenie omiesza ignorancj tych, ktrzy nie korzysta-j z tej skarbnicy wiedzy lub prbuj j postponowa, Stanford Encyklope-dia od Philosophy, gdzie znalazem syntez wiedzy filozoficznej na najwy-szym, wiatowym poziomie oraz Wikiquote - serwisu, skd zaczerpnem wikszo cytatw zamieszczonych w tej ksice. Serwisom tym skadam serdeczne podzikowania za udostpnian bezinteresownie wiedz i dekla-ruj w zamian przekazanie mojej ksiki do chmury.

Na kocu chciabym bardzo serdecznie podzikowa wybitnym, pol-skim profesorom nauk o zarzdzaniu, ktrzy analizujc bezinteresownie tekst, podzielili si cennymi uwagami krytycznymi, ktre wzbogaciy tre ksiki oraz wyprostoway niektre pogldy w niej prezentowane. Wymie-ni w kolejnoci alfabetycznej: Prof. Rafa Krupski, Prof. Czesaw Mesjasz, Prof. Cezary Suszyski.

Tadeusz Gospodarek

10

Wstp

Ze wszystkich rzeczy, ktrych wymaga si od ksiki, najwaniejsz jest, eby nada-waa si do czytania. [A. Trollope]

Chciabym speni wymogi przedstawione w powyszym cytacie ale ani

temat ani problematyka nie zachcaj do lektury. W dodatku myl filozo-ficzna nie jest do ogarnicia na zasadzie czytania powieci lub wszechogar-niajcego nas hipertekstu. Wymaga czasu i chwili refleksji, a zwaszcza dys-kusji. Ale na wytrwaych czeka nagroda zrozumienie struktury wiedzy.

i. Organizacja tekstu

Warto obrazu zaley od piknoci otrzymanej iskry. [A. Breton] Jak niniejsza ksika zostaa zorganizowana? Zakadam, e filozofia na-

uki i jej metody stanowi nadrzdn kwesti nad analizowanym zagadnie-niem zarzdzania. Przyjem, e dowolna teoria lub zasb wiedzy stanowi ontologi abstrakcyjn, podobnie, jak zbir liczb naturalnych, czy gramatyka jzyka angielskiego. Tym samym, moliwy jest do okrelenia zakres cech on-tycznych oraz desygnatw jej istnienia1,2. Dla tak zdefiniowanej ontologii moliwe jest ustalenie pewnego zakresu epistemologii, rozwaanej z punktu widzenia racjonalnego obserwatora epistemologa, np. sceptyka - probabili-sty3, wystarczajcej do zadowalajcego opisu posiadajcego cech spjnoci. Czasami dla danego problemu moliwe jest ustalenie racjonalnej metodolo-gii, obejmujcej najlepsze praktyki lub rozwizania w obrbie danej wiedzy. Wwczas odpowiedni komentarz jest dodawany.

Oddzieln kwesti filozofii nauki stanowi zagadnienia aksjologii, zwaszcza kryteria racjonalnoci lub wyboru. Tu omawiam podstawowe me-tody wspierajce podejmowanie decyzji oraz metodologi pomiaru. Wanym aspektem, poruszanym w ksice, jest rozwj struktur paradygmatycznych

1Gospodarek T., Strategia jako struktura naukowa zarzdzania, [w] R. Krupski Zarzdza-nie strategiczne. Strategie organizacji, Prace Naukowe Wabrzyskiej Wyszej Szkoy Zarz-dzania i Przedsibiorczoci, Ser. Zarzdzanie, Wabrzych, 2010, str. 215-242. 2Hofweber, T., "Logic and Ontology", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2011 Edition), E. N. Zalta (ed.), http://plato.stanford.edu/archives/fall2011/entries/logic-ontology . 3Watkins J., Science and Scepticism, London: Hutchinson, 1985.; (Nauka a sceptycyzm, Warszawa: PWN, 1989).

11

w obszarze zarzdzania4. W pracy stosowane jest ujcie programw badaw-czych z kryterium racjonalnoci demarkacji selekcjonujcej L. Laudana5. To pozwala na przedstawienie racjonalnej i pragmatycznej koncepcji rozwoju nauki.

Ksika skada si z dwch czci pierwszej, powiconej zoonoci zarzdzania oraz wynikajcym z tego konsekwencjom filozoficznym i czci drugiej, powiconej spojrzeniu na teori zarzdzania oraz struktur nauk o zarzdzaniu z pozycji epistemologa, majcego pen wiadomo interdy-scyplinarnoci zagadnie skadajcych si na wiedz o systemach generuj-cych warto oraz zarzdzaniu. Obie czci s ze sob sprzone uzupenia-jc.

Ksik naley czyta, rozpoczynajc od wstpu, gdzie przedstawiem zaoenia oraz pojcia konieczne dla ustalenia spjnej koncepcji epistemolo-gicznej. Po tej lekturze mona uda si do dowolnego rozdziau i przecho-dzi do kolejnych, interesujcych czytelnika, opuszczajc te, mao interesuj-ce. W ten sposb mona osign wasne rozumienie tematu ujtego w ramy koncepcji od ontologii poprzez epistemologi do metodologii i praktyki.

ii. Wprowadzenie do filozofii w zarzdzaniu Filozofia powinna myli nieprzejrzyste i rozmyte, uczyni jasnymi i wyznaczy im

ostre granice. [L. Wittgenstein] Na wstpie konieczne jest przedstawienie gwnych poj rozprawy.

Bd to: filozofia nauki, logika odkrycia naukowego, ontologia, epistemolo-gia, metodologia, prawda, teoria, paradygmat, program badawczy oraz za-rzdzanie i system generujcy warto. Naley zastanowi si rwnie nad akceptowaln, z pozycji filozofii nauki, definicj zarzdzania. Co oznacza termin zarzdzanie? Jest to: proces spoeczno ekonomiczny, sterowane przemiany stanu systemu spoeczno ekonomicznego

4Gospodarek T., Modelowanie w naukach o zarzdzaniu oparte na metodzie programw ba-dawczych i formalizmie reprezentatywnym, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekono-micznego we Wrocawiu, 2009. 5Laudan L., "The Demise of the Demarcation Problem", [in] Cohen, R.S.; Laudan, L., Phys-ics, Philosophy and Psychoanalysis: Essays in Honor of Adolf Grnbaum, Boston Studies in the Philosophy of Science, 76, (1983), 111127., (Zgon problemu demarkacji [w] Z. Muszyski (red.), Z bada nad prawd, nauk i poznaniem, Realizm Racjonalno Relaty-wizm, t. 31, UMCS Lublin, 1998 s. 63-79.)

12

oddziaywanie czowieka na system spoeczno-ekonomiczny, sterowanie reprezentatywne systemem spoeczno ekonomicznym, zmiana w czasie relacji w obrbie systemu spoeczno ekonomicznego, ustalanie celw do osignicia i wymuszanie ich osigania.

Czy wyczerpano wszystkie, moliwe aspekty definicji? Z pewnoci nie.

O samej technice zarzdzania mona stwierdzi, e jest to zaoony a priori cig podejmowanych decyzji lub sztuka tworzenia relacji spoecznych oraz wizi ekonomicznych lub wiadoma reorganizacja zbioru zasobw w celu zmiany ich uytecznoci, itp. W dalszej kolejnoci pojawiaj si zapytania, jak zdefiniowa system spoeczno-ekonomiczny, jak zdefiniowa oddziay-wania ekonomiczne lub spoeczne w obrbie systemu zarzdzanego oraz co to jest stan chwilowy systemu? W kocu kwestia zasadnicza - jak przewi-dzie rozwj w czasie systemu w sposb najbardziej akceptowalny?

Inn grup problemw stanowi wybory opcji, metod, sposobw, dla realizacji w sposb najbardziej skuteczny zarzdzania jako procesu. I tu po-jawiaj si kwestie - co jest prawd w zarzdzaniu? Jakie s najlepsze prak-tyki zarzdzania i czy w ogle takie istniej? Co to jest racjonalna decyzja? Podobnych pyta mona postawi znacznie wicej. Niestety, nie ma na nie ani jednoznacznych i powszechnie akceptowalnych odpowiedzi ani standa-ryzowanych metod oceny, ktry wybr jest najlepszy z moliwych. Dlacze-go? Bo nauki spoeczne, powizane z zarzdzaniem, s nie tylko nieupo-rzdkowane epistemologicznie ale rwnie nie okrelono w ich obrbie sztywnych zasad stosowalnoci logiki odkrycia naukowego, nie podjto sku-tecznej prby ich wpasowania w ogln struktur nauki, a powszechnie ak-ceptowane zaniechania zwizku bazowego zarzdzania z filozofi nauki, skutkuj chaosem w obszarze metodologicznym. Wicej, powizanie zarz-dzania ze wiadomym dziaaniem czowieka i jego psychologi, wprowadza do formalnych modeli ilociowych zamt poprzez nieobliczalno zachowa ludzkich, stany psychofizyczne podejmujcych decyzje i oglnie sab prze-widywalno zjawisk spoecznych. Co zatem moe i powinno stanowi pod-staw oglnej definicji teorii zarzdzania? G. Stigler6 stwierdzi, e: teorie eko-nomiczne powinny by weryfikowalne przez trzy kryteria: zwizek z realnoci,

oglno i atwo w stosowaniu. Tu jednak, pojawia si kolejny problem: czy z punktu widzenia obserwatora zewntrznego i wewntrznego otrzymamy ta-kie same wnioski? A dodatkowo, czy ujcie mikro i makro problemu prowa-

6Stigler G., The development of utility theory, Rozdzia 5 [in] Essays in the History of Economics. Chicago: University of Chicago Press. 1965.

13

dzi do podobnych wynikw? W zalenoci od przyjtej koncepcji zarzdza-nia oraz rodzaju procesu zarzdzanego, moemy otrzyma rne wyniki, pa-sujce do stiglerowskiego kryterium. Std dyskusja nad spjnoci sdw opartych na wspomnianym kryterium nabiera sensu w odniesieniu do sys-temw spoeczno ekonomicznych. w pragmatyczny relatywizm nie jest do-skonaym narzdziem ale trudno mu odmwi sensownoci. Czy, zatem, ist-nieje jeden, najlepszy sposb zarzdzania organizacjami? Ta kwestia obalana przez P. Druckera7, cho racjonalnie uzasadniana na gruncie heurystycznym, wymaga wspomagania bardziej fundamentalistycznego. Filozofia nauki po-winna uzupeni to, niewtpliwie uyteczne kryterium, co najmniej o racjo-nalno stiglerowskiej demarkacji, wykorzystujc dodatkowe kryterium.

Definiujc zarzdzanie konieczne jest szersze spojrzenie, wywodzce si z rnych postaw epistemologicznych8,9. Sugeruje to, e warto zacz dys-kurs od przedstawienia wybranych wasnoci makroskopowych zarzdza-nia, ktre s czytelne dla kadego, niezalenie od reprezentowanej dziedziny wiedzy lub postawy epistemologicznej, a nastpnie znale uoglnienia, de-finiujce opisujce jak najszerszy zakres opisanej charakterystyki. W ten spo-sb zbliymy si do szeroko akceptowalnej definicji zagadnienia nie wyklu-czajc moliwoci jej uaktualnie. Mona stwierdzi, e zarzdzanie zawsze: dotyczy przyszych zdarze (od najbliszych na poziomie operacyjnym

biecych decyzji biznesowych do odlegych strategicznych wizji i misji organizacji),

dokonuje si w relacji do zasobw organizacji, co wie si ze zmian ich iloci, konfiguracji (np. topologii i struktury) lub cech ontycznych, np. przydatnoci, jakoci, funkcjonalnoci,

podlega ocenie w kategoriach aksjologicznych (dobre, ze, sprawiedliwe, itp.) zarwno przez obserwatorw zewntrznych, jak i wewntrznych, co wie si z koniecznoci budowy miary, skali oraz wzorcw,

dy do optymalizacji stanu podmiotu zarzdzanego, jego zachowa i oddziaywa zgodnie z okrelonymi zasadami minimum lub minimax,

bazuje na podejmowaniu decyzji w niepewnoci, wynikajcych z faktu, e skutki tych decyzji dotycz okresw przyszych oraz kontekstu zmiennoci otoczenia,

7Drucker P. F., Management Challenges for the 21st Century, New York: HarperBusiness, 1999.; (Classic Drucker myli przewodnie Druckera; Warszawa: MT Business, 2002). 8Krzyanowski L., O podstawach kierowania organizacjami inaczej: paradygmaty, metafory, modele, filozofia, metodologia, dylematy i trendy, Warszawa: PWN, 1999. 9Sukowski ., "Epistemologia w naukach o zarzdzaniu", Warszawa: PWE, 2005.

14

wymaga wymiany informacji lub jej przetworzenia, co wie si z rozu-mieniem przekazu i moliwoci uruchomienia procesw wykonania de-cyzji,

zwizane jest z udziaem czowieka lub jego reprezentanta oraz zacho-waniami behawioralnymi podmiotu, nieliniowoci procesw, inteli-gentn autoadaptacj i zmian stanu psychofizycznego podmiotu,

jest ukierunkowane na wewntrzn struktur zarzdzanego systemu (przedmiotu).

Czasami zarzdzanie: moe zosta oszacowane ilociowo, jako wynik realizacji okrelonej funk-

cji celu lub rwnania stanu zalenego od czasu, mona podzieli na etapy lub warstwy logiczne, stosujc kartezjaskie

ujcie redukcjonistyczne dla budowy modeli ilociowych, uda si opisa w kategoriach ujcia systemowego (holistycznego), z

punktu widzenia obserwatora zewntrznego i wewntrznego, moe zosta wykonane przez inteligentne systemy sterujce z pomini-

ciem czowieka i jego decyzji. prowadzi do uzyskania zamierzonych celw strategicznych w skali mi-

kro i makro. Zbudowanie definicji bazujcej na powyszych obserwacjach makrosko-

powych wymaga ustalenia zarwno akceptowalnych ontologii w obrbie za-rzdzania, jak i sprecyzowania ujcia epistemologicznego, obejmujcego jak najszerszy zakres cech makroskopowych. Nastpnie naley wybra funkcj celu rozwoju w czasie systemu zarzdzanego, zgodn z najlepszymi prakty-kami w danej chwili i kontekcie. Na tej podstawie mona zbliy si do oglnie akceptowalnej definicji, z ktrej daje si wywie definicje bardziej szczegowe, opisujce przypadki nie mieszczce si w definicji globalnej. Ju na tym etapie dyskusji mona zauway, e nie ma jednego typu organiza-cji, nie ma jednego sposobu zarzdzania, nie ma jednej funkcji celu, bo zale one od

zmiennego w czasie i przestrzeni kontekstu rodowiskowego. Skd, zatem, wzi waciwe ujcie epistemologiczne?

Po pierwsze, naley zda sobie spraw z gbokiej interdyscyplinarnoci zarzdzania jako zjawiska lub procesu, co wie si z koncepcj zoonoci10. Mona tu znale elementy ekonomii, nauk przyrodniczych, matematyki, lo-giki formalnej, psychologii, socjologii, etyki oraz informatyki. A poniewa

10Alexander C., New concepts in Complexity Theory, http://www.katarxis3.com/SCIENTIFIC%20INTRODUCTION.pdf

15

zarzdzanie odnosi si do zdarze czasu przyszego, najwaniejszym ele-mentem metaanaliz jest waciwy model semantyczny, ktry mona zbudo-wa wycznie dla odpowiednio okrelonej ontologii i epistemologii4, o ile wiedza, jako zasb informacyjny, moe zosta uznana za akceptowaln onto-logi niematerialn, podobnie jak zbir liczb rzeczywistych, czy gramatyka jzyka angielskiego. Jak si okazuje, w metodologii nauk, ontologia w rozu-mieniu informatyki i filozofii s czym zupenie rnym.

Po drugie, epistemologia wywodzca si z ujcia humanistycznego pro-cesu zarzdzania, zwizanego dodatkowo z ujciem systemowym i pogl-dami postmodernistw, prowadzi do zupenie innych, wieloznacznych mo-deli semantycznych anieli epistemologia wywodzca si z postawy fizykali-stycznej, bazujcej na osigniciach neopozytywizmu oraz sztywnych zasa-dach wnioskowania i struktury nauki okrelonych przez falsyfikacjonizm K. Poppera11 i idee paradygmatw T. Kuhna12. Jeeli do tego dodamy aspekt probabilistyczny wielu procesw biznesowych oraz uwzgldnimy weryfika-cjonizm R. Carnapa13, jako metod uznania eksperymentu lub wnioskowanie indukcyjne za prawd akceptowaln, zagadnienie staje si nad wyraz zoo-ne. Ale wanie takich obiektw badawczych dostarcza nam rzeczywisto.

Po trzecie, epistemologia budowana z pozycji obserwatora zewntrzne-go oraz wewntrznego bd si znaczco rni. A przecie zarzdzanie na-ley rozpatrywa wanie w ukadzie tych, dwch uj. Bo czym innym jest opis organizacji jako oddzielnego bytu wraz z jego relacjami i struktur, sta-nowicego stan mikro, a czym innym jest oddziaywanie uporzdkowanej struktury (stanu mikro) z otoczeniem, prowadzcym do opisu urednionego stanu makro, w ktrym dokadnie opisana struktura wewntrzna stanw mikro nie jest istotna. Oczywistym jest, e jeeli wyniki otrzymane z wnio-skowania w obu ujciach byyby identyczne, wwczas osignita epistemo-logia zarzdzania byaby doskona. Ale na dzie dzisiejszy nie wydaje si to by moliwym, a nawet koniecznym.

Po czwarte, problem zarzdzania nie moe by ograniczony wycznie do sterowania procesami w klasycznym ujciu, ale dotyczy rwnie zagad-

11Popper K. R., Logic of Scientific Discovery, London-New York: Routledge, Taylor & Francis, 2002.; (Logika odkrycia naukowego, Warszawa: Fundacja Aletheia, 2002). 12Kuhn T. S., The Structure of Scientific Revolutions, 2nd ed. Chicago-London, The Uni-versity Of Chicago Press, 1970.; (Struktura rewolucji naukowych, Warszawa: Aletheia 2001). 13Carnap R., An Introduction to the Philosophy of Science, M. Gardner [Ed]. New York: Dover Publications Inc., 1995.; (Wprowadzenie do filozofii nauki, Warszawa: Aletheia 2006).

16

nie podejmowania decyzji w warunkach niepewnoci, budowy modeli cza-su przyszego oraz struktury podmiotu zarzdzania, a wic budowy i funk-cjonowania organizacji. Tym samym granice naukowoci opisu organizacji i racjonalnoci wnioskowania nie s ostre i co wicej nie da si ich ustali bez wprowadzenia istotnych ogranicze i uproszcze. Dodajc kwestie behawio-ralne oraz zachowania inteligentne systemw generujcych warto w oto-czeniu, staje si koniecznym okrelenie granic nauk mierzalnych, czciowo kwantyfikowalnych i niekwantyfikowalnych, dla ktrych rozwj metodolo-giczny bdzie mie charakter eklektyczny, a demarkacja przybierze charakter rozmyty, bardziej w kierunku filtracji problemw nadajcych si do objcia przez dany paradygmat, ni uznania naukowoci sdu.

Po pite, wyeliminowanie rozwaa na temat zasobw ludzkich oraz szczeglnej roli i podmiotowoci czowieka w procesach zarzdzania pro-wadzi do bardziej jednoznacznych interpretacji zdarze biznesowych przy-najmniej na poziomie zerowego przyblienia modelu ilociowego. Kade re-lacje midzyludzkie na tyle komplikuj zagadnienie opisu organizacji i jej oddziaywa z otoczeniem, e adna metoda ilociowa nie jest wystarczajco dobrym i uniwersalnym przyblieniem oceny procesw zarzdzania. A co dopiero prognoza ilociowa? Nie oznacza to jednak, e czynic okrelone uproszczenia, uzasadniane z poziomu filozofii nauki, nie mona uzyska do-brych oszacowa ilociowych, jak rwnie racjonalnego wsparcia procesw decyzyjnych14.

Wydaje si zasadnym tworzenie dobrych paradygmatw zarzdzania z punktu widzenia epistemologa reprezentujcego nauki bazowe, a nastpnie dokonanie prby ich integracji w zbir synergicznych paradygmatw pro-gramu badawczego w sensie I. Lakatosa15,16 .Jest to odpowiednia metoda wywodzca si z filozofii nauki, umoliwiajc wprowadzenie przynajmniej czciowego porzdku epistemologicznego w naukach o zarzdzaniu. W ten sposb moe postpowa niezalenie fizyk, psycholog, ekonomista, informa-tyk, wprowadzajc wasn wizj zarzdzania lub wybranych jego proble-mw z punktu widzenia struktury danej dyscypliny bazowej, tworzc jedno-czenie granic demarkacji selekcjonujcej dla zagadnie, ktre mona obj

14Anderson D. R., Sweeney D. J., Williams T. A., Camm J. D., Kipp M., An Introduction to Management Science. Quantitative Approaches to Decision Making, [13 ed.] Mason: South-Western, Cengage Learning, 2011. 15Lakatos I., The Methodology of Scientific Research Programmes. Philosophical Papers, Vol. I, J. Worall, G. Curie (eds.), Cambridge University Press, Cambridge-London-New York-Melbourne 1978. 16Gospodarek T., Modelowanie str. 33.

17

wybranymi przez siebie dobrymi paradygmatami17,18 utworzonymi z inspira-cji dan dyscyplin wiedzy. Na styku linii demarkacyjnych bdzie mona oczekiwa uporzdkowanej epistemologicznie, interdyscyplinarnej nauki i rozwoju uniwersalnych metod zarzdzania. Racjonalno takiego podejcia jest zgodna z kryterium L. Laudana5 oraz koncepcj I. Lakatosa19, ktre w obecnej fazie rozwoju filozofii nauki wydaje si by najbardziej zasadne.

Sporo emocji w definiowaniu zarzdzania stanowi problem rozdzielno-ci podmiotu i przedmiotu zarzdzania20,21. Rozmaito ontologiczna powo-duje istnienie sporu co do podmiotowoci czowieka w zarzdzaniu oraz przyjcia organizacji jako wycznego przedmiotu, rozdzielnego kartezja-sko od podmiotu22. Kt bowiem powiedzia, e przedmiotem zarzdzania ma by wycznie organizacja? A dlaczego nie proces ekonomiczny lub spo-eczny? A w ogle, zasadnicz kwesti metodologiczn staje si ustalenie po-ziomu kanonicznego procesu lub struktury zarzdzanej, ktre mona trak-towa rozcznie w sensie kartezjaskiego podziau. Rozwj informatyki i wspomagania zarzdzania przez systemy komputerowe narzuca okrelone, usztywnione struktury modeli systemw zarzdzanych oraz funkcji celu, odpowiadajce strukturze warstw logicznych23,24 . W tym miejscu dochodzi do ograniczenia podziaw kartezjaskich opisu zarzdzania do poziomu lo-gicznie strukturalizowanych podsystemw, dla ktrych moliwe jest zbu-dowanie czytelnych informatycznie reprezentacji numerycznych. Ujcie sys-temowe25,26 wyznacza tym samym granic metodologiczn, ktra moe nie

17Gospodarek T., Paradygmat reprezentatywny w naukach o zarzdzaniu, [w] R. Krupski [red.] Zarzdzanie strategiczne podstawowe problemy, Wabrzych: Prace Naukowe Wa-brzyskiej Wyszej Szkoy Zarzdzania i Przedsibiorczoci, 2008, str. 43-53. 18Gospodarek T., Representative Management as a Rational Research Program In Kuhn-Lakatos-Laudan Sense, Int. J of Economics and Business Research, vol. 1 No. 4, 2009, 409 421. 19Lakatos I., "Criticism and the Growth of Knowledge", Cambridge: Cambridge University Press, 1970. 20Sukowski ., str. 20. 21Krzyanowski L., Podstawy nauk o organizacji i zarzdzaniu, II wyd. Warszawa: Wy-dawnictwo Naukowe PWN, 1994. 22Berger P. L, Luckmann T., The Social Construction of Reality: A Treatise its the Sociol-ogy of Knowledge, Garden City, New York: Anchor Books, 1966.; (Spoeczne tworzenie rzeczywistoci. Traktat z socjologii wiedzy , Warszawa: PIW 1983). 23Gospodarek T., Modelowanie str. 154-160. 24Gospodarek T., Logical Layers of Entrepreneurship, Proceedings of the The 9th Interna-tional Entrepreneurship Forum (9th IEF), 16-18 September 2009, Istanbul. 25Bertalanffy L. von, General System Theory. Foundations, Development, Applications. New York: Braziller, 1968.; (Oglna teoria systemw. Podstawy, rozwj, zastosowania. Warszawa: PWN 1984).

18

by atwa do ustalenia. Std zdefiniowanie granic poznania staje si rozmyte logicznie, a brak wyrazistej linii demarkacyjnej nie uatwia filozofom zada-nia.

Jeeli epistemologi uda si uporzdkowa, mona wwczas przej do ustalania zoptymalizowanej metodologii nauk o zarzdzaniu, ale nie da si tego prosto odwrci. Tym samym, dysponujc pewnym zakresem metodo-logicznym nie da si zunifikowa epistemologii. Wikszo szk zarzdza-nia strategicznego jest budowana w oparciu o zmiany w metodologii, bez gbszego zwizku z porzdkiem epistemologicznym27,28. Std, w konse-kwencji, brak jest uniwersalnych wzorcw optymalnego zarzdzania, a wszelkie porwnania odnoszone s do wyrazistych przypadkw jednostko-wych w okrelonym kontekcie oraz czasie. Nie powinno zatem budzi zdziwienia, e podstawow metod badawcz w tak uwarunkowanej meto-dologii zarzdzania jest studium przypadku, a wnioskowanie jest logicznie mocno rozmyte, bazujc na indukcjonizmie i trudne do weryfikacji. Tym bardziej, e o ile w fizyce dobrze przeprowadzony eksperyment mona po-wtrzy w czasie, to w naukach ekonomicznych lub spoecznych nie jest to moliwe, poniewa upyw czasu zmienia warunki zewntrzne eksperymen-tu na niepowtarzalne. Dodatkowo, cige zmiany w otoczeniu komplikuj porwnania i zaburzaj urednienia punktw odniesienia. Skd wynika ko-nieczno budowy metodologii opartych na probabilistyce. A zatem, znale-zienie jakichkolwiek zda bazowych teorii zarzdzania w popperowskim sensie jest dyskusyjne, co stawia oglnie filozofi nauk o zarzdzaniu w ka-tegoriach dobrej lub zej heurystyki29. To bardzo ogranicza stosowalno do-kadnej kwantyfikacji zdarze czasu przyszego ale ma gboki sens w spoj-rzeniu na metodologi nauk o zarzdzaniu, a zwaszcza na jeden z jej naj-wikszych problemw lokalnoci zakresu stosowania. To co jest dobre me-todologicznie na rynku amerykaskim, niekoniecznie nadaje si do bezpo-redniego stosowania w Afryce. Dlatego budowa uniwersalizmu metod ba-dawczych, wynikajcych z uporzdkowanego epistemologicznie rdzenia na-uk o zarzdzaniu wydaje si by warta poszukiwania i pki co pozostaje kwesti otwart nauki.

26Gospodarek T., Modelowanie . , str. 106-113. 27Obj K., Strategia organizacji, wyd. II., Warszawa: PWE, 2007. 28De Wit B., Meyer R., Strategy Synthesis: Resolving Strategy Paradoxes to Create Com-petitive Advantage, 3rd Ed., Hempshire: Cengage Learning, 2010.; (Synteza strategii. Two-rzenie przewagi konkurencyjnej przez studiowanie paradoksw, Warszawa: PWE, 2007). 29Popper K. R., 311-315.

19

Ale w zakresie poziomu metodologii znajduj si rwnie zagadnienia jak ocenia zarzdzanie i to nie tylko na poziomie aksjologicznym ale rw-nie ilociowym. W tym momencie pojawiaj si kwestie miary, racjonalno-ci modelu pomiaru oraz aspekty ceteris paribus. Jest to znaczcy zakres zain-teresowa filozofii nauki, ktry w przypadku interdyscyplinarnych proble-mw nie jest atwym. W dodatku, podnoszony barak spjnoci epistemolo-gicznej oraz probabilistyczny charakter wnioskowania w odniesieniu do wikszoci problemw, nie pozwala na proste uycie zasad popperowskiej logiki odkrycia naukowego oraz standardowej metody naukowej30,31,32 . Wy-maga to dobrej podbudowy filozoficznej oraz racjonalnych metod oceny po-prawnoci dyskursu, np. kryterium demarkacji. W tym miejscu naley od-nie si do fundamentw teorii sterowania33, zwizanych z podstawowymi definicjami przedmiotowymi: ukadu zarzdzanego, stanu ukadu oraz funkcji celu. Z tych podstaw wywodz si dopiero modele semantyczne w postaci rwna stanu oraz opisw rozwoju w czasie4.

Schodzc poziom niej z abstrakcj mylenia docieramy do modeli se-mantycznych i budowy mierzalnych podstaw zarzdzania pojawiaj si aspekty funkcji celu oraz modelu rozwoju w czasie ukadu zarzdzanego. Podstawowym pytaniem tej czci jest zagadnienie: jak to obliczy? A po-chodnym - jak zinterpretowa otrzyman liczb? To wie si z budow od-powiednich modeli semantycznych oraz ich reprezentacji numerycznych, stanowicych najczciej jaki morfizm jzykowy lub algorytmiczny, przeno-szc dyskurs do poziomu logiki systemu informacyjnego, wspierajcego za-rzdzanie. Std ju krok do kolejnych zagadnie nierozwizanych ani teore-tycznie ani praktycznie ustalenie kryteriw optymalnego wyboru reprezen-tacji. Tumaczc to na jzyk praktyczny, mona przedstawi nastpujcy przykad: istniej reguy de iure zwizane z rachunkowoci, stanowice mo-del semantyczny obliczania wyniku finansowego, dla ktrych wykonano wiele programw finansowo-ksigowych (poziom syntaktyczny). Wszystkie algorytmy prowadz do tego samego wyniku, ale ktry jest najlepszy stano-

30Humphreys P., Extending Ourselves: Computational Science, Empiricism, and Scientific Method, Oxford: Oxford University Press, 2004. 31 Gauch, H. G. Jr., Scientific Method in Practice, Cambridge: Cambridge University Press, 2003. 32Jarrard R. D., Scientific Method. An Online Book, http://emotionalcompetency.com/sci/booktoc.html 33Bellman R.E., Dreyfus S.E., Applied Dynamic Programming, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1962.; (Programowanie dynamiczne, zastosowanie, Warszawa: PWE 1967).

20

wi kwesti otwart. A wybr najlepszego dla konkretnej firmy, jest zagad-nieniem samym w sobie.

Teoria sterowania wskazuje w tym miejscu na konieczno wprowadza-nia okrelonych idealizacji ukadu, zwizanych midzy innymi z opisem nie-zalenym od przeszych okresw czasowych oraz liniowej niezalenoci skadowych wektora opisujcego ukad w danej chwili34. Ale moemy doda aspekt zalenoci prdkoci zmian wektora stanu w czasie od jego historii (efekt zapnienia informacyjnego w sprzeniu zwrotnym) i mamy w przy-blieniu aktualny opis rzeczywistoci problematyki formalnego ujcia zarz-dzania.

Idc w gr schematu budowy struktury nauki i jej relacji z systemem komputerowym docieramy w kocu do poziomu syntaktycznego, gdzie da-ny model semantyczny moe zosta rozwizany na continnum sposobw, stanowicych izomorficzne odwzorowanie reprezentacji semantycznej pro-blemu w dowolnym jzyku formalnym (C++, Java, Visual Basic, etc..). I ww-czas pojawiaj si kolejne zagadnienia oraz pytania z obszaru pragmatyki, zwizane z aksjologi i zasadniczymi kwestiami: po co? Za ile? W jakim cza-sie? Jak dokadnie? Przyjmujc zbyt skomplikowane formalizmy opisu, np. w formie rwna cakowych dla modeli nieliniowych, napotykamy na dalsze bdy, wprowadzane na poziomie przyblie algorytmicznych. Czy ww-czas zastosowanie metody wariacyjnej lub przyblie rachunku zaburze prowadzi zawsze do zbienego procesu?. Co si stanie, gdy macierz operato-ra bdzie le okrelona i w procesie odwracania, wskutek mnoenia kolej-nych maych wielkoci komputer wyzeruje ktry iloczyn? Co bdzie, gdy w procesie wariacyjnym okae si, e trafiono w punkt stay albo w jedno z wielu minimw lokalnych? S to kwestie, ktre dodatkowo nakazuj szcze-gln ostrono w formuowaniu ostrych kryteriw oraz precyzyjnych wy-nikw wspomagajcych zarzdzanie. Wida wyranie, e waniejszym za-gadnieniem jest w tym przypadku oszacowanie niepewnoci, anieli ustale-nie precyzyjnego wyniku. I to stanowi powan kwesti dla filozofii i logiki odkrycia naukowego i jej zwizku z informatyk35.

Budujc teori poznania w naukach o zarzdzaniu koniecznym jest przedstawienie warstwowego modelu przetwarzania danych, prowadzce do powstania hierarchicznego ukadu abstrakcji, umoliwiajcych wycinko- 34Bellman R.E., Adaptative Control Processes: a guide tour, Princeton, Princeton Univer-sity Press, 1961.; (Adaptacyjne procesy sterowania. Przewodnik problemowy, Warszawa: PWN, 1965). 35Thagard R.P., Computational Philosophy of Science, Cambridge MA, The MIT Press, 1993.

21

we analizy problemu, charakterystyczne dla procesu tworzenia oprogramo-wania komputerowego. Model ten w zasadniczy sposb ogranicza stosowal-no uj holistycznych i wrcz neguje ich sens. Dlatego ju we wstpie ko-nieczna jest jego prezentacja. Mona nawet postawi tez, e: wsparcie kom-puterowe bd mie tylko te problemy zarzdzania, w ktrych uda si wydzieli war-

stw semantyczn. Innymi sowy, okrelona zostanie reprezentacja numerycz-na o jednoznacznej interpretacji w jzykach naturalnych, czego bez ujcia warstwowego zrealizowa si nie da. Oczywicie, systemowcy podnios w tym miejscu kwesti, e sterowanie ukadem na zasadzie czarnej skrzynki i sprze zwrotnych nie koniecznie wymaga istnienia warstwy semantycznej procesu i penego opisu systemu ale wwczas pojcie wspomagania kompu-terowego odnosi si do funkcji celu obserwatora zewntrznego, co na og nie jest do przyjcia dla obserwatora wewntrznego. Traktujc bowiem za-rzdzanie w kategoriach gry dwuosobowej przeciwko naturze, wybr strate-gii optymalnej zwizany jest przede wszystkim z obserwatorem wewntrz-nym (wypeniajc tym samym jedn z obserwacji P. Druckera, e zarzdza-nie ukierunkowane jest do wewntrz, a jego efekty mona obserwowa na zewntrz organizacji7. Mona rwnie zastanawia si nad kwesti rwno-wagi mikro w ukadzie, biorc pod uwag najbardziej nieprzyjazne wy-chwiania od pooenia stabilnego, generowane przez otoczenie, dochodzc do paradoksu rwnowagi w zarzdzaniu36. Pozwala to na formuowanie funkcji celu, uwzgldniajcej wielokryterialno oceny aksjologicznej zarz-dzania.

ii. Ontologia relacyjna a epistemologia

To co jest jest, a to czego nie ma nie ma. [Permenides] Czy abstrakcyjny obraz (np. izomorfizm) jakiego bytu realnego moe

by uznany za ontologi? Wedug Permenidesa nie. Ale pytanie to jest bar-dzo istotn kwesti, albowiem system generujcy warto jest zbiorem bytw realnych (na og skoczonym), np. budynkw, ludzi z ni zwizanych oraz abstrakcyjnych, jak: informacje, kapitay, itp.21,37. Ale rwnoczenie organiza-cja, mogca stanowi system generujcy warto, rozumiana jako nazwa

36Gospodarek T., The Balance Paradox Of Management and the Economic Crisis, Business & Economics Society International Conference, July 15 to 21 in Athens, 2010. 37Kotarbiski T., "Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk", Warszawa: Altaya Polska & De Agostini Polska, 2003.

22

oglna, jest pewnym bytem konceptualnym, struktur zasobw z relacjami i oddziaywaniami, stanowic abstrakcj podobn do algebry liczb rzeczywi-stych w matematyce. Wyobramy sobie, e taki byt abstrakcyjny, jak organi-zacja, odwzorowujemy na pewien konstrukt mylowy w formie zbioru zaso-bw, map procesw i obiegw dokumentw, dajcy si nie tylko wyobrazi ale rwnie zapisa symbolicznie w sposb formalny. Powstaje wwczas izomorficzny obraz abstrakcyjny dziaa bytw rzeczywistych, gdzie fizycz-nie powstaj dobra stanowice rwnie niezalene byty, okrelane wartoci oraz uytecznoci, fizycznie przepywaj pienidze i fizycznie swoj prac wiadcz ludzie. Opis za pomoc generowanych dokumentw staje si wier-nym odzwierciedleniem zachodzcych procesw biznesowych, a jednocze-nie desygnatem istnienia rdowego bytu realnego. A zatem pytanie po-stawione na pocztku nabiera sensu. Ale co z odpowiedzi? Jednym z roz-wiza, za ktrym si opowiadam jest utworzenie pojcia abstrakcyjnej onto-logii relacyjnej na zasadzie podobiestwa do koncepcji G. Lackoffa38 o rzuto-waniu domen znaczeniowych przy kreowaniu metafor kognitywnych. Jest to rwnie zgodne z koncepcj R. Ingardena39 podziau ontologii na trzy czci: formalne, materialne i egzystencjalne dotyczcego trzech aspektw zwizanych z dowolnym obiektem: jego struktury formalnej, struktury materialnej oraz sposobu istnienia.

Poniewa pojciem podstawowym oraz gwnym obiektem rozwaa w niniejszej pracy jest system generujcy warto, bdcy konstruktem mylo-wym, stanowic pewn ontologi abstrakcyjn, w odniesieniu do tego bytu moliwe s do utworzenia pewne byty relacyjne, rwnie abstrakcyjne40. S to np. zbiory informacji dotyczcych organizacji, zbiory moliwych oddzia-ywa z otoczeniem. Jest to wiedza zgromadzona w formie zasobu informa-cyjnego, ktr mona zarzdza. Ta wiedza, jako ustalony byt konceptualny, odnosi si relacyjnie do innego bytu realnego lub abstrakcyjnego, poniewa stanowi zbir sdw o rzeczy, zjawisku, czy te innym konstrukcje abstrak-cyjnym (np., teoria liczb na temat liczby, ktrej dotyczy). Przydatnym jest za-tem wprowadzenie kategorii ontologii relacyjnej, ktra bdzie szczeglnym przypadkiem ontologii abstrakcyjnej, stanowic zbir cech ontycznych bytu okrelonego nastpnikiem relacji. Tym samym pojcie zarzdzanie wiedz nabierze sensu logicznego, odnoszc si do czynnoci zmian w obszarze ontologii

38Lakoff, G., Johnson M., Metaphors We Live By, Chicago: University of Chicago Press, 1980.; (Metafory w naszym yciu Warszawa: PWN 1988). 39Ingarden R., Spr o istnienie wiata, PAU, Vol. I, Krakw: 1947, Vol. II, Krakw, 1948 40Krzyanowski L., str. 102.

23

relacyjnej, stanowicej okrelony zasb wiedzy o czym lub o kim. Z kolei okrele-nie zarzdzania jakoci nie ma sensu logicznego, poniewa jako nie moe zosta uznana, jako ontologia. Ontologi moe by co najwyej system zapewnienia jakoci, stanowicy okrelony zasb wiedzy, stajc si wwczas penoprawnym bytem abstrakcyjnym. Jako stanowi cech ontyczn syte-mu, ktr mona zmniejszy lub zwikszy. Jeeli jaki byt posiada cech ja-koci, to ta cecha nie moe ulec unicestwieniu sama w sobie, albowiem nawet najgorsza warto jakoci stanowi nadal okrelenie bytu i moe znikn wraz z bytem, ktry okrela. Idea brzytwy Ockhama41 nakazuje ograniczanie iloci bytw relacyjnych do rozsdnego minimum, wystarczajcego do ustalenia epistemologii dotyczcej danej ontologii, nie wyklucza jednak budowania konstruktw mylowych, umoliwiajcych wyjanianie zjawisk incydental-nych. Ale przesanie Ockhama naley rozumie tak, e tworzc byt abstrak-cyjny, pozostajcy w relacji z wybranym bytem realnym, nie wolno ograni-cza zbytnio jego zakresu, albowiem mona popa w sprzeczno zwizan z tworzeniem bytu abstrakcyjnego, stanowicego jedynie wybran cech on-tyczn bytu poprzednika relacji (przykad jakoci). A to przeczy zaoeniom funkcjonalnym wprowadzonej wyej ontologii relacyjnej.

W dalszej czci dyskusji przez pojcie ontologii abstrakcyjnej (koncep-tualnej) rozumie naley okrelony zakres wiedzy o jakimkolwiek bycie mate-rialnym lub niematerialnym, tworzony dla ustalenia spjnej epistemologii, dla ktrego to bytu mona zdefiniowa cechy ontyczne, formuowane jako odpowiedzi na zadane poniej pytania: Jak cechy bytu abstrakcyjnego odnosz si do niego samego?

Jakie cechy bytu s najwaniejsze, w odrnieniu od przypadkowych atrybutw?

Jakie funkcje ontologii abstrakcyjnej wyrniaj j jako wyizolowany byt?

Co stanowi o tosamoci ontologii abstrakcyjne?

Jak mona uzasadni, e ontologia abstrakcyjna istnieje?

Kiedy analizowany byt abstrakcyjny przestaje istnie, w odrnieniu od jego

zmiany?

Dla przedstawionego powyej konstruktu mylowego posiadajcego ce-

chy 1-6, stanowicego ontologi abstrakcyjn, moliwe jest okrelenie zbioru problemw epistemologicznych skadajcych si na funkcjonalno analizo-wanego bytu, w szczeglnoci: Czym jest wiedza dotyczca wydzielonej ontologii?

Jaka jest definicja analizowanego bytu konceptualnego?

41 http://en.wikipedia.org/wiki/Occam%27s_Razor

24

Co jest podmiotem i przedmiotem, wiedzy na temat okrelanej ontologii?

Jakie s granice poznania?

Jakie kryterium demarkacji mona przyj?

Jak dotrze do wiedzy o danej ontologii?

Czy wiedza o danej ontologii moe by prawd?

Jakie kryteria przyj dla ocen aksjologicznych?

Powysze kwestie wyczerpuj ujcie niektrych teorii, zasobw wiedzy i

poj bazowych zarzdzania w ujciu filozofii nauki, a ich uzupenienie o kryteria aksjologiczne pozwalaj na budow dobrej heurystyki na poziomie metodologicznym. Warto przy tym zauway, e ontologie abstrakcyjne, re-lacyjne tworzone s wycznie dla ustalenia epistemologii w ograniczonym zakresie zagadnie naukowych. Jeeli intencj badacza jest wypowiadanie sdw o zarzdzaniu wymiernym, musi on stworzy ontologi abstrakcyjn, definiowan jako zbir wiedzy o ontologiach realnych oraz abstrakcyjnych, pozostajcych w relacji i posiadajcych cechy mierzalnoci. Wwczas epi-stemologia do-tyczca ontolo-gii zagadnie wymiernych ma szanse by uporzdkowa-n i spjn, ofe-rujc moliwo-ci sformuo-wania teorii naukowych oraz zbioru do-brych para-dygmatw. Rysunek 1 Podzia taksonomiczny ontologii wg. Koncepcji GFO [rdo: http://en.wikipedia.org/wiki/File:GFO_taxonomy_tree.png ].

Interesujc koncepcj ontologiczn jest GFO (General Formal Onto-

logy)42,43 , jako ukad warstw logicznych zorganizowanej wiedzy. Systemy tego ty- 42Herre, H., Heller, B. Burek, P., F Loebe, R. Hoehndorf,.H. Michalek, General Formal On-tology (GFO). A Foundational Ontology Integrating Objects and Processes, Report Nr. 8 , (2006), OntoMed, IMISE.

25

pu wykorzystuje przede wszystkim informatyka w celach modelowania na poziomie konceptualnym. GFO oferuje jedno drzewo taksonomiczne dla rnych systemw aksjomatycznych, stanowic jednoczenie moliwy sza-blon budowania niestandardowych i specyficznych domen ontologii. Struk-tura logiczna GFO zawiera trzy warstwy meta-ontologiczne: abstrakcyjny poziom grny, abstrakcyjny poziom rdzenia i poziom podstawowy (rys. 1). GFO charakteryzuje si tym, e zawiera obiekty, a take procesy zintegro-wane w jeden spjny system. Obejmuje poziomy rzeczywistoci i ma na celu wspieranie interoperacyjnoci ontologicznego mapowania i redukcji ko-niecznej dla budowania reprezentacji numerycznej. Koncepcja ta wskazuje na potrzeb rozbudowy rozumienia ontologii abstrakcyjnej i rwnoczenie uzasadnia konieczno stosowania redukcjonizmu kartezjaskiego na po-ziomie budowy modeli konceptualnych oraz wiedzy.

W tym miejscu mona zastanawia si, czy nauka stanowi ontologi koncep-tualn?. A jeeli tak, to czy mona wydzieli okrelon dyscyplin nauki jako samodzieln ontologi? A jeeli tak, to czy pewna dziedzina wiedzy w obr-bie dyscypliny nauki jest rwnie samodzielnym bytem? I tak mona pro-wadzi ten podzia ad continuum. Kres temu kadzie zasada brzytwy Ockha-ma, ale jednoczenie nie podaje ona racjonalnego kryterium ograniczenia ta-kiego typu podziaw. Std, prowadzc wywd ontologiczny, naley zasta-nowi si nad uzasadnieniem sensu tworzenia kadego konstruktu koncep-tualnego, ktry chcemy uzna niezaleny byt abstrakcyjny, a dla ktrego, moliwe jest okrelenie cech ontycznych (uytecznoci, funkcjonalnoci, prawdziwoci, wiarygodnoci, etc.) co w konsekwencji ma prowadzi do zbudowania podanej epistemologii.

43Herre H., General Formal Ontology (GFO). A Foundational Ontology for Conceptual Modelling, http://www.onto-med.de/ontologies/gfo/ .

26

iii. Struktura warstwowa wiedzy o zarzdzaniu

Kto chce jednym spojrzeniem uj wiele rwnoczenie przedmiotw, ten adnego z nich nie widzi wyranie.[R. Descartes]

W dalszych rozwaaniach zaoy naley, e wiedza powinna by po-

dzielona logicznie na warstwy umoliwiajce uzyskanie porzdku epistemo-logicznego, tak eby przynajmniej dao si ustali zakresy poznania dla ka-dej z warstw i poczenia ich w kompletn epistemologi. Wynika to z za-kadanej koncepcji struktury poznania naukowego od ontologii do modelu semantycznego opisanej w poprzednim rozdziale. Takie ujcie uatwia zro-zumienie dyskursu filozoficznego oraz problemw nakadania si obszarw strukturalnych nauki, zwaszcza jej zagadnie multidyscyplinarnych, para-dygmatw, teorii, etc. Przedstawiony ukad generuje relacje porzdkujce wiedz zakadajc, e zagadnienia niszego poziomu abstrakcji wymagaj istnienia wiedzy wyszego poziomu (istnienie metodologii wymaga uprzed-niego sformuowania epistemologii). Niejednoznaczno metodologiczna prowadzi do wieloznacznych interpretacji modeli semantycznych, a te ostat-nie, okrelone w sposb niejednoznaczny prowadz wwczas na manowce syntaktyczne. Std fundamentaln koncepcj dyskursu w niniejszej ksice jest maksymalizacja uporzdkowanych relacji warstw modelowania wiedzy. Stawia to pozornie autora na pozycjach epistemologii fundamentalistycznej, co bynajmniej nie ogranicza wcale dyskursu do fizykalizmu i falsyfikacjoni-zmu ale umoliwia przyjcia czytelnych postaw sceptycznych, probabili-stycznych czy utylitarystycznych w kwestiach, w ktrych zmiana pozycji epistemologicznej prowadzi do akceptowalnych prawd, a przede wszystkim do pragmatycznego porzdkowania wiedzy.

iv. Aksjologia, a ontologia abstrakcyjna

W wiecie faktw najszybciej urzdza si abstrakcja [W. Bartoszewski] Aksjologia, odnoszca si do teorii wartoci, zajmuje si przede wszyst-

kim kwestiami: co jest dobre, co jest wartociowe, starajc si przy okazji od-powiedzie na pytanie dlaczego robimy, to co robimy aby posi dobra? Bada natur rnego rodzaju wartoci, szczeglnie etyczno-moralnych i este-

27

tycznych44. W szczeglnoci aksjologia prbuje odpowiedzie na kwestie po-chodzenia, sposobu istnienia, struktur i hierarchii, zasad stosowania i funk-cjonowania, zmiennoci w czasie i przestrzeni wartoci. Tym samym buduje systemy ocen oraz kryteriw, np.: co to znaczy dobre zarzdzanie? Co to znaczy wartociowa wiedza? Czym jest kreowana przez system war-to? Std mona wnosi, e powinna istnie abstrakcyjna ontologia relacyjna zwana pozytywem, wywoujca dodatnie doznania u obserwatora, a ktry to pozytyw warto posi lub do niego dy. Oparcie koncepcji aksjologii w zarzdzaniu na okrelonym bycie abstrakcyjnym, stanowicym pewien idea w danym czasie i kontekcie, rozwizuje na poziomie konceptualnym wiele kwestii stanowicych problemy aksjologii oglnej i teorii wartoci45,46. Onto-logia zwana pozytywem, rozumiana jako zbir przymiotw relacyjnego przedmiotu oceny, do ktrego si odnosi (najczciej zarzdzanej organizacji) moe stanowi dowolny zbir mierzalnych lub niemierzalnych cech, z kt-rych mona nastpnie zbudowa miar i dla ktrych ustalono skal. Moe to by idea organizacji, w ktrej pracownik czuje si dobrze, gdzie wynik fi-nansowy jest dodatni, stabilno rynkowa jest pewna, a biznes odbywa si z zachowaniem zasad etycznych, itp. Moe to by rwnie odzwierciedlenie benthamowskiej idei utylitaryzmu47,48.

Budowanie nauk o zarzdzaniu na zasadach obiektywnych, wolnych od oceny, jest moliwe jedynie w bardzo ograniczonym zakresie, dopuszczaj-cym pomiar ilociowy. Ujcie takie, charakterystyczne dla epistemologii neopozytywistycznej, prowadzi do dobrych praktyk i kryteriw epistemicz-nych, gdzie badacz moe zdystansowa si od aspektw niemierzalnych4. Jednak obiektywne istnienie etyki, moralnoci oraz jakociowych cech infor-macji w dziaaniach managera, generuje konieczno istnienia kryteriw wartociujcych, zalenych od kontekstu oraz czasu, a wic pragmatycznych. Std wynika konieczny pragmatyzm ujcia naukowego problemw, uwzgldniajcy wartociowanie w obrbie zarzdzania. Stanowi on istotny

44Schroeder, M., "Value Theory", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2008 Edi-tion), E. N. Zalta (ed.), http://plato.stanford.edu/archives/fall2008/entries/value-theory . 45Hartman R. S., The Structure of Value: Foundations of Scientific Axiology. Carbondale: Southern Illinois University Press, 1967. 46Hartman R. S., The Knowledge of Good: Critique of Axiological Reason, Amsterdam New York: Editions Rodopi, 2002 47Bentham J., Wprowadzenie do zasad moralnoci i prawodawstwa. Krakw: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, 1958 (An Introduction to the Principles of Morals and Legisla-tion, Dover Philosophical Classics, Paperback 2009). 48Mill J. S., Utylitaryzm. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979 (Utilita-rianism, fourth edition. Longmans, Green, Reader, and Dyer: London, 1871)

28

element zastosowania metod filozofii nauki, uzasadniajc konieczno uwzgldniania

subiektywizmu ludzkiego sdu obok racjonalizmu pomiaru. Wpywa to rwnie na ograniczenie moliwoci stosowania epistemologii fundamentalistycznej do problemw mierzalnych zarzdzania. W zakresie prowadzonych rozwaa aksjologicznych za najistotniejsze kwestie mona uzna: 1. Co jest pozytywem w zarzdzaniu i jak bardzo pozytywne to jest? 2. Czy pojcie pozytywu (np. dobra, wartoci czy uytecznoci) w zarz-

dzaniu jest obiektywne czy subiektywne? 3. Jaka jest definicja wartoci w zarzdzaniu? 4. Czy i jak mona zbudowa obiektywne kryteria wartoci? 5. Czy warto moe by ontologi relacyjn? 6. Jak zmienia si warto w czasie? 7. Czy istnieje miara oceny aksjologicznej?

Jak wida z powyszego wywodu, aksjologia zarzdzania przydaje za-

rwno pytaniom ontologicznym, jak i epistemologicznym dodatkowych aspektw wartociujcych. Metodologia za, musi przedstawi sposb war-tociowania i najlepsze praktyki w tym zakresie. Std filozofia nauki zyskuje znaczce pole wypowiedzi, umoliwiajc ustalanie racjonalnoci kryteriw wartociowania oraz ich sensu pragmatycznego.

29

I Multidyscyplinarno a zoono zarzdzania

Zoono problemu nie jest okreleniem tosamym jego trudnoci, czego wielu uczo-nych nauk spoecznych po prostu nie dostrzega.

Zoono stanowi tzw. zagadnienie parasolowe ktre jest powszech-

nie naduywane przez naukowcw nauk spoecznych z powodu swojej oglnoci i wieloznacznoci. Warto w tym miejscu zacytowa A. Sokala i J. Brickmonta, [Humanici czsto odczuwaj pokus wyizolowania z teorii nauko-wej pewnych, oglnych tematw, ktre mona podsumowa za pomoc kilku sw,

takich jak: nieoznaczono, niecigo, chaos lub nieliniowo, a nastpnie

analizowania ich w czysto werbalny sposb]49. Jednak teorie naukowe to nie s ani powieci ani atrakcyjne teksty dla portali spoecznociowych ani newsy dla wyszukiwarek internetowych. Dlatego fundamentalne wsparcie episte-mologiczne nauk o zarzdzaniu wydaje si by koniecznoci chwili, wobec zalewu pseudonaukowej beletrystyki. Znajdujemy si, bowiem, w okresie cigego poszukiwania tosamoci naukowej zarzdzania i usilnych prb sformuowania dobrych paradygmatw w sensie Kuhna-Lakatosa12,15 I to wanie filozofia nauki wraz z logik staraj si dokona uporzdkowanej strukturalizacji zagadnie skadajcych si na dyscyplin naukow lub wy-izolowan dziedzin wiedzy, po czym dostarczy argumentw demarkacyj-nych oraz metodologii dla dobrej heurystyki i racjonalnoci wyborw. Nie jest to wcale atwe zadanie, a dodatkowo nie istniej jedynie suszne narz-dzia porzdkujce zbir zdefiniowanych problemw ani nie istniej cise kryteria demarkacji9. Ale wielu badaczy czuje potrzeb wyizolowania przy-najmniej spjnych grup problemw, o ktrych mona powiedzie wiedza pewna, wiedza naukowa, etc. Std demarkacja selekcjonujca, rozumiana ja-ko metoda filtracji, ma uzasadnienie18.

Struktura nauki wyrnia twarde jdro nauk podstawowych, w skad ktrego wchodz nauki przyrodnicze, historia, matematyka z logik oraz nauki o jzyku. Nauki te charakteryzuj si przede wszystkim stosowalno-ci paradygmatu naukowego, oraz falsyfikowalnoci zda bazowych, zgodnie z popperowsk logik odkrycia naukowego11. Ale c pocz w przypadku nowych dziedzin wiedzy, budowanych na wielodyscyplinarnoci

49Sokal A., Brickmont J., Fashionable Nonsense: Postmodern Intellectuals' Abuse of Sci-ence, New York: Picador, 1998.; (Modne bzdury. O naduywaniu poj z zakresu nauk ci-sych przez postmodernistycznych intelektualistw, Warszawa: Prszyski i Spka, 1998).

30

zagadnie oraz uytecznoci praktycznej rezultatw i eklektyzmie metodo-logicznym? Jak postpowa z probabilizmem, informatyk, psychologi oraz naukami spoecznymi? Pozostajc wiernym wyznawc fundamentalistycz-nego antyindukcjonizmu oraz falsyfikacjonizmu, zagadnieniom tym mona co najwyej nada charakter quasinaukowy, a w zasadzie podda si, nie wy-janiajc niczego wskutek istnienia cile zdefiniowanej linii demarkacyjnej50. A zatem pozostaje do rozwaenia kwestia: czy z faktu odrzucenia metody na-ukowej, jako jedynie susznej w okreleniu naukowoci tych zagadnie, wynika au-

tomatyczne ich wykluczenie z grona naukowych? Jest to sprawa mocno dysku-syjna, albowiem uzasadnienie sprowadza si do wyboru kryteriw okrele-nia prawdy i faszu w ujciu logiki klasycznej, a to nie za bardzo nadaje si do weryfikacji prawdy rozmytej logicznie, co musi by uwzgldniane w na-ukach spoecznych, a zwaszcza w kwestii metodologii podejmowania decy-zji przy niepenych danych. W dodatku koniecznym staje si przedstawienie dowodu, e dan kwesti mona w ogle rozwaa w kategoriach logiki formalnej zda prawdziwych albo faszywych. Osabienie kryterium falsyfi-kowalnoci, obserwowane u pnego Poppera50, uznajce wysoki stopie ko-roboracji (potwierdzenia) za racjonalny dowd zgodnoci, zblia stanowisko epistemologa fundamentalistycznego do zadowalajcego zakresu stosowal-noci metody naukowej w naukach o zarzdzaniu oraz dopuszczenia racjo-nalnej indukcji w budowaniu wiedzy. W roku 1980 L. Laudan5 ogosi koniec istotnoci problemu demarkacji w naukach spoecznych, co potwierdzio kluczow rol pragmatyzmu i relatywizmu w formuowaniu kryteriw na-ukowoci w obszarze zarzdzania. Nie uatwia to bynajmniej wprowadzania porzdku epistemologicznego ale przynajmniej pozwala na sformuowanie kryteriw prawdy akceptowalnej opartej, na kryteriach sabszych ni epi-stemiczne51.

Po przeciwnej stronie barykady znajduj si postmodernistyczne kryte-ria rozwoju nauki52,53 dopuszczajce bardzo dowolne zdania opisujce pod-miot lub przedmiot rozwaa naukowych w myl zasady sformuowanej przez P. Feyerabenda anything goes54, prowadzc czsto do absurdalnych 50Koterski A., Falsyfikacjonistyczne kryteria demarkacji w XX-wiecznej filozofii nauki, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skodowskie w Lublinie, 2004. 51Watkins J., 73-92. 52Lakatos I, Feyerabend P., Motterlini M., For and against method: including Lakatos's lec-tures on scientific method, Chicago: The University of Chicago Press, 1999. 53Rorty R., Philosophy and the Mirror of Nature, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1979.; (Filozofia a zwierciado natury, Warszawa: Aletheia 1997.) 54Feyerabend P.K., Against Metod, London-New York, Verso/NLB Ltd. 1987.; (Przeciw Metodzie, Wrocaw: Siedmiorg, 2001).

31

konkluzji49. Takiemu folgowaniu w formuowaniu hipotez lub zda nauko-wych naley si zdecydowanie przeciwstawia, poniewa istniejcy i pog-biany w sabo kontrolowany sposb chaos epistemologiczny, prowadzi do powanych szkd na poziomie metodologii i metodyki zarzdzania9,4 ozosta-j jeszcze wane kwestie: na ile dedukcja w zarzdzaniu ma sens wobec bra-ku zda bazowych nauki oraz spjnoci sdw w obrbie teorii zarzdzania oraz czy indukcja stanowi zadowalajco wartociow metod wnioskowania naukowego w zarzdzaniu? A moe indukcja jest w tym przypadku jedyn, sensown metodologi wnioskowania, wnoszc nowe hipotezy i prognozy? Na ile metody probabilistyczne mona traktowa jako naukowe? Jak sformu-owa uyteczn, a nie bezwzgldn granic demarkacji dla danej subdyscy-pliny naukowej? Czy carnapowski weryfikacjonizm13 moe by stosowany w zarzdzaniu na rwni z popperowskim falsyfikacjonizmem11? Jak formuo-wa paradygmaty danej subdyscypliny zarzdzania , itd.

Na drugim biegunie rozwaa filozofii nauki pozostaj wane aspekty zwizane z ocen aksjologiczn, definicj wartoci, pomiarem ilociowym, definicj miary, taksonomi, jzykiem, etc. Nie da si jednak podejmowa dyskusji filozoficznej na tym poziomie bez przyjcia okrelonej postawy epi-stemologicznej oraz bez choby czciowego uporzdkowania epistemolo-gicznego zagadnie rozwaanych w obrbie nauki.

Na samym kocu, koniecznym staje si wpisanie zarzdzania do struk-tury nauki jako samodzielnej dyscypliny i uzasadnienia, e istnieje oglna teoria zarzdzania, jak rwnie, e moliwe jest sformuowanie paradygma-tw z ni zwizanych. Powysze uzasadnia stawianie zasadniczej kwestii gdzie le granice prawdziwej nauki?

32

1. Zoono problematyki zarzdzania.

Zoone systemy organizacyjne wykazuj naturaln skonno do samozakcania i komplikacji podstawowych procesw kreujcych ich uyteczno .

Przyjmijmy, dla zachowania logiki dalszego wywodu, e: zarzdzanie ja-

ko eksperyment obserwowalny w czasie, polega na dowolnej zmianie stanu uytecz-

noci zasobw poprzez realizacj podjtych decyzji oraz wykorzystanie przetworzo-

nych informacji. Eksperyment ten, jako akt wiadomego dziaania managera, stanowi ontologi relacyjn (zjawisko, zdarzenie) w stosunku do zarzdza-nego zasobu (ontologii realnej bdcej przedmiotem zarzdzania) i ma swj pocztek oraz koniec. Mona zatem mwi o istnieniu stanu pocztkowego i kocowego przedmiotu zarzdzania, rnicych si wzajemnie, okrelaj-cych obserwowalne zmiany pewnych cech ontycznych bytu, wcznie z mo-liwoci zmian ich struktury (tzn. zaniku jednych i pojawienia si innych pomidzy pomiarami). Stany te dotycz dwch rnych momentw czasu t1 oraz t2, ( t1 < t2 ), przy czym odwrcenie w czasie eksperymentu, w odrnie-niu od dowiadcze fizycznych, nie prowadzi do odtworzenia stanu pier-wotnego, poniewa otoczenie eksperymentu zmienia si rwnie w czasie wraz z przedmiotem zarzdzania w sposb cigy i nieodwracalny. Std wa-runki eksperymentu nie zostaj zachowane. Dodanie do eksperymentu aspektw spoecznych i subiektywnych dziaa czowieka czyni go dodat-kowo sabo przewidywalnym, uzasadniajc wprowadzenie pojcia zoo-noci. Zoono zagadnie zwizanych z opisem i interpretacj wynikw eksperymentu lub obserwacji z zakresu zarzdzania naley rozpatrywa w obrbie nastpujcych subdyscyplin wiedzy, z ktrych niektre s ju same w sobie zagadnieniami multidyscyplinarnymi: teoria decyzji i sterowania (fundament dziaania managera), logika i filozofia (podstawa wnioskowania i formuowania hipotez), kogniwistyka i psychologia (rozumienie, uczenie si, oddziaywania

midzyludzkie), informatyka i komunikacja (podstawa wsparcia decyzji oraz budowa

wiedzy), teoria pomiarw (budowa ocen aksjologicznych skutkw zarzdzania), nauki spoeczne (zachowania zasobu ludzkiego, funkcjonowanie kapitau

ludzkiego), ekonomia i ekonometria (rdo oszacowa wartoci, skalowania oraz

modeli matematycznych),

33

nauki przyrodnicze w szczeglnoci fizyka i biologia (rdo inspiracji dla analogii, metafor oraz modeli funkcjonalnych). W ten sposb cecha zoonoci opisu eksperymentu nakazuje spojrze na

zarzdzanie z pozycji wielu postaw epistemologicznych, gdzie najwaniej-szymi aspektami bd te, reprezentowane przez dominujcy obszar posia-danej wiedzy managera lub badacza (np. wynikajcy z wyksztacenia cise-go lub humanistycznego), ale uzupeniane dziki posiadanemu dowiadcze-niu i wsparciu informacyjnemu o pozostae dziedziny wiedzy w wikszym lub mniejszym zakresie. Pozwala to rwnie wyoni i uzasadni okrelone postawy managerskie, np: przywdcy ludu, naukowca filozofa czy wojsko-wego dowdcy. Obserwacj globaln, wynikajc ze zoonoci naukowej zarzdzania, jest stwierdzenie, e: nie moe istnie jedna, uniwersalna metoda dobrego zarzdzania, odpowiednia dla kadego systemu. Ale nie oznacza to, e nie istnieje eksperyment optymalny w danym kontekcie, ktry mona zreali-zowa na wiele sposobw55. Powysze stwierdzenia s niezalene od przyj-tej postawy epistemologicznej czy dossier managera. Kady przedmiot i pod-miot zarzdzania jest inny, dziaa w innym otoczeniu (kontekcie ukadu system - rodowisko) i na innym obszarze. Nawet globalizacja i zacieranie granic czasoprzestrzennych nie zmieni tego faktu. W dodatku zarzdzanie jest procesem zindywidualizowanym, ukierunkowanym na konkretny obiekt, co zawa sposb weryfikacji eksperymentalnej do studium przy-padku a metodologi oceny do porwna grupowych i urednie staty-stycznych. Warto w tym miejscu zauway, e o ile procesy przyrodnicze przebiegaj niezalenie od naszych wyobrae oraz modeli ich prezentacji, o tyle procesy ekonomiczne i spoeczne stanowi wynik oddziaywa midzy-ludzkich i praktycznego modelowania rzeczywistoci. To wanie powoduje, e dowiadcze spoecznych nie daje si powtrzy ani odwrci ich prze-biegu w czasie. A zatem metody badawcze stosowane w zarzdzaniu musz si rni od tych, stosowanych w tzw. naukach twardych, co nie wyklucza udanych zapoycze. Tym bardziej, e epistemologia fundamentalistyczna nauk przyrodniczych zakada precyzyjne odrnienie podmiotu od przed-miotu poznania (ten co poznaje nie ma adnego zwizku z poznawanym obiektem, np. punktem materialnym), podczas gdy w naukach o zarzdza-niu, podmiot czsto pozostaje w relacji z przedmiotem poznania (manager, bdcy obserwatorem wewntrznym zarzdza organizacj, ktrej jest ele-

55Gospodarek T., Does the Optimum Management for a Given Economic Process Exist?, Management, 11, No. 2, (2007), str. 39-42.

34

mentem). Ale wiele zagadnie moe by przyblianych za pomoc rozdziel-noci podmiotu od przedmiotu poznania, co umoliwia zastosowanie ujcia fizykalistycznego56 z zadowalajcym skutkiem. Tam, gdzie taki rozdzia nie jest moliwy, poznanie komplikuje si, a zagadnienia epistemologiczne staj si zoonymi ze wzgldu na nakadanie si cech ontycznych podmiotu i przedmiotu poznania. Przykadem moe by sytuacja, w ktrej organizacja przestaje istnie formalnie ale nie do koca fizyczne (i tym samym przestaje by zarzdzana jako przedmiot, pojawia si np. syndyk masy upadociowej) a wraz z ni manager (podmiot zarzdzajcy) przestaje wykonywa czynno-ci zwizane z zarzdzaniem. Jednak manager jako byt istnieje nadal fizycz-nie, ale jako podmiot zarzdzania popada w niebyt. Podobnie upada orga-nizacja, jako zbir zasobw rezydualnych, nadal stanowi pewien byt fizycz-ny ale popsuty pod wieloma wzgldami, poniewa nie generuje ju wartoci. Wsplna utrata cech uytecznoci zarwno przez managera jak i organizacj stanowi zatem o unicestwieniu pewnego bytu abstrakcyjnego, (systemu za-rzdzanego, generujcego warto) w ktrym relacyjnie powizany by podmiot z przedmiotem zarzdzania.

Osobnym zagadnieniem zoonym jest problematyka skutkw czaso-wych podejmowanych decyzji w praktyce. Istniej decyzje czasu prawie bie-cego, ktrych skutki obserwowa bdziemy po krtkim okresie, np. decy-zje operacyjne w produkcji cigej oraz decyzje zwizane z zarzdzaniem strategicznym, ktrych obserwowane skutki s dugookresowe. W zarzdza-niu organizacj podejmowanych jest na og wiele decyzji przez wielu ma-nagerw w danym przedziale czasu i dotycz one caego spektrum horyzon-tw czasowych. Powoduje to bardzo powany problem monitorowania w czasie skutkw zarzdzania systemem, wynikajcych z faktu, e umowny moment czasu w ktrym dokonywany jest pomiar, nie uwzgldnia szeregu skutkw podjtych wczeniej decyzji ale nie w peni wdroonych. A zatem cigo procesw spoeczno-ekonomicznych przebiegajcych w zarzdza-nym ukadzie, np. organizacja-otoczenie nie pozwala na dokadny pomiar biecy stanu. Dane te s moliwe do uzyskania ex post po okresie, dla ktre-go mona stwierdzi, e dalsze skutki podjtych uprzednio decyzji nie bd mie istotnego wpywu na wynik pomiaru. To wprowadza nieunikniony ce-teris paribus do wszelkich oszacowa zarzdczych i wskazuje na powany problem z zakresu filozofii nauki: co jest prawd akceptowaln w zakresie

56Gospodarek T., Physical Reasoning in Management Science, Acta Physica Polonica Ser. A, vol.17 No. 4, 2010, 658-668. http://przyrbwn.icm.edu.pl/APP/SPIS/a117-4.html

35

opisu stanu systemu w danej chwili czasu? Dodatkowo mona postawi py-tanie: jak duy margines ceteris paribus jest akceptowalny przez managera?

Wanym aspektem zoonoci zarzdzania jest zoono semantyczna zwizana z koniecznoci opisu zdarze, zjawisk, procesw, ale przede wszystkim ze zrozumiaym przekazywaniem informacji za pomoc jzyka potocznego. Uycie terminw przejmowanych z nauk technicznych, nauk przyrodniczych, matematyki, statystyki, etc. do opisu zoonych ontologii i ich transformacji w czasie powoduje znaczce komplikacji w rozumieniu wypowiedzi i komunikacji. Transfer wiedzy od nauki do praktyki jest z po-wodu barier jzykowych i pojciowych mocno utrudniony57. Std semantyka w terminologii i jzyku zarzdzania stanowi wany element zoonoci caej problematyki. Charakterystyczn cech jzyka nauk o zarzdzaniu jest nad-uywanie metafor, nieuprawnione uycie analogii oraz mnogo subiektyw-nych opisw przedmiotu zarzdzania i jego oddziaywa z otoczeniem. Dla-tego mwienie o zoonoci w sensie semantycznym ma sens i eliminacja nie-jednoznacznoci oraz interpretacji stanowi wany cel epistemologiczny. Uzy-skanie akceptowalnej unifikacji wypowiedzi o znacznie ograniczonym po-ziomie subiektywizmu semantycznego jest jednym z wanych zada filozofii i logiki formalnej.

Co moe zaoferowa filozofia nauki w zakresie zoonoci systemw za-rzdzania? Przede wszystkim akceptowaln definicj i ustalenie epistemolo-gii pojcia system zoony (ale nie rozumiany w potocznym sensie, jako trudny w opisie lub badaniach). W zarzdzaniu czsto wykorzystywana jest bowiem metafora systemw zoonych, bez uzasadnienia poprawnoci jej uycia. Poza tym, manager-praktyk oczekuje racjonalnoci kryteriw dla oszacowania niepewnoci otoczenia oraz prostych recept na ustalenie zmiennych analiz wielokryterialnych, wspomagajcych podejmowanie ra-cjonalnych decyzji.

Na zakoczenie pozostaje kwestia zwizana z teoretycznym obrazem zoonoci zarzdzania, ktra powinna zosta uwypuklona. Jest to stosowal-no teorii zoonoci58,59, znanej przede wszystkim z teorii oblicze60,61 ale

57Habermas J., Od wraenia zmysowego do symbolicznego wyrazu, Warszawa: Wyd. Ofi-cyna Naukowa, seria Terminus, 2004 (oryg. Vom sinnlichen Eindruck zum symbolischen Aus-druck 1997). 58Richardson, K.A., Cilliers, P., What is complexity science? A view from different direc-tions; Emergence: Complexity & Organization vol.3 No.1, 2001, 522. 59Richardson, K.A., Lissack, M.R., On the status of boundaries, both natural and organiza-tional: a complex systems perspective, Emergence: Complexity & Organization vo. 3 No. 4; (2001), 3249.

36

chtnie przechwytywanej przez nauki spoeczne62,63,64. Czym, zatem, jest teo-ria zoonoci w odniesieniu do zarzdzania? Z racji speniania kryterium bycia zakresem okrelonej wiedzy opisowej w odniesieniu do zarzdzania, teoria zoonoci nie moe stanowi samodzielnej ontologii abstrakcyjnej (patrz str. 21). Moe by jednak uznana za ontologi relacyjn. Dotyczy, bo-wiem, ukadu zarzdzanego, skadajcego si z systemu generujcego war-to, oddziaywujcego z otoczeniem. Taki zasb wiedzy mona wykorzy-sta w rozwaaniach epistemologicznych i metodologicznych, okrelajcych funkcjonalno zarzdzania ukadami o specyficznych cechach. Innymi so-wy, filozofia nauki sugeruje w tym miejscu udzielenie odpowiedzi na przed-stawione we wstpie kwestie epistemologiczne. Uzyskanie przekonywuj-cych wypowiedzi na wszystkie kwestie epistemologiczne uprawnia bdzie do akceptacji teorii zoonoci w zarzdzaniu przynajmniej na poziomie se-mantycznym. Ta problematyka zostanie omwiona na dalszych stronach ksiki.

1.1 System zoony generujcy warto

Dobrze znane przedmioty materialne mog nie by tym wszystkim, co realne, stano-wi jednak godne uwagi przykady. [W. van Orman Quine]

Poniewa zoono zarzdzania mona bada z pozycji wielu uj, za

najwaniejsz kwesti wspln uzna naley ustalenie - czy system zoony generujcy warto, stanowicy fundamentalny przedmiot zarzdzania, moe zosta

uznany za ontologi? W tym celu, zgodnie z przyjt w niniejszej ksice logi-k wywodu, przedstawiona zostanie dyskusja zasadniczych kwestii ontolo-gicznych, umoliwiajca racjonalne uzasadnienie wydzielenia osobnego bytu abstrakcyjnego. A jeeli uda si wykaza posiadanie cech ontycznych przez

60Fortnow L.; Homer S., "A Short History of Computational Complexity", Bulletin of the EATCS, vol 80, 2003, 95133; http://people.cs.uchicago.edu/~fortnow/papers/history.pdf 61Goldreich O., Computational Complexity: A Conceptual Perspective, Cambridge Univer-sity Press, 2008. 62Burnes, B., Complexity theories and organizational change; International Journal of Man-agement Reviews 7(2), (2005), 7390. 63Goldspink, C., Kay, R., Organizations as self-organizing and sustaining systems: A com-plex and autopoietic systems perspective; International Journal of General Systems 32(5), (2003), 459474. 64Griffin, D., Shaw, P., Stacey, R., Speaking of complexity in management theory and prac-tice; [w] R. MacIntosh, D. MacLean, R. Stacey, D. Griffin (red.) Complexity and Organiza-tion. Readings and conversations. London New York: Routledge, 2006, 162184.

37

system, to z pozycji definiowania przedmiotu zarzdzania stanowi on do-brze okrelony byt abstrakcyjny, bdcy reprezentacj wirtualn rzeczywistej organizacji lub ukadu organizacji (sieci, acucha dostaw, klastera). Ujcie systemowe pozwala na znaczce uproszczenie analiz ukadw spoeczno-ekonomicznych, oddziaywujcych ze sob i otoczeniem. Jest jednoczenie powszechnie uznan metodologi w naukach spoecznych, umoliwiajc za-rwno uywanie przyblienia czarnej skrzynki65, a nastpnie stopniowego jej wybielania, a do uzyskania zadowalajcych opisw relacji wewntrznych i struktury. Tym samym system generujcy warto moe stanowi bazowy przedmiot zarzdzania, na temat ktrego mona budowa wiedz oraz two-rzy sposoby jej pozyskiwania, a z drugiej strony dokonywa wskaza dla optymalnych zachowa, wynikajcych z teorii systemw25,66 oraz racjonal-noci zachowa.

1. Czym jest zoono zarzdzanego systemu?

Zoono odnosi si bezporednio do systemu zarzdzanego, generuj-

cego warto w otoczeniu, stanowicego ontologi abstrakcyjn i jednocze-nie przedmiot zarzdzania i podmiot bada. Moliwo zastosowania teorii zoonoci67,68,69,70 ogranicza si do opisu zjawisk zwizanych z oddziaywa-niami zarzdzanego podmiotu z otoczeniem, zwaszcza wwczas, gdy wy-stpuje silna i nieliniowa zaleno od sabych impulsw sterujcych, mog-ca przybra charakter chaotyczny lub katastroficzny71,72. Zoono powstaje z rnorodnoci kompozycyjnych systemu zarzdzanego, na ktre skadaj

65Arthur B. W., Cognition: The Black Box of Economics [w] The Complexity Vision and the Teaching of Economics, Chpt. 3, Colander D., Ed., Northampton, Mass: Edward Elgar Publishing, 2000. 66Boulding K.E., General Systems Theory. The Skeleton of Science, Management Science, 2(3), (1956), 197-208. 67Anderson, P., Complexity Theory and Organization Science Organization Science. 10(3), (1999), 216232. 68McMillan, E., Complexity, Organizations and Change. London: Routledge Chapman & Hall, 2004. 69Rosser, J. B. Jr., "On the Complexities of Complex Economic Dynamics", Journal of Eco-nomic Perspectives, 13(4), (1999): 169-192 70Mesjasz Cz., Complexity of Social Systems, Acta Phys. Polonica A., 117(4), (2010), 706-715. 71Rosser, J. B. Jr., From Catastrophe to Chaos: A General Theory of Economic Discontinui-ties Boston/Dordrecht: Kluwer Academic, 2000. 72Poston T., Stewart I. N., Catastrophe Theory and its Applications, Mineola N.Y.: Dover Publ., 1978.

38

si: struktura, oddziaywania, relacje oraz zbir jego charakterystyk43. Tym samym, moliwo zastosowania pojcia zoonoci do jakiegokolwiek uka-du zarzdzanego, oznacza znaczc trudno opisu formalnego oraz podzia-u kartezjaskiego struktury systemu na skadowe. Skutkuje to wystpowa-niem istotnego ceteris paribus opisu, zwizanego ze skoczon liczb parame-trw opisujcych oddziaywujcy z otoczeniem system oraz uwzgldnianiu skoczonej liczby danych historycznych i biecych. Wybr zmiennych, opi-sujcych zarzdzany obiekt, zaley od managera lub grupy zarzdzajcej i zawsze jest subiektywnym. Std wszelkie wnioskowanie na podstawie tak ustalonych danych ma charakter przybliony i nie mona mwi o absolut-nej prawdziwoci wypowiadanych zda, a co najwyej o ich prawdziwoci w sensie pragmatycznym. Wynika std rwnie, e wszelkie metafory odno-szce si do koncepcji zoonoci w zarzdzaniu powinny by poddane analizie wedug zasad wynikajcych z filozofii nauki, co w istotny sposb wpynie na porzdek epistemologiczny nauk o zarzdzaniu. Wwczas mo-liwe bdzie zaproponowanie logicznych konsekwencji oraz dobrych praktyk jakociowego opisu holistycznego w ujciu teorii zoonoci. Stosowanie po-jcia zoonoci w stosunku do zarzdzania jako przedmiotu (eksperymen-tu), nie ma sensu, albowiem mona wyliczy kilkadziesit rnych aspektw zarzdzania, ktre s skomplikowane, a wszystkie razem s bardzo skompli-kowane, ale nie stanowi systemu moliwego do opisania w sposb rozu-miany przez teori zoonoci. Zoonoci nie mona rwnie traktowa jako wydzielonego bytu niematerialnego, podobnego do zbioru liczb naturalnych, poniewa odpowiedzi na kwesti ontologiczn, dotyczc koca istnienia zoonoci, nie da si ustali. Zoono zawsze stanowi jedn z charaktery-styk zarzdzanego systemu generujcego warto, ktry moe by uznany za relacyjny byt abstrakcyjny, reprezentujcy okrelony byt realny, oddziaywu-jcy z otoczeniem.

2. Okrelenie systemu zoonego w zarzdzaniu.

Idc za rozwaaniami L. Wittgasteina73, rozumienie sowa oznacza zdol-

no do wykorzystania go sensownie w rnych kontekstach. Std te, pro-blem precyzyjnego okrelenia warunkw koniecznych i wystarczajcych dla nazwania czego systemem zoonym musi zosta zredukowany do prag-matycznego kryterium rozumienia uytecznego. Nie ma, bowiem, adnego

73Wittgastein L., Philosophical Intestigations, 2nd Ed., Oxford: Blackwell, 1997; (Do-ciekania filozoficzne, Warszawa: PWN, 2000).

39

jzyka formalnego nauk o zarzdzaniu, ktry umoliwiby wprowadzenie aksjomatu. Przedstawiony poniej wywd definiujcy umoliwia zrozumie-nie pojcia system zoony w jzyku naturalnym ale daleko mu do charak-teru zdania paradygmatycznego w sensie Kuhna. Z reszt, problem sformu-owania definicji dotyczy wielu aspektw zarzdzania, a cecha zoonoci wcale nie uatwia epistemologowi zadania budowy precyzyjnej definicji i ustalenie warunkw koniecznych oraz dostatecznych jej akceptacji. Multi-dyscyplinarno nauk o zarzdzaniu dodatkowo utrudnia sformuowanie wasnego jzyka naukowego w obrbie obejmowanej problematyki, ponie-wa jzyk naturalny stanowi w tym przypadku podstaw opisw zdarze. W literaturze przedmiotu naduywane s sformuowania metaforyczne i wieloznaczne, powodujc dodatkow zoono semantyczn74. Dlatego ba-dacz i manager musz pogodzi si z pewnym rozmyciem pragmatycznym formuowanych definicji oraz poj, w tym okrelenia systemu zoonego. Dla celw dalszego dyskursu proponuj przyj opisow definicj zoono-ci, uwzgldniajc wikszo obserwowanych zachowa systemw generu-jcych warto.

System stanowicy przedmiot zarzdzania moe by uznany za zoony jeeli:

mona w nim okreli mnogo relacji i oddziaywa midzy komponentami (np.

elementami zasobw, wydzielonymi podstrukturami, etc.), gwie o charakterze

nieliniowym,

jego stan chwilowy nie moe by opisany dokadnie za pomoc skoczonej liczby

zmiennych (parametrw stanu ukadu) w danym kontekcie i przestrzeni fazo-

wej,

jego rozwj w czasie moe by opisany formalnie za pomoc ukadu rwna r-

niczkowo-cakowych (nieliniowo), uwzgldniajcych dane biece i przesze,

jest wraliwy na warunki pocztkowe i zmiany parametrw sterujcych, co moe

objawia si atw utrat stabilnoci, w tym zachowaniami chaotycznymi lub ka-

tastroficznymi,

mona obserwowa lub zdefiniowa wielo cieek jego rozwoju w czasie,

ewoluuje w sposb cigy, wykorz