ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΚΕΝΟ ΩΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΟΣ ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΦΟΡΕΑΣ ΜΝΗΜΗΣ

Ε.Μ.Π. ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Δ.Π.Μ.Σ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ Β ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ – ΧΩΡΟΤΑΞIA

ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ _ Δ. ΠΟΛΥΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΣ Γ. ΠΟΛΥΖΟΣ ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2006 ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ _ ΚΑΨΑΝΑΚΗ ΕΛΕΝΗ

1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ σελ.2

Η ΕΝΝΟΙΑ : ΑΣΤΙΚΟ ΚΕΝΟ σελ.3

o Κλίμακα και μηχανισμοί παραγωγής

o «Χρήσεις»

ΤΟ ΚΕΝΟ ΩΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΟΣ ΤΟΠΟΣ σελ.9

o Δημόσιο και ιδιωτικό

o Συνέχεια και ασυνέχεια στο χώρο και το χρόνο

o «Κατοίκηση» του κενού

ΤΟ ΚΕΝΟ ΩΣ ΦΟΡΕΑΣ ΜΝΗΜΗΣ σελ.16

o Ανάγνωση της πόλης ως παλίμψηστο

o Ίχνη και συλλογική μνήμη

o Συνύπαρξη παλιού και νέου

ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΤΟΠΙΑ σελ.19

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΡΑΣΕΙΣ σελ.21

o Αναπλάσεις και οικοδομική δραστηριότητα

o Δράσεις και προβληματισμοί. Παραδείγματα

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ σελ.26

o Ρόλος των αστικών κενών

ΕΠΙΛΟΓΟΣ σελ.29

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ.30

2

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Σε μια εποχή που η οικοδομική δραστηριότητα οργιάζει και δημόσιοι χώροι είτε δεν επαρκούν, είτε υπολειτουργούν, η ίδια η πόλη

αντιδρά. Παράγει χώρους με ασαφή νοήματα που διακόπτουν τον αστικό ιστό με μια διάθεση αποφόρτισης. Μιλάμε για τα αστικά κενά,

κάθε κλίμακας που για πολλούς από εμάς, αποτελούν τα σκάρτα κομμάτια της πόλης, τους νεκρούς χώρους της που κάποιες φορές

φιλοξενούν κάποια χρήση, όποια κι αν είναι αυτή…Η πρώτη εντύπωση είναι δυνατό να αφήσει μια γεύση απογοήτευσης ή ακόμη και

αποστροφής αλλά εντρυφώντας κανείς περισσότερο, διαπιστώνει ότι σε αυτό το υβριδικό τοπίο της πόλης που μας περιβάλλει, αυτές

οι μικρές στιγμές παύσης και ασυνέχειας κρύβουν μια δυναμική, ένα «εγώ» που αναζητά την κατάλληλη στιγμή της ανάδειξης και του

επαναπροσδιορισμού του.

Στόχος της εργασίας, είναι να διερευνήσει την έννοια του αστικού κενού και να αποδείξει την πολυσημία και τη δυναμική αυτών των

χώρων, που είναι μάλλον παρεξηγημένοι και βρίσκονται συχνά στο περιθώριο των συζητήσεων για την πόλη. Ο σύνθετος χαρακτήρας

που έγκειται στη μορφολογική ποικιλία που παρουσιάζουν τα αστικά κενά, στον τρόπο που εμφανίζονται μέσα στον αστικό ιστό και

συνδιαλέγονται με τα γύρω τους και στα ίχνη που φέρουν από το παρελθόν, καθιστά δύσκολη την ανάγνωση τους ως τόπους.

Για την αποσαφήνιση της έννοιας του αστικού κενού, γίνεται ανάγνωση αυτού, ως ενδιάμεσος τόπος και φορέας μνήμης. Επίσης,

εξετάζεται ο ρόλος και η θέση των αστικών κενών στην σύγχρονη πραγματικότητα των αναπλάσεων, των «εξυγιάνσεων»

υποβαθμισμένων περιοχών, και της έντονης οικοδομικής δραστηριότητας. Ακολούθως, παρουσιάζονται δράσεις στα κενά και

«απόψεις» (κατοίκηση, εικαστικό αντικείμενο-προβληματισμός) από διάφορες ομάδες ανθρώπων, με ποικίλες προσεγγίσεις και

αποδόσεις νοημάτων σε αυτούς τους απροσδιόριστους τόπους.

Η ανάγνωση του κενού γίνεται με σκοπό να κατανοήσουμε την αλληγορική σημασία, των περίπου δημόσιων χώρων, που είναι

ανοιχτοί σε επαναδιατυπώσεις, ακριβώς εξαιτίας του απροσδιόριστου χαρακτήρα τους, που τους διαφοροποιεί και τους καθιστά

ενδιαφέροντες.

3

Η ΕΝΝΟΙΑ : ΑΣΤΙΚΟ ΚΕΝΟ

Περπατώντας στη σύγχρονη πόλη, συναντάμε συχνά σε ορισμένες περιοχές της, χώρους δίχως συγκεκριμένη ταυτότητα, χώρους

αστικά διαθέσιμους. Ο λόγος γίνεται για τα αστικά κενά, που σε αντίθεση με τις πλατείες, τους δρόμους και τα πάρκα, περιοχές που

συνήθως προκύπτουν βάσει μελέτης, είναι α-σχεδίαστα, προκύπτουν συνεχώς, εσωκλείουν και διαχέουν ταυτόχρονα το αίσθημα της

έκπληξης και της αμηχανίας. Οι υπαίθριοι χώροι της πόλης δεν ορίζονται ως αστικά κενά, αν και απουσιάζει η δόμηση, χαρακτηρίζονται

από μια λειτουργία, έχουν ένα τοπικό ή υπερτοπικό περιεχόμενο. Σε αντίθεση τα κενά προκύπτουν από τους συνεχείς

μετασχηματισμούς της πόλης και συνήθως αποτελούν χώρους εγκατάλειψης.

Είναι εκείνοι οι χώροι που διακόπτουν τον αστικό ιστό, τον αφήνουν ατελή και θέτουν ερωτήματα για την χρήση και την αξιοποίηση

τους. Κάποιες φορές καλούνται αστικά υπολείμματα, περισσεύματα, που όμως βρίσκονται στο μεταίχμιο μεταξύ του ιδιωτικού και του

δημοσίου χώρου, χωρίς να ανήκουν ούτε στον έναν ούτε στον άλλο. Τα αστικά κενά είναι δοχεία μνήμης, τμήματα του κτισμένου

περιβάλλοντος, που αντιδρούν στην αυστηρή απόδοση λειτουργιών και ορίων σε κάθε τμήμα της πόλης, αποπνέουν μία ρευστότητα

και μια αδυναμία στον λειτουργικό προσδιορισμό τους, κάτι που όμως καθιστά αυτούς τους χώρους ασαφείς για το ρόλο που έχουν

στον αστικό ιστό.

ΠΗΓΗ _ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

4

o Κλίμακα και μηχανισμοί παραγωγής

Η κλίμακα των κενών ποικίλει. Διαφοροποίηση παρατηρείται στην ελληνική πόλη από πόλεις του εξωτερικού. Κάθε φορά διαφέρουν οι

αιτίες και ο τόπος γένεσης των αστικών κενών. «Κενά» λειτουργιών και ανθρώπων, συναντιούνται στους ιστορικούς πυρήνες των

πόλεων αλλά και μακριά από αυτούς, στα προάστια των πόλεων.

Μικρά κενά αρθρωμένα στον αστικό ιστό, σε πολλές γειτονιές του κέντρου της Αθήνας, αρκετά διαφορετικές μεταξύ τους,

εντοπίζονται τυχαία διασκορπισμένα, ξεπροβάλλουν απροσδόκητα, κρυμμένα ανάμεσα σε πολυώροφα κτίρια και πολλές φορές με την

αυξημένη πυκνότητα τους καθορίζουν το χαρακτήρα ολόκληρης περιοχής.

ΚΕΝΑ ΣΤΑ ΕΞΑΡΧΕΙΑ, ΨΥΡΡΗ, ΘΗΣΕΙΟ, ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ_ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ 2004 ,ΠΗΓΗ _ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

Μεταπολεμικά, η Αθήνα παρουσιάζει πληθυσμιακή έξαρση, ενώ παράλληλα εντείνεται ο συγκεντρωτισμός στον διοικητικό, τον

οικονομικό και τον κοινωνικό τομέα. Η βίαιη αστικοποίηση, προκαλεί την αύξηση της οικοδομικής δραστηριότητας, προκειμένου να

αντιμετωπιστούν οι νέες στεγαστικές ανάγκες. Κατά αυτόν τον τρόπο η “εντός σχεδίου” οικοδομική δραστηριότητα που βασίζεται στη

μικρή ιδιοκτησία, σε συνδυασμό με το θεσμό της αντιπαροχής, οιωνούν έναν “νέο αστικό τρόπο ζωής”. Στα μάτια των ιδιοκτητών,

παλιών Αθηναϊκών κατοικιών, το όνειρο ενός διαμερίσματος, φαντάζει παράδεισος.

5

Οι μαζικές κατεδαφίσεις, που δε διαχώριζαν αρχιτεκτονικές ποιότητες, σάρωσαν στο πέρασμά τους κάθε έννοια ιστορικής μνήμης. Τη

θέση των κατεδαφισμένων, κάλυψε η πολυκατοικία - σύμβολο της δύναμης της αστικής τάξης - που ευθύνεται για πολλά από τα

κακώς κείμενα της ελληνικής πραγματικότητας. Όσα κτίρια γλίτωσαν από την κατεδάφιση, αργότερα εγκαταλείφθηκαν, ρήμαξαν από

τη φθορά του χρόνου, και καταρρέοντας άφησαν στη θέση τους ένα κενό.

Αν έρθουμε λίγο πιο κοντά, διακρίνουμε ότι τα κενά αυτά παρουσιάζουν μια ποικιλία, τόσο στην τυπολογία όσο και στη γεωμετρία της

κάτοψης. Ο τύπος που συναντάμε πιο συχνά είναι το κενό εσοχή, που σπάει τη συνέχεια του πολεοδομικού ιστού, γίνεται τμήμα του

πεζοδρομίου και είναι άμεσα προσβάσιμο. Όταν υπάρχουν γειτονικά κενά, δίνουν την αίσθηση ξέφωτου μέσα στο δάσος από

πολυκατοικίες. Στην περιοχή του Ψυρρή, για παράδειγμα, όπου ο ιστός είναι δαιδαλώδης, πολλά γειτονικά κενά, δημιουργούν δίκτυα

με πλατώματα και νέες διαδρομές και δίνουν ποικίλες οπτικές φυγές.

ΕΞΑΡΧΕΙΑ _ ΠΗΓΗ _ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

6

Μεγάλα κενά εγκαταλελειμμένα στρατόπεδα στο Γουδί, αμήχανες εκτάσεις στις παρυφές της επεκτεινόμενης πόλης , θραύσματα

ελεύθερων χώρων στον Ελαιώνα και το Ελληνικό, εγκαταλελειμμένοι βιομηχανικοί χώροι στην Πειραιώς, συνθέτουν την εικόνα της

Αθήνας. Πολλές οι απόψεις και τα σενάρια για την αξιοποίηση των χώρων αυτών, προσδοκούν εφαρμογή και υπόσχονται «ανάπτυξη»

και οικονομική ευρωστία υποβαθμισμένων περιοχών.

Στο Βερολίνο, για παράδειγμα η πτώση του τείχους το 1989, άφησε μεγάλα κενά, τα οποία σήμερα, ως οικόπεδα συνεχώς καλύπτονται

με high-tech κτίρια, στο όνομα της ανοικοδόμησης και της αναδυόμενης μητρόπολης. Ακόμη και σήμερα το ισχυρό όριο δηλώνει το

παρελθόν του, μέσα από τα ίχνη που έχει αφήσει στο αστικό δάπεδο ή μέσα από επιλεγμένα τμήματα του που διατηρήθηκαν, σε

πολλά σημεία της πόλης.

Σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις αλλά και στις ηνωμένες πολιτείες, η αποβιομηχάνιση άφησε τα σημάδια της οδηγώντας σε πόλεις με

κενούς χώρους και κελύφη (“friches urbaines”), που αποδυναμώνουν και διασπούν τη συνοχή της πόλης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα

αποτελεί η πόλη της Φιλαδέλφειας, για την οποία διοργανώθηκε ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός «URBAN VOIDS» το 2005, για την

αντιμετώπιση της εγκατάλειψης μεγάλων επιφανειών και της αστικής διάχυσης. Οι προτάσεις μακροπρόθεσμων βλέψεων, και ριζικών

αναδιαρθρώσεων του αστικού χώρου, στόχευαν στην αναβίωση της γειτονιάς, στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη, μέσα από μια

περισσότερο οικολογική διάθεση.

7

Συνοψίζοντας, οι μηχανισμοί παραγωγής των αστικών κενών, μπορούν να κωδικοποιηθούν και να καταγραφούν ως εξής:

- εγκατάλειψη κελύφους και κατάρρευση

- μετάθεση χρήσης

- προβληματικός και ελλιπής σχεδιασμός δημοσίων χώρων, απουσία λειτουργίας και

συνοχής

- ιστορικά γεγονότα (βομβαρδισμός, αποβιομηχάνιση, κτλ)

- αστική διάχυση, ασαφή όρια πόλης.

o «χρήσεις»

Όσον αφορά την Αθήνα τα μικρά αστικά κενά που εντοπίζονται διάσπαρτα στο κέντρο, τις περισσότερες φορές είναι ιδιωτικοί χώροι

στάθμευσης για να εξυπηρετήσουν τις αυξημένες ανάγκες για στάθμευση. Ακόμη, χρησιμεύουν ως μικροί σκουπιδότοποι. Σε μερικές,

λίγο καλύτερες, περιπτώσεις λειτουργούν σαν υπαίθριες αποθήκες, όπου μπορεί να βρει κανείς τα πάντα. Άλλοτε, αυτούς τους χώρους

που ο άνθρωπος έχει εγκαταλείψει, έρχεται η φύση να τους κατακτήσει ξανά. Μοιάζουν με μικρούς αυτόκλητους κήπους που χαρίζουν

πνοή στις γύρω πολυκατοικίες. Κάποιοι από αυτούς τους χώρους, όταν είναι προσβάσιμοι, δίνουν την ευκαιρία για παιχνίδι, στα παιδιά

της γειτονιάς. Όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν, άστεγοι, πρόσφυγες, τοξικομανείς και αδέσποτα βρίσκουν προσωρινό καταφύγιο στο

μισογκρεμισμένο περιβάλλον. Το γεγονός ότι αυτοί οι χώροι είναι εγκαταλελειμμένοι καθώς και το ότι περιέχουν θραύσματα των

παλιών κατοικιών, τους καθιστούν περισσότερο φιλόξενους και οικειοποιήσιμους από άλλους δημόσιους χώρους.

Πολλά μεγάλα αστικά κενά, παραμένουν κενά, φιλοξενώντας όποτε είναι προσπελάσιμα ποικίλες εφήμερες λειτουργίες, (παζάρια,

υπαίθριες εκθέσεις, τσίρκο, κατοίκηση από περιθωριακές ομάδες, κτλ). Ουσιαστικά όμως αναμένουν το χέρι της πολιτείας και των

μεγάλων οικονομικών συμφερόντων, που θα καθορίσει το νέο χαρακτήρα τους.

8

ΠΗΓΗ _ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

9

ΤΟ ΚΕΝΟ ΩΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΟΣ ΤΟΠΟΣ

Οι χώροι αυτοί στο σύνολο τους, ανεξάρτητα από τη χρήση τους, παρουσιάζουν μια κοινή ταυτότητα, μια απροσδιόριστη δυναμική,

μια εσωτερική ενέργεια που συνίσταται από πολλές και διαφορετικές τάσεις. Το ότι αποτελούν χώρους ασαφούς νοήματος και

πρόσφορο έδαφος να γίνουν κάτι, μας κάνει να πιστεύουμε στη δυνητική τους διάσταση. Τα αστικά κενά αποτελούν, τα κατώφλια της

πόλης, εκείνες τις μικροπεριοχές που περιέχουν δυνητικά την έννοια του ενδιάμεσου, του μεταβατικού.

o δημόσιο και ιδιωτικό

Κατά τον Aldo Rossi, «Το συλλογικό και το ιδιωτικό στοιχείο αντιμάχονται και συγχέονται μέσα στην πόλη…». Ακόμη αναφέρει

«Όποιος θυμάται τις ευρωπαϊκές πόλεις μετά τους βομβαρδισμούς του τελευταίου παγκόσμιου πολέμου, έχει μπροστά του την εικόνα

εκείνων των ξεκοιλιασμένων σπιτιών, που ανάμεσα στα ερείπια τους έμειναν ακίνητες οι τομές των οικείων χώρων με τα ξεθωριασμένα

χρώματα στους τοίχους, τους κρεμασμένους στο κενό νεροχύτες, τα συμπλέγματα των σωλήνων, την κατεστραμμένη οικειότητα των

χώρων. Μέσα σ’ αυτή τη ροή της πόλης στο χρόνο, βρίσκονται και τα σπίτια όπου περάσαμε την παιδική μας ηλικία, παλιωμένα κατά

ένα περίεργο για μας τρόπο».

Τα αστικά κενά είναι τόποι, που η ταυτότητα τους, σε ένα μεγάλο μέρος της, οφείλεται

στην έκδηλη συνύπαρξη του ιδιωτικού και του δημόσιου. Παρατηρώντας τέτοιους

χώρους στην πόλη μας, μπαίνουμε απρόσκλητοι, σε σπίτια αγνώστων,

περιεργαζόμαστε αδιάκριτα τα πλακάκια του μπάνιου, ανεβαίνουμε νοερά την

κατεστραμμένη σκάλα για τα δωμάτια, ενώ ταυτόχρονα αποκαλύπτεται η παλέτα των

χρωμάτων που κατά καιρούς κάλυπταν τον τοίχο… και όλα αυτά, άθελα μας. Είναι όλα

εκτεθειμένα σε δημόσια θέα και χρήση όποτε οι συνθήκες το επιτρέπουν. Αυτό που

ήταν τελείως ιδιωτικό, προσωπικό και δυσπρόσιτο, έχει γίνει τώρα σχεδόν δημόσιο,

ανοιχτό βιβλίο για τον οποιοδήποτε, έρχονται τα μέσα έξω.

10

ΠΗΓΗ _ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

11

Μεγαλώνοντας το οπτικό μας κάδρο παρατηρούμε ότι κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στην κλίμακα του οικοδομικού τετραγώνου. Οι

εξωτερικές όψεις σχεδιάζονται για να προβάλλονται στο δρόμο, ενώ οι εσωτερικές ως κατ’ εξοχήν εσωστρεφείς, περιβάλλουν τον πιο

ιδιωτικό ακάλυπτο χώρο. Η σημειακή διάσπαση του περίκλειστου των οικοδομικών τετραγώνων αφήνει να αποκαλυφθούν τα εντόσθια:

ελικοειδείς μεταλλικές σκάλες, φωταγωγοί και απλωμένες μπουγάδες. Πρόκειται για μια ακόμη αντιστροφή του δημόσιου με το ιδιωτικό

με τη διαφορά ότι το εδώ σκηνικό, αφορά την καθημερινότητα των ανθρώπων που κατοικούν εκεί τώρα.

ΠΗΓΗ _ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

12

o συνέχεια και ασυνέχεια στο χώρο και το χρόνο

Η πόλη, αποκαλύπτεται και βιώνεται μέσα από τις διάφορες διαδρομές μέσα σ’ αυτήν. Η εικόνα της πόλης όμως, ποτέ δεν είναι η ίδια,

συνεχώς μας επιφυλάσσει εκπλήξεις. Η πόλη ως ζωντανός οργανισμός, βρίσκεται σε διαρκή κίνηση. Συνεχώς, το κτισμένο περιβάλλον,

μεταβάλλεται, ανανεώνεται. Σε αυτή τη διαδικασία, είναι αναπόφευκτη η εμφάνιση ασυνέχειας, σε όλα τα επίπεδα. Περπατώντας,

πρώτα με το βλέμμα κι ύστερα με το σώμα, ακολουθούμε το συνεχές όριο των όψεων στο δρόμο. Ξαφνικά, το συνεχές του μετώπου

αναδιπλώνεται αγκαλιάζοντας το κενό που άφησε η κατεστραμμένη πια όψη. Το σχήμα αυτό ισοδυναμεί με διεύρυνση του δημόσιου

χώρου, με νίκη του έναντι στον ιδιωτικό, αφού το όριο, η όψη, έχει καταρρεύσει. Και πάλι όμως το κενό δεν είναι αυστηρά δημόσιο ή

ιδιωτικό, βρίσκεται κάπου ανάμεσα.

Κατά τον Benoit Goetz, “H Αθήνα είναι μια θαυμάσια αισθητή απόδειξη για το τι μπορεί να

δημιουργηθεί από το χώρο. Και σε αυτόν τον τομέα οι καταστροφές, συμβαδίζουν πάντοτε με τα

θαύματα. Δημιουργούνται ασυνέχειες, αλλά και ατελεύτητες εκδιπλώσεις, ευτυχείς διολισθήσεις,

πολλαπλά γίγνεσθαί”.

Στο χώρο η ασυνέχεια, μεταφράζεται ως σημειακή διάσπαση του πλήρους, ενώ στο επίπεδο

αναπτύγματος δρόμου, ως διακοπή του ενιαίου του μετώπου των όψεων. Στο οικοδομικό

τετράγωνο, η ασυνέχεια εκφράζεται ως αφαίρεση ενός μέλους από έναν αυτοτελή οργανισμό.

Ακόμη, μπορεί να έγκειται στην ετερογένεια της κλίμακας, όπως συναντάμε σε πολλά σημεία της

πόλης μας, μικρά κενά να ξεπροβάλλουν ανάμεσα σε πολυώροφα κτίρια ή το αντίθετο, μεγάλα και

περιφραγμένα κενά, να διασπούν τον πυκνό αστικό ιστό. Όταν όμως η ασυνέχεια γίνεται κανόνας,

τότε πρόκειται για μία νέα μορφή συνέχειας. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο

πυρήνας του Ψυρρή, όπου η δομή του οικοδομικού τετραγώνου διαλύεται και αντικαθίσταται από

πλατώματα και ασχεδίαστες πορείες. ΠΗΓΗ _ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

13

Στο επίπεδο της σημερινής πόλης - μετάπολης, η ασυνέχεια είναι λειτουργική. Η εξάπλωση της πόλης και οι μαζικές εξυγιάνσεις,

προκαλούν ανεξέλεγκτη μετάθεση και διασπορά χρήσεων που αφήνουν μεγάλα αστικά και εδαφικά κενά. Σημερινό παράδειγμα

αποτελούν τα «κενά» που άφησαν τα ολυμπιακά έργα, η σχεδιασμένη μετακίνηση του γηπέδου του Παναθηναϊκού, η πιθανή

κατεδάφιση των προσφυγικών της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, η αλλαγή του προσώπου του Βοτανικού, η απαξίωση των Ξενία σε όλη την

Ελλάδα... Ακόμη και αν κτίρια η εγκαταστάσεις βρίσκονται στη θέση τους, η εγκατάλειψη είναι φανερή, η αναμονή για το σχεδιασμένο

μετασχηματισμό έντονη και το ερώτημα για το τι έπεται αναπάντητο.

Στο χρόνο, η ασυνέχεια που οφείλεται στα «κενά», μοιάζει με μία μουσική παύση. Εκεί όπου οι εικόνες εναλλάσσονται γρήγορα, η

παρεμβολή ενός εκτεταμένου “κενού” μας κάνει να αισθανόμαστε ότι ο χρόνος διαστέλλεται, ότι κυλά πιο αργά. Περπατώντας στο

παρόν, ένα «κενό» που διατηρεί τα ίχνη του προϋπάρχοντος κτιρίου, ή περιέχει αρχαία ευρήματα, δίνει το ερέθισμα για ένα γρήγορο,

νοερό ταξίδι στο παρελθόν, που ζωντανεύει τις αναμνήσεις. Στην περίπτωση που το «κενό» είναι απροσπέλαστο, ακόμη και από τα

μάτια, τότε ο χώρος αποκόπτεται μένει αναφομοίωτος και δε συμμετέχει στη ροή του δημόσιου βίου (πχ. εργοτάξια δημόσιων έργων).

Κατά την αναμονή, της “αποκάλυψης” του καινούριου, ο χώρος χάνει την ιστορική του συνέχεια, εξαϋλώνεται στη μνήμη των

περαστικών. Η χρονική ασυνέχεια που βιώνουμε στα «κενά» ως σωματική εμπειρία, αυτό το σταμάτημα του πραγματικού χρόνου,

είναι ουσιαστικά μια ανακριβής τοποθέτηση στο παρόν που εμπλέκει το παρελθόν με το μέλλον.

«O χρόνος έχει ασυνέχεια-σταματάει (στιγμιαίες μεγεθύνσεις),αναστρέφεται (flash-backs), επαναλαμβάνεται (αναμνήσεις),

προσπερνάται (oράματα)» κατά τον Hauser Arn.

14

o «Κατοίκηση» του κενού

Ο άλλοτε ιδιωτικός χώρος της κατοικίας, σε πολλές περιπτώσεις μεταλλάσσεται σε προσωρινή κατοικία αστέγων, μεταναστών και

γενικότερα κοινωνικών ομάδων του περιθωρίου. Αυτού του είδους η χωρική μορφή κατοίκισης στο αστικό κενό, αποτελεί καταφύγιο

και ανάσα για ανθρώπους που και οι ίδιοι βρίσκονται στο κενό. Τα ασαφή όρια και ίχνη του κενού γίνονται συγκεκριμένα για αυτές τις

ομάδες ανθρώπων ώστε να θεωρήσουν το χώρο οικείο, δηλαδή, «οίκο» τους. Βέβαια το κενό προσφέρει την εφήμερη κατοίκιση,

αποτελεί ένα έτερο τόπο, μια εστία με αλληγορική σημασία αφού τα όρια και το κέλυφος είναι νοερά και δεν παρουσιάζει τα

παραδοσιακά και απτά χαρακτηριστικά της κατοικίας. Γι αυτό και όσοι ζουν στα «κενά»

βιώνουν χωρικά τον τόπο αλλά δεν ανήκουν σε αυτόν.

Εδώ παρατηρείται, μια άλλη διάσταση προβολής του ιδιωτικού σε δημόσια θέα. Ο

W.Benjamin, αναφέρει ότι η κατοικία είναι ένα είδος περιβλήματος του ανθρώπου που

"διαφυλάσσει το ίχνος του". Αντίθετα το κενό-εστία είναι η προβολή των ιχνών όλων των

δραστηριοτήτων χθεσινών και σημερινών που το χαρακτηρίζουν. Μπλέκονται με πολύπλοκο

τρόπο, τόποι, χρόνοι και διαφορετικοί χρήστες, σε κοινό έδαφος. Η αστική τρύπα, δεν είναι

καθόλου κενή, έχει περιεχόμενο, προφανές και φαντασιακό. ΠΗΓΗ _ INTERNET

15

Μεταφορά στον κινηματογράφο, της κατοίκισης στο κενό, γίνεται με την ταινία Dogville του 2003, σε σενάριο και σκηνοθεσία του

Λαρς φον Τρίερ. Τα σπίτια, οι αυλές, οι δρόμοι όλα είναι σχεδιασμένα στο πάτωμα, σαν να πήρε ο σκηνοθέτης μια κιμωλία και να

χάραξε τα δήθεν όρια που θέτουν οι άνθρωποι. Η κλειστή, απομονωμένη κοινωνία διατηρεί τα πλασματικά της όρια (πχ οι τοίχοι ενός

σπιτιού) όμως στην πραγματικότητα αυτά που συμβαίνουν στο χωριό αποτελούν κοινό μυστικό. Στην ταινία δουλεύουν ανταγωνιστικά

η όραση και η ακοή, καθώς όσα μια αίσθηση μπορεί να μας κάνει να πιστεύουμε, στην πραγματικότητα το ίδιο εύκολα μπορεί να μας

παραπλανεί από την αλήθεια. Αντίστοιχα δουλεύουν και οι αισθήσεις του περιπατητή στην πόλη, όταν συναντά αυτά τα μικρά αστικά

σκηνικά που κατοικούνται από εφήμερους «ηθοποιούς».

ΣΚΗΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ DOGVILLE _ΠΗΓΗ _ INTERNET

16

ΤΟ ΚΕΝΟ ΩΣ ΦΟΡΕΑΣ ΜΝΗΜΗΣ

Το στοιχείο της μνήμης είναι άμεσα συνδεδεμένο με τον τόπο του αστικού κενού, ανεξαρτήτου κλίμακας, κάτι που εμπλουτίζει ακόμη

περισσότερο την έννοια του ενδιάμεσου τόπου που αναλύθηκε παραπάνω. Τα αστικά κενά, επομένως είναι και φορείς μνήμης.

«Μ΄αυτό το κύμα που ξανακυλάει από τις αναμνήσεις η πόλη μουσκεύει σαν σφουγγάρι και απλώνει. Μία περιγραφή της Ζάιρας έτσι

όπως είναι σήμερα θα έπρεπε να περιέχει όλο το παρελθόν της. Αλλά η πόλη δεν μιλάει για το παρελθόν της, το περιέχει σαν τις

γραμμές ενός χεριού, γραμμένο σε γωνίες δρόμων, σε γρίλιες παραθύρων, σε κουπαστές από σκάλες, σε αλεξικέραυνα, σε ιστούς

σημαιών, κάθε μεριά χαρακωμένη με τη σειρά της από γρατζουνιές, εγκοπές, γλυφές, χτυπήματα.»

ITALO CALVINO, «ΟΙ ΑΟΡΑΤΕΣ ΠΟΛΕΙΣ»

o Ανάγνωση της πόλης ως παλίμψηστο

Τα αστικά κενά, εξαιτίας της δυαδικής φύσης τους, δεν αποτελούν μονάχα αισθητές απουσίες-ρωγμές του αστικού ιστού, αλλά και

τόπους με ιστορικό περιεχόμενο, προσφέρονται για μια εποικοδομητική ανάγνωση της πόλης ως «παλίμψηστου» δηλαδή εκείνων των

στρωμάτων που έχουν σβηστεί και τη θέση τους έχει πάρει κάτι άλλο. Το ενδιαφέρον είναι ότι εκείνο που είναι αόρατο, είναι

μυστηριώδες και η ελληνική πόλη παρουσιάζει κρυμμένα στοιχεία στο βάθος της. Το πλήρες, το κτισμένο περιβάλλον, δεν τα αφήνει

να αποκαλυφθούν. Τα αστικά κενά αποτελούν όμως σε πολλές περιπτώσεις πηγές απ’ όπου αναβλύζουν μισοαπαντημένα ερωτήματα

που προκαλούν την αρχαιολογική σκαπάνη να πιάσει δουλειά αλλά και κείνη του μυαλού να ψάξει το υποσυνείδητο. Τα αστικά κενά

λοιπόν, φέρουν ίχνη, ορατά και αόρατα που εμπλουτίζουν την ιστορία του τόπου και ενδυναμώνουν την ταυτότητα της πόλης.

o Ίχνη και συλλογική μνήμη

Μέσα από τις πεπερασμένες διαστάσεις μικρών τέτοιων τόπων, αναδύονται από κάθε επιφάνεια, έδαφος η μεσοτοιχία, πλήθος

επάλληλων στοιχείων, που αφορούν το παρελθόν και ξυπνούν μνήμες ανθρώπων. Όσο το κενό παραμένει κενό, συν το χρόνο, το

ταξίδι στο παρελθόν μπορεί να γίνει ατέρμονο, να δώσει απαντήσεις και πληροφορίες για ζωές άλλων ανθρώπων. Και αυτό είναι πολύ

σημαντικό, γιατί η ιστορική μνήμη κάθε πόλης, αποτελεί μέρος της ταυτότητας της, δεν αφήνει την πόλη μετέωρη. Άλλοτε

17

αποκαλύπτονται τόποι αρχαίων κάτω από τόπους σύγχρονων, και η πόλη αναγνώσκεται σε ιστορικά επίπεδα και άλλοτε, αποτυπώματα

μιας άλλης εποχής, ερμάρια, κουπαστές σκάλας, καπνοδόχοι, περίτεχνες γύψινες διακοσμήσεις μας δίνουν πολλά στοιχεία κτιριολογίας.

Πέρα από τη συλλογική μνήμη οι ερειπωμένες όψεις αποπνέουν μια νοσταλγία και γίνονται αφορμή για να ξετυλιχτεί το κουβάρι των

προσωπικών εμπειριών. Ο καθένας, αναμοχλεύει τις δικές του αναμνήσεις και διαβάζει τις εικόνες με βάση τα δικά του βιώματα.

«Σπάνια το μάτι σου σταματάει πάνω σ΄ένα πράγμα και αυτό μόνο όταν το έχει αναγνωρίσει από το σημάδι κάποιου άλλου

πράγματος». ITALO CALVINO, «ΟΙ ΑΟΡΑΤΕΣ ΠΟΛΕΙΣ»

« Ας έπεσε το παλιό διώροφο απέναντι μας. Αυτό με τα κόκκινα κεραμίδια και την αροκάρια στην αυλή. Το τρυπημένο από τις σφαίρες

του Δεκέμβρη. Εγώ παρ’όλη την πολυκατοικία που φύτρωσε στη θέση του, εξακολουθώ να το βλέπω.»

ΜΕΝΗΣ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ «ΣΕΡΑΦΕΙΜ ΚΑΙ ΧΕΡΟΥΒΕΙΜ»

Έτσι η ιστορική μνήμη, ατομική ή συλλογική, συμβάλλει στη δημιουργία μιας ξεχωριστής ταυτότητας, που χαρακτηρίζει την πόλη και

τη διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες και ικανοποιεί τη βασική ανάγκη του κατοίκου, να ζει ταυτόχρονα ανάμεσα στο παρελθόν και το

παρόν, τη λήθη και την ανάμνηση. Γεγονός, που έχουμε ανάγκη, ίσως περισσότερο από ποτέ, σε μια εποχή που αρχιτεκτονικές αξίες

και σύμβολα εκλείπουν θυσιαζόμενα στο όνομα του καταναλωτισμού και του αρχιτεκτονικού star system.

o Συνύπαρξη παλιού και νέου

Ο χώρος δομείται από μια σειρά αντιθετικά δίπολα όπως μορφή - περιεχόμενο, πλήρες – κενό, ιδιωτικό – δημόσιο, κτισμένο – άκτιστο,

κλειστό – ανοικτό, παλιό – καινούριο. Στους χώρους που μελετάμε η συνύπαρξη παλιού – καινούριου είναι έκδηλη, μέσα από το θεατό

και ταυτόχρονα αλληγορικό, συνονθύλευμα ιχνών, αναμνήσεων και ταυτοτήτων με τη σημερινή πραγματικότητα της πόλης που μας

περιβάλλει. Με άλλα λόγια, το παρελθόν και το παρόν διασταυρώνονται στον ίδιο χώρο αφού εντοπίζονται μέσα στο ίδιο το παλιό

18

σπέρματα και ποιότητες του καινούριου και αντιστρόφως. Γίνεται μια βιωματική αντιστοίχηση εικόνων του παρόντος με μνήμες του

παρελθόντος και το κουβάρι των ιχνών – αναμνήσεων – εμπειριών ξετυλίγεται για να ενωθεί με το μέλλον μέσα από την ίδια συνεχή

διαδικασία.

ΙΧΝΟΣ ΤΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ ΣΤΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟ _ ΠΗΓΗ _ ΙΝΤΕΡΝΕΤ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΤΙΡΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΗΓΗ _ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ_ ΜΠΙΡΗΣ Κ., ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ

ΜΝΗΜΕΣ – ΕΠΙΘΥΜΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ _ΠΗΓΗ _ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΑ ΙΧΝΗ _ ΠΗΓΗ _ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

19

ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΤΟΠΙΑ

Οι παραπάνω πτυχές της έννοιας του αστικού κενού που αναλύθηκαν, αποτελούν υποσύνολα μιας γενικότερης έννοιας, εκείνης που

προσδιορίζει την αλληγορική σημασία ενός έτερου τόπου. Το δημόσιο και το ιδιωτικό που συνυπάρχουν με οξύμωρο και θεατρικό

τρόπο μέσα στην πόλη, η απροσδιόριστη έννοια του χρόνου που ρέει ή σταματά και η εμπλοκή πολλαπλών στοιβάδων του χθές με το

σήμερα, εντείνουν το αίσθημα του αβέβαιου και του μετέωρου, προσδίδουν ενδιαφέρον και το οπτικά προφανές μπορεί να προκαλέσει

ποικίλα συναισθήματα στον περαστικό ή τον κάτοικο. Ο καθένας ανάλογα με τα βιώματα και τις ανάγκες του βρίσκει μια προσωπική

ετεροτοπία στα αστικά κενά, που τελικά αποδεικνύεται ότι είναι πλούσια σε περιεχόμενο.

Η εικόνα των αστικών κενών όπως παρουσιάζονται σήμερα στην πόλη που τρέχει με φρενήρεις ρυθμούς μοιάζει τόσο στάσιμη σαν να

ήταν φωτογραφία, μέχρι τη στιγμή που αυτή η εικόνα ξαφνικά θα αλλάξει, θα γεμίσει με τις σύγχρονες οικοδομικές αντιλήψεις περί

προόδου και εξυγίανσης. Όσο κοιτάμε με υποκειμενική ματιά αυτές τις διάσπαρτες μικροεικόνες τις πόλεις, που αποτυπώνουν την

πραγματικότητα της εγκατάλειψης, τόσο περισσότερο θολώνει το τοπίο για το ποια πραγματικότητα τελικά απεικονίζουν. Εδώ έγκειται

η πολυσημία των αστικών κενών, στην πολλαπλή ανάγνωση του περιεχομένου, πίσω από το προφανές, στην αλληγορική ερμηνεία

τους.

«Αλληγορία σημαίνει "άλλος μιλάει" και συντίθεται από τις λέξεις "άλλος" και "αγορεύει", μιλάει δημόσια. Υποδηλώνει έτσι μια δημόσια

συζήτηση που εμπεριέχει ένα άλλο σημασιολογικό επίπεδο. Όπως είναι γενικά αποδεκτό, η αλληγορία αποτελεί την εμφανέστερη

φανταστική δομή μιας ιδέας, που αναπαριστά κάτι που φαίνεται αληθές και υποδηλώνει κάτι άλλο που η αλήθεια του υποδεικνύει το

φανταστικό. Tο αξιοσημείωτο είναι ότι αυτό που υποδηλώνεται πρέπει να είναι πραγματικό ακόμη και μέσα από την απουσία του. H

εικόνα είναι και δεν είναι αυτό που είναι. Tο στοιχείο αυτό και ανάλογα με τον τρόπο που το ουσιώδες είναι αυτό που δεν είναι,

συνιστά τη "βασική ιδέα" της αλληγορίας». ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΩΡΕΣΟΠΟΥΛΟΣ, 11ος Διεθνής Μήνας Φωτογραφίας, Αλληγορίες στο Χώρο και το Χρόνο: ομαδική έκθεση 2004

20

11ΟΣ ΔΙΕΘΝΗΣ ΜΗΝΑΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ, ΑΛΛΗΓΟΡΙΕΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΟΝΟ: ΟΜΑΔΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ 2004 _ΠΗΓΗ _ INTERNET

21

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΡΑΣΕΙΣ

o Αναπλάσεις και οικοδομική δραστηριότητα

Τα τελευταία χρόνια τόσο στην Αθήνα όσο και σε πόλεις του εξωτερικού (Βερολίνο, Φιλαδέλφεια, Δουβλίνο, Ντιτρόιτ,....) παρατηρείται

ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον πολεοδομικό σχεδιασμό, την εξυγίανση υποβαθμισμένων περιοχών και την ένταξη αυτών στο

ευρύτερο αστικό σύνολο. Το μεγάλο πλήθος μελετών και διαγωνισμών ιδεών που διεξάγονται, χαρακτηρίζει τη σημερινή πρακτική του

“gentrification” , με προθέσεις που πολλές φορές δεν συνυπολογίζουν το κοινωνικό κόστος.

Στο πλαίσιο αυτής της τάσης αναφέρεται η επιστροφή στο κέντρο της Αθήνας, η οποία συντελείται σε διάφορα επίπεδα. Η ενοποίηση

των Αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας, συνιστά μια μεγάλη πολεοδομική παρέμβαση, με σκοπό την ανάδειξη της ιστορικής

φυσιογνωμίας, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, είτε αυτή έχει να κάνει με την κατοικία, είτε με τους δημόσιους χώρους και τις

μετακινήσεις, αλλά και τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης του αστικού περιβάλλοντος με το φυσικό τοπίο. Στην πράξη όμως

αποδεικνύεται ότι οι επεμβάσεις αυτού του τύπου, συνεπάγονται μια σειρά αλλαγών στις χρήσεις γης, με προτεραιότητα να δίνεται

στην αναψυχή και την κατανάλωση, γη και κτίρια αποκτούν υπεραξία με αποτέλεσμα τον εκτοπισμό μειονοτήτων και χαμηλών

εισοδηματικά τάξεων από τις περιοχές όπου κατοικούν. Στο κλίμα των ημερών ποια είναι η τύχη των αστικών κενών;

Ενώ στο κέντρο της πόλης παρατηρούνται δύο αντίρροπες τάσεις, της τυπικής συμπλήρωσης του κενού ή της μουσειακής

αντιμετώπισης – ανάδειξης των αρχαίων ευρημάτων, στις παρυφές της, οι μεγάλες οικονομικές ευκαιρίες – κενά εδάφη, αποτελούν

πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη κέντρων μαζικής κατανάλωσης σε συσκευασία πολυτελείας – κονσέρβα, τύπου Mall και Village

Parks. Ακόμη και στις περιπτώσεις μεγάλων αστικών κενών μέσα στην πόλη οι διαμαρτυρίες από συλλόγους κατοίκων και το σύλλογο

αρχιτεκτόνων δεν είναι τυχαίες. Δυστυχώς σοβαρά δείγματα ασύνδετων πολιτικών και αποσπασματικών επιλογών οδηγούν στην

καθολική οικοπεδοποίηση και τσιμεντοποίηση και των τελευταίων ελεύθερων χώρων.

22

Ο χώρος του Ελληνικού, τα στρατόπεδα που αποδεσμεύονται στο Γουδί, ο Ελαιώνας, τα

ερειπωμένα Ξενία, αποτελούν μείζονα θέματα αστικής και μητροπολιτικής διαχείρισης, από

την Πολιτεία και τους αρμόδιους κοινωνικούς φορείς που έχουν λόγο απέναντι στην

αποτροπή της οικοπεδοποίησης και της αλόγιστης «ανάπτυξης», την προστασία και ανάδειξη

των δημόσιων χώρων, τη διαφύλαξη της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, και

την διασφάλιση του δημόσιου συμφέροντος μέσα από ολοκληρωμένες παρεμβάσεις για μια

βιώσιμη ανάπτυξη και αναβάθμιση των αστικών τόπων.

ΤΑΣΕΙΣ _ ΠΗΓΗ _ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

23

o Δράσεις και προβληματισμοί. Παραδείγματα

Η ιδιαιτερότητα αυτών των χώρων έχει ήδη τραβήξει το ενδιαφέρον ανθρώπων που ανήκουν τόσο στον αρχιτεκτονικό όσο και στον

εικαστικό κύκλο, οι οποίοι εκμεταλλευόμενοι τον ενδιάμεσο και ανοικτό χαρακτήρα των αστικών κενών έχουν προβεί σε διάφορες

δράσεις με στόχο τη δημοσιοποίηση της προβληματικής των κενών στον αστικό ιστό, καθώς και την αξιοποίηση αυτών.

Μία από τις γνωστότερες ομαδικές δράσεις που έχουν γίνει στην Αθήνα είναι αυτή της ομάδας «Αστικό κενό» , η οποία θέλησε να

επισημάνει τη σημασία των «αστικών κενών» μέσα από την πραγματοποίηση εφήμερων δράσεων σε κενούς χώρους της πόλης. Σε

κενούς χώρους στου Ψυρρή έγιναν προβολές video και στήθηκαν εφήμερες κατασκευές, απαγγέλθηκαν κείμενα και ποιήματα,

αναρτήθηκαν συνθέσεις με σακούλες που στο σύνολό τους οριοθετούσαν διαδρομές μέσα από τα κενά. Κατ΄αυτό τον τρόπο γινόταν

μια προσωρινή σήμανση των παραπάνω χώρων, που τους μετέτρεπε αυτόματα σε σημεία αναφοράς και προβληματισμού και

ταυτόχρονα μια διαμαρτυρία για την τάση να κτίζονται οι κενοί χώροι ενώ μπορούν να παραλάβουν και διαφορετικές χρήσεις.

Ανάλογη παρέμβαση, έγινε το 1997 από το Γιάννη Τσαρούχη που ανέβασε την παράσταση “Tρωάδες” του Ευριπίδη σε κενό χώρο

στην οδό Καπλανών, εκμεταλλευόμενος τη δυναμική του χώρου και τη φθαρμένη σκηνική εσωτερική όψη μιας αλλοτινής κατοικίας.

Παράλληλα με αυτή του την επιλογή άφησε έναν υπαινιγμό για το πώς μπορούν να αξιοποιηθούν αυτοί οι χώροι. Μερικές από τις πιο

πρόσφατες επεμβάσεις εικαστικού χαρακτήρα είναι τα graffiti. Αυτές οι δράσεις, αφορούν μόνο τις παράπλευρες επιφάνειες αυτών

ΟΜΑΔΑ ΑΣΤΙΚΟ ΚΕΝΟ _ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΕ ΚΕΝΑ ΣΤΟΥ ΨΥΡΡΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ _ΤΡΩΑΔΕΣ ΣΕ ΚΕΝΟ ΣΤΗΝ ΟΔΟ ΚΑΠΛΑΝΩΝ

24

των χώρων. Οι άχαρες και τυφλές επιφάνειες των γύρω πολυκατοικιών μετατρέπονται σε καμβά για τους νέους καλλιτέχνες των

graffiti. Μία πιο ήπια επέμβαση σε επιφάνειες έγινε στο πλαίσιο του φεστιβάλ Κινηματογράφου και Νέων Μέσων Lookout (εικαστικό

πείραμα του Ε-ΦΩΣ). Με ελάχιστο κόστος πραγματοποιήθηκαν προβολές φωτογραφιών, έργων τέχνης και κόμικς πάνω σε

καταθλιπτικές αρχιτεκτονικές επιφάνειες, κάτι που τράβηξε το ενδιαφέρον πολλών περαστικών.

Μια έκθεση φωτογραφίας εννέα φωτογράφων με τίτλο «Aλληγορίες στο Xώρο και το Xρόνο», το 2004 πραγματεύεται κυρίως το

δημόσιο χώρο και την παράμετρο του χρόνου, εξετάζοντας το θέμα μέσα από αρκετά διαφορετικές εννοιολογικές και οπτικές

προσεγγίσεις. H ανθρώπινη παρουσία απουσιάζει, αλλά υπαινίσσεται με σαφήνεια, είτε γιατί έχει αφήσει στις εικόνες αυτές το

αποτύπωμά της, είτε γιατί γίνεται φανερή μέσα από τη δράση ή την έννοιά της". Ειδικά στη σειρά φωτογραφιών «Kενά» του Γιάγκου

Αθανασόπουλου σειρά (2003), θίγονται οι χώροι που αδειάζουν, μετά την κατεδάφιση κτισμάτων στους οποίους παραμένει το

αποτύπωμα του χρόνου, της χρήσης και των κατοίκων που έζησαν εκεί, αιωρούμενο σε μία αφήγηση ενός μεστού παρελθόντος, ενός

αδιάφορου παρόντος και ενός αβέβαιου μέλλοντος.

GRAFITTI ΚΑΙ ΠΡΟΒΟΛΕΣ ΣΕ ΑΧΑΡΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ

ΤΕΙΧΟΣ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥ ΚΑΙ ΜΕΣΟΤΟΙΧΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΠΗΓΗ_ ΙΝΤΕRΝΕΤ ΚΑΙ Ε-ΦΩΣ

25

Αστικά κενά μεταφέρονται ακόμη και στον κινηματογράφο μέσα από ταινίες του Wim Wenders, όπως συμβαίνει στα «φτερά του

έρωτα», με τον απογυμνωμένο κενό χώρο της Mehringplatz, που βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από την ανοικοδομούμενη πόλη

του Βερολίνου. Η κοινή θέα των γύρω γυμνών τοίχων πυρασφάλειας αποκτά για το σκηνοθέτη συμβολική σημασία και αναφορά στο

παρελθόν που μιλά για απώλεια. Η εφήμερη τοποθέτηση του τσίρκου που δίνει προσωρινά ζωή έρχεται να συμπληρώσει αντιθετικά το

κενό, με μια ονειρική διάθεση, ακριβώς για να αποδείξει στο θεατή πόσο η πόλη έχει ανάγκη την ύπαρξη τέτοιων χώρων. Για τον ίδιο

τα αστικά κενά είναι χώροι γαλήνης και ηρεμίας, τα «κρυσφήγετα», που είναι γοητευτικά γιατί είναι αδύνατο να πεις σε τι

χρησιμεύουν, ενώ ταυτόχρονα «το επίπεδο ζωής σε μια πόλη βρίσκεται σε ευθεία συνάρτηση με τη δυνατότητα ύπαρξης τέτοιων

κενών στον πολεοδομικό σχεδιασμό».

Στο Βερολίνο, επίσης έχουν διατηρηθεί τα ίχνη του τείχους, άλλοτε φυσικά και άλλοτε επιτηδευμένα έχουν πάρει τη μορφή μνημείων,

για να θυμίζουν και να γεφυρώνουν το παρελθόν με το μέλλον, να δηλώνουν την ιστορία και την ταυτότητα της πόλης.

MEHRINGPLATZ , ΣΚΗΝΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΑΝΙΑ «ΤΑ ΦΤΕΡΑ ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ», WIM WENDERS _ ΠΗΓΗ _ ΙΝΤΕΡΝΕΤ

26

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η άποψη ότι αυτοί οι χώροι χρειάζεται να υπάρχουν στις πόλεις, συνεχώς κερδίζει έδαφος, αφενός γιατί η ίδια η πόλη τους παράγει

μέσα από τους μηχανισμούς της συνεχούς ανάπτυξης αφετέρου γιατί αποτελούν διαφοροποιητικό στοιχείο με έντονη δυναμική και

αλληγορική σημασία. Ποιό όμως είναι το νόημα της διατήρησης και ποιά η αξία τους σε περίπτωση που τα αστικά κενά παραμείνουν

κενά στην εποχή του «γεμίσματος» ; Αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί όπως ο «URBAN VOIDS» το 2005, για την πόλη της Φιλαδέλφειας

απέδειξε μέσα από πληθώρα συμμετοχών ότι οι κενοί τόποι μιας πόλης μπορούν, με την κατάλληλη στρατηγική ήπιων επεμβάσεων, να

μετασχηματιστούν από αστικά εμπόδια, σε αστικά προτερήματα (vacancy as absence to vacancy as possibility).

ΣΥΜΜΕΤΟΧΕΣ ΣΤΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟ «URBAN VOIDS»,2005 _ ΠΗΓΗ _ ΙΝΤΕΡΝΕΤ

27

o Ρόλος των αστικών κενών

Είναι ώρα πλέον να παραδειγματιστούμε από αντίστοιχα παραδείγματα του εξωτερικού και να δώσουμε την ευκαιρία στην ελληνική

πόλη να αντιμετωπίσει με περισσότερη ελευθερία τους απαξιωμένους αυτούς χώρους, ειδικά στη σημερινή εποχή όπου οι δημόσιοι

χώροι παρουσιάζουν έλλειψη ή κακή λειτουργία. Δεν χρειάζονται μεγαλεπήβολα σχέδια και σημαντικά οικονομικά κονδύλια,

εξασφάλιση μόνο από την Πολιτεία, ότι αυτοί οι χώροι δε θα κτιστούν, συντονισμός και θετική σκέψη , ότι αυτές οι αστικές τρύπες,

ουσιαστικά πρέπει με τις ελάχιστες επεμβάσεις να διατηρήσουν αυτό που είναι και να το προσφέρουν στην πόλη και τους πολίτες.

Απαλλοτριώσεις ή χαρακτηρισμός αδόμητων εκτάσεων ως υπαίθριοι χώροι, είναι ίσως κάποια μέτρα που μπορεί να λάβει το κράτος για

τη διασφάλιση αυτών των χώρων και την αποφυγή του τεμαχισμού, της οικοπεδοποίησης και του κτισίματος τους.

Μπορούν λοιπόν, να προσφέρουν την επαναφορά μιας επιθυμητής ισορροπίας μεταξύ δομημένου περιβάλλοντος και δημόσιου

ελεύθερου χώρου με στόχο την προσέγγιση όρων όπως είναι η κοινωνικότητα, ο σεβασμός στο περιβάλλον και η ταυτότητα της

πόλης. Τα μικρά αστικά κενά έχουν τη δυνατότητα να ειδωθούν ως οι «αυλές» της πόλης μας που σε συνδυασμό με το

μετασχηματισμό των μεγάλων αστικών κενών σε μητροπολιτικά πάρκα, να δημιουργήσουν δίκτυα υπαιθρίων χώρων πρασίνου και

αναψυχής, κάτι που αφενός θα ανεβάσει το βιοτικό επίπεδο, αφετέρου θα συμβάλλει σημαντικά στη βελτίωση του μικροκλίματος.

ΠΡΟΤΑΣΗ ΟΜΑΔΑΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΓΟΥΔΙ_ ΠΗΓΗ _ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΕΥΧΟΣ 55

28

Ταυτόχρονα η προσπέλαση αυτών των χώρων, ιδιαίτερα των μικρών αστικών κενών, μπορεί να αποτελέσει ένα ανοικτό αστικό

σχολείο, που θα μιλά για την ιστορία της πόλης μέσα από τα ίχνη και τα διάφορα ιστορικά στρώματα που προσφέρονται σε κοινή θέα,

ισότιμα και χωρίς εισιτήριο, σε όλους τους κατοίκους. Η δυαδική φύση των κενών στο επίπεδο του δημοσίου – ιδιωτικού, πραγματικού

– φαντασιακού, προσφέρεται για μια ενδιαφέρουσα ανάγνωση της πολεοδομικής παραφωνίας, που προσδίδει ποικιλία και γοητεία, ένα

ιδιαίτερο χαρακτήρα στην πόλη.

Στη σημερινή εποχή που οι υπαίθριοι χώροι έχουν απαξιωθεί και όλοι αναζητούν τη διασκέδαση στα ξενόφερτα ψυχαγωγικά

containers, το στοίχημα είναι αυτοί οι χώροι, σε αντίδραση, να παραμείνουν «κενοί», και να προσφέρουν ελεύθερα το έδαφος τους και

τις πλάγιες επιφάνειες τους, σε πλήθος δράσεων, εφήμερων ή περιοδικών, όπως είναι τα παζάρια, οι θερινοί κινηματογράφοι, οι

υπαίθριες θεατρικές παραστάσεις, και εκθέσεις εικαστικού περιεχομένου, που τόσο ταιριάζουν στο τοπικό κλίμα και αποτελούν στοιχείο

της παράδοσης μας. Άλλωστε η εικόνα της πόλης δεν καθορίζεται μόνο από τα κτίρια της (πλήρες), αλλά και από τα κενά της, που

στην περίπτωση που μετατραπούν σε κτισμένο περιβάλλον ή αποκτήσουν μια αυστηρά σταθερή λειτουργία τότε η πόλη θα χάσει την

ποικιλόμορφη συνοχή της.

Το θέμα είναι όμως η οποιαδήποτε επέμβαση γίνεται σε αυτούς τους χώρους να είναι ήπιου χαρακτήρα και αναστρέψιμη, ώστε να μην

αλλοιώνεται το νόημα ύπαρξης των αστικών κενών μέσα στο τοπίο της πόλης. Εδώ καλείται ο αρχιτέκτονας πολεοδόμος να αποποιηθεί

την εγωιστική όψη του επαγγέλματος και να ενθαρρύνει το συμμετοχικό σχεδιασμό, ενσωματώνοντας απόψεις και βιώματα ανθρώπων

που έχουν οικειοποιηθεί και κατοικήσει, κυριολεκτικά και μεταφορικά, τέτοιους χώρους με ασαφές περιεχόμενο.

29

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Σήμερα, η σύγχρονη πόλη είναι ένα ανοικτό και συνεχώς μεταβαλλόμενο τοπίο, που περιέχει αλλότριες εικόνες, το συμπαγές ιστορικό

κέντρο, τη νέα πόλη που ξεχειλίζει και δεν γνωρίζει όρια, τα δίκτυα μετακίνησης, και τις υποδομές που τα συνοδεύουν. Μέσα σε αυτό

το μεταβαλλόμενο τοπίο εμφανίζονται αμήχανοι χώροι, απροσδιόριστου νοήματος, τα «αρνητικά» του κατασκευασμένου

περιβάλλοντος, τα λεγόμενα αστικά κενά, που συμπυκνώνουν μέσα τους ιστορική μνήμη, εικαστικό ενδιαφέρον, πολυμορφία, το

στοιχείο του μεταβατικού και του αστικά διαθέσιμου, ισορροπώντας μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού, καθώς στρέφουν τα μέσα έξω. Η

ανομοιογένεια που προκύπτει, στο συνολικό τοπίο της πόλης, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δημιουργώντας ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα,

ένα ανολοκλήρωτο κολλάζ.

Θετικό είναι το γεγονός ότι το ενδιαφέρον στρέφεται πλέον στην «ενσωμάτωση» των αστικών κενών στον αστικό βίο, μέσα από

κινηματογραφικές ταινίες, φωτογραφίες, σπουδαστικές εργασίες, αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς και εφήμερες δράσεις ομάδων

ανθρώπων. Ο προβληματισμός αποτελεί το πρώτο βήμα για την προσέγγιση αυτών των τόπων, που, όπως αναφέρει ο

Γ.Σημαιοφορίδης, κάποιοι τους αντιμετωπίζουν σαν στρατηγικές τοποθεσίες νέων προγραμματικών επεμβάσεων και άλλοι ως περιοχές

διάσχισης και σύγκρουσης, εργαστήρια νέων κοινωνικών αλχημειών. Πιστεύω πως είναι ώρα να μιλήσουμε ουσιαστικά για την

επανάκτηση του ανοικτού χώρου της πόλης μέσα από την επαναθεώρηση της συμβολής των αστικών κενών, σε θέματα κοινωνικά

περιβαλλοντικά και θέματα συλλογικής μνήμης.

ΑΝΑΔΙΠΛΩΣΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ ΚΑΙ ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΑΣΙΝΟΥ _ΣΚΙΤΣΑ Κ. ΜΩΡΑΙΤΗ _ ΠΗΓΗ _ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΕΥΧΟΣ 55

30

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Aldo Rossi, Η αρχιτεκτονική της πόλης, εκδ. University Studio,1985

Αρχιτέκτονες, Διάλογοι αρχιτεκτονικής μνήμης, τεύχος 45/2003

Αρχιτέκτονες, Ποιητική του τοπίου, τεύχος 49/2005

Αρχιτέκτονες, Αστικά κενά, τεύχος 55/2006

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Η αρχιτεκτονική του δημόσιου χώρου στην Ευρώπη, τεύχος 37/2003

Καψανάκη Ελένη, Παπαμάρκου Γεωργία, Τα μέσα έξω : αστικά κενά με περιεχόμενο στην Αθήνα, διάλεξη 9ου εξαμήνου, 2/2004

Μπίρης Κ., Αι Αθήναι, εκδόσεις Μέλισσα, 1996

Τεντοκάλη Β., Αντωνακάκη Θ., Γιαννοπούλου Ε., Κουβάκη Β., Μακρίδου Ρ.,

Απο-κατάσταση και Απο-δόμηση στο Αστικό Κενό: Σχέση Αντί-θεσης ή Σύν-θεσης;,

Σημαιοφορίδης Γιώργος, Η επανάκτηση του ανοικτού χώρου της πόλης, Καθημερινή, 17 Φεβρουαρίου 2002

Σταυρίδης Σταύρος , Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2002

Ιtalo Calvino, Οι αόρατες πόλεις, εκδόσεις Καστανιώτη, 2004

Simon Schama, Landscape and memory, Vintage Books, 1996

Wim Wenders, Hans Koihoff, Μια συζήτηση για την πόλη, Ανεπίκαιρες Εκδόσεις, Αθήνα,1993

31

Internet :

www.archiprix.nl/e/2005/07_designingthea6.html

www.pswar.org

iaps.scix.net/cgi-bin/works/Show?1202bm306

hjem.get2net.dk/gronlund/Aarhus_void94.html www.transgressivearchitecture.org/transweb%20sites/dz/DZ.html

www.stadtentwicklung.berlin.de/.../en/berliner_mauer/mauer- spuren/treptow/kiefholzstr.shtml

europelostandfound.net/taxonomy/term/8

www.gsd.harvard.edu/cgi-bin/projects/details.cgi

www.transgressivearchitecture.org

www.cheapart.gr/gr/ektheseis/04/athmitr/ekth04_astikokeno.html

www.sadas-pea.gr/teuchos55.htm

www.sadas-pea.gr/Biennale9del.htm

www.patris.gr/archive/2001/2/24/6th.html

www.epohi.gr/athanasiadi_xenopoulos_interview_culture_952004.htm

www.cultureguide.gr/events/details_gr.jsp

www.vanalen.org/urbanvoids/

ta-nea.dolnet.gr