Fırat Üniversitesi Orta Doğıı Araştırmaları Merkezi Uluslar Arası Dördüncü Orta Doğu Semineri (llkçağlardan lslamiyetin Doğuşıma Kadar Orta Doğu), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 83

ASUR TİCARET KOLONİLERi DEVRİNİN GEÇ DÖNEMİ HAKKINDA BAZI GÖZLEMLER

Prof. Dr. Cahit GÜNBATTI

M.Ö. 2. bin yılın ortalarından başlayarak, en az iki yüzyıl sürmüş olan devir, Eski Anadolu tarihinin en önemli safbasıdır. Çünkü Anadolu insanı yazıyla ilk defa bu devirde tanışmıştır.

Belirttiğimiz tarihten itibaren Asurlu sermayedarlar, ülke içinde üretilen veya dışarıdan getirilen bazı malları pazarlamak ve Asur'da ihtiyaç duyulan malları ithal etmek için çevre ülkelere yönelmişlerdir. Bu yönelişte anlaşılan, gerek zengin doğal kaynakları ve gerekse o tarihlerde ki siyası gelişmelere ve ekonomik ihtiyaçlara bağlı olarak, yabancı tüccarlara sağlanan kolaylıklar dolayısıyla Anadolu tercih edilen ülke olmuştur. Anadolu'ya gelen Asurlu tüccarlar 40 kadar şehirde ticaret kolonileri kurmuşlardır. Çivi yazılı

tabietierde körımı ve wabartum olarak geçen Asur kolonilerinin yönetim merkezi, Kayseri'nin 20 km. kuzeydoğusunda bulunan Kültepe'nin eski adı olan Kaniş şehrinde' ortaya çıkarılmıştlr.

Kültepe, ülkemizde zengin arkeotojik eserlerle yazılı belgelerin bir arada ele geçtiği çok az sayıdaki ören yerlerinden birisidir. Burada 1948'den beri yapılan kazılarda 1 ele geçen ve büyük bir }(lsmı Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesinde korunan' çivi yazılı tabietler üzerindeki çalışmalar 80'li yıllardan itibaren yoğunlaşmıştır. Kültepe'de şimdiye kadar, 4500 kadarı yurt dışındaki çeşitli müzelerde olmak üzere, yaklaşık 23 bin tablet bulunmuştur. Tabietierin yazıldığı dil Eski Asurcadır.

Geçen süre içerisinde, çeşitli yerlerde yayınlanan makalelerde ve monograflarda pek çok tablet yayınlanmıştır. Böylece Asur Ticaret Kolonileri devrinde yaşanan siyasal, ekonomik ve sosyal olaylar hakkındaki bilgilerimiz daha da artmıştır. Diğer taraftan, sınırlı da olsa, Eski Anadolu kültür tarihi çerçevesinde değerlendirilecek yeni bilgiler edinilmiştir. Burada şunu belirtmeliyim ki, bütün bu bilimsel sonuçlara, merhum hocam Prof. Dr. Emin Bilgiç 'in girişimleriyle oluşturulmuş, şahsırnın da aralarında

bulunduğu, "Kültepe TabJetlerini Yayın Heyeti"nde yer alan yerli ve yabancı filologların gayretli çalışmalan ile ulaşılmıştır.

ı Kültepe Kazıları 57 yıl boyunca Prof. Dr. Tahsin Özgüç başkanlığında bir heyet tarafından yürütülmüştür. Onun vefatından sonra bu görevi öğrencisi Prof. Dr. Fikri Kulakoğlu üstlenmiştir.

84 C. G0NBA11'1, Asur Ticaret Kolonileri Devrinin Geç Dönemi Hakkmda Bazı Gözlemler

Asurlu tüccarlar Kaniş· karum'unda, tespit edilen dört tabakadan II. ve Koloni devrinin geç safhasını teşkil eden Ib tabakası zamanında

oturmuşlardır. Yani yazılı belgeler bu iki tabaleada bulunmuştur. Tabietierin büyük bir kısmı Asurlu tüccarların ticari faaliyetlerine ilişicin bilgileri içermektedir. Tüccarlar yerli lcrallıklarla lcişisel ve resmi nitelikte ilişkiler içerisinde oldukları halde, politik ve sosyal olaylardan ancak ticart girişimlerini olumsuz olarak etialeyen bir gelişme ise bahsetmelctedirler. Bu durum tabietierin özel şahıslara ait arşivlerde bulunmasinın tabii bir sonucudur. Şimdiye kadar Tepe'deki sarayın arşivi ve Kanun'daki bet kiirim (kiirum dairesi) gibi, resmi nitelikteki belgelerin korunduğu kurumlar

. bulunamamıştır. Bir kaç örnek dışında lcralların kendilerinden kalan veya doğrudan İcraatları ile ilgili kaynaklardan yoksunuz.

Hem ele geçen Ib tabieti sayısı hem de bunların içerikleri bakunından 2000 ve 2001 yılı kazıları çok önemli sonuç,ar vern1iştir. Şimdiye kadar bulunan Ib tabakasına ait tablet sayısı sadece beş yüz kadardır. Bunların üçte biıi bu iki yılda ele geçmiştir. Tarafımızdan olummuş bu tabietlerden bazılan bilim alanımızcia gerçekten büyük heyecan yaratmıştır.

Kültepe'de Höyük'de 1955 kazılarında Koloni devrinin geç dönemine tarihleneo önemli bir ıpelctup bulunmuştur. Prof.Dr. Kemal Balkan tarafından neşredilmiş bu ·belge, (Kt.gt 35i Anadolulu iki lcral arasındaki yazışınaya dair tek örnektir. Mektup Mama kralı Anum-hirbi tarafından Kaniş lcrah Warşama'ya gönderilmiştir. Anlaşıldığı üzere, Warşama Anum­hirbi 'ye bir melctup yazarak, iki ülke arasında yeni bir antlaşma yapılmasını ve kervanlara kapatılan yolların açılınasım istemiştir. Anuın-hirbi bu cevabı melctubunda, Warşaına'nın babası Inar zamanında Maına ile Kaniş arasında barış hüküm sürdüğünü, bunun kanıtının da Inar 9 yıl boyunca Harsamna şehrin i mu hasara ettiğinde, kendisinin veya Mama 'nın vasali olan lcralların fırsattan yararlanıp Kaniş topraklannda askeri faaliyetlerde bulunmadıklarını hatırlatmaktadır. Inar'dan sonra oğlu Warşama'nın saltanatının ilk yıllarında iki ülke arasındaki dostluk sürmüştür. Fakat Anum-hirbi, mektupta ismi verilmeyen bir ülke ile savaşa giriştiğinde, Warşama'nın vasali Taişama lcralı Mama'nın 12 şehrini tahrip etmiş, sığır ve koyunlarını alıp götürınüştür. Bunun üzerineMama lcralı Kaniş'ten gelen kervanlara yolları kapatmıştır. Şimdi Anum-hirbi karşılıklı olarak elçilerini gelip gitmesini teklif etmekte; yeni bir antlaşmaya gerek olmadığını, önceki antlaşmanın bala yürürlükte olduğunu ve kervanların geçişine izin vereceğini

bildirmelctedir.

2 K.Balknn 1957,s. 6 vd.

Fırat On i versitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Uluslar Arası Dördüncü Orta Doğu Semineri (1/kçağ/ardan İslamiyelin Doğuşıma Kadar Orta Doğu), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 85

Geç Asur devrine ait bir kaynaktan3 Anum-hirbi 'nin Güneydoğu Anadolu'da geniş bir coğrafyada hakimiyet kurmuş, zamanın kudretli krallarından birisi olduğu anlaşılmaktadır. Krallığının merkezi Mama Asur­Anadolu arasındaki çok işiele bir kervan yolu üzerinde yer alıyordu. Bir Asur kolonisinin de bulunduğu şehir Kahramanmaraş sınırları içerisinde aı·anmaktadır.

Anum-hirbi 'nin mektubunda Kani ş tarafından mu hasara edildiğinden söz edilen Harsarona 'nın Koloni devrinin önemli bir krallık merkezi olduğu; bir diğer belgede ( Kt.n/k 32)4 ismi geçen Hurmeli 'nin de Harsarona kralı olduğu 2001 yılında bulunmuş bir mektuptan (Kt.Ol/k 217) anlaşılmıştır. Mektup Asur'un elçileri tarafından Hurmeli'ye hitaben yazılmıştır. Uygun bir zamanda neşredeceğimiz bu mektuptan şunları öğreniyoruz:

Harsarona komşu ülke Zalpa ile savaş halindedir. İki Anadolu krallığı arasındaki mücadelede ünlü Asur kralı I.Şamşi-Adad, Hurmeli'ye karşı, asker de yollayarak Zalpa kralını desteklemiştir. Buna tepki gösteren Hurmeli yolları Asur kervanlanna kapatmıştır, elimizde bulunmayan, Hurmeli Asur'a gönderdiği mektubunda muhataplarından, Zalpa kralına yardım etmemesi için Asur kralının ilaıa edilmesini istemiştir. Fakat Hurmeli'nin mektubu daha Asur'a ulaşmadan Şamşi-Adad ölmüş ve yerine oğlu İşıne-Dagan kral olmuştur. Asur'daki bu önemli gelişme yüzünden bir süre Harsarona'ya elçiler gönderilememiştir. Elçiler, Zalpa lcralına yardım etınemesi konusunda leralı ilaıa' için defalarca huzuruna çılctıklarını; ayaklarına kapanarak büyük lcral Hum1eli ile kötü olmaması için yalvardıklarını yazmalctadırlar. Elçiler bütün çabalarına rağmen leralı ilaıa edemediJelerinden yakmma:lcta ve hediye olarak kıymetli kumaşlar gönderip, yolları açınası için Hurmeli'yi kararından vazgeçim1eye çalışmalctadırlar.

Yolların kervanlara açık tutulması ve güvenliği Asurlu tüccarlar için hayati önem taşıyordu. Nitekim Asur'dan Anadolu'ya teftiş ve emirlerin yerine getirilmesi için gönderilen ve Asur ile Anadolu krallan arasındaki resm1 ilişkileri en üst seviyede yürütmekle yetkili olan elçileıin, Hurmeli'nin yolları Asur kervanlarına kapatmasıyla telaşa kapılmaları Asurlular'ın uğradıkları zararın büyüklüğünü göstermektedir. İhtiyaçlan olan malları elde etmelerinin buna bağlı olduğu bilinciyle Anadotulu lcrallar kervanların

güvenlik içinde seyahat etınelerini sağlamaya yönelik tedbirler almışlar ve yaptıkları antlaşmatarla bu konuda sorumluluk üstlenmişlerdi. Fakat mutlaka

3 Bk. D.D. Luckenbill 1926,s. 216. 4 V.Donbaz 1989,s. 75-77.

1

86 C. GÜNBA 17'1, As11r Ticaret Kolonileri Devrinin Geç Dönemi Hakkmda Bazt Gözlemler ·

ciddi anlaşmazlıklar sebebiyle, uğrayacaklan zararı göze alarak, zaman · zaman yolları kervanlara kapattıklarını olcuyoruz. Bu eylem Asurlular'a karşı kullandıkları önemli bir kozdu. Anum-hirbi mektubunda okuduğumuz üzere, aralannda anlaşmazlık bulunan yerel krallar da düşman ülkeyi ekonomik bakımdan sıkıntıya solanak için birbirlerine karşı yol kapatma eylemine başvuruyor I ardı.

Her iki mektup da, Hitit devletinin kurulduğu M.Ö.1650 yıllarına kadar Anadolu'da şehir devletleri tarzında siyası bir yapılanmanın bulunduğunu ortaya koymaktadır. Şehir devletleri rubii 'ımı olarak anılan krallar tarafından yönetiliyorlardı. Bazı krallardan ruha 'um rabi 'um "bi.iyük kral" diye

· bahsedilmektedir ki, bunlar herhalde daha geniş topraklara hükmeden ve çevredeki küçük lcralhkların da kendilerine tabi olduğu krallardı. Metinlerde rubiitum denilen haliçelerden de söz edilmektedir. Devlet yönetiminde kraliçelerin de söz sahibi olduklarını biliyoruz . .

Şimdi sunacağım metinler, Kültepe'de ilk defa ele geçmiş iki antlaşma belgesidir (Kt.OO/k 6 ve 10). Danimarkah meslektaşımız M. T. Larsen için çıkarılan Anı Kitabında yayınladığımız5 bu metinler Kaniş'le Asur ve Halıhum 'la As ur arasında yapılmış antlaşmaları içermektedir. Her ikisi de çok hasarlı ve eksik olmalarına rağmen, korunmuş kısımlardan Asurlular'la yeriiierin sadece ticari de~il, hulculd ve sosyal ilişkileri konusunda da son derece önemli bilgiler edinilmiştir. Antlaşmalarda tarafların hak ve yükümlülüklerinin ayrıntılı bir şekilde belirlendiğini görüyoruz.

Kaniş ile Asur arasında yapılmış antlaşmanın başlangıç satırlannda Mezopotamya menşeyli tanrılar, Fırtına tanrısı Adad, Ay tanrısı Sin ve Güneş tanrısı Şamaş ile bir Anadolu tanrısı olan Kubaba'nın adları okunabilmektedir. Burada "Kaniş ülkesinin dağı Aşkaşipa" şeklinde önemli bir açıldama da buhınmaktadır. Böylece Klasik devirlerde adı Argaios olan Erciyes'in Anadolu yerlilerinin dilindeld adının Aşkaşipa olduğunu

öğreniyoruz. Klasik devirlerde de kutsallık vasfını korumuş olan Erciyes'in protohistorik devirlerden beri büyük tanrılar mertebesinde tapılan bir varlık olduğu anlaşılmaktadır.

Antlaşmanın korunmuş kısımlarında şunları okuyoruz:

(Pazarlanacak) kumaşlar (Asurlu tüccarlardan) zorla ve ucuza alınama yacaktır.

s C.OUnbattı 2004, s.249-268.

Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmalan Merkazi Uluslar Arası Dördiincii Orta Doğu Semineri (İikçağlardanlslamiyelin Doğuşıma Kadar Orta Doğu), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 87

Anadolu'da bir Asurlu öldürülür ve malı kaybolursa (yakınlanna) belirlenmiş miktarlardaki kan parası ödenecek, katil Asurlular'a teslim edilecek ve o bizzat onlar tarafından öldi.irülecektir. Kayıp mal (yakınlarına) iade edilecektir.

Mahkemeye giden bir Kanişii ve Astırlu için karar adil olarak verilecektir.

Asurlu v~ Kanişii'den birisi diğerine borçlanırsa, (borçlu borcunu ödemediği takdirde) tutuklanmayacak; (borçlu olanın malı satılacak), alacaklı parasını alacak ve paranın geıi kalanı borçluya iade edilecektir.

Eğer Anadolu'da Asurlu birisinin kumaşlan kaybolursa, kayıp aranacak ve bulunup sahibine iade edilecektir. Eğer kayıp bulunmaz ise, kaybın sahibi yemin edecek ve kayıp (kumaş) kendisine tam olarak ödenecektir.

Bir tüccarın veya dul bir kadının evine bir Kanişii veya bir lıöpirum 'un girmesine izin verilmeyecektir.

Bir Asurlu 'nun iyi bir evine, iyi bir kölesine, iyi bir cariyesin e, iyi bir tarla veya bahçesine göz konulmayacak ve zorla alınıp yerli bir kimseye verilmeyecektir.

Her 1 O parakanman cinsi kumaştan birisi gümrük vergisi olarak verilecektir. Eğer kumaş (gümrük vergisi ödemeden) şehir kapısından içeri sokulursa, lruınaş belirlenmiş fiyata satılacaktır.

Eğer bir Asurlu bir Kanişii'ye borçlanırsa ve o başka bir ülkeye giderse, onun yerine bir başka tüc~ar, diğer bir yabancı veya onun kardeşi sorumlu tutulmayacaktır. (Alacaklı) belirlenmiş borç için dava açacaktır.

Anadolu'da birisi angarya için çağrıldığında, Asurlu (kimseler) bundan muaf tutulacaktır.

Bir Asurlu yemin için çağınldığında o (kendi inancı gereğince) tanrı Aşşur'un hançeri veya şugariii'um amblemi önünde yemin edecektir.

Metı1in sonunda "Kaniş'in büyi.ik laalı [ ....... ]'nın antlaşma üzerine yemini" kaydı yer almaktadır. Ne yazık ki kırılmış olduğu için, bu antlaşmayı onayiayan Kaniş laalının adını öğrenemiyoruz.

Hahhum ile Asur arasında yapılmış antlaşmayı içeren tabietin yarısı eksik ve mevcut kısım çok hasarlıdır. Korunmuş lasımlarda şunları okuyoruz:

88 C. GÜNBATTI. Asur Ticaret Kolonileri Devrinin Geç Dönemi Hakkwda Bazı Gözlemler

Asurlular hakkında bir cariye, bir köle veya Hahhumlu birisinin şahitliğine dayanarak karar verilmeyecektir. Bir Asurlu, cariye, köle veya Hahhum karımı'undan birisi hakkında Halıhum yasalan gereğince karar verilecektir.

Hain bir gemiciye bir Asurlu 'nun gemisini batırınası ve yükünü yağmalaması için emir verilmeyecektir. Eğer nehirde bir gemi batınlırsa, geminin taşıdığı ınal ve gerniye ait her şey tam olarak ödenec~ktir.

Devamında, Hahhum ile Halıhum'un komşuları olan Tiınellda veya Badna lcrallıkları arasında savaş çılanası durumunda, Asurlu tüccarların bundan etkilenmeyecekleri ve istedikleri yere serbestçe ·gidebilecekleri; öldürülen bir Asurlu için kan parası ödeneceği ile ilgili kararlar yer almaktadır.

Metnin sonunda şöyle denilmektedir: "Bugünden itibaren yaşadığınız sürece, eğer kendi aranızdan birisiyle Hahhum karumu'ndan birisi veya Anadolu'ya gelen veya Asur'a giden bir Asurlu arasında hukuki bir mesele çıkarsa, kararı tanrılar huzurunda doğru olarak vereceğinizi aklınızda

tutacaksınız." Burada, yapılan antlaşmanın Halıhum'da ve ülkede ilan edilmesi şartı da yer almaktadır.

Antlaşma kararlarına :rağmen bazı Asurlular'ın sık sık yasa dışı yollara başvurduklarını okuyoruz. Bunların dışında, ticareti yasaklanmış veya izne bağlanmış amütum 1 aŞium gibi bazı kıymetli taşların ticaretini yapmak ve Anadolu lcrallıklarınca çeşitli adlar altında alınan vergileri öedememek için kaçakçılığa teşebbüs etmeleri gelmektedir. Bunu çoğunlukla getirdikleri kumaşları vergısını ödemeden, gizlice şehir kapılarından sokarak gerçekleştir i yorlardı.

Antlaşmalarda bazı kararların her iki taraf için de hula.ıka uygun olarak verileceği belirtilmiş olmakla beraber, Asurlular'ın can ve mal güvenliklerinin sağlanmasına yönel·ik hükümlerin çok daha ağırlıklı olarak yer aldığı görülmektedir. Anadolu'da cinayete kurban giden Asurlular'ın yakınlarına belirlenmiş miktarda kan parası ödenmesi ve katilin Asurlular'a teslim edilerek bizzat onlar tarafından öldürülerek cezalandırılmasmı, Asurlular'a verilen önemli bir taviz olarak değerlendiriyoruz.

Tabietierde kan parası ·ödenmesinin hukuki bir komı olarak karşımıza çılcrnası6, bunun sadece antlaşma kararı olarak kalmadığını göstermektedir. Mesela, bir Asurlu 'nun üç va tandaşına hi ta ben yazdığı mektupta (KTH 16),

6 J.Lewy 1930,s. 16;S.Çeçen I 987,s.291 -296.

Fırat Vniversitesi Orta Doğu Araştırmalan Merkezi Uluslar Arası Dördüncii Orta Doğu Semineri (İikçağlardan lslamiyetin Doğuşıma Kadar Orta Doğu), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 89

"Senin kardeşinin kan parasını biz aldık. (Bizden başka) hiç kimse kan parası alamadı." denilmektedir. Bir diğer mektup da (Kt. b/k 180) kan parasının öldürülen kimsenin oğluna ödendiği bildirilmektedir.

Antlaşma metinlerindeki kimsenin herhangi bir malının zorla veya değerinden ucuza alınaınayacağı; seyahat özgürlüğünlin kısıtlanaınayacağı; yerli veya yabancı farla gözetilıneksizin mahkemede herkesin eşit

sayılacağı; suçun şahsiliği bağlamında, borçlu bir Asurlu tüccarın borcunu ödemeden başka bir ülkeye gitmesi veya kaçması durumunda, onun yerine başka bir tiiccarın veya kardeşinin sorumlu tutulamayacağı gibi birçok karar, zamanımızdan 4 bin yıl önce Anadolu'da kişi hak ve özgürlüklerin korunınasında çağdaş hukukun temel ilkelerini hatırlatan yüksek bir anlayışın bulunduğunu göstermektedir.

Son bahsedeceğimiz metin bir lfmu listesidir (Kt.Ol/k 287).7 Koloni devrinin sonlarına yakın bir tarihte yazılmış olan bu liste ile, Kültepe'de ilk tabietierin bulunduğu zamandan beri büyük tartışına konusu olan Kültepe'nin kronolojisi hemen hemen aydınlanmıştır. Anadolu'daki Asur ticaret kolonileri M,Ö. yaklaşık 1720 yılına kadar varlıklarını koruınuşlardır. Birçok araştırmacının iddia ettiği sürenin ötesinde bu çok uzun bir zamandır.

Tespitierimize göre Asurlu tüccarlar Kaniş karımı'unun n. tabakasında 90 yıl, Ib'de ise, yaklaş1k 110 yıl oturmuşlardu·. Halbuki şimdiye kadar n. safhanın çok daha uzun sürdüğü görüşü hakiındi. Diğer taraftan, Ib katında bulunan tablet sayısının azlığı dild<ate alınarak, Asur ile Anadolu arasındaki ticaretin bu dönemde gevşediği iddia edilmiştir. Fakat Asur ile Anadolu krallıklan arasında antlaşmalar yapılmış olması bu geç dönemde de ticaretin hala canlılığını koruduğunun açık kanıtıdır.

Bu ilk ülkeler arası ticaretin önemli sonuçlarından birisi de şudur:

Bir arada yaşamanın ve karşılıklı alışverişin tabii bir sonucu olarak, birçok Asurlu Anadolu yaşam tarzını benimsemiştir. Bunda bazı Asurlular'ın Anadolu'da yaptıkları evliliklerin şühesiz büyük payı bulunuyordu. Özellilde Koloni devrinin geç döneminden kalmış tabletlerde, bazı Asurlular'ın

oğullarına yerli isimler verdiklerini görüyoruz. Anlaşılan yerli kızlarla

evlenmiş ti.\ccarlardan bazıları Asur'a dönmeyip Anadolu'da yerleşmişlerdir.

7 C.GUnbottı2008,s.I07-I 10.

90 C. GÜNBAJT/, Asur Ticaret Kolonileri Devrinin Geç Dönemi Hakkında Bazı Gözlemler

KAYNAKÇA

K. Balkan 1957 M ama Kıralı Anum-hirbi 'nin Kaniş Kıralı Warşama 'ya Gönderdiği Mektup, ITKY VII /31, Ankara.

S. Çeçen 1998 "Yeni Deliliere Göre Kültepe'de 'kan parası"', 34. Uluslar arası Asiriyoloji Kongresi Bilcjirileri, s. 291-296.

V. Donbaz 1989 "Some Remarkable Contracts of 1-B Period Kültepe Tablets", Studies in Honour of Tahsin Özgiiç, s.75-98.

C. Günhattı 2004 "Two Treaty Texts Found at Kültepe", Assyria and Beyand Studies Presented to Mogens Trolle Larsen, s.249-268.

C. Günhattı 2008 "An Eponym List (KEL G) from Kültepe" AoF 35/1, s.103-132.

J. Lewy 1930 Die Kiiltepetexte aus der Samm/ımg Frida Ha/m, Berlin.

D. D. Luckenbill 1926-1927 Ancient Records of Assyrian and Babylonia 1-2, New York.