Assistive Teknolojilerde Etkileşimli Bir Ortam : Bilgisayar

Genel Bakış

GIDEI GİRİŞ:

GIDEI’nin Amacı

BİR BİLGİSAYAR TABANLI SİSTEMİN BASİT BİLEŞENLERİ-

BİLGİSAYAR MİMARİSİ

Kontrol ve İşlem ( CPU)

Depolama Ortamı

Giriş Aygıtları (Input Devices)

Çıkış Aygıtları (Output Devices)

ÇEVRE BİRİMLERİ İLE İLETİŞİM

KULLANICI GRAFİK ARAYÜZÜ

UYGULAMA YAZILIMI

UYARLANMIŞ BİLGİSAYARLARDA VERİ GİRİŞİ

STANDART KLAVYE UYARLAMALARI

STANDART KLAVYELERE ALTERNATİFLER

STANDART FARELERE ALTERNATİFLER

EKRAN KLAVYESİ YAZILIMI

Genel Bakış

KLAVYEYE BİR ALTERNATİF: OTOMATİK SES TANIMA

KLAVYE KONSEPTLERİ YOLUYLA BİLİŞSEL GİRİŞ

KONTROLLÜ KLAVYE VE MOUSE EMULASYONU: TARAMA VE MORSE KODU

ALTERNATİF GİRİŞLER : İLETİŞİM AYGITLARI

KLAVYE VE MOUSE EMULASYONU ARAYÜZLERİ

GENEL GİRİŞ AYGITLARININ KARAKTERİSTİKLERİ – EMULASYON ARAYÜZÜ

PİYASADAKİ GIDEIS ÖRNEKLERİ

GIDEIS İLE GELEN GİRİŞLER

STAND-ALONE GIDEIs

YAZILIM TABANLI GIDEIs

UYARLANMIŞ BİLGİSAYAR ÇIKTILARININ BASİT PRENSİPLERİ

Az Gören (Low Vision) Bireyler İçin Görsel Ekran Alternatifleri

Kör Bireyler için Görsel Giriş alternatifleri

İNTERNET GİRİŞİ

INTERNET ERİŞİMİ İÇİN KULLANICI ARACILARI

WEB SAYFALARI NASIL OLUŞTURULUR?

WEB TARAYICILARI

WEB SİTELERİNİ ERİŞEBİLİR YAPMAK

ÖZET

GIDEI

Genel Amaçlı Giriş Cihazı Benzeşim Arayüzü

GIDEI

• Standart bilgisayar giriş cihazlarına

alternatif olarak, farklı giriş aygıtları ve

standart giriş aygıtlarına alternatif

arayüzler tanımlar.

GIDEI

donanım yazılım emülasyon

• İletişim ya da “input” emülasyon arayüzleriyle gerçekleştirilir.

• Emülasyon arayüzü bir donanım olabilir

• Bilgisayara yüklenmiş ve bazı görev atamalarını sağlayan

yazılımlar olabilir

GIDEI’nin Amacı

• Genel Amaçlı Bilgisayarlarda kullanılan

normal klavye ve mouse uygulamalarına

alternatifler sunmak

• Bu sunumda geliştirilmiş alternatifler incelenecektir.

Assistive Teknolojilerde Bilgisayar Kullanımı

• Bilgisayar Ortamı (Workstations)

• Assistif Teknolojilerdeki diğer aygıtlarda

bulunan Bilgisayarlar

Bilgisayar Tabanlı Sistemlerin Getirdiği Avantajlar

• Rahatlık

• Uyumluluk

• Kullanıcıya ya da ihtiyaca göre

özelleştirme

• Yazılım güncellemeleri ya da özel

uygulamalar

Bilgisayar Tabanlı Sistemin Basit Bileşenleri

Assistif Teknolojiler

• Bir insanın ne işi yaptığı çözmesine dayanan tüm uygulamaları içerir.

• Bilgisayar-Kullanıcı arayüzünü kullanır.

Çift Yönlü İletişim

• Olmazsa olmaz öğelere ihtiyaç duyar.

• Bunlar; insan ve bilgisayar

• Hem kullanıcın girişlerini hem de bilgisayarın dönütlerini içeren uyarı mekanizmasıdır

ATP

• Assistive Teknolojileri kullanan kişiye yardım eden, operatör

Bilgisayar Mimarisi

Kullanıcı Giriş Aygıtı (Klavye,

fare)

Kullanıcı Giriş Aygıtı (Klavye,

fare)

Karar, Bilgi İşleme (CPU)Karar, Bilgi

İşleme (CPU)Bilgi/yönergelerin

geçici alanı (ROM,RAM)

Bilgi/yönergelerin geçici alanı

(ROM,RAM)

Kalıcı Kullanıcı Çıktıları (Printer)Kalıcı Kullanıcı

Çıktıları (Printer)

Kullanıcı Çıktıları (VDT,

SCS)

Kullanıcı Çıktıları (VDT,

SCS)

Çevre Birimleri (HDD, CD-

ROM,..)

Çevre Birimleri (HDD, CD-

ROM,..)Şekil - 1

Giriş Aygıtları – Input Devices

Çıkış Aygıtları – Output Devices

Çevre Birimleriyle İletişim

Kullanıcı Grafik Arayüzü-GUI

• GUI üç değişken özelliğe sahiptir :

1. Ekranda hareket eden mouse işaretçisi

2. Ekranda görünen menü bar

3. Bir ya da daha fazla pencere

• Assistif Teknoloji Uygulamalarında 2 önemli GUI

özelliği vardır:

1. Klavye kullanımına karşılık ikonların ve menülerin

kullanımı

2. Birden fazla programı eşzamanlı çalıştırmaya izin

veren işlem kapasitesi

Uygulama Yazılımı

• Kelime İşlem Programları

• Matematik ya da dil gelişimi için kullanılan akademik

programlar

• Bilgisayar destekli tasarım

• Veri depolama

• İstatistiksel analizler gibi bilimsel ve mühendislik yazılımı

• Oyunlar ve web browser• İşletim Sistemi ve kullanıcı arayüzü ile bilgisayar giriş

işlemleri arasındaki iletişimi, uygulama programları

organize eder.

• Çoğu uygulama programı, direkt derlenir ve çalıştırılır

ancak bazıları hafızada derlenebilir, orada tekrar incelenir

ve sadece spesifik şartlar sağlandığında çalışır.

Uyarlanmış Bilgisayarlarda Veri Girişi

• Bütün giriş sınırlılıklarına sahip bir kullanıcı için

bilgisayar fonksiyonlarının %100’ü adapte

etmelidir.

• Modifiye edilmemiş bilgisayarda çalışan tüm

uygulama yazılımları, aynı zamanda adapte

edilmiş olan bilgisayarda da çalışabilmelidir.

Standart Klavye Uyarlamaları

Alternatifler

Uyarlanmış Bilgisayarlarda Veri Girişi

windows

Accessibility options

Control panel

Yapışkan tuşlar ve süzme tuşları

Ekran klavyesi ve büyüteç

macintosh

Universal access

Easy control-close view

Yapışkan tuşlar ve slowkeys

Filterkeys, BounceKeys, RepeatKeys

Standart Klavye ve Mouse Alternatifleri• Bilgisayara seri port, paralel port, klavye veya mouse

portu, USB ya da ADB portları üzerinden bağlanırlar.

• Klavye ve mouse fonksiyonlarını tanımlamak için

bilgisayar ile donanım bağlantıları ve bilgisayarda

yüklü işletim sisteminin yazılım programıyla iletişimi

şarttır.

Ekran Klavyesi Yazılımı

• Yazılım, klavye imajını ekrana yerleştirir, mouse cursor pozisyonlarını tarar; klavye imajındaki tuşa ilişkilendirir ve o karakteri girer. Böylece yazılmış gibi kabul edilir.

• GIDEI ile ipucu(kelime tamamlama), karaktere atama yapma, bir pencerede liste tutma gibi özellikler gelmiş

Otomatik Ses Tanıma

• Otomatik ses tanıma sistemi ile bilgisayara

tuşların isimlerini ya da kelimelerini söylemekle

giriş yapılabilir ve bu söylenen sözcükler

yazılmış gibi bilgisayar tarafından yorumlanır.

• Bu sistemler aynı zamanda kullanıcın

konuşmasına izin de vermektedir.

Otomatik Ses Tanıma

• Klavye konsepti; kullanılan

ya da düşünülen konsept

tasarımındaki kelimeler,

resimler ya da semboller

ile klavyedeki kelime ve

harflerin eşleştirilmesidir.

• Kullanıcı resme bastığında,

işleme girmek üzere

atanmış doğru karakter

bilgisayara gönderilir.

Tarama ve MORSE CODE

•Önceden taranmış bazı ekran sıralarının akılda tutulması sonradan kullanılacak ekran seçenekleri için kullanıcıya gereklidir. •Tarama dizisi ekran klavyesine benzer ve kullanıcı sonuçları açık iki pencerede yer alır. Biri, tarama dizileri ve diğeri de uygulama programı

•Morse kodlarıyla ve Darsi kodlarıyla girişleri kodlanabilir. Kodlar genellikle hafıza temellidir ve ekran klavyesi ya da dizi tarama gibi ekran seçimine (ekrandaki karakter setine) gerek duymazlar.•Bu çalışacak uygulama yazılımının kullanımı için ekran girişine izin verir.

Alternatif Girişler:İletişim Aygıtları

• Çoğu augmentative iletişim aracı bilgisayara giriş yapmak için alternatif bir klavye fonksiyonu da görebilir.

• Bu çalışma ve yetenek geliştirme süresini azaltır ve kullanıcıya bilgisayarın nasıl yönetildiğini öğrenmesine konsantre eder.

• Diğer bir avantaj da her kelime (örneğin, kelimeler ya da tüm bilgisayar komutları) iletişim aracına, oradan da bilgisayara kaydedilebilir.

• Çoğu iletişim aygıtı ASCII kodlarına dönüşümü gerçekleştirememektedir. Bu nedenle, bilgisayar ile iletişim aracı arasındaki iletişimi kurmak için özel bir standart geliştirilmiştir.

• Ne yazık ki her iletişim aygıtı bu standarda uyarlanamamaktadır. ATP’nin bu iletişimi manuel olarak kurması gerektiği durumlar olabilmektedir

Emulasyon Arayüzü

• Kullanıcıya, engelinin tipine göre ek özellikler sunar.

• Setup ya da kurulum olarak da adlandırılabilir.

• Setup ayarları 3 kısımdan oluşur:

1. Giriş Yöntemleri

2. Ek Özellikler

3. Ayarlar

Piyasadaki GIDEI Örnekleri

•Windows tabanlı, Macintosh tabanlı veya her ikisi için de tasarlanmış birçok GIDEI ürünleri bulunmaktadır.

•Tüm GIDEIs ürünleri ile bir de yazılım konsepti ve bazı emulasyon uygulamaları için de donanımlar sunulmaktadır.

•Hepsine ayrıca kontrol arayüzleri eklenmiştir. (Alternatif klavyeler, anahtarlar..) Çünkü çoğu alternatif giriş metodları standart klavyeler gibi kendi kodlarına sahip olup extra bir GIDEIs aygıtına ihtiyaç duymaz.

•Buna rağmen yalnızca yazılımların yeterli olmadığı yerlerde bazı GIDEI aygıtları ile gelen ek fonksiyonlarla performans arttırılabilir.

Stand-Alone GIDEIs

• Geniş çapta ilk GIDEI aygıtı AFC.

• GIDEI aygıtı tasarımında asıl yarar; Mouse ve klavye emulasyonu için geliştirilen köklü çözümlerden çok, host bilgisayarın gelişim sonuçlarını bulundurmasıdır.

• Çoğu stand-alone GIDEIs aygıtı “talking setups” kullanımı ile görseller kadar sentetik konuşma geri dönütleri de sunar. Bu küçük çocuklar için (okuyamayan, görme engelli olan ve öğrenme güçlüğü çeken öğrenciler için) çok yararlıdır

• Ke:nx Macintosh bilgisayarlarda; tarama, alternatif klavye ve ekran klavyesi fonksiyonları içerir.

• Darci Too da alternatif Mouse, klavye, joystick ve windows tabanlı ve Macintosh bilgisayarlara giriş anahtarları üretir, geliştirir. Bilgisayara seri porttan bağlanır ve GIDEI standartına uyumludur.

Yazılım Tabanlı GIDEIs

• Tüm donanım çözümleri ne yazık ki pahalı iken yazılım çözümleri daha az maliyet gerektirir.

• Windows için geliştirilen GIDEI aygıtları ile bazı özellikleri olan görsel klavye de geliştirildi. GUI’de her görsel klavye bazı özelliklere sahip olmalıdır. Bu yazılım tabanlı GIDEIs aygıtları Windows, OS/2 GUIleridir.

Az Gören(Low Vision) Bireyler için Görsel Ekran Alternatifleri

• Yazının okunabilirliğini sağlayan 3 faktör vardır :

• 1- Büyüklük 2- Boşluk 3- Kontrast

• Az gören bireylerin ihtiyacına göre bu faktörlerle problem odaklı düzenlemeler yapılabilir.

• Ekran Genişletme Programları-ekran büyüteci

• Diğer sistemlerle uyumlu çalışan yazılımlar

• Background-foreground renk kombinasyonları

• Taşınabilirlik

• Görsel girdi ve hecelerin uygun imajlarla desteklenmesi

• Ekran büyüteçleri : inLarge, Vista PCI, VIP Librette

Kör Bireyler için Görsel Giriş Alternatifleri

• Körler için alternatif; özel bir yol olan duyarak, dokunarak ya da her iki şekilde giriş yapmak bir problem teşkil etmektedir.

• Ses çıktısı, donanım ya da yazılım tarafından üretilebilir ve dokunmaya duyarlı çıktılar genellikle Braille dizileri tarafından hazırlanır.

Kör Bireyler için Görsel Giriş Alternatifleri

• Windows ve Macintosh tabanlı bilgisayarlarda çalışabilen yazılım paketleri

• Sentetik Ses Çıktısı

• Aviator’s Klavyesi

• Terminal Emülasyonu

• Application ve Review Modu

• CLI ve GUI, Görsel Metafor

• Microsoft Ekran Giriş Modeli

• OutSPOKEN, JAWS, Hal, Windows Bridge, Screen Reader/2

• Navigator, ALVA, RBT 40, PowerBraille 40, PowerBraille 65,

• PowerBraille 80, SuperNova, VersaPoint, Mountbatten Brailler,

• The Basic-S

İnternet Girişi

• Internet; gün geçtikçe, karmaşık grafik

animasyonlar, işitsel bilgi kaynaklarını içeren

multimedya sunumlara bağımlı hale

gelmiştir.

• Bu da engelleri olan insanlar için

durumu zorlaştırmaktadır.

• Bu da kör insanlar için büyük bir engel teşkil

eder.

• Bununla birlikte işitsel Web içerikleri

arttıkça da sağır insanlar için bilgi alımı

engellenmektedir.

Kullanıcı Aracıları-User Agents

• Kullanıcı aracısını Web içeriğine

erişmek için kullanılan bir yazılım

olarak tanımlayabiliriz.

• Bu, masaüstü grafik tarayıcılarını,

ses ve metin tarayıcılarını, cep

telefonlarını, multimedya çalarları

ve tarayıcılarla kullanılan yazılıma

yardımcı teknolojileri (örneğin

ekran okuyucuları, büyüteçleri,

GIDEI’leri) kapsamaktadır.

Web Sayfaları Nasıl Oluşturulur?

• Web sayfaları birçok programlama dili kullanılarak metin, grafikler ve ses karışımından oluşturulur.

• Bir programcının tek bir uygulama versiyonunu geliştirmesini sağladığı için Java dili Internet programlamada yaygın olarak kullanılmaktadır. The Java Erişimi assistive teknolojilere, GUI’ye erişim sağlamada yardımcı olur.

• Microsoft Synchronized Accessible Media Interchange (SAMI) kullanarak, web sayfası ve multimedya yazılım yazarları, sağır ve işitme zorluğu çekenler için altyazı eklemektedirler.

Web Tarayıcıları

• Lynx, Metin bazlı bir tarayıcıdır. Braille veya ekran okuma yazılımlarıyla uyumlu ve navigasyonel özelliklere sahiptir.

• pwWebSpeak İşitsel modda erişim sağlamaktadır.

• Microsoft Internet Explorer Klavye navigasyonu, resim etiketleri, çoklu font büyüklüklerini içermektedir. Okunabilirliği arttırmak için High Contrast (Yüksek Çözünürlülük) kullanır .

• Netscape Navigator fontları büyütür. IBM Home Page Reader GUI web sayfasından kullanıcıya işitsel bilgi sağlar. Bu bilgiler; çerçeveleri, formları ve değişik metinleri kapsamaktadır. Home Page Reader sayfa linkleriyle veya resimlerle ilgili bilgileri konuşarak verir.

• The VIP InfoNet Geniş ses yönetimi kör olan insanlar için bir seçenektir. Diğer tarayıcılarla ortak özelliklere sahiptir. Ekran büyüteçi özelliğiyle benzerlik gösterir.

Web Sitelerini Erişebilir Yapmak

• ilk olarak bütün bilgiler sayfa

üzerinde erişilebilir olmalıdır, bu

görsel de işitsel de olabilir.

• İkinci olarak yazarlara, site içeriğinin ve

içerik yapısının, sunulduğu şeklinden ayrı

olması gerektiğini tavsiye ederler.

• Son olarak bütün sayfaların farklı

yazılımlarda çalışır olduğundan emin

olmalı

• CAST, “Bobby” adında engelliler için

web bazlı bir yazılım aracı geliştirdi.

ÖZETTemel bilgisayar yapılarına ve girdiler - çıktılar

için yapılan uygulamalara göz attık.

Bilgisayar bazlı sistemlerin temel avantajları,

programlanabilir, tekrar yapılandırılabilir ve

uyumlu hale getirilebilir olmalarıdır. Bunlar;

yardımcı teknolojilerin özel amaçlar için

tasarlanmasında da kullanılır.