Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
ÇATALHÖYÜK 2019 ARAŞTIRMA RAPORU
Derleme
Çiler Çilingiroğlu, Canan Karataş Yüksel
Justin Morgan'ın Katkılarıyla
Çeviri
Çiler Çilingiroğlu, Sinan Altun, Ece Sezgin,
Melis Koruyucu, Canan Karataş Yüksel
Kapak: Antropomorfik Kil Figürin
Fotoğraf: Mateusz Dembowiak
Obje Çizimi
Nilüfer İdikut, Gizem Akcan
Nisan 2020
İÇİNDEKİLER
ŞEKİL, PLAN ve TABLO LİSTESİ I-III
2019 YILI EKİP ÜYELERİ IV-V
GİRİŞ 1
2019 Sezonu Çalışmaları 4
1. Doğu Alanı Kazı Çalışmaları 4
1.1 Giriş 4
1.2 Doğu Alanı Neolitik Yerleşimi 5
1.2.1 Bina 175 5
1.2.2 Mekan 669 ve 676 9
1.2.3 Mekan 683 12
1.2.4 Mekan 678 13
1.2.5 Bina 176 14
1.2.6 Bina 177, Mekan 679 16
1.3 Doğu Alanının Kalkolitik sonrası kullanımı 18
1.3.1 Mekan 677 18
1.3.2 Kalkolitik Sonrası Döneme Ait Mezarlık Alanı 18
1.4 Sonuç 20
1.5 Kaynakça 20
2. Biyolojik Antropoloji Çalışmaları 22
2.1 Giriş 22
2.2 Doğu Alanı Mezarları ve İskelet Kalıntıları 22
2.3 Sonuç 26
2.4 Kaynakça 28
3. Zooarkeoloji Çalışmaları 29
3.1 Giriş 29
3.2 Yöntemler 29
3.2.1 Hazırlıklar (2019 yazından önce) 29
3.2.2 Referans Koleksiyonu, Laboratuvar ve Ekipman 29
3.2.3 Protokoller: Metodolojileri (Tekrar) Değiştirme 30
3.2.4 Görsel Rehber Hazırlama 32
3.2.5 Eğitim 33
3.3 Sonuçlar 33
4. Arkeobotani Çalışmaları 35
4.1 Giriş 35
4.2 Toprak Yüzdürme İşlemleri 35
4.3 Kuru Elek İşlemi 37
4.4 Ayıklama İşlemleri 37
4.5 Teşhis İşlemleri 37
4.6 Diğer Çalışmalar 37
4.6.1 Arkeobotanik Laboratuvarında Modern Bitki Koleksiyonu Oluşturma 37
4.6.2 Yeni Dönem Araştırmalarında Hedeflenen Projeler 37
4.7 Kaynakça 39
5. Yontmataş Çalışmaları 40
5.1 Giriş 40
5.2 Buluntu Topluluğu 41
5.2.1 Bina 175 46
5.2.2 Bina 176 48
5.2.3 Bina 177 48
5.3 Sonuçlar 48
5.4 Kaynakça 49
6. Çanak Çömlek Çalışmaları 50
6.1 Giriş 50
6.2 Yöntemler 50
6.3 Çanak Çömlek Topluluğu 51
6.4 Sonuç 59
6.5 Kaynakça 59
7. Buluntu Laboratuvarı Çalışmaları 61
8. Konservasyon ve Restorasyon Çalışmaları 63
I
ŞEKİL, PLAN ve TABLO LİSTESİ
Şekil 1: Doğu Alanı kazılarının genel görünümü.
Şekil 2: Arkeobotani labı lideri Burhan Ulaş flotasyon makinesini kurarken (Fotoğraf: Çiler
Çilingiroğlu).
Şekil 3: Çatalhöyük 2019 konservasyon ekibi. Ashley Lingle, Jerrod Seifert, Rabia Korkmaz, Ercan
Esirgemez ve Uğur Koray Göydağ.
Şekil 4: Ahmet Bülüç ve Zekeriya Sivaz model evin çatısını onarırken (Fotoğraf: Berkay Dinçer).
Şekil 5: Bina 175, Mekan 681 ve 682.
Şekil 6: Bina 176, Sp. 674.
Şekil 7: F.10015, Sk 40130.
Şekil 8: F.10069, Sk 40121.
Şekil 9: Çatalhöyük zooarkeoloji laboratuvarı.
Şekil 10-11: Arazide zooarkeoloji labından Canan Çakırlar ve Pınar Erdil boynuzları in situ konumunda
ölçtükten sonra kaldırdı (Fotoğraf: Çiler Çilingiroğlu).
Şekil 12: Doğu Höyük kazı bölgesinin üst yüzeyinden elde edilmiş insan kafatası parçası ve referans
koleksiyonundan kaplumbağa kabuğu parçası karşılaştırması.
Şekil 13: Çatalhöyük flotasyon makinesi.
Şekil 14: Dişlemeli kenarlara sahip çakmaktaşı dilgi. L: 12.7cm. Unit 40056.X12.
Şekil 15: Doğu Alanı yontmataş topluluğunun genel görünümü.
Şekil 16: U.40075’den bir dilgi çekirdeği.
Şekil 17: Tek yüzden düzeltili uç; iki yüzden düzeltili uç; iki yüzden düzeltili çört uç.
Şekil 18: U.40075. Kabartma bezemeli çanak çömlek parçası.
Şekil 19: U.40075. Kabartma bezemeli parça.
Şekil 20: U.40075’den Unguentarium.
Şekil 21: U.40062. Çizgi ve nokta bezemeli minyatür kap.
Şekil 22: U.40062. Boğa başı kabartmalı parça.
II
Şekil 23: U.40111. Tüme yakın derin çanak.
Şekil 24: Buluntu laboratuvarı lideri Karolina Joka Doğu Alanında kazısı yapılan malzemenin
veritabanına kaydı ve denetiminden sorumluydu.
Şekil 25: Nuriye Gökçe araziden gelen buluntuların ilk işlemleri ve izlenmesinden sorumluydu. Ayrıca
etüdlük ve envanterlik eserleri kayıt altına aldı.
Şekil 26-27: Kuzey ve Güney koruganlardaki kerpiç duvarların konservasyonu.
Şekil 28: Sezon sonunda Doğu Alanı açmalarının jeotekstil ile örtülmesi ve mimari unsurların kum
çuvallarıyla kapatılması.
Şekil 29: Kadın figürininin konservasyon işleminden geçtikten sonraki durumu.
Şekil 30: Ege Üniversitesi ekibi konservasyon çalışması öncesinde malzeme hazırlarken.
Şekil 31: 132 numaralı binada duvar onarımı. Elenmiş toprak ile karıştırılmış 50:50 aseton etanol
içinde %10 perlit ve Paraloid B-44 ile doldurulmuş çatlak.
Şekil 32: 64 numaralı binada duvar onarımı, duvarın alt kısmı boyunca alttan destek yapıldı. Alan önce
jeotekstil ile kaplanır, daha sonra daha fazla erozyonu azaltmak için perlit ve saman ile karıştırılmış
elenmiş toprak katmanları uygulanır.
Plan 1: Bina 175’in planı.
Plan 2: Sp.676’nın planı.
Plan 3: Sp.678’in planı.
Plan 4: Bina 176’nın planı.
Plan 5: Bina 177’nin planı.
Plan 6: Kalkolitik sonrası döneme ait mezarlık planı.
Tablo 1: 2019 kazı sezonunda kazılmış mezarların tipleri ve boyutları.
Tablo 2: 2019 kazı çalışmaları insan iskelet kalıntılarının yaş ve cinsiyet dağılımları.
Tablo 3: 2019 kazı sezonu örneklerine ait flotasyon kayıt belgesi.
III
Tablo 4: Yontmataş çalışmalarında analiz edilen kazı birimleri.
Tablo 5: ÇH 2019 yontmataşlarının hammaddelerine göre sayı ve ağırlıkları.
Tablo 6: Doğu Alanı 2019 kazılarında çanak çömlek içeren kazı birimleri.
Tablo 7: U.40013 çanak çömleği.
Tablo 8: Doğu Alanı 2019 kazıları çanak çömleği.
IV
ÇATALHÖYÜK 2019 EKİP ÜYELERİ
Kazı Başkanı: Ömer Faruk Türkan
Bilimsel Danışman: Çiler Çilingiroğlu
Onursal Ekip Üyesi: Ian Hodder
Kazı Çalışmaları Koordinasyonu: Arkadiusz Marciniak & Çiler Çilingiroğlu
Bakanlık Temsilcisi (Uzman): Enver Akgün
Sit Alanı Sorumluları: Mustafa Tokyağsun, Hasan Tokyağsun
Arazi Çalışanları: Mevlüt Sivaz, Zekeriya Sivaz
Kazı Evi Çalışanları: Keziban Sivaz, Emine Bülüç, Havva Sivaz, Rahime Bülüç
Dijital Arkeoloji: Justin Lennon Morgan
CBS: Mateusz Dembowiak
İHA Görüntü Emre Sözel
Fotoğraf: Mateusz Dembowiak, Sinem Bejna Demir, Ece Sezgin
Küçük Buluntu Çizimi: Nilüfer İdikut, Begün Karagöz, Günay Dinç, Gizem Akcan
Doğu Alanı Kazıları (Alfabetik): Beata Piotrowska, Charikleia Kanaroglou, Ebru Gizem Ayten, Ece Ayran, Ece Sezgin, Ege Gülbudak, Emir Yağan, Ercan Esirgemez, Geanina Butiseaca, Gizem Akcan, Günay Dinç, Jedrzej Hordecki, Jekap Wojciech Sabko, Mehmet Karauçak, Mateusz Dembowiak, Metin Dora, Rabia Korkmaz, Rasim İşbilir, Sinem Bejna Demir, Uğur Koray Göydağ
Restorasyon ve Konservasyon: Ashley Morgan Lingle, Jerrod Seifert, Uğur Koray Göydağ, Rabia Korkmaz, Ercan Esirgemez, Begün Karagöz
Küçük Buluntu: Karolina Joka, Nuriye Gökçe, Canan Karataş Yüksel, Gizem Akcan
Yontmataş: Çiler Çilingiroğlu, Günay Dinç
Hayvan Kalıntıları: Canan Çakırlar, Safoora Kamjan, Pınar Erdil, İlkem Güngör
İnsan Kalıntıları: Marco Milella, Meliha Melis Koruyucu, Katarzyna Harabasz
Antik DNA: Mehmet Somel
Botanik Kalıntılar: Burhan Ulaş, Karolina Joka, Ece Dinçerler, Demhat Yaman, Mevlüt Sivaz
Ağır Tortu Ayıklama: Ece Dinçerler, Demhat Yaman, Ebru Sivaz, Havva Sivaz, Geanina Butiseaca
Çanak Çömlek: Canan Karataş Yüksel, İrem Karaaslan, Emir Yağan, Merve Kızılçay, Pınar Ceylan, Merve Ömür
Toplumsal Arkeoloji: Sara Perry, Veysel Apaydın, Chris Lougiakis, Feyza Demircan
V
ÇATALHÖYÜK 2019
1
GİRİŞ
Çiler Çilingiroğlu
2019 Çatalhöyük çalışmaları Konya Müzesi Müdürü Ömer Faruk Türkan başkanlığında ve Ege
Üniversitesi bilimsel danışmanlığında sekiz hafta boyunca sürdü. Kazı çalışmaları KOÇTAŞ A.Ş., Yaşar
Eğitim ve Kültür Vakfı ve Kültür Bakanlığı’nın maddi katkıları olmadan yürütülemezdi. Bu kurumlara
bilime ve kültüre katkılarından dolayı en içten teşekkürlerimi sunuyorum. 2019 çalışmalarını şu
başlıklar altında sıralayabiliriz:
1. Doğu Alanı kazıları (10X10 m boyutunda üç açmada kazılar)
2. Laboratuvar çalışmaları (Zooarkeoloji, arkeobotani, çanak çömlek, insan kalıntıları,
yontmataş, buluntu ve konservasyon)
3. Kuzey ve Güney koruganlardaki Neolitik mimarinin konservasyonu
4. Dijital arkeoloji çalışmaları
5. Model evlerin onarımı ve tamiri
6. Gezi yollarının temizlenmesi ve düzenlemesi
7. Toplumsal arkeoloji çalışmaları
2019 yılı kazıları, Doğu Höyük üzerindeki Doğu Alanında yürütüldü. 2018 sezonunda ilk olarak yüzey
toprağını aldığımız alanda, 2019yılında çok sayıda mezar ile Geç Neolitik Döneme ait mimari kalıntılar
ve atık alanları kazıldı. Doğu Alanı kazıları, höyük üzerinde daha önce hiç kazı yapılmamış bir alan
olduğu için buradan gelen veriler Doğu Höyük üzerindeki yerleşim tarihini ve terk edilme süreçlerini
anlamak açısından büyük önem taşıyor. Alandaki kazılara ve buluntulara ilişkin ön çalışmalarımızı bu
araştırma raporuyla ilk defa sunuyoruz.
Şekil 1: Doğu Alanı kazılarının genel görünümü (Fotoğraf: Mateusz Dembowiak).
2
Şekil 2: Arkeobotani labı lideri Burhan Ulaş flotasyon makinesini kurarken (Fotoğraf: Çiler Çilingiroğlu).
Şekil 3: Çatalhöyük 2019 konservasyon ekibi. Ashley Lingle, Jerrod Seifert, Rabia Korkmaz, Ercan Esirgemez ve Uğur Koray Göydağ (Fotoğraf: Çiler Çilingiroğlu).
2019 senesinde zooarkeoloji,
arkeobotani, insan kalıntıları,
konservasyon, yontmataş,
buluntu ve çanak çömlek
laboratuvarları yeni ekip
liderleri önderliğinde tam
zamanlı çalışmalarını
yürüttüler. Zooarkeoloji
karşılaştırma koleksiyonunun
ve protokollerinin
düzenlenmesi; yüzdürme
makinalarının kurulup ağır tortuların ayıklanması; kil laboratuvarında 2018 ve 2019 yılı
malzemelerinin çalışılması ve belgelenmesi; buluntu laboratuvarında ise günlük olarak tüm
buluntuların veritabanına girişleri ve envanterlik ve etüdlük eserlerin kaydı gerçekleşti. Ayrıca ekipte
dijital arkeoloji ve belgelemeden sorumlu olarak çalışan Justin Morgan ve Mateusz Dembowiak kazı
verilerinin günlük olarak sunuculara ve websitesine yüklenmesinde, CBS verilerinin oluşturulmasında,
arazide gerçek zamanlı veri girişinin yapılmasında ve profesyonel fotoğraf çekimlerinde görev aldılar.
Bu sezon tüm İHA çekimlerini Konya Arkeoloji Müzesi’nden Emre Sözel gerçekleştirdi. Bu konudaki
değerli yardımları için Ömer Faruk Türkan ve Emre Sözel’e çok teşekkür ederim.
Kazı çalışmalarının dışında, Kuzey
ve Güney koruganlar altındaki
Neolitik mimarinin konservasyonu,
model evlerin onarımı ve ziyaretçi
rotalarının düzenlenmesi
gerçekleştirildi. Kuzey koruganda,
5, 52, 55, 64, 82, 113, 119, 132 ve
139 numaralı Neolitik yapıların
duvarları onarıldı ve tabanlarındaki
çatlaklar giderildi. Güney
Korugandaki 4, 17, 89, 97 ve 130 numaralı Neolitik yapıların duvarlarındaki çatlaklar, akmalar ve
bozulmalar konservasyon ekibinin tüm sezon aralıksız süren uğraşları sayesinde onarıldı.
3
Şekil 4: Ahmet Bülüç ve Zekeriya Sivaz model evin çatısını onarırken (Fotoğraf: Berkay Dinçer).
Gerek model evler, gerekse ziyaretçi güzergâhları höyük üzerinde
en çok trafiğin olduğu yerler. Bu alanların ziyaretçiler için en iyi ve
etkili deneyimi oluşturması ekibimiz açısından büyük önem
taşıyor. Bu doğrultuda, 2018 yılında da olduğu gibi, tüm model
evler ve model evlerin içindeki unsurlar uzman konservasyon ve
restorasyon ekibi tarafından onarıldı. Çatısı akan ve tabanı kışın su
dolmuş olan bir model evin çatısı yeniden yapıldı. Bu onarım
çalışmasına katkısı nedeniyle meslektaşım Berkay Dinçer’e çok
teşekkür ederim. Elimizdeki kısıtlı imkânlarla Çatalhöyük’teki
bozulmuş olan ve ziyaretçiler veya arkeolojik kalıntılar için tehlike
oluşturan tüm gezi yolları yeniden düzenlendi. Koruganların
çevresinde yer alan ve hareketi engelleyen tüm bitki ve çalılar
temizlendi. İşaret ve uyarı levhaları konuldu. Böylece ziyaretçiler
için daha temiz, güvenli ve düzenli bir gezi imkânı yaratıldı. Bu
çalışmalar sırasında özveriyle çalışan Ege Üniversitesi Restorasyon
ve Konservasyon öğrencisi Ercan Esirgemez’e özellikle teşekkür
etmek istiyorum.
4
2019 Sezonu Çalışmaları
1. Doğu Alanı Kazı Çalışmaları
Arkadiusz Marciniak, Mateusz Dembowiak, Katarzyna Harabasz, Jędrzej Hordecki ve Çiler Çilingiroğlu
1.1 Giriş
2019 kazı sezonu, 8 Temmuz’da Doğu Alanındaki açmaları dolduran kum çuvallarının ve toprağın
kaldırılması işlemiyle başlamıştır. Alanın tamamen kazıya hazır hale getirilmesinden sonra kazı
çalışmaları 16 Temmuz’da başlamıştır. Bu çalışmalar 2018 yılında yürütülen çalışmaların doğrudan
devamı niteliğindedir. 2018 ve 2019 yıllarında kazılmış tüm toprak kuru eleklerle elenmiştir. Doğu
Alanı olarak adlandırdığımız açma, 2018 sezonunda 10 x 50 m boyutlarında ve batı-doğu yönlü olarak
açılmıştır (bkz. 2018 Araştırma Raporu). Sözkonusu kazı alanı, Çatalhöyük’ün Doğu höyüğü üzerinde,
höyüğün Doğu kesiminde yer alan höyük konilerinden birini oluşturmaktadır. Alan, batıdan görüldüğü
gibi, her biri 10 x 10 m olan beş açmaya bölünmüştür.
2018’de yürütülen çalışmalar, özellikle Neolitik sonrası yerleşim tarihiyle ilgili olarak karmaşık bir
stratigrafik durum ortaya koymuştu. Açmanın en batı kesiminde bulunan yaklaşık 2-3 m genişliğinde
bir alan, Neolitik yerleşimin terk edilmesini takip eden dönemde, güney tepesinden akan kolüvyal
nitelikli toprakla kaplanmıştır. Aynı zamanda, açmanın en doğudaki iki açması büyük olasılıkla höyüğü
çevreleyen ve Neolitik sonrasında birikmeye devam etmiş alüvyon nedeniyle derin ve homojen
sedimanlarla kaplanmıştır. Bu birikimden dolayı açmanın Doğu kısmında Neolitik döneme ait
tabakalara ulaşılamamıştır. Bu nedenle, bu alandaki çalışmalar sonlandırılarak, kazılar Doğu Alanının
Batı açmalarında yoğunlaşmıştır.
2019 kazılarında Doğu Alanının batısında bulunan ve 10 x 30 metrelik bir alanı kaplayan üç açmada
çalışılmaya karar verilmiştir. Açmanın bu bölümünde karmaşık bir stratigrafi ortaya çıkmıştır: Altı
farklı Neolitik Dönem konutu, bunlarla ilişkili ancak bina olarak tanımlanmayan bir dizi Neolitik yapı,
Neolitik yapılardan birinin içine sonradan yerleştirilmiş (B.173) özel amaçlı bir oda ve son olarak
Neolitik dönem yapılarının duvarlarına yaslanan ve açmanın güney kenarı boyunca uzanan büyük ve
belirgin bir atık alanı sözkonusu stratigrafik yapının birer parçasıdır. 2018’e ait diğer bulgular, alanda
henüz tarihlendirilmemiş olan çukur ve fırınlardan oluşmaktadır. Ayrıca alanda taş ve kiremitten
üstyapıları olan çok sayıda mezar yer almaktadır. 2018 yılında bu mezarlardan üç adedi hâlihazırda
kazılmıştır. Bu mezarlar olasılıkla Geç Roma dönemine ait bir mezarlığın varlığına işaret etmektedir.
5
Doğu Alanı’ndaki yeni proje 2018 sezonunda başlamış olup buradaki kazının birbiriyle bağlantılı birkaç
hedefi bulunmaktadır:
(1) Çatalhöyük yerleşiminin doğu alanındaki yerleşim karakterini tanımak,
(2) Konut yapılarının karakterini, özel amaçlı binaları, gömü geleneklerini ve bunların zaman içindeki
değişimini anlamak,
(3) Yerleşim düzenini hem kuzey alanındaki yerleşimle hem de 2000'li yılların başlarında kazı
çalışmalarına başlamadan önce tahribata maruz kalan bölgeyle karşılaştırmak,
(4) Yerleşimin bu bölgesinin terk edilişini, M.Ö. 7. binyılın ikinci yarısındaki genel demografik
süreçlerle olduğu kadar, Kuzey Alanı’ndaki terk etme süreçleriyle bağlantılı olarak anlamaya çalışmak
(Marciniak vd. 2018).
1.2 Doğu Alanı Neolitik Yerleşimi
1.2.1 Bina 175
2019 kazı sezonunda Bina 175 tümüyle açığa çıkarılmıştır (Plan 1). Bina 175, Doğu Alan’ın merkez
kuzey kısmında konumlanmış durumdadır ve üç odadan oluşmaktadır: Kuzeyde Mekan 680, batıda
Mekan 681 ve doğuda Mekan 682. Binanın üç duvarı açmanın içinde bulunmaktadır. Bu duvarlar:
doğu – F.10046, batı – F.10047, güney – F.10074 duvarlarıdır. Kuzey duvarı ise açma sınırının dışında
kalmaktadır. Bina, Doğu-Batı ve Kuzey-Güney yönlü iki bölme duvarına sahiptir: Birincisi F.10073:
Mekan 680’i kuzeyde yer alan Mekan 681 ve 682’den ayıran doğu-batı duvarı ve F.10075: Mekan
681 ile 682’i birbirinden ayıran kuzey-güney duvarı.
6
Bina oldukça iyi korunmuş durumdadır. Korunan en yüksek duvar 1.25 m yüksekliğindedir. Binanın
orta kısmındaki duvarın yüksekliği, binanın en üst kısmını tahrip eden Neolitik Dönem sonrası
kalıntılar nedeniyle daha alçak bir seviyede korunabilmiştir. Duvarların korunan yükseklikleri şu
şekildedir: (i) dış duvarlar: batı (F.10047): 1.18-1.25 m, doğu (F.10046): 0.80-1.00 m ve güney
(F.10074): 0.70-1.00 m, (ii) bölme duvarları: kuzey-güney duvarı (F.10075): 0.47-0.82 m; batı-doğu
duvarı (F.10073): 0.70-1.05 m.
Kuzeydeki oda (Mekan 680) doğu-batı yönlüdür ve binanın güneydeki diğer iki odasına dik
konumdadır. Yaklaşık 4 m uzunluğundadır. Bu odanın ve büyük olasılıkla Bina 175’in kuzey duvarı,
açma sınırları dışında bulunduğu için Mekan 680’in tam genişliği tespit edilememiştir. Bu kuzey odaya
açılan herhangi bir giriş ya da kapı aralığı henüz saptanmamıştır.
Binanın güney kısmında yer alan ve 681 ve 682 numaralı mekanlar olarak adlandırılan iki oda aynı
forma sahiptir. Odaların her biri 1.8 m genişliğinde ve yaklaşık 5 m uzunluğundadır. Bölme duvarının
(F.10075), binanın güney duvarına (F.10074) olan bağlantısı sayesinde her iki odanın aynı anda,
binanın inşası sırasında yapıldığı anlaşılmaktadır (Şekil 5).
2019 sezonundaki çalışmalarda Bina 175’in üç odasının da en üst katları ortaya çıkarılmıştır.
Kemirgenlerin tabana açtığı oyuklar sayesinde, en geç taban seviyesinin altında en az iki tane daha
taban bulunduğu anlaşılmıştır. Batıdaki odanın (Sp.681) tabanı koyu kahve ve kalın bir yapıdadır.
Taban üzerinde, oval formlarda belli belirsiz bir yanmış yüzey tespit edilmiştir. Bu yanmış yüzey, bina
terk edildikten sonra gerçekleşen, bir tür geçici kullanımın göstergesi olabilir. Bina 175’in batı
Plan 1: Bina 175’in planı (Çizim: Jędrzej Hordecki).
7
odasının (Sp.681) tabanı, doğu odasının (Sp.682) onunla çağdaş tabanından daha alçak bir
seviyededir.
Binanın doğu odasında (Sp.682), fırın, platform gibi kalıcı olarak tasarlanmış herhangi bir bulguya
rastlanmamıştır. Taban dolgusunun niteliği Sp.681 ile aynı görünmektedir. Doğu odanın kuzey
duvarına doğru son derece ilgi çekici düzenlemeler yapılmıştır. Kuzey bölme duvarının doğu kısmına
bir tür küçük niş açılmıştır. Yarım daire formundaki niş 30 cm yüksekliğinde ve 48 cm genişliğindedir.
Taban yüzeyi, odanın kuzey duvarına (F.10073) paralel olarak, uzunlamasına bir çöküntü (U.40164)
oluşturmuştur. Burada üç koyun boynuzundan yapılmış, belirsiz nitelikte bir yerleştirme (enstalasyon)
bulunmuştur. Çöküntü içindeki belirsiz nitelikteki küçük duvarlara iki boynuz eklenmiş ve bunlar
birbirine karşlıklı olarak simetrik olarak yerleştirilmiş gibi görünmektedir. Çöküntünün orta kısmında
izi görülen üçüncü boynuz büyük olasılıkla odanın kuzey duvarına yerleştirilmişti. Kazı sezonunun
sona ermesi nedeniyle bu boynuzlar konservasyon işlemine alınmış ve alanın kazılması
sonlandırılmıştır. Odanın batı duvarına doğru olan kısmında, tabana büyük bir kap yerleştirilmiştir.
Kabın ağız kenarının tümü korunmuş durumdadır ve çapı 0.40 x 0.34 m’dir. Kap, diğer Geç Neolitik
Dönem kaplarına oranla çapı itibariyle daha büyüktür. Bu kabın, odanın kullanımı sırasında yerleştirip
yerleştirilmediği anlaşılamamıştır ve bu nedenle en geç inşa evresiyle mi yoksa daha erken evrelerle
mi bağlantılı olduğu şimdilik belirsizdir.
Bina 175’in kuzey odası olan Sp.680’in yalnızca küçük bir kısmı açmanın içinde yer almaktadır. Bu
nedenle mekanın sadece güney kısmı açığa çıkartılmıştır. Küçük boyutuna rağmen, binanın üç odası
arasında en detaylandırılmış olanıdır. Odanın güneydoğu köşesine kubbeli bir fırın (F.10106)
Şekil 5: Bina 175, Sp.681 ve Sp.682 (Fotoğraf: Mateusz Dembowiak).
8
yerleştirilmiştir. Sözkonusu unsur, masif üstyapıya sahip büyük bir yapıdır. Unsur bu yıl kazılmadığı
için yapının ayrıntıları bilinmemektedir. Fırının orta ve batı kısımlarının kesildiği ve tahrip edilmiş gibi
gözükmektedir. Odanın batı duvarındaki fırının tam karşısında kil ve boynuzdan yapılmış bir
enstalasyon bulunmaktadır. Bunun doğrudan kuzeyinde henüz tanımlanmamış bir platformun kenarı
bulunmaktadır.
Bina 175’te toplam üç tane küçük kapı açıklığı keşfedilmiştir. Bu deliklerden biri güney duvarın
(F.10074) batı kısmına yerleştirilmiştir. Bu, binanın batı odasından itibaren (Sp.681) henüz
tanımlanmamış bir dış alana veya daha güneyde henüz kazılmamış atık alanının altına yerleştirilebilir
başka bir odaya işaret eder. Yarım daire formundaki delik 0.28 m yüksekliğinde ve 0.42 m
genişliğindedir. Bir başka delik (F.10109), binanın batı odasından (Sp.681) kuzey odasına (Sp.680)
gider. Bölme duvarı olan F.10073’ün batı köşesinde bulunmaktadır. Dikdörtgen formdaki açıklık, 0.55
m yüksekliğinde ve 0.45 m genişliğindedir. Bölme duvarı olan F.10075’in güney kısmında bulunan
üçüncü açıklık ise binanın batı odası ve doğu odasını birbirine bağlar. Bu unsur da dikdörtgen formda
olup 0.45 m yüksekliğinde ve 0.60 m genişliğindedir. Duvarın en üst kısmı, B.175'in terk edilmesini
takiben çeşitli faaliyetlerle kesildiği için orjinal yüksekliğinin daha fazla olduğunu varsayabiliriz.
Bina 175’in batı odasında (Sp.681) toplam dört dolgu tabakası açığa çıkarılmıştır, bunlar yukarıdan
aşağıya U.40076, U.40092, U.40111 ve U.40129’dur. Dolgular kahverengi kilimsi kumdan ve oldukça
homojendir. Dolgunun dibine doğru ve tabana yakın kısımlarda daha fazla yapı ile ilgili malzeme
parçaları bulunmuştur. Şaşırtıcı bir şekilde, ilk dolgular az arkeolojik malzemeye sahiptir. En alttaki
her iki dolgu da (U.40111 ve U.40129), Bina 175’in batı duvarı ve kuzey-güney bölme duvarı (F.10075)
arasında bulunması nedeniyle, stratigrafik açıdan güvenilirdir. Daha sonraki aktiviteler göz önüne
alındığında (aşağıya bakınız), en üstteki iki dolgu olan U.40076 ve U.40092’in doğu uzantıları tam
olarak tanımlanamamış olabilir. Dolayısıyla, bu dolgulardan gelen malzeme güvenilir bir analiz
yapacak kadar homojen olmayabilir. Bina 175’in komşu doğu odasında (Sp.682) toplam iki dolgu
tabakası (U.40137 ve U.40164) tanımlanmış ve açığa çıkarılmıştır. Homojen yapısı nedeniyle, binanın
kuzey odasındaki (Sp.680) yalnızca bir dolgu tabakası (U.40093) tanımlanmış ve kazılmıştır.
Bina 175’in terk edildikten sonraki staratigrafik süreci karmaşıktır. Önceki binanın büyük bölümü,
özellikle orta, kuzey ve doğu kısımları, “U” biçimli büyük kesinti tarafından güney-kuzey yönünde
tahrip olmuştur. Bu, binanın önemli bir bölümünü, özellikle binanın güney duvarı (F.10074), Sp.681 ve
Sp.682 arasındaki bölme duvarı ve binanın kuzey odasını (Sp.680) tahrip etmiştir. Bu büyük tahribat,
bina terk edildikten hemen sonra orada biriken Bina 175’in dolgusunun önemli bir kısmını ortadan
kaldırmıştır. Kesinti, özellikle açmanın kuzey bölümünde net bir biçimde görülmektedir. Binanın terk
edilmesinde ve daha sonraki aşamalarda toplamda üç katman (40062, 40075 ve 40099 numaralı
9
birimler) oluşmuştur. Bu dolgular içinde herhangi bir kalıcı yerleşime ait kalıntılar ortaya çıkmamıştır,
ancak alanın yerleşim sakinleri tarafından geçici olarak kullanıldığı düşünülebilir. Sözkonusu dolgular
B.175’in terk edilmesinin ardından belirsiz bir süre içinde birikmiştir. Bununla birlikte, bu tabakalar
büyük olasılıkla binanın terk edilmesinden kısa bir süre sonra birikmiştir. Binayı kesen müdahelenin,
evler arasındaki açık alanda Bina 175’in güneyinde biriken atık yığınının yükselmesiyle baş edemeyen
Neolitik gruplar tarafından yapılmış olması mümkündür. Terkedilmiş evin kalan kısımlarının büyük bir
bölümünün kasıtlı olarak tahrip edilmesi, alan yetersizliği sorununu çözmeyi mümkün kılmıştır.
Bina 175’in doğu (F.10046) ve batı (F.10047) duvarları arasındaki tüm alanının üzerini kaplayan
özellikle atık çukuru benzeri tabaka U.40062’dir. Ev yıkıntısının uzun ve sürekli birikimini gösteren kül
ve kömür hatlarından oluşmaktadır. Bu dolgu, Bina 175’in daha güneydoğusunda bulunan ve henüz
tanımlanmayan başka bir evin sakinlerinin günlük aktiviteleri sonucunda birikmiş olmalıdır. Tabaka,
hayvan kemiği ve pişmiş toprak kaplar dâhil olmak üzere çok sayıda arkeolojik materyal içermektedir.
Bu dolguda, söz konusu atık yığınının birikmesinden sorumlu olan sakinlerin henüz belirlenemeyen
konut yapılarına tarihlenen bir miktar Erken Kalkolitik kap parçası bulunmuştur. Tabaka 40999,
binanın kuvvetsiz olan en alt kısmında kesinti olduğundan sadece merkez ve doğu kısmında
birikmiştir. Doğrudan batıya, B.175'in batı odasının (Sp.681) dolguları olduğuna inanılan tabakalar
40076 ve 40092’dır. Bu nedenle, bu tabakanın bileşimi karışıktır, hem oda dolgusu hem de terk
edilme sonrası dolgulardan oluşmaktadır. Bu birimin en üst kısmı tabaka 10062’nin devamı olan atık
yığınından gelen daha küllü materyalden oluşurken altı daha kumlu bir yapıdadır.
1.2.2 Mekan 669 ve 676
Sp.669, B.175'in batı duvarı (F.10046) ile B. 172 (F.10004) ve 173'ün (F.10006) doğu duvarları arasına
yerleştirilen bir dizi farklı yapıda birikimden oluşur. Mekan 669, üst üste binmiş dört dolgudan
oluşmaktadır (U.40056, U.40112 ve U.40143 ve U.40144). Bu dolguların karakterlerini belirlemek
kolay olmasa da, burası iki bina arasında geçici olarak kullanım gören açık bir alan gibi görünmektedir.
Alanın kuzey ve orta kısmı daha çok dolgu gibi görünürken, güney kısmı atık alanı gibidir. Büyük
olasılıkla Mekan 683'teki U.40175 açmanın güney kısmındaki büyük atık alanının bir devamıdır.
Mekan 669’un en üst seviyesi (U.40056), kuzey tarafta kırık kerpiç tuğlalar ve diğer inşa
malzemeleriyle karışmış bir dizi kahverengimsi malzeme ile güneye doğru daha siyahımsı atık alanı
dolgularına benzer malzemeden oluşmaktadır. Yerleşim alanının (Sp.676) hemen üzerinde yer alan
özellikle mekanın kuzeydoğu köşesindeki dolgular arkeolojik materyal açısından çok zengindir. Koyun
ve keçi boynuzlarının yanı sıra sığır kürek kemiği de dahil olmak üzere bir dizi birbirini tamamlayan
hayvan kemiği kalıntıları içermektedir. Farklı yontmataş aletlerle birlikte bu buluntu grubunun toplu
haldeki varlığı, terk etme sonrası faaliyetlerinin bir parçası olarak kasıtlı olarak yerleştirildiğini
10
gösterebilir. Bu durum, TPC Alanında B.150'de bilindiği gibi, Çatalhöyük Neolitik yerleşiminin Klasik
Dönemi sonunda terk edilmiş evlerin yeniden kullanımını gösterebilir (Marciniak vd. 2019). Belirtmek
gerekir ki, U.40056 birimini kazarken, atık alanının güneyi ve dolguları arasındaki sınırı ayırt etmenin
imkansız olduğu görüldü (Sp.683) (aşağıya bakınız). Bu nedenle, çanak çömlek veya yontmataş
buluntular gibi arkeolojik malzemeler karışmış olabilir.
Benzer şekilde yoğun arkeolojik malzeme Mekan 669'un ikinci seviyesinde (U.40112), özellikle
kuzeydoğu köşesinde bulunmuştur. Yoğun malzeme grubunu çoğunlukla hayvan kemikleri ve
boynuzlar oluşturmaktadır. Bu faaliyet alanı, dolgu/atık alanı içine yerleştirilmiş gibi görünmektedir
ve bu açık alanın kalıcı olarak kullanılmadığının göstergesi olabilir. Bu malzemeler doğrudan tabaka
U.40056'daki benzer dolguların altına yerleştirilmiştir.
Mekan 669'daki üçüncü birim (U.40143), önemli ölçüde tahrip edilmiş olsa da, marllı maddeden
oluşan yerleşim tabakası oldukça farklıdır. Bu, tahrip olmuş bir tabakanın kalıntıları gibi
görünmektedir. Ölçüleri 1.50 x 2.00 metredir. U.40143’ün güneye doğru devamı, U.40144 olarak
kaydedilmiştir. Yaklaşık 2.00 x 3.00 m yüzeye sahip bu alan karakteri bakımından kuzeye göre daha az
belirgindir. Bununla birlikte, bu tabakada büyük bir hayvan kemiği topluluğu (U.40128) yer
almaktadır. Çok sayıda küçükbaş hayvana ait kemiklerin yanı sıra az sayıda sığır boynuzu, çene ve
diğer uzun kemikler, ayrıca işlenmiş kemikler, işlenmiş taşlar, figürin ve baskı kalıbı buluntu
topluluğunu oluşturmaktadır. Bu buluntular bir tür şölen veya mekanın terk edilişi sonrası
düzenlenen ritüellerle ilişkili olarak büyük olasılıkla kasıtlı olarak yerleştirilmiştir. Tabaka U.40144,
oda dolgusu olabilir. Oldukça heterojendir ve az sayıda arkeolojik malzeme içerir.
Mekan 676, Mekan 669'un hemen altında yer alır (Plan 2). Bir dizi yerleşik yapıyla birlikte beyaz bir
yüzeyden oluşmaktadır. B.175'in batısına inşa edilen bu yapıların, B.175’ten daha geç bir tarihte
yapıldığı açıkça görülmektedir. Kuzeyden itibaren yapılar, bu açık alanın dolgu katmanına yerleştirilen
beyaz yapı olan Mekan 678'in (F.10048) güney duvarına karşı inşa edilmiştir (aşağıya bakınız). Bu
nedenle, Mekan 669, kazı alanındaki en Geç Neolitik yerleşim faaliyetine işaret etmektedir.
Stratigrafiye dayanarak, alan Mekan 678 ve Bina 175’den daha sonraya tarihlenir. Benzer stratigrafik
ilişkiler göz önüne alındığında, bu alanın güneydoğuda yer alan B.177 ile çağdaş olması muhtemeldir.
Her durumda, Mekan 669, Çatalhöyük'te Neolitik yerleşimin sonuna doğru, belirsiz ve kalıcı olmayan
bir yerleşimin bulunduğunu gösterir. Bu yapılar, TP ve TPC alanlarındaki benzer ince/hafif yapılar ile
büyük olasılıkla çağdaştır (bkz. Marciniak 2019, Marciniak vd. 2019).
11
Bu yerleşim alanı marldan yapılmış yüzeyden ve belirsiz karakterli dolgulardan oluşmaktadır. Sonraki
tabakalar tarafından önemli ölçüde aşındığı ve yok edildiği için korunma durumu kötüdür. En belirgin
olanı yerleşim alanının kuzey kısmıdır. Muhtemelen alanın bu bölümünü doldurmak için kullanılan bir
dizi kerpiç tuğla tabana yerleştirildi. İlk evre F.10099 tabanı (3.10 x 2.57 m) idi. Beyaz renktedir ve
doğrudan atık alanına bağlanır. Alanı muhtemelen batı ve doğu bölümlerine ayıran bu tabanda
belirsiz olmakla birlikte kuzey-güney bölme duvarlarının parçaları ortaya çıkarılmıştır. Duvar, 1.10 x
0.97 x 0.20 m boyutlarıyla şekil bakımından düzensiz küçük bir yapıdır. Küçük grimsi kerpiçten
yapılmıştır. Mekan 676'nın ikinci tabanı F.10096 bölme duvarının yapımından sonraya tarihlenir. 2.5 x
1.87 m ölçülerindedir, marl ve kilden yapılmıştır. Çoğunlukla kuzeyde beyaz, güneye doğru daha sarı
renktedir. Güneyden gelen oldukça farklı yapılı yüzey, orta ve kuzey kısımlarında daha az belirgindir.
Batı ve güney yönü daha az belirgindir ve sınırı kısmen gelişigüzeldir. Ayrıca kötü korunmuş bölme
duvarı F.40180'in parçaları da yer almaktadır.
Bu kalıntılarla ile ilgili en belirgin özellik, kuzey kısmında yer alan 1.30 x 0.70 m boyutlarındaki oval
fırındır (F.10095). Fırın, küçük bir parçaya (yaklaşık 0.1 m derinlikte) yerleştirilmiş, üst yapı tarafından
kaplanmış çok farklı bir tabana (U.40169) sahipti. Taban çok yanık ve dolguda yangına ilişkin izler
vardır. Fırın için yer yapmak üzere Sp.678'in güney duvarının F.10048'in bir parçası kasıtlı olarak
kesilmiştir. Bu durum, sözkonusu yapılar arasındaki stratigrafik ilişkiyi açıkça göstermektedir. Fırın
doğrudan yerleşim alanının sonraki F.10096 tabanına yerleştirilmiştir.
Plan 2: Sp.676’nın planı (Çizim: Jędrzej Hordecki).
12
Yerleşim alanındaki diğer bir ilginç özellik, büyük olasılıkla hafif çatı ile hafif yapının varlığını gösteren
ahşap direk delikleridir. Bu delikler, konut yapısının geçici niteliğinin göstergesi olabilir. En belirgin
olanı, işgal alanın kuzey doğu köşesindeki F.10077 numaralı çukurdur. Çapı yaklaşık 0.30 m, derinliği
0.20 m'dir ve dikkatlice sıvanmıştır. Bir başka direk deliği olan F.10048, Mekan 678'in güney
duvarına, doğrudan fırının güneyine yapılmıştır. Yine başka bir direk deliği olan F.10097, güneyde, B.
175'in F. 10047 batı duvarına karşı konumlandırılmıştır(0.14 m çapında ve 0.25 m derinliğinde).
1.2.3 Mekan 683
Bu alan, 2. ve 3. açmanın güney kesiminde yer alan büyük bir atık dolgusudur. 2019 sezonunda
kısmen kazılmıştır ve bu nedenle tam derinliği bilinmemektedir. Neolitik sonrası mezarlarının
kesitlerinde en az 0.30 m derinliğinde olduğu görülmüştür. Atık alanı gelişigüzel olarak iki kısma
ayrılmıştır: Batı’da F.10175 ve Doğu’da F.10151. Atık alanının bir kısmı, terk edilen B.175'yi tahrip
eden ve tam biçimi belirsiz olan bir çukurun içinde birikmiştir. Benzer bir durum B.175'in batısındaki
bir açık alanda (Mekan 669 ve 676) özellikle F.10112 dolgusunun kuzey kesiminde de gerçekleşmiştir.
Atık alanı çok ince ve homojendir, kül ve yanmış ahşaptan oluşan bir dizi ince çizgiden oluşmaktadır.
Atık alanının B.175'te devam ettiği ve bu binanın güney duvarının üzerini kapladığı düşünülürse, bu
atık dolgusunun B.175'in yapımı, kullanımı ve terk edilmesinden daha sonra oluştuğu açıktır. Ayrıca,
atık alanının Mekan 676'dan daha geç olması muhtemeldir. Ancak, bu alanla stratigrafik ilişkisi henüz
açıklığa kavuşturulamamıştır. Atık alanının B.176'nın sakinleri tarafından yürütülen faaliyetler
sonucunda binanın duvarlarına doğru doldurulmuş olması oldukça mümkündür. Hiç şüphe yok ki, bu
atık alanı, B. 177'nin batı duvarı F.10041'in temel kesintisi (F.10093) ile doğudan kesildiğinden
B.177'den daha erkendir (aşağıya bakınız). Atık alanı ayrıca B.173'ün doğu duvarına ve B.175'in
F.10074 güney duvarına da doldurulmuştur. Bu dolgu ince kül ve yanmış ahşaptan oluşan ve birbirine
içbükey şekilde sıralanmış ince çizgilerle karakterize olur. Ancak, sanki atık alanı birikimi B.175'in terk
edilmesinden ve dış ve iç duvarlarının en üst kısımlarının nihai tahribatından sonra devam etmiş gibi
görünmektedir. Sonuç olarak, atık alanı tabakası U.40062, B.175 batı duvarının hemen batısına
Mekan 669’a doğru görülen geniş kesintinin altına birikmiştir.
2019 sezonunun sonu itibariyle, üç bina (kuzeyde 678, batıda B. 173 ve doğuda B. 176) sakinlerinin
günlük faaliyetlerinin bir sonucu olarak atık alanı biriktiğine inanılmaktadır. Atık alanı dolgusu, büyük
olasılıkla, açmanın güney kenarının ötesinde yer alan daha güneydeki başka bir bina sakinlerinin
faaliyetlerinin bir sonucudur.
Atık alanına ait tabaka (U.40175) kaldırıldıktan sonra, Mekan 683'te iki küçük doğu-batı uzantılı duvar
parçası ortaya çıktı. Bu bulgu, B.173'ün hemen doğusundaki belirsiz konut yapısının tamamen yok
edildiğinin bir göstergesi olabilir. Konut yapısı, günlük faaliyetlerden kaynaklanan atıklar için yer
13
açmak amacıyla, B.173 sakinleri tarafından tahrip edilmiş olabilir. Bu alan tamamen dolduğunda, çöp
yığma alanı B.175'in üst kısımları ve muhtemelen B.176'nın batı kısımlarına doğru genişlemiştir. Bu
yorum, doğrudan batıya B.172 ve B.173'ün üstünde yer alan atık alanı dolgularının tam olmaması
nedeniyle kuvvetlenmiştir. Bu, her iki binanın B.175'ten sonra ve belki de B.176'dan daha geç
olduğunu gösterebilir. Bununla birlikte, en altta yer alan atık dolgularınınbir kısmının B.175 ve B.176
sakinleri tarafından günlük aktivitelerle oluşmuş olduğu olasılığını ortadan kaldırmaz, çünkü dolgular
her iki binanın duvarına doğrudan dayanmış gibi görünmektedir.
1.2.4 Mekan 678
Mekan 678, 2. açmanın kuzey kesitine yakın ve orta kısmındadır (Plan 3). Ortaya çıkan unsurlar büyük
olasılıkla kazılan alanın dışında kalan belirsiz bir konut yapısına aittir. Sadece en güneydeki oda
açmanın içinde yer almaktadır. Oda, küçük çakıl taşlı, beyaz renkli tuğlalardan yapılmış üç sağlam
duvarla tanımlanmıştır: güney - F.10048, batı duvarı - F.10049 ve doğu - F.10067. Duvarların korunan
boyutuları: F.10048 - 1.84 x 0.29 m, F.10049 - 0.86 x 0.37 m ve F.10067 - 0.77 x 0.52 m’dir. Batı duvarı
kasıtlı olarak hazırlanmış temelin (F.10076) içine inşa edilmiştir. Doğu duvarı, B.175'in batı duvarı
karşısına F.10047'ye düz bir şekilde yerleştirilmiştir. Bu, Mekan 678'in B.175'den daha geç olduğunu
gösterir. Aynı zamanda güney duvarı F.10048, yapıya daha sonra eklenmiş gibi görünmektedir ve bu
nedenle bu alanın en son kullanım aşamasını tanımlamaktadır.
Duvarların iç kısmında, F.10048 duvarının hemen kuzeyinde 1.34 x 0.50 m boyutlarında oldukça farklı
bir platform (F.10065) ortaya çıkarıldı. Yapısal açıdan odanın duvarlarına oldukça benzeyen beyaz
çakıllarla karıştırılmış beyaz maddeden yapılmıştır. Platformun genişliği, açma kesitine girdiği için
bilinmemektedir. Bununla birlikte, doğu kenarı çok farklıdır ve büyük olasılıkla açmanın kuzey
Plan 3: Sp.678’in planı (Çizim: Jędrzej Hordecki).
14
bölümünde görülen oldukça belirsiz kuzey-güney duvarına göre inşa edilmiştir. Bu duvarın nerede
olduğu, açmanın bu bölümündeki çalışmaların devam edeceği zaman içerisinde netleştirilecektir.
Alanın güneybatı köşesine 0.34 m çapında yuvarlak bir direk deliği (F.10066) açılmıştır. Kürek kemiği,
boynuz parçaları ve çene kemiği içeren bir grup hayvan kemiği ve bazı işlenmiş taşlardan oluşan
buluntu topluluğu (U.40063) doğrudan F.10065 numaralı platformunun üzerinden ele geçmiştir.
Mekan 678, 2019 sezonunda ortaya çıkmıştır; fakat tümüyle kazılmamıştır. Yapı malzemesi karakteri
dikkate alındığında Mekan 678, B.176 (Mekan 674) ile çağdaş görünmektedir.
1.2.5 Bina 176
B.176, 2. ve 3. açmaların güney kısmında yer almaktadır (Plan 4). Kuzeydoğu-güneydoğu yönlü çok
odalı büyük bir yapıdır. Mekan 674 ve 684 olarak kaydedilen en az iki ayrı odadan oluşmaktadır.
Binanın en güney kısmı kazılan alanın güney kenarı dışında yer almaktadır. Bu kısım daha sonra B.
177'nin (Mekan 679) yapımı ile yıkılmıştır.
Mekan 674 büyük olasılıkla B.176'nın en doğudaki odasıdır. İki üst üste yerleştirilmiş büyük Neolitik
sonrası çukur F.10063 ve F.10064 (aşağıya bakınız), bütünüyle düzenini ortaya çıkararak odanın içine
kazılmıştır. Daha büyük çukur olan F.10063'ün oda zemini seviyesinde bitmiştir.
Odanın dört duvarı da farklı ölçüde korunmuştur. En iyi korunmuş olan batı duvarı olan F.10039'dur.
Kuzey duvarı (F.10038) kısmen güneyden kesilmiştir. Diğer iki duvar: doğu- F.10058 ve güney-F.
10059, Neolitik sonrasına ait çok büyük bir çukur (F.10063) tarafından kesilmiştir.
Plan 4: Bina 176’nın planı (Çizim: Jędrzej Hordecki).
15
B.176’nın kuzey ve güney duvarlarının en batı kısımları ve binanın batı duvarı altı adet kerpiç
parçasından oluşmaktadır. Beyaz marl ve küçük beyaz çakıl taşlarından yapılmıştır. Bu çakıl taşları TP
Alanında B.61 ve B.62'de taban yapımında kullanılan çakıl taşlarına benzemektedir (Marciniak 2019).
Tuğlaların korunmuş boyutları şu şekildedir: F.10039 - 2.39 x 0.36 m; F.10038 - 3,72 x 0,4 m; F.10058-
1,93 x 0,43 m; F.10059 - 3,36 x 0,40 m. Oda 5.67 m2'lik bir yüzeye sahiptir. Beyaz sıvalı odanın tabanı
iyi korunmuş gibi görünmektedir (F.10094). Henüz kazılmadığından yapısı ile ilgili detaylar
bilinmemektedir. Odanın güney duvarında dar bir oda girişi (F.10059) yer almaktadır. Güneydoğu
köşesinde, girişin hemen sağında dairesel bir fırın (F.10057) vardır. Kısmen korunmuş olsa da sağlam
bir platform (F.10070), odanın batı duvarına karşı inşa edilmiştir (Şekil 6). Platformun önemli bir kısmı
Neolitik sonrası büyük çukur (F.10063) tarafından kesilmiştir. Platform bir dizi farklı yapıda
malzemeden yapılmıştır. En üst kısmı (U.40082) hayvan kemikleri ile karıştırılmış moloz malzemeden
yapılmıştır. Aynı zamanda çok gevşek koyu kahverengi toprakta yanmış fitolitler ve kömürleşmiş
malzeme ile birlikte kümelenmiş bir hayvan kemikleri (U.40085) bulunmuştur. Yanmış çanak çömlek
parçaları, bazı büyük hayvan kemiklerinin altına yerleştirilmiştir. Alt dolgu (U.40086) sıkıdır, moloz
malzeme, kil ve hayvan kemiklerinden oluşmaktadır. 2019 sezonunda platform dışında başka yapılar
ve yapıya ait unsurlar kazılmamıştır.
Mekan 684 binanın kuzey-batı odasına işaret eder. Odaların dört duvarı da tanımlanmıştır: batı -
F.10044; kuzey - F.10112, doğu - F.10039 ve güney - F.10043. Oda 2.30 m2'dir. 2019'daki çalışmalarda
sadece duvarların en üst kısımları ortaya çıkarılmıştır.
Şekil 6: Bina 176, Sp. 674 (Fotoğraf: Mateusz Dembowiak).
16
Bir başka taban olan F.10080, Mekan 674'ün güney duvarının (F.10059) hemen güneyinde yer
almaktadır. Büyük olasılıkla bu, çok odalı binanın başka bir odasına aittir. Korunmuş yüzeyi 3.9 m2’dir.
Bununla birlikte, bu odanın büyüklüğü ve kapsamı, güney kısımları kazı alanının dışında olduğu için
tanımlanmamıştır. Bir tür belirsiz platform veya eşiği (F.10113) ortaya çıkmıştır. U.40139 ve U.40169.
olmak üzere toplamda iki birim kazılmıştır. Bunlar oda tabanında yer almaktadır. Dolgu gevşek dokulu
ve kahverengi renklidir, az miktarda kil katkılıdır.
Kazı alanının bu bölümünün stratigrafisi, B.176'nın kuzeyinde yer alan B.174’ten daha erken inşa
edildiğini gösterir (bkz. Marciniak vd. 2018). Bina, çoğunlukla kahverengi kerpiçten tamamen farklı bir
inşaat malzemesinden yapılmıştır. Aynı zamanda, B.176 kesinlikle B.177'den (Mekan 679) daha erken
olup, büyük kısmı doğrudan güney kısmının üzerine inşa edilmiştir. Bununla birlikte, şu anda iki yapı
arasında stratigrafik ve fiziksel bir ilişkinin olmadığı vurgulanmalıdır. Küçük ve büyük geç çukurların
tahribatıyla bu silsilenin yok olması da muhtemeldir.
1.2.6 Bina 177, Mekan 679
B.177, Doğu Alanında bugüne kadar açığa çıkan son konut yapısıdır. 3. açmanın en güney kısmında
yer alır. Bu yapının sadece çok küçük bir kısmı kazı alanında yer almaktadır. Kazılan kısmı üçgen
şeklindedir ve binanın kuzeybatı köşesini oluşturan iki duvar parçasından oluşmaktadır (Plan 5).
Örneğine rastlanmamış boyuttaki duvarlar ve Geç Neolitik çanak çömlek varlığı göz önüne
alındığında, burada belirsiz karakterde büyük bir Neolitik yapısı ile karşılaştığımızı düşünebiliriz. En
köşesi Neolitik sonrası iki büyük çukur tarafından kesilmiştir (F.10063 ve F.10064).
Bina, daha önceki B.176'yı doldurmak için inşa edilmiştir. Doğu duvarı F.10042'nin korunmuş boyutu
0.80 x 0.70 m'dir. Büyük batı duvarı F.10041’nin korunmuş boyutu: 1.10 x 0.90 m’dir. Duvarlar,
Plan 5: Bina 177’nin planı (Çizim: Jędrzej Hordecki).
17
birbirine bağlanmış beyaz ve kahverengimsi tuğlaların birleşiminden oluşmaktadır. 0.40 x 0.35 x 0.08
m boyutlarındadırlar. Çok düzenli ve yak. 23-25 cm genişle sahip doğu duvarı F.10042 kasıtlı olarak
hazırlanmış temelin içindedir. B.177'nin batı duvarı F.10041 de benzer bir kesinti F.10093 yapmıştır.
Yaklaşık 45 cm genişliğindedir ve kuzey tarafından kesilen bir temelden önemli ölçüde daha geniştir.
F.10079 tabanının korunmuş yüzeyi 1.50 x 0.75 m boyutlarındadır. Oldukça sıkı ve koyu
kahverengi/gri yağlı kilden yapılmıştır. Zemin sıvalı değildir. Yoğun kullanımıyla ilgili hiçbir iz
saptanmamıştır; ancak yüzeyine fitolitler yerleştirilmiştir. Taban, gri renkli ince ve nispeten gevşek bir
tabaka üzerine inşa edilmiştir.
Binanın ortaya çıkarılmış kısmının tabanı, bir dizi yatay yerleştirilmiş tuğla ile doldurulmuştur. Farklı
hizalamalarda yerleştirilmiş ve birbirlerine bağlanmamışlardır. Üstte F.10040 ve altta F.10072 olmak
üzere toplamda iki tuğla dizisi tanımlanmıştır. En üstteki tuğla dizisinin ölçüleri F.10040 1.20 x 0.63
m'dir ve dört sıra tuğladan yapılmıştır, her birinin ayrı bir birim numarası vardır: U.40122, U.40120,
U.40126 ve U.40123. Alttaki tuğla tabakası F.10072, U.40127 numaralı birime kaydedilmiştir. Tuğlalar
dikkatlice yan yana yerleştirilmiştir. U.40122'deki tuğlalar 0,37 x 0,18 x 0,08 m ölçülerinde
standartlaştırılmış bir boyuta sahiptir. Üçü tamamen korunmuş durumdadır. En doğudaki tuğla koyu
kahverengi kilden yapılmıştır. U.40020'de, U.40122'nin doğrudan güneyinde bulunan tuğlalar,
0.35x0.35 m büyüklüğündedir ve kahverengi kilden yapılmıştır. Bu birimi üç tam tuğla oluşturmuştur.
Tuğlalar önemli ölçüde aşınmışlardı. En batıdaki tuğla geç dönem çukuru tarafından kesilirken, en
doğudaki tuğla açma kesitine girmektedir. Mekan 679'daki ikinci tuğla (F.10072) tabakası farklı
renkte kahverengimsi tuğlalardan yapılmıştır. Tuğlalar, bina kullanımdan hemen sonra tabana
dikkatle yerleştirilmiş olmalıdır. Duvarlar arasındaki giriş boşluğunu doldurmuşlardır. En uygun
açıklama, terk edildikten sonra binanın iç kısmının kasıtlı olarak doldurulduğu yönündedir. Boş alanın
bu şekilde doldurulması, TPC Alanında B.122'de de görülmektedir (Marciniak vd. 2015).
B.176'nın güney duvarına biriken (Mekan 674) Mekan 683 atık alanının farklı tabakasını kesen temel,
B.177'nin F.10041 batı duvarını F.10093'ü kesmiştir. Bu ilişkiler, yapılar arasındaki stratigrafik ilişkileri
açık bir şekilde tanımlar. B.177, Mekan 679, B.176 Mkean 674'ten daha geç değildir, aynı zamanda bu
atık alanının (Mekan 683) biriktiği zamandan bir süre sonra inşa edildiği için önemli ölçüde daha
geçtir.
18
1.3 Doğu Alanının Kalkolitik sonrası kullanımı
1.3.1 Mekan 677
2019 sezonunda Doğu Alanında Kalkolitik sonrasına ait yedi arkeolojik unsur kazılmıştır. Unsurlardan
biri fırın (F.10053), geri kalan altısı çukurdur (F.10052, F.10054, F.10055, F.10056, F.10063, F.10064).
Fırın (F.10053), 2. açmanın kuzey bölümüne, B.175 (F.10047) 'in batı duvarının yanına yerleştirilmiştir.
Kuzeydoğu-güneybatı yönündedir. Dikdörtgen bir şekle sahip olmakla birlikte, güneybatıya doğru
daralmaktadır. Fırının boyutları: 0.89 x 0.53 x 0.30 m’dir. İyi korunmuş üst yapısı ile birlikte çevresi
oval bir şekle sahiptir. Kerpiç tuğladan yapılmış ve sıvalıdır. Kilden farklı bir taban yapılmıştır. Fırının
kullanımı gösteren yanmış yüzey parçaları bulunmuştur.
Çukur F.10054, 2. açmanın kuzeydoğu kısmındadır, 0.70 x 0.60 x 0.13 m boyutlarında dairesel bir
şekle sahiptir. Çukur kesiti, B.175 (F.10046) ve B.174 (F.10045) duvarlarını kesmiştir.
F.10054 çukurunun hemen güneydoğusunda ard arda sıralanmış üç farklı çukur tespit edildi.
Bunlardan en erkeni, F.40052 numaralı oval biçimli çukurdur ve 0.80 x 0.60 x 0.08 m boyutlarındaydı.
İkinci çukur F.10055 tarafından kesilmiştir. Bu büyük oval çukurun boyutu 3.50 x 2.50 x 0.16 m olarak
ölçülmüştür. En son çukur F.10056, 0.90 x 0.50 x 0.22 m boyutlarındaydı.
3. açmanın güneybatı köşesine iki büyük çukur yerleştirilmiştir. Erkene tarihlenen F.10063, 4.00 x
3.90 x 0.55 m boyutlarındadır. Batı kenarı, 2019 sezonunda kazılan alanın doğusuna yerleştirildiği için
gelişigüzel seçilmek zorunda kalındı. Çukur, Geç Neolitik döneme ait olan B.176'yı önemli ölçüde
kesmiştir (yukarıya bakınız). Kendisi de güneydoğu bölümünde başka bir çukur olan F.10064
tarafından kesilmiştir. Bu çukur 1.70 x 1.70 m boyutlarındadır. Bununla birlikte, şekilleri ve dolguları,
benzer karakterleri nedeniyle ayırt edilmiyordu. Çukurların sayıları ve boyutları, kesintinin ana hatları
ve farklı yüksekliklerde bitişik duvarları kesen derinliklerine bakarak sadece kısmen çözülebilir. Her iki
çukurun dolguları, komşu atık alanındaki unsurlar da dahil olmak üzere oldukça karışıktı (S.683).
1.3.2 Kalkolitik Sonrası Döneme Ait Mezarlık Alanı
2019 kazı sezonunda Kalkolitik sonrası döneme ait 20 mezar kazılmıştır. Tüm mezarlar Doğu Alanı’nın
1. ve 2. açmalarında yer almaktadır (Plan 6). F.10061, F.10068, F.10020, F.10102, F.10028, F.10060,
F.10062, F.10098, F.10013, F.10101, F.10014, F.10069, F.10015, F.10016, F.10029, F.10078, F.10081,
F.10019, F.10021 ve F.10050 bu yıl gün ışığına çıkarılan mezarlardır. F.10018 numaralı diğer bir mezar
daha tespit edilmiş, ancak kazılmadan bırakılmıştır (Tablo 1. bkz. Milella vd. 2019). Mezarların
hiçbirinde mezar hediyesi mevcut değildir. Ancak mezarların dolgu topraklarında hayvan kemikleri,
yontmataş ve çanak çömlek parçaları gibi buluntular tespit edilmiştir.
19
Kazılan mezarlar, üst yapıları, gömü şekilleri ve iskeletlerin özellikleri bakımından dört farklı
türü temsil etmektedir:
(1) Boş mezarlar; F.10019, F.10021, F.10050. Bu tip mezarlar, kesit ve üstyapının varlığı ile
karakterizedir, ancak insan iskelet kalıntısı barındırmamaktadır.
(2) Mezar işareti ve üstyapısı olmayan mezarlar; F.10013, F.10028, F.10060, F.10062, F.10098,
F.10101.
(3) Ölen bireyin ayakları etrafında duran duvarlar şeklinde mezar işaretlerine sahip mezarlar;
F.10020, F.10061, F.10068, F.10102.
(4) Taş üstyapıları ve taş ve/veya kiremitle kaplı kesitleri olan mezarlar; F.10014, F.10015,
F.10016, F.10029, F.10069, F.10078, F.10081.
Feature Konum Mezar Tipi Boyut
10013 G kısım/ Sq.1 Mezar işareti ve üstyapısı olmayan 1.24 m x 0.45 m x 0.55 m
10014 D kısım/ Sq.1 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.91 m x 0.66 m x 0.42 m
10015 O-D/ Sq.1 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.87 m x 0.31 m x 0.35 m
10016 K kısım/ Sq.1 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.99 m x 0.81 m x 0.50 m
10019 O-B kısım/ Sq.1 Boş mezar 0.47 m x 0.23 m x 0.40 m
10020 G-B/ Sq.1 Mezar işareti olan 0.97 m x 0.66 m x 0.28 m
10021 G-B kısım/ Sq.1 Boş mezar 0.57 m x 0.27 m x 0.18 m
Plan 6: Kalkolitik sonrası döneme ait mezarlık planı (çizim: Jędrzej Hordecki).
20
10028 G-B/ Sq.1 Mezar işareti ve üstyapısı olmayan 1.67 m x 0.85 m x 0.62 m
10029 K kısım/ Sq.1 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.74 m x 0.42 m x 0.56 m
10050 G kısım/ Sq.1&2 Boş mezar 1.06 m x 0.04 m x 0.04 m
10060 K-B kısım/ Sq.1 Mezar işareti ve üstyapısı olmayan 1.21 m x 0.52 m x 0.04 m
10061 B kısım/ Sq.2 Mezar işareti olan 2,14 m x 0,60 m x 0,08 m
10062 K kısım/ Sq.2 Mezar işareti ve üstyapısı olmayan 1.79 m x 0.79 m x 0.30 m
10068 G kısım/ Sq.1&2 Mezar işareti olan 1.64 m x 0.80 m x 0.13 m
10069 G kısım/ Sq.2 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.88 m x 0.52 m x 0.37 m
10078 G kısım/ Sq.2 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.46 m x 0.52 m x 0.48 m
10081 D kısım/ Sq.1 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.48 m x 0.72 m x 0.43 m
10098 G kısım/ Sq.1 Mezar işareti ve üstyapısı olmayan 0.55 m x 0.37 m x 0.13 m
10101 G kısım/ Sq.1 Mezar işareti ve üstyapısı olmayan 1.34 m x 0.42 m x 0.35 m
10102 G kısım/ Sq.2 Mezar işareti olan 1.94 m x 0.80 m x 0.24 m
1.4 Sonuç
2019 sezonundaki çalışma iki ana bölüme ayrılmıştır. İlk bölüm, Geç Neolitik ve Erken Kalkolitik
Döneme tarihlenen bir dizi yapı ve birikintinin kazılmasını içermektedir. Bunlar 2. ve 3. açmalarda yer
almaktadır. İkinci açma, Kalkolitik sonrası mezarlık üzerindeki yoğun çalışmayı içermektedir. 1. ve 2.
açmalardaki tüm mezarlar 2019 sezonunda kazılmıştır. Bu çalışma aynı zamanda, Kalkolitik sonrasına
tarihlenen çukurlar gibi farklı öğelerin kazılmasını da kapsamaktadır. Doğu Alanının bu aşamasına ait
olan ve 1.,2., ve 3. açmalarda bulunan tüm özellikler bugüne kadar kazılmıştır. Önümüzdeki kazı
sezonundaki çalışma, 2. ve 3. açmalar içerisinde kalan Neolitik yapıların kazılmasının devamını
içerecektir. Ayrıca, 1. açmadaki Kalkolitik sonrası mezarlık üzerindeki çalışmaların tamamlanması
sayesinde buradaki Neolitik kazılarının gerçekleşmesi de mümkündür.
1.5 Kaynakça
Milella, M., K. Harabasz, M. M. Koruyucu. 2019. Human Remains Team: Research Report Season
2019. Çatalhöyük 2019 Research Report.
Marciniak, A. 2015. A new perspective on the Central Anatolian Late Neolithic. The TPC Area
excavations at Çatalhöyük. In S. R. Steadman & G. McMahon (eds.), The Archaeology of Anatolia.
Recent Discoveries (2011-2014), Volume I, 6-25. Cambridge Scholars Publishing: Newcastle upon
Tyne.
Tablo 1: 2019 kazı sezonunda kazılmış mezarların tipleri ve boyutları.
21
Marciniak, A. 2019. A history of the house at Late Neolithic Çatalhöyük. In A. Marciniak (ed.),
Concluding the Neolithic. The Near East in the Second Half of the Seventh Millennium BC., 137-162.
Atlanta: Lockwood Press.
Marciniak, A., P. Filipowicz, M. Dembowiak, K. Harabasz, J. Hordecki. 2018. The excavations of the
East Area in the 2018 season. Çatalhöyük 2018 Research Report.
Marciniak, A., Filipowicz, P. & Harabasz, K. 2019. The Late Neolithic at Çatalhöyük in the TPC Area. In
S. R. Steadman & G. McMahon (eds.), The Archaeology of Anatolia. Recent Discoveries (2017-2018),
Volume III, 4-14. Cambridge Scholars Publishing: Newcastle upon Tyne.
22
2. Biyolojik Antropoloji Çalışmaları
Marco Milella, Katarzyna Harabasz, M. Melis Koruyucu
2.1 Giriş
2019 yılı Antropoloji ekibi Marco Milella (Bern Üniversitesi), Katarzyna Harabasz (Poznań Adam
Mickiewicz Üniversitesi) ve Melis Koruyucu (Hacettepe Üniversitesi)’dan oluşmaktadır.
Ekibin bu yılki faaliyetleri, iskelet kalıntılarının gün ışığına çıkarılması, restore edilmesi, her bir gömü
alanıyla ilişkili olarak kataloglanması ve ayrıca kısa ve uzun vadeli bir araştırma stratejisinin
geliştirilmesine odaklanmıştır.
2.2 Doğu Alanı Mezarları ve İskelet Kalıntıları
Doğu alanının birinci ve ikinci karelajlarından olasılıkla Helenistik döneme tarihlendirilen 21 mezar
gün ışığına çıkarılmıştır.
Kazı çalışmaları sonucunda boş olduğu belirlenen üç mezar (F.10019, 10021 ve 10050) haricindeki
tüm mezarlar tekli inhumasyon gömüler olup bazılarında üstyapı ve mezar hediyeleri tespit edilmiştir.
Ek olarak, geç döneme ait bir mezara (F.10018) daha rastlanmış, ancak kazı işlemleri 2020 sezonuna
ertelenmiştir.
İnsan iskelet kalıntılarının gün ışığına çıkarılmasının ardından laboratuvar çalışmaları sırasında cinsiyet
ve yaş tahminleri yapılmış, uzun kemiklerden standart osteometrik ölçüler alınmıştır. Erişkin olmayan
bireylerin ölüm yaşlarının tahmininde dişlerin kalsifikasyon aşamalarından yararlanılmıştır (Ubelaker,
1989). Erişkin bireylerin ölüm yaşı ise auricular yüzey ve symphysis pubisteki morfolojik
değişikliklerden yola çıkılarak tahmin edilmiştir (Brooks & Suchey, 1990; Buckberry & Chamberlain,
2002). Cinsiyet tahmininde kafatası, alt çene ve leğen kemiğinin dimorfik özellikleri kullanılmıştır
(Buikstra & Ubelaker, 1994).
Aşağıda mezarların ve iskelet kalıntılarının tanımlamaları yer almaktadır. İskelet, kesit, dolgu ve eğer
varsa üstyapı kodları her bir gömü için parantez içinde verilmiştir.
Feature 10013, Sk. (40186), Cut (40041), Fill (40181)
Erişkin bir erkek bireye (≥ 20 yaş) ait birincil gömüdür. Sırtüstü uzanmış olan bireyin başı batıya
yönelmiştir. Basit toprak gömü olan bu mezarda üstyapı öğeleri bulunmamaktadır. İskelet kalıntıları
hayvan aktiviteleri nedeniyle çoğunlukla dağılmış haldedir. Herhangi bir mezar hediyesine
rastlanmamıştır.
23
Feature 10014, Sk (40106), Cut (40079), Fill (40078), Upper and lower superstructures (40077 and
40102)
Etrafı ve iç duvarlarını çevreleyen taş üstyapıları bulunan ve üzeri kiremitlerle örtülmüş olan Feature
10014, sırtüstü uzanmış ve başı batıya dönük erişkin bir erkek bireye (35-49 yaş) ait iskelet
kalıntılarını içermektedir. Gömü sonrasında gerçekleşen hayvan aktiviteleri, birincil olan bu gömüyü
kısmen tahrip etmiştir. Sağ ve sol alt bacakların seviyesinde tanımlanamayan metal objeler bulunmuş
olup bu nesneler halen araştırılmaktadır.
Feature 10015, Sk (40130, 40130.b2, 40130.b3), Cut (40118), Fill (40117), Upper and lower
superstructures (40115, 40116)
Feature 10015, çevresi ve iç duvarları taş ve kiremit üstyapılarla oluşturulmuş bir mezar çukurudur.
Birincil gömü uygulamasının mevcut olduğu bu mezarda sırtüstü uzanmış ve başı batıya dönük yaşlı
bir kadın bireye (≥50 yaş, Sk 40130) ait iskelet kalıntıları bulunmaktadır (Şekil 7). Gömü sonrası
gerçekleşen hayvan aktiviteleri iskelet kalıntılarını kısmen tahrip etmiştir. Mezarın dolgu toprağında
bulunan birkaç izole kemiğin biri çocuk (3-12 yaş, Sk. 40130.b2) diğeri yetişkin (≥20 yaş, Sk. 40130.b3)
olmak üzere iki bireye ait olduğu tespit edilmiştir. Mezar hediyesine rastlanmamıştır.
Feature 10016, Sk (40113, 40113.b2), Cut (40108), Fill (40107), Upper and lower superstructures
(40105 and 40114)
Bu mezar, etrafı ve iç duvarları taş üstyapılardan oluşan ve üzeri kiremitlerle örtülmüş bir çukurla
temsil edilmektedir. Sırtüstü uzanmış ve başı batıya yönelmiş olan iskelet kalıntılarının yaşlılık
aşamasındaki (≥50 yaş) bir kadın bireye (Sk.40113) ait olduğu saptanmıştır. Bu birincil gömü hayvan
aktivitesi nedeniyle oldukça tahrip olmuş, üst ve alt ekstremiteye (uyluk kemikleri hariç) ait bazı
Şekil 7: F.10015, Sk 40130.
24
kemikler yer değiştirmiştir. Mezarın dolgu toprağında cinsiyeti belirlenemeyen ikinci bir erişkin bireye
( (≥20 yaş, Sk.40113.b2) ait az sayıda kemiğe rastlanmıştır. Mezar hediyesi mevcut değildir.
Feature 10020, Sk (40100), Cut (40084), Fill (40083), Grave superstructures (40104)
Doğu kenarında taş bir üstyapı bulunan bu mezar, kazı alanının batı sınırını kısmen aşmaktadır. Bu
sebeple, doğuda kalan yarısına odaklanılarak bu mezarın yalnızca kısmen kazılmasına karar
verilmiştir. Söz konusu mezar, az sayıda iskelet kalıntısı (Sk.40100) bulunması nedeniyle cinsiyeti
belirlenemeyen erişkin bir bireye (≥ 20 yaş) aittir. Alt ekstremitenin (gömü sonrası hayvan aktivitesi
nedeniyle kısmen dağılmıştır) pozisyonundan hareketle, bireyin olasılıkla kısmen sağ tarafına doğru
döndürülerek sırtüstü uzanmış olduğu ve başının batıya yöneldiği söylenebilir. Bu mezara ilişkin
mezar hediyesi bulunmamaktadır.
Feature 10028, Sk (40061), Cut (40043), Fill (40042)
Feature 10028, üstyapıları olmayan basit toprak bir mezar olup erişkin bir erkek bireye (35-49 yaş) ait
birincil bir gömüyü (Sk.40061) içermektedir. İskelet kalıntıları, özellikle göğüs kafesi ile üst ve alt
ekstremite seviyesinde hayvan aktivitesi nedeniyle ciddi şekilde tahrip olmuştur. Bununla birlikte,
korunan iskelet kalıntılarının genel konumundan bireyin sırtüstü uzandığını, başının batıya baktığını
ve sol bacağın kısmen sağın üstüne gelecek şekilde yerleştirildiğini söylemek mümkündür. Bu mezara
ilişkin mezar hediyesine rastlanmamıştır.
Feature 10029, Sk (40167, 40167.b2), Cut (40149), Fill (40140), Upper and lower superstructures
(40148 and 40156)
Bu mezar, yaşlı (≥50 yaş) bir erkek bireye (Sk.40167) ait birincil bir gömüyü içermektedir. Mezar
çukurunun çevresi ve iç duvarları taşlardan oluşmaktadır. Sırtüstü uzanmış olan bireyin kolları karın
bölgesinde konumlanmış olup başı batıya bakmaktadır. İskelet kalıntıları gömü sonrası hayvan
aktivitesi nedeniyle kısmen tahrip olmuştur. Mezarın dolgu toprağında bir bebeğe (2 ay-3 yaş, Sk.
40167. b2) ait dağınık halde birkaç kemik ve tek bir boncuk bulunmuştur.
Feature 10060, Sk (40064), Cut (40066), Fill (40065)
Basit toprak bir mezar olan Feature 10060, iskelet kalıntıları hayvan aktivitesi nedeniyle ciddi şekilde
tahrip olmuş bir çocuğa (3-12 yaş, Sk.40064) ait birincil bir gömüyü içermektedir. Sadece bazı
omurlar, leğen kemiği ve bacaklar korunmuştur. Birey sırtüstü uzanmış olup başı batıya bakmaktadır.
Mezar hediyesi mevcut değildir
Feature 10061, Sk (40088), Cut (40068), Fill (40067), Upper and lower superstructures (40069 and
40098)
25
Feature 10061, doğu kenarı taşlarla çevrelenmiş bir mezar çukuruyla temsil edilmekte ve iskelet
kalıntıları hayvan aktivitesi nedeniyle oldukça tahrip olmuş yaşlı (≥50 yaş) bir erkek bireye (Sk.40088)
ait birincil bir gömüyü içermektedir. Birey sırtüstü uzanmış, kolları karın üzerinde ve başı batıya
yönelmiştir. İskelet kalıntılarıyla birlikte Helenistik döneme ait sikke ele geçmiştir.
Feature 10062, Sk (40072), Cut (40070), Fill (40071)
Feature 10062, basit toprak bir mezar olup genç erişkin (20-34 yaş) erkek bir bireye (Sk.40072) ait
birincil bir gömüyü içermektedir. Birey sırtüstü uzanmakta ve başı batıya bakmaktadır. Bu mezara
ilişkin mezar hediyesine rastlanmamıştır.
Feature 10068, Sk (40091, 40091.b2, 40091.b3), Cut (40080), Fill (40081), Superstructure (40110)
Doğu kenarında taş üstyapılar bulunan bu mezar çukurunda genç erişkin (20-34 yaş) muhtemel bir
erkek (Sk. 40091) bireye ait birincil bir gömü bulunmaktadır. Sırtüstü uzanmış olan bireyin başı batıya
yönelmiş, kolları ise karın üzerinde konumlanmıştır. İskelet kalıntıları hayvan aktivitesi nedeniyle ciddi
şekilde tahrip olmuştur. Mezarın dolgu toprağında ikinci bir erişkin bireye (≥20 yaş, Sk. 40091.b2) ve
bir bebeğe (2 ay-3 yaş, Sk.40091.b3) ait izole kemikler tespit edilmiştir. Mezar hediyesi mevcut
değildir.
Feature 10069, Sk (40121), Cut (40096), Fill (40097), Superstructure (40087)
Feature 10069, çevresi boyunca kiremitlerle çevrili bir çukura gömülmüş genç erişkin (20-34 yaş)
erkek bir bireye (Sk.40121) ait birincil bir gömüdür (Şekil 8). Birey sırtüstü uzanmış, kolları karın
üzerinde konumlanmış ve başı batıya yönelmiştir. Bu mezarla bağlantılı mezar hediyesi
bulunmamaktadır.
Feature 10078, Sk (40161), Cut (40147), Fill (40146), Lower superstructure (40145)
Üzeri kiremitlerle örtülmüş bu mezar çukurunda yaşlı (≥50 yaş) bir erkek bireye (Sk.40161) ait iskelet
kalıntılarına rastlanmıştır. Birey sırtüstü uzanmış olup başı batıya dönüktür. Mezar hediyesi
bulunmamaktadır.
Feature 10081, Sk (40172), Cut (40155), Fill (40153), Upper and lower superstructures (40162 and
40154)
Feature 10081, taş ve kiremit üstyapıları bulunan bir mezar çukuruna gömülmüş erişkin (35-49 yaş)
bir kadın bireye (Sk.40172) ait birincil bir gömü ile temsil edilmektedir. Birey sırtüstü uzanmış ve başı
batıya yönelmiştir. Gömü sonrası gerçekleşen hayvan aktivitesi, üst ve alt ekstremiteleri önemli
ölçüde tahrip ederek iskelet kalıntılarının orijinal pozisyonunun tam olarak anlaşılmasını
engellemiştir. Mezar hediyesi mevcut değildir.
26
Feature 10098, Sk (40178), Cut (40176), Fill (40177)
Basit toprak olan bu mezarda bir çocuğa (3-12 yaş, Sk 40178) ait oldukça kötü korunmuş iskelet
kalıntılarını içeren birincil bir gömü bulunmaktadır. Kol kemiklerinin yanında bulunan fitolitlerden
daha ileri analizler için örnek alınmıştır.
Feature 10101, Sk (40189), Cut (40183), Fill (40182)
Erişkin (≥20 yaş) bir erkek bireye (Sk.40189) ait birincil bir gömüdür. Birey sırtüstü uzanmış, başı ise
batıya yönelmiştir. Hayvan aktivitesi iskelet kalıntılarına ciddi şekilde zarar vermiştir. Mezar hediyesi
mevcut değildir.
Feature 10102, Sk (40187), Cut (40185), Fill (40184), Superstructure (40188)
Doğu kenarı taşlarla çevrili bu mezarda cinsiyeti belirsiz erişkin (≥20 yaş) bir bireye ait az sayıda ve
oldukça kötü korunmuş bacak kemikleri bulunmaktadır. İskelet kalıntıları hayvan aktivitesi nedeniyle
tamamen tahrip olmuştur. Mevcut birkaç kemiğin pozisyonundan hareketle bireyin sırtüstü uzandığı
ve başının batıya dönük olduğu söylenebilir. Mezar hediyesine rastlanmamıştır.
2.3 Sonuç
Tablo 2, gün ışığına çıkarılan tüm iskelet kalıntılarının yaş, cinsiyet ve mezar tipine ilişkin genel bilgileri
sunmaktadır. İzole kemiklerle temsil edilen bireyler (b numaraları) bu tabloya dahil edilmemiştir.
2019 kazı sezonunda ele geçen insan iskelet kalıntılarının çoğunun erişkin bireylerden (15/17)
oluştuğu, bu erişkinlerin ise genellikle yaşlılık aşamasındaki bireyler olduğu tespit edilmiştir. Cinsiyet
Şekil 8: F.10069, Sk 40121.
27
dağılımına göre değerlendirildiğinde ise erkeklerin kadınlardan daha fazla temsil edildiği görülmüştür
(Cinsiyeti belirlenebilen 12 bireyden 9’u erkektir). Bu durum ölü gömme uygulamaları konusunda
cinsiyetler arası bir farka işaret edebilir. Ancak örneklemin küçük olmasından dolayı rastgele bir
durum olma olasılığını da göz önünde bulundurmak gerekir.
Üç ana mezar tipi (I: basit toprak; II: taş ve/veya kiremitle çevrili mezarlar; III: doğu kenarı taşlarla
kaplı mezarlar) dikkate alındığında, erkeklerin tüm mezar tiplerinde bulunduğu görülür. Buna karşılık,
tüm kadın bireyler üstyapılarla çevrili mezarlara (tip II) gömülmüştür. Mezar tiplerine yaş grupları
açısından bakıldığında ise erişkinlerin tüm mezar tiplerinde bulunduğu, buna karşın erişkin olmayan
bireylerin sadece basit toprak mezarlara (tip I) gömüldüğü saptanmıştır.
Feature İskelet Yaş Grubu Cinsiyet Mezar Tipi İlişkili Nesneler
10013 40186 E Erkek I
10014 40106 OE Erkek II Metal objeler
10015 40130 Y Kadın II
10016 40113 Y Kadın II
10020 40100 E Belirsiz III
10028 40061 OE Erkek I
10029 40167 Y Erkek II Mezar dolgusunda boncuk
10060 40064 Çocuk Belirsiz I
10061 40088 Y Erkek III Sikke (Hellenistik dönem?)
10062 40072 GE Erkek I
10068 40091 GE Erkek III
10069 40121 E Belirsiz II
10078 40161 Y Erkek II
10081 40172 OE Kadın II
10098 40178 Çocuk Belirsiz I Üst ekstremitede fitolitler
10101 40189 E Erkek I
10102 40187 E Belirsiz III
Bu frekanslar, farklı gömü tipolojileri ile ilişkili olası spesifik demografik yapıları göstermektedir.
Bununla birlikte, örneklem grubunun küçük olması herhangi bir yorumlamayı geçici kılmaktadır. İnsan
Tablo 2: 2019 kazı çalışmaları insan iskelet kalıntılarının yaş ve cinsiyet dağılımları (sadece birincil gömüler dahil edilmiştir).
Çocuk = 3-12 yaş; E = erişkin (≥20 yaş); GE = genç erişkin (20-34 yaş); OE = orta erişkin (35-49 yaş); Y = yaşlı (≥50 yaş). I: basit
toprak; II: taş ve/veya kiremitle çevrili mezarlar; III: doğu kenarı taşlarla kaplı mezarlar.
28
iskelet kalıntılarının (hala devam etmekte olan) paleopatolojik analizi, gömü geleneklerindeki bu
çeşitlilikle bağlantılı olası sosyal faktörler hakkında daha fazla veri sağlayabilir. Ek olarak, şimdiye
kadar toplanan arkeolojik ve antropolojik verilerin yanı sıra, iskelet kalıntıları üzerinde
gerçekleştirilecek 14C analizi (hazırlık aşamasında) kronolojinin test edilmesini sağlayacaktır.
2.4 Kaynakça
Brooks, S., & Suchey, J. M. (1990). Skeletal age determination based on the os pubis: a comparison of
the Acsádi-Nemeskéri and Suchey-Brooks methods. Human evolution, 5(3), 227-238.
Buckberry, J. L., & Chamberlain, A. T. (2002). Age estimation from the auricular surface of the ilium: a
revised method. Am J Phys Anthropol, 119(3), 231-239. doi:10.1002/ajpa.10130
Buikstra, J. E., & Ubelaker, D. H. (1994). Standards for data collection from human skeletal remains. .
Fayetteville, AR: Arkansas Archaeological Survey.
Ubelaker, D.H. (1989). Human skeletal remains. Excavation, analysis, interpretation (2nd Ed.).
Taraxacum: Washington DC.
29
3. Zooarkeoloji Çalışmaları
Canan Çakırlar, Safoora Kamjan, Pınar Erdil, İlkem Güngör
3.1 Giriş
Zooarkeoloji ekibi 09 - 28 Temmuz tarihleri arasında kazı evinde görev yapmıştır. Ekip, iki Groningen
Üniversitesi (= RUG) Groningen Arkeoloji Enstitüsü (= GIA) araştırmacısı, öğretim görevlisi C. Çakırlar
ve doktora öğrencisi S. Kamjan; RUG yüksek lisans arkeoloji öğrencisi Pınar Erdil ve Ankara
Üniversitesi Paleoantropoloji Bölümünden doktora öğrencisi İlkem Güngör’den oluşmuştur. İlkem
Güngör ekibimize kazı sırasında katılarak, bize çok hoş bir sürpriz olmuştur.
Bu ilk sezonun ana amaçları laboratuarı kurmak ve iş akışını, veri tabanını ve faunayı tanımaktı.
Sezonun ikinci amacı ise patolojiler üzerinde pilot bir çalışmaya başlamaktı.
3.2 Yöntemler
3.2.1 Hazırlıklar (2019 yazından önce)
Hazırlıklara 2018’in kış aylarında eski zooarkeolojik ekip liderleri Kathy Twiss ve Jessie Verhagen
(Stony Brook), Louise Martin (UCL), David Orton (York Universitesi), Nerissa Russell (Cornell
Üniversitesi) ve Jacquie Mulville ile temasa geçerek başlanmıştır. Bu araştırmacılara metodolojilerin
son 20 yılda nasıl değiştiğini, ihraç edilen kemik ve diş kalıntılarının hangi kurumlarda bulunduğunu
anlamamıza yardımcı oldukları ve yayın planlarını anlattıkları için müteşekkiriz. Daha önceki
pratiklerden alınan dersler elbette bu konuşmaların önemli bir parçası olmuştur. Ekibimiz, bu
araştırmacıların tavsiye ve paylaşımları sayesinde Çatalhöyük’e zooarkeolojik analizlerin
potansiyelinin ve zorluklarının daha farkında olarak gelmiştir. Bu yaz Arek Marciniak ile sahada
çalışma fırsatına sahip olmak da elbette bir zevk olmuştur ekibimiz için. Onun tecrübesinden ve
uzmanlığından büyük ölçüde faydalanılmıştır.
3.2.2 Referans Koleksiyonu, Laboratuvar ve Ekipman
İlk günleri laboratuvarı temizleyip, referans koleksiyonunu hazırlayıp durumunu değerlendirerek,
yüzdürme işleminden elde edilen hafif ve ağır artıkları işlemek için uygun standart ağ boyutlu elekleri
bulup sipariş ederek geçti. Zooarkeoloji ekibinin eski üyeleri, bize yakınlardaki köy çöplüklerinden
toplanan referans koleksiyonunun durumu hakkında da bilgi verdiği için, referans koleksiyonundaki
birkaç örneğe ek olarak hangi türlere ihtiyacımız olduğunu değerlendirilebilmişti. Buna göre, Farklı
yaş aşamalarını temsil eden üç Sus iskeleti, Lepus, Martes, yetişkin bir Dama ve yetişkin bir Capreolus
getirilmişti. Bazı temel donanımlar, örn. dijital kumpasların da eksik olabileceğini düşündüğümüz için,
bunlar da ekipmana eklenmek üzere getirilmiştir. Kamp alanında bulunan iki ölü serçe de
30
önümüzdeki yıl referans koleksiyonuna eklemek üzere zooarkeoloji laboratuvarının önüne (gerekli
bilgileri içeren bir etiketle birlikte) gömülmüştür. Referans koleksiyonundaki örneklerin bir listesi I.
Güngör tarafından yapılmıştır. Bu listenin bir kopyası Çatalhöyük veritabanının paylaşılan sürücüsüne
yerleştirilmiştir.
3.2.3 Protokoller: Metodolojileri (Tekrar) Değiştirme
Zooarkeolojik yöntemler Çatalhöyük'te daha önce birkaç kez değişmiştir (Twiss ve ark. 2014, 2017 ve
K. Twiss ve D. Orton ile kişisel iletişim). Her şeyden önce, bu yıl saha arkeologlarının önerisi ve bizim
de hemfikir olmamız üzerine Yayına Öncelikli Birimler denilen sistem durdurulmuştur. Tabii ki,
zooarkeolojik ekip bu yıl da, genel olarak kazıyı ve zooarkeolojik kalıntılarla ilgili durumları tartışmak
için kazıları düzenli olarak ziyaret etmiştir. Daha önceki yıllarda Hayvan Kemik Grupları (= HKG'ler)
HKG'ler, özellikle boynuz kümeleri genellikle bir konservasyon uzmanı tarafından konsolide edildikten
sonra kaldırılmakta olsa da, bu sezon yerinde konsolidasyon mümkün olmamıştır. Onun yerine, saha
arkeologları HKG bulduklarında, zooarkeoloji ekibi açmaya gidip hemen bu kalıntıları kaydetmişlerdir.
Şekil 9: Çatalhöyük zooarkeoloji laboratuvarı.
31
Laboratuvarda ise, zooarkeolojik analiz hızını mümkün olduğunca seri hale getirirken en faydalı
bilgilere ulaşmak için katmanlı bir analiz sistemine geçilmesine karar verilmiştir: Kağıt üzerine notlar
(her haftanın sonunda dijitalleştirilen); değerlendirme (eski sistemde birim tanımlarına benzeyen); ve
“iyi” ve “mükemmel” bağlamların ayrıntılı analizi. Değerlendirme aşamasında bir zooarkeolojik birim
torbasındaki tüm kalıntılara bakılmış, insan kemikleri ayrıştırılmış ve insan kalıntısı laboratuvarına
Şekil 10-11: Arazide zooarkeoloji labından Canan Çakırlar ve Pınar Erdil boynuzları in situ konumunda ölçtükten sonra
kaldırdı.
32
götürülmüş, kalıntılar kabaca sayılmış, tafonomik özellikleri not alınmış, potansiyel olarak
tanımlanabilir kalıntıların sayısı kaydedilmiş ve kemik aletler ayrılmış, ve HKG'ler veritabanına
kaydedilmiştir.
3.2.4 Görsel Rehber Hazırlama
Doğu Bölgesi, Kalkolitik sonrası mezarlarla kaplıdır (Bkz. 2019 Sezonu Doğu Alanı Kazı Çalışmaları).
2018 ve 2019'da, tarım toprağı kaldırılırken bol miktarda insan kalıntısı hayvan kalıntılarıyla karışık
halde bulunmuştur. P. Erdil, Çatalhöyük'te bulunan insan ve hayvan kemiği parçalarını ayırt etmek
için görsel bir rehber hazırlamaya başlamıştır. Zooarkeoloji ekibi tarafından hayvan kalıntılardan
ayrılan insan kalıntıları görsel rehber için fotoğraflandı. İnsan hayvanlarda ortak ya da benzer bulunan
kemik öğeler seçildi ve fotoğraflandı. En sık karıştırılan kalıntılar, insan kafatası ve kaplumbağa
kabuğu parçaları gibi, birlikte fotoğraflandı (Şekil 12).
P. Erdil, bu projenin devamı olarak 25.07 ve 28.07 tarihlerinde kazı sahasında İnsan Kalıntıları
ekibinden Marco Milella'ya yardımda bulunmuş ve iki insan mezarının kazılmasında katkı sağlamıştır.
(U.40061 ve U.40091).
Şekil 12: Doğu Höyük kazı bölgesinin üst yüzeyinden elde edilmiş insan kafatası parçası ve referans koleksiyonundan
kaplumbağa kabuğu parçası karşılaştırması. (Fotoğraf: Pınar Erdil ve Canan Karataş Yüksel).
33
3.2.5 Eğitim
Öğleden sonraları, Ege ve Poznan Üniversitelerinden ilgi gösteren öğrencilerle memeli hayvan iskelet
anatomisi üzerine karşılaştırmalı eğitim verilmiştir. Bazı öğrenciler öğleden sonraları düzenli olarak
laboratuvara gelerek referans koleksiyonunu ve kazıdan çıkarılan arkeolojik örnekleri karşılaştırmış ve
kendilerini geliştirmişlerdir. I. Güngör ve P. Erdil ileri düzey eğitim almıştır. Kazı alanındayken,
önümüzdeki dönemlerde başlatmak üzere Dr. David Orton (York Üniversitesi) ve Mehmet Somel
(ODTÜ) Çatalhöyük’te İleri Düzey Zooarkeoloji Yaz Okulu açmak için bir burs kazanıldığının haberi
gelmiştir.
3.3 Sonuçlar
2018’de Doğu Alanının karışık tabakalarından elde edilen buluntular eğitim amaçlı kullanılmıştır.
Zooarkeoloji labına getirilen buluntu torbalarından insan kemikleri ve çanak çömlekler ayrıştırılmış ve
bunlar buluntu laboratuvarına geri gönderilmiştir.
Laboratuvarda 9 kazı birimi değerlendirilmiştir (veri tabanında A4 veya A5. Form: Faunal birim
açıklaması). Bu birimler 25-07-2019 tarihine dek bu sene içinde tamamlanıp kapatılmış olan birimlerin
tamamıdır. Bu birimlerin neredeyse tamamının Neolitik (ve muhtemelen Hellenistik veya İslami) insan
kalıntıları bulundurduğu fark edilmiştir. Özellikle Birim 40042’nin neredeyse %40’ının insan
kemiklerinden oluştuğu gözlemlenmiştir. Ayrıca bu birimde bir adet işlenmiş kemik alet de
bulunmuştur. Bunun dışında, çöp yığını birimlerinde de olduğu gibi, tanımlanabilen çok az kemik
bulunmuştur.
Birim 40031, bir çöp yığını birimi olup 400’den fazla spesimen ile türlü taksonlara sahiptir. Koyun,
keçi, sığır, at, domuz, tavşan, tilki, köpek kalıntıları ve 6 petroz kemiği (muhtemelen bir koyun ve bir
köpek) tespit edilmiştir. Ayrıca, ilginç bir şekilde bu çöp yığını birimlerinde çok az kaburga kemiği
bulunmuştur. 40032 numaralı birim 40031’e bulunan kemiklerin özellikleri bakımından (kırılgan ve
parçalanmış kemikler) ve taksonomik çeşitlilik olarak benzerlik göstermektedir. Bu iki birimin insan
kalıntısı içerdiği de gözlemlenmiştir. U.40036 numaralı birimde bir kemik iğne bulunmuştur.
40056, 40058 ve 40063 numaralı kazı birimlerinde, boynuz örnekleri de bulunduran kümelenmiş
kemik buluntularına rastlanmıştır. Kazı alanında doğal olarak bulunduğu pozisyonda yapılabildiği
kadar ölçüm yapılmıştır. Bu her zaman mümkün olmamıştır. Bu birimlerde bulunan 7 boynuz (MNI =
9) örnekleri erkek koyun veya vahşi erkek koyun olarak tanımlanmıştır. İleride TP ve TPC’de bulunmuş
boynuz örnekleriyle osteometrik karşılaştırma yapılıp evcilleştirilme durumu netleştirilecektir.
Boynuzlardan bir tanesinin erkek keçi, diğerinin ise genç erkek koyuna ait olduğu düşünülmektedir.
Bu boynuzların konumu daha çok Doğu Alanının kuzey profilidir. Kümelenmiş kemik buluntuları,
34
boynuzlar dışında yabanıl (?) sığır kürek kemikleri (MNE = 2) ve aynı bireye ait (?) yabani sığır radius
ve ulna kemikleri de bulunmuştur. Bu buluntuların hepsi faunal veritabanına girilmiştir.
15-22 Temmuz tarihleri arasında S. Kamjan, P. Erdil, C. Çakırlar ve I. Güngör, depoya kaldırılmış
buluntular arasından Batı Höyükten ve Doğu Höyükteki Kuzey ve Güney bölgelerindeki kazılarda
bulunmuş sığır (Bos) phalange ve metapodial kemiklerini incelemiştir. D. Orton’un uzaktan sağladığı
yardım ile bu kemikler veritabanında ve depoda bulunabilmiş ve sığır (Bos) patolojileri üzerinde bir
pilot çalışmanın potansiyeli ve uygulanabilirliği belirlenmiştir. 9 - 25 Temmuz tarihleri arasında
zooarkeoloji ekibinin geri kalanının da desteğiyle S. Kamjan tarafından detaylı bir çalışma
gerçekleştirilmiştir. Seçilen örnekler kazı ekibinin fotoğrafçısı Mateusz Dembowiak tarafından
fotoğraflanmıştır. Yeterli veri toplandıktan sonra, incelenen birimlerin listesi arşiv ekibine sunulup
depodan çıkarılan tüm kemikler orijinal depolama birimlerine geri yerleştirilmiştir.
35
4. Arkeobotani Çalışmaları
Burhan Ulaş, Marco Madella, Carlos Santiago-Marrero, Ece Dinçerler, Karolina Joka, Demhat Yaman
4.1 Giriş
Yeni Çatalhöyük Arkeobotanik araştırmalarına bu yıl başlanmıştır. Bu yılki arkeobotanik
araştırmalarda, kazı alanından toprak örneği toplanmasından, toprak yüzdürme (flotasyon) sürecine
ve verileri veritabanına girme gibi Çatalhöyük'te arkeobotanik araştırma geleneğince kullanılan tüm
protokollerin öğrenilmesi ve bu geleneğe uyumlu bir şekilde yeni çalışmalara başlanılması
hedeflenmiştir. Bu kapsamda yüzdürme makinesi ve stereomikroskobunun kurulumu, toprak
yüzdürme, veritabanı verilerini kullanma, belgeleme işlemlerini öğrenme gibi faaliyetler
gerçekleştirilmiştir. Tüm işlemler, eski ekip üyelerinden Karolina Joka’nın yönlendirmesiyle, daha
önce uygulanan toprak yüzdürme ve veri girişi vb. protokolleri temel alınarak gerçekleştirilmiştir. Bu
çalışmaların dışında, Çatalhöyük arkeobotanik laboratuvarında modern bitki koleksiyonu oluşturma
ve Konya Ovasında, Konya Gıda ve Tarım Üniversitesinin işbirliğiyle, bir etnobotanik/etnografik
çalışma yapılması için ön çalışmalar gerçekleştirilmiştir.
Yeni dönem çalışmaları kapsamında, 6-7 Mayıs 2019 tarihlerinde Berlin’deki Alman Arkeoloji
Enstitüsü Avrasya Şubesinin destekleriyle, Dahlem’deki TOPOI Binası’nda eski ve yeni ekip üyelerinin
katıldığı bir toplantı düzenlenmiştir. Söz konusu toplantıda, Çatalhöyük Yeni Dönem arkeobotanik
araştırmalarıyla ilgili bazı öneriler de geliştirilmiştir. Bu raporda, burada yürütülen tartışma ve
hedeflenen yeni araştırma temalarına da yer verilecektir.
4.2 Toprak Yüzdürme İşlemleri
Bu yıl kazı alanından alınan toprak örneklerindeki bitki kalıntılarının elde edilmesi amacıyla suda
yüzdürme işlemine başlanmıştır. Suda yüzdürme, kuru elek, ayıklama ve teşhis işlemleri olarak
toplamda dört aşamadan oluşan arkeobotanik çalışmalarda ilk üç çalışma aşamalarına ekip üyesi iki
öğrenci dâhil edilmiştir (Ece Dinçerler ve Demhat Yaman). Söz konusu öğrenciler arkeobotanik
çalışma metodu hakkında bilgilendirilmiştir.
Bu kapsamda; Çatalhöyük 2018 kazı sezonuna ait 80 litre toprak (Hellenistik döneme ait) flotasyon
işlemine tabi tutulmuştur. Çatalhöyük 2019 kazı çalışmalarında Kalkolitik sonrası ve Neolitik
seviyelere ait toplam 88 birim alanda alınan 5113 litre toprak flotasyon işlemine tabi tutulmuştur.
Tablo 3’de kazılan farklı alanlara göre alınan örneklerin listesi bulunabilir.
36
Şekil 13: Çatalhöyük flotasyon makinesi.
Tablo 3: 2019 kazı sezonu örneklerine ait flotasyon kayıt belgesi.
NO FLOT Number Area UNIT Number Sample Number Volume Machine Total Bags No. of Chiffons Date Excavated Excavator Date Floated Floter Comments LR. Dist HR. dist1 20000 E 40026 S2 25 2 3 2.08.2018 ES 11.07.2019 M layer, empty burial infill, post-chalcolithic YES YES2 20001 E 40027 S2 55 2 6 4.08.2018 ED 11.07.2019 M layer, burial infill, post-chalcolithic YES YES3 20002 E 40036 S2 8 1 2 17.07.2019 GD 20.07.2019 M layer, oven/pit fill, post-chalcolithic YES YES4 20003 E 40044 S2 27 2 3 18.07.2019 EA 20.07.2019 M layer, pit infill, post-chalcolithic YES YES5 20004 E 40040 S2 30 2 4 17.07.2019 YS 20.07.2019 M layer, pit fill, post-chalcolithic YES YES6 20005 E 40042 S2 30 1 3 18.07.2019 EG 20.07.2019 M layer, burial, post-chalcolithic YES YES7 20006 E 40053 S2 30 2 6 18.07.2019 ES 20.07.2019 M layer, pit fill, post-chalcolithic YES YES8 20007 E 40039 S2 4 1 1 18.07.2019 BP 20.07.2019 M layer, oven/pit fill, post-chalcolithic YES YES9 20008 E 40057 S2 16 1 2 20.07.2019 EGA 21.07.2019 M layer, base of the oven, post-chalcolithic YES YES10 20009 E 40031 S2 35 2 5 17.07.2019 EA 21.07.2019 M layer, midden, post-chalcolithic YES YES11 20010 E 40050 S2 30 2 3 18.07.2019 EGA 21.07.2019 M layer, oven fill, post-chalcolithic YES YES12 20011 E 40041 S2 37 2 4 18.07.2019 YWS 21.07.2019 M cut, pit cut, post-chalcolithic YES YES13 20012 E 40046 S2 25 2 3 18.07.2019 JH 21.07.2019 M layer, fill of large pit/truncation, neolithic YES YES14 20013 E 40056 S2 33 2 4 20.07.2019 BP 21.07.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES15 20014 E 40038 S2 30 2 3 17.07.2019 ES 21.07.2019 M layer, pit fill, post-chalcolithic YES YES16 20015 E 40032 S2 25 2 2 16.07.2019 JH 21.07.2019 M pit infill/room fill, neolithic YES YES17 20016 E 40051 S2 28 2 2 20.07.2019 EGA 21.07.2019 M layer, superstructure of an oven, post-chalcolithic YES YES18 20017 E 40033 S2 19 2 2 17.07.2019 SBD 21.07.2019 M layer, pit infill, post-chalcolithic YES YES19 20018 E 40054 S2 29 2 4 20.07.2019 EA 21.07.2029 M layer, pit infill, post-chalcolithic YES YES20 20019 E 40042 S2 63 5 5 21.07.2019 KH 22.07.2019 M layer, burial, post-chalcolithic YES YES21 20020 E 40060 S2 25 2 3 21.07.2019 ES 22.07.2019 M layer, pit fill, post-chalcolithic YES YES22 20021 E 40058 S2 25 2 4 21.07.2019 EGA 23.07.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES23 20022 E 40062 S2 30 2 4 22.07.2019 GD 23.07.2019 M layer, room fill, post-chalcolithic YES YES24 20023 E 40063 S2 11 1 2 23.07.2019 EGA 24.07.2019 M cluster, neolithic YES YES25 20024 E 40073 S2 25 2 2 23.07.2019 GA 24.07.2019 M layer, activity area/layer, chalcolithic YES YES26 20025 E 40062 S3 0.5 1 1 23.07.2019 MD 24.07.2019 M cluster, neolithic YES YES27 20026 E 40065 S2 26 2 3 23.07.2019 YWS 24.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES28 20027 E 40065 S3 8 1 1 23.07.2019 KH 24.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES29 20028 E 40075 S2 28 2 3 24.07.2019 ES 25.07.2019 M layer, accumulated midden deposit within b.175, neolithic YES YES30 20029 E 40082 S2 26 2 2 24.07.2019 EGA 25.07.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES31 20030 E 40085 S2 14 1 2 25.07.2019 EGA 25.07.2019 M cluster, neolithic YES YES32 20031 E 40076 S2 27 2 2 25.07.2019 ES 28.07.2019 M layer, room fill of b/175, neolithic YES YES33 20032 E 40071 S2 70 5 3 25.07.2019 KH 28.07.2019 M layer, burial infill, post-chalcolithic YES YES34 20033 E 40094 S2 25 1 2 27.07.2019 YWS 28.07.2019 M layer, superstructure, post-chalcolithic YES YES35 20034 E 40086 S2 27 2 2 25.07.2019 EGA 28.07.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES36 20035 E 40092 S2 33 2 2 27.07.2019 ES 28.07.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES37 20036 E 40099 S2 29 2 3 27.07.2019 ES 28.07.2019 M layer, last layer of accumulated deposit of midden, neolithic YES YES38 20037 E 40042 S2 60 5 3 17.07.2019 KH 28.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES39 20038 E 40067 S2 217 15 17 24.07.2019 KH 28.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES40 20039 E 40103 S2 18 1 1 28.07.2019 YWS 29.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES41 20040 E 40111 S2 30 2 2 28.07.2019 ES 29.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES42 20041 E 40089 S2 165 12 10 28.07.2019 EA 29.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES43 20042 E 40083 S2 162 12 10 25.07.2019 KH 29.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES44 20043 E 40112 S2 31 2 2 29.07.2019 YWS 30.07.2019 M layer, fill/midden, neolithic YES YES45 20044 E 40081 S2 300 20 20 24.07.2019 BP 30.07.2019 M layer, burial fill, neolithic YES YES46 20045 E 40122 S2 20 2 1 30.07.2019 EGA 31.07.2019 M neolithic YES YES47 20046 E 40097 S2 61 5 2 30.07.2019 BP 31.07.2019 M layer, burial,neolithic YES YES48 20047 E 40123 S2 1 1 1 31.07.2019 EGA 31.07.2019 M layer, bricks, neolithic YES YES49 20048 E 40126 S2 5 1 1 31.07.2019 EGA 31.07.2019 M layer, bricks, neolithic YES YES50 20049 E 40107 S2 337 27 19 28.07.2019 YWS 31.07.2019 M layer, burial fill, neolithic YES YES51 20050 E 40132 S2 25 2 1 31.07.2019 BP 1.08.2019 M layer, 3rd layer of the top soil, neolithic YES YES52 20051 E 40120 S2 27 2 1 30.07.2019 EGA 1.08.2019 M layer, mud bricks, neolithic YES YES53 20052 E 40127 S2 27 2 1 31.07.2019 EGA 1.08.2019 M layer, bricks, neolithic YES YES54 20053 E 40131 S2 13 1 1 31.07.2019 YWS 1.08.2019 M layer, mortar in superstructure, neolithic YES YES55 20054 E 40133 S2 9 1 1 1.08.2019 EGA 3.08.2019 M layer, floor, neolithic YES YES56 20055 E 40129 S2 29 2 1 31.07.2019 ES 3.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES57 20056 E 40139 S2 25 2 1 1.08.2019 EGA 3.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES58 20057 E 40135 S2 15 1 1 1.08.2019 YWS 3.08.2019 M layer, mortar in superstructure, neolithic YES YES59 20058 E 40136 S2 13 1 1 1.08.2019 EGA 3.08.2019 M layer, make up layer, neolithic YES YES60 20059 E 40137 S2 30 2 1 1.08.2019 ES 3.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES61 20060 E 40117 S2 225 17 12 31.07.2019 SBD 3.08.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES62 20061 E 40078 S2 249 18 10 31.07.2019 KH 3.08.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES63 20062 E 40152 S3 3 1 1 3.08.2019 EGA 4.08.2019 M layer, floor, neolithic YES YES64 20063 E 40142 S2 10 1 1 3.08.2019 JH 4.08.2019 M layer, post fill, neolithic YES YES65 20064 E 40119 S2 23 2 2 3.08.2019 EGA 4.08.2019 M layer, fill in the foundation cut, neolithic YES YES66 20065 E 40144 S2 32 2 1 3.08.2019 JH 4.08.2019 M layer, layer of fill, neolithic YES YES67 20066 E 40159 S2 25 2 1 4.08.2019 EGA 4.08.2019 M layer, neolithic YES YES68 20067 E 40097 S2 137 2 1 27.07.2019 BP 5.08.2019 M layer, burial, neolithic YES YES69 20068 E 40160 S2 11 13 3 4.07.2019 EGA 5.08.2019 M layer, mortar in between bricks of U40159, neolithic YES YES70 20069 E 40137 S3 26 1 1 3.07.2019 ES 5.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES71 20070 E 40163 S2 27 2 1 4.08.2019 EGA 5.08.2019 M room fill, neolithic YES YES72 20071 E 40164 S2 25 2 1 5.08.2019 ES 5.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES73 20072 E 40157 S2 150 10 4 4.08.2019 YWS 5.08.2019 M layer, grave/ pit fill, neolithic YES YES74 20073 E 40165 S2 26 2 1 5.08.2019 GB 5.08.2019 M layer, pit fill, post-chalcolithic YES YES75 20074 E 40093 S2 26 2 1 5.08.2019 MD 6.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES76 20075 E 40168 S2 26 2 1 5.08.2019 JH 6.08.2019 M layer, fill/using surface, neolithic YES YES77 20076 E 40125 S2 32 2 1 5.08.2019 YWS 6.08.2019 M layer, fill fundation cut, neolithic YES YES78 20077 E 40140 S2 284 22 9 4.08.2019 SBD 6.08.2019 M layer, burial/layer fill, post-chalcolithic YES YES79 20078 E 40169 S1 10 1 1 5.08.2019 GB 6.08.2019 M layer, oven base, post-chalcolithic YES YES80 20079 E 40174 S2 3 1 1 6.08.2019 BP 6.08.2019 M layer, infill of the posthole, neolithic YES YES81 20080 E 40146 S2 358 28 11 5.08.2019 BP 6.08.2019 M layer, infill of the burial, post-chalcolithic YES YES82 20081 E 40093 S3 32 2 1 6.08.2019 ES 7.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES83 20082 E 40171 S2 7 1 1 6.08.2019 GB 7.08.2019 M neolithic YES YES84 20083 E 40170 S2 25 2 1 6.08.2019 JH 7.08.2019 M layer, midden, neolithic YES YES85 20084 E 40143 S2 25 2 1 6.08.2019 BP 7.08.2019 M layer, white surface/floor in NE corner, neolithic YES YES86 20085 E 400153 S2 154 13 5 6.08.2019 KH 7.08.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES87 20086 E 40175 S2 25 2 2 7.08.2019 YWS 8.08.2019 M layer, midden, neolithic YES YES88 20087 E 40177 S2 10 1 1 8.08.2019 KH 13.08.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES89 20088 E 40179 S2 23 2 1 9.08.2019 ES 13.08.2019 M YES YES90 20089 E 40180 S2 23 2 1 9.08.2019 ES 13.08.2019 M YES YES91 20090 E 40151 S2 29 2 3 13.08.2019 BP 14.08.2019 M layer, midden, neolithic YES YES92 20091 E 40184 S2 126 10 6 13.08.2019 EA 14.08.2019 M YES YES93 20092 E 40181 S2 105 9 5 14.08.2019 KH 15.08.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES94 20093 E 40182 S2 126 8 6 15.08.2019 SBD 17.08.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES95 20094 E 40151 S5 30 1 1 17.08.2019 GD 17.08.2019 M layer, midden, neolithic YES YES96 20095 E 40151 S6 37 1 2 17.08.2019 GD 17.08.2019 M layer, midden, neolithic YES YES
37
4.3 Kuru Elek İşlemi
Flotasyon işlemi sonrası yıkanan toprak örnekleri kurutulduktan sonra, 30cm çapında: 4mm, 2mm,
1mm ve 8 ila 10cm çapında: 2mm,1mm, 0.5mm elekler yardımıyla kuru elek işlemlerinden
geçirilmiştir.
4.4 Ayıklama İşlemleri
Ayıklama işlemlerinde amaç flotasyon işleminden geçirilip kurutulan toprak örnekleri içerisinde yer
alan makrobotanik kalıntılarını tespit edilip, seçilmesi olmuştur. Bu çalışmada, söz konusu toprak
örnekleri, yukarıda belirtilen, değişik büyüklükteki eleklerden geçirilmiş ve daha sonrasında
ayıklanmıştır. Çalışmaların bu aşamasına daha önce bu işlemleri yürütmüş bazı tecrübeli kadın işçiler
de dahil edilmiştir. Elde edilen bitki kalıntıları dışında mikro fauna, çanak-çömlek parçaları gibi
arkeolojik materyaller tasnif edilip, poşetlenmiştir. Bu şekilde toprak örneklerinde yer alan organik ve
arkeolojik tüm materyaller, konularında uzman kişilerce incelenmesi için, seçilmiştir.
4.5 Teşhis işlemleri
Arkeobotanik örneklerin sınırlı bir kısmı Burhan Ulaş tarafından Çatalhöyük arkeobotanik
laboratuvarında tanımlanmıştır. 22 alandan alınan toprak örnekleri ise flotasyon ve kuru elek ve
ayıklama işlemi sonrası elde edilen makro botanik örnekler ise Burhan Ulaş tarafından incelenmek
amacıyla Malatya-İnönü Üniversitesi’ne gönderilmiştir.
4.6 Diğer Çalışmalar
4.6.1 Arkeobotanik Laboratuvarında Modern Bitki Koleksiyonu Oluşturma
Bu kapsamda geçen yıllarda Çatalhöyük çevresinde arkeobotanik ekip tarafından toplanan ve depoda
bulunan modern tohum örnekleri ve Küçükköy sakinlerinden temin edilen tohumlardan Çatalhöyük
arkeobotanik laboratuvarında bir modern tohum koleksiyonu oluşturulması çalışmasına
başlanılmıştır. Şu ana kadar toplamda 60’ın üzerinde farklı modern yabani/evcil bitki tohumundan
(cins, tür, alt tür v.d.) oluşan bir koleksiyon oluşturulmuştur. Bu koleksiyonun genişletilmesi
yürütülecek arkeobotanik araştırmalar açısından oldukça önemli olacaktır. Bu amaçla, arkeobotanik
ekip üyesi öğrencilerin de desteğiyle, Çatalhöyük çevresinde yetişen yabani bitki tohumları ve
köylülerden toplanacak tohumlarla koleksiyon genişletilecektir.
4.6.2 Yeni Dönem Araştırmalarında Hedeflenen Projeler
Yeni dönem çalışmaları kapsamında, 6-7 Mayıs 2019 tarihlerinde Berlin’deki Alman Arkeoloji
Enstitüsü Avrasya Şubesinin destekleriyle, TOPOI Building Dahlem’de eski ve yeni ekip üyelerinin
38
katıldığı bir toplantı düzenlenmiştir. Toplantıya arkeobotanik çalışma grubundan Burhan Ulaş (İnönü
Ü.), Marco Madella (UPF), Carlos Santiago-Marrero (UPF), Lara González Carretero (UCL), Ece
Dinçerler (Ege Ü.) katılım sağlamışlardır. Toplantı sonunda aşağıdaki araştırma temalarını önümüzdeki
dönemlerde uygulanması konusunda hem fikir olunmuştur.
- Mutfak ve yemek hazırlama uygulamaları;
- Bitki kaynakları ile ilgili mekan kullanımı ve dinamikleri;
- Triticum new glume buğdayının taksonomik kökenine ilişkin araştırmalar;
- Çatalhöyük’te erken evcilleştirme süreçlerinin araştırılması;
- Konya ovasındaki arazi kullanımının araştırılması;
- Etnobotanik / etnoarkeoloji yöntemiyle bitki kaynaklarının ve gıda üretiminin araştırılması;
- Neolitik ve Kalkolitik Dönem tarım ekonomisinin karşılaştırılması.
Aşağıda söz konusu yeni araştırmaları temalarının ayrıntılarına yer verilecektir.
Burhan Ulaş, üç temel konuda araştırma yaparak Çatalhöyük yeni projesine katkıda bulunmayı
önermiştir:
1) Triticum yeni glume buğday türü: Yeni buğday türüyle ilgili sorunlardan biri taksonomik
sınıflandırma ile ilgilidir. Çatalhöyük yerleşiminden elde edilen NGWT başakçıkları için Ulaş, daha
önce Yenikapı ve Yumuktepe yerleşimlerinde NGWT başakçıkları üzerine gerçekleştirdiği (Ulaş ve
Fiorentino baskıda) ile benzer şekilde morfobiyometrik araştırmalar yapılması;
2) Kalkolitik Batı Höyüğü ile Neolitik Doğu Höyüğü arasındaki arpa ekiminin karşılaştırılması: Ulaş,
Çatalhöyük'teki Neolitik ve Kalkolitik dönemlerden arkeobotanik malzemeler üzerinde araştırma
yapılmasını önermiştir. Bu çalışma için, Kalkolitik dönemde arpanın tarım ekonomisinde önemli bir
tür haline gelip gelmediğini doğrulamayı öneren Ulaş, ayrıca, iki sıralı altı sıra arpanın (taksonomik
açıdan ayırt edilmesi problemli olan arpa türleri) tanımlanması için morfobiyometrik bir çalışma
yapılması;
3) Konya Ovası ve çevresindeki alanlarda geleneksel tarımsal faaliyetlerin ve bitki genetik
kaynaklarının incelenmesi.
Bu araştırma dizisi için;
a) Çatalhöyük Arkeobotanik laboratuvarında evcil ve yabani tohumlardan oluşacak tohum referans
koleksiyonunun geliştirilmesi;
39
b) Geleneksel tarımsal faaliyetlerin belgelendirilmesi;
c) Konya Ovası’ndaki yerle halkın geleneksel yabani bitki toplama uygulamalarının belgelendirilmesi
gibi çalışmalara bu yıl start verilmiştir.
Marco Madella, Konya Ovası'nda arazi kullanımı üzerine araştırmalar yaparak Çatalhöyük yeni
projesine katkıda bulunmayı önermiştir. Önceki ve şimdiki projeden elde edilen biyo-veriler,
Çatalhöyük çevresindeki arazide arazi kullanımının anlaşılmasını sağlamak için iklimsel ve coğrafi /
jeomorfolojik verilerle birlikte sentezlenecektir. Bu çalışmanın A. Bogaard, G. Ayala ve J. Wainwright
ile birlikte yürütülmesi planlanmaktadır.
Carlos Santiago-Marrero, besin elde etme yolları hakkındaki arkeobotanik araştırmaların
genişletilmesini ve mikro bitki kalıntılarının (fitolitler ve nişasta taneleri) kanıtlarına dayanarak
konutlarda kullanımının daha iyi anlaşılması amaçlı bu çalışmaların genişletilmesini önermiştir. Bu
kapsamda, Santiago-Marrero nişasta tanesi çalışmaları yoluyla hububat dışındaki yabani bitki
kaynaklarının (yumrular / soğanlar, yabani tohumlar, vb.) kullanımını araştırmayı önermiştir.
4.7 Kaynakça
Fairbairn, A.S., Martinoli, D., Butler, A. and Hillman, G. 2007. Wild plant seed storage at Neolithic
Çatalhöyük East, Turkey. Vegetation History and Archaeobotany 16: 467–479.
Helbaek, H. 1964. First impressions of the Çatal Hüyük plant husbandry. Anatolian Studies 14: 121-
123.
Filipović, D., C. Kabukcu, E. Stroud and A. Bogaard 2016. Macro- and micro- botanical remains. In
Çatalhöyük 2016 Archive Report, pp 123-28.
Madella, Marco & Lancelotti, Carla & Ruiz-Giralt, Abel & Barastegui, Judit & García-Granero, Juan
José. (2015). Çatalhöyük 2015 Archive Report – Phytoliths
Ulaş B., 2019, The Paleobotanical remains from Yumuktepe Level XVI Barley cultivation: the basis of
the socio-cultural transformation, in The Chalcolithic at Mersin - Yumuktepe Level XVI reconsidered
(ed. G. Palumbi and I. Caneva).
Ulaş B. & G. Fiorentino, Morphometric Analysis and Taxonomic Revision of Triticum “new glume
wheat type” in press.
40
5. Yontmataş Çalışmaları
Çiler Çilingiroğlu ve Günay Dinç
5.1 Giriş
Yontmataş laboratuvarı lideri Sean Doyle bu sene Çatalhöyük’teki çalışmalara katılamadığı için iki ekip
üyesi yontmataşlar üzerine ilk belgeleme çalışmasını gerçekleştirdi. Çalışmamız sırasında Sean Doyle,
Berkay Dinçer ve Bogdana Milic’ten yardım aldık; kendilerine destekleri için çok teşekkür ederiz. Bu
raporun amacı Doğu Alanı kazılarında 2019 yılında bulunmuş olan yontmataşlar üzerine başlangıç
niteliğinde bilgiler vermektir. Bu çalışmayla Geç Neolitik Döneme (MÖ 6200-5900) tarihlenen ve daha
önce hiç araştırılmamış olan Doğu Alanındaki yontmataşların hammadde seçimi, taşımalık tipleri,
teknoloji ve tipolojisi üzerine ilk öndeğerlendirmeleri yapmayı amaçladık.
Bu çalışma dahilinde her kazı biriminden şu kategoriler altında veri toplanmıştır:
1. Birim bilgisi
2. Birimin tanımı
3. Hammadde
4. Obsidyen kaynağı (Nenezi, Göllüdağ, Acıgöl/diğer/bilinmeyen)
5. Çakmaktaşı sayısı
6. Obsidyen sayısı
7. Çakmaktaşı ağırlığı
8. Obsidyen ağırlığı
9. Toplama yöntemi (elle veya kuru elek)
10. X buluntuları
11. Uç, dilgi, yonga, çekirdek, parça sayıları
12. Kasa numarası
13. Notlar
Belgeleme çalışması ayrıca envanterlik, etütlük ve X buluntularının teknik çizimlerini ve fotoğraflarını
kapsamaktadır. Elle teknik çizimler Nilüfer İdikut, Begün Karagöz ve Günay Dinç tarafından
yapılmıştır. Buluntu fotoğrafları Mateusz Dembowiak, Ece Sezgin ve Sinem Bejna Demir tarafından
çekilmiştir.
41
5.2 Buluntu Topluluğu
2019 kazıları, Doğu Höyük üzerindeki Doğu Alanında yer alan birbirine bitişik 10X10 m boyutlarındaki
üç açmada gerçekleşti. Hemen hemen her kazı biriminde yontmataş buluntular vardır. Bu çalışma için
toplam 123 kazı birimi çalışılmıştır. Bunlar hem elle toplanan hem de kuru elekten geçen kazı
birimleridir. Kazı birimleri; B.175, B.176, B.177 ve Mekan 669 dışında; geç dönem mezarlarının Geç
Neolitik tabakaları kesen toprak dolgularını, Mekan 683 olarak tanımlanan büyük atık alanını ve çukur
veya fırın gibi unsurlardan oluşan diğer kazı birimlerini içerir.
Doğal olarak, Doğu Alanında kazılan atık alanlarından gelen kazı birimleri (U.40107, U.40112,
U.40075, U.40151, U.40170, U.40175) en yüksek sayıda yontmataşlara sahiptir (n=2519).
Kazı Birimi U.40013 Doğu Alanındaki stratigrafik özelliği olmayan buluntuları tanımlamak için
oluşturulmuştur. Bu malzemelerin hiç birine bu rapor dahilinde yer verilmemiştir. Toplam 2850 gr
yontmataş malzeme stratigrafik olmayan toprağın kuru elenmesi sonucunda ortaya çıkmıştır.
UNIT AREA BUILDING SPACE FEATURE CATEGORY 40038 EAST 0 677 10055 pit infill 40038 EAST 0 677 10055 pit infill 40065 EAST 0 670 10060 burial fill 40069 EAST 0 670 10061 superstructure of burial 40063 EAST 0 678 0 Cluster 40056 EAST 0 669 0 Cluster 40056 EAST 0 669 0 room fill 40062 EAST 175 675 0 room fill 40062 EAST 175 675 0 room fill 40062 EAST 175 675 0 room fill 40062 EAST 175 675 0 room fill 40032 EAST 0 0 0 pit infill 40032 EAST 0 0 0 pit infill 40033 EAST 0 670 10051 pit infill 40044 EAST 0 0 10017 pit infill 40038 EAST 0 677 10055 pit infill 40046 EAST 0 677 10063 fill of large pit/truncation 40046 EAST 0 677 10063 fill of large pit/truncation 40042 EAST 0 670 10028 burial fill 40031 EAST 0 669 0 Midden 40031 EAST 0 669 0 Midden 40053 EAST 0 677 10056 pit infill 40060 EAST 0 673 10053 pit infill 40040 EAST 0 677 10013 pit infill 40076 EAST 175 675 0 room fill of B.175 40076 EAST 175 675 0 room fill of B.175 40076 EAST 175 675 0 room fill of B.175 40137 EAST 175 682 0 room fill
42
40137 EAST 175 682 0 room fill 40137 EAST 175 682 0 room fill 40137 EAST 175 682 0 room fill 40137 EAST 175 682 0 room fill 40091 EAST 0 670 10068 Skeleton 40073 EAST 175 675 0 layer (activity area?) 40073 EAST 175 675 0 layer (activity area?) 40073 EAST 175 675 0 layer (activity area?) 40073 EAST 175 675 0 layer (activity area?) 40168 EAST 0 676 0 layer (fill) 40168 EAST 0 676 0 layer (fill) 40140 EAST 0 670 10029 burial fill 40140 EAST 0 670 10029 burial fill 40146 EAST 0 670 10078 burial fill 40144 EAST 0 676 0 Layer 40128 EAST 0 676 0 cluster of bones 40128 EAST 0 676 0 cluster of bones 40099 EAST 0 0 0 Midden 40099 EAST 0 0 0 Midden 40099 EAST 0 0 0 Midden 40119 EAST 0 679 10093 fill of foundation cut 40119 EAST 0 679 10093 fill of foundation cut 40170 EAST 0 683 0 Midden 40071 EAST 0 670 10062 burial fill 40047 EAST 0 0 10018 pit infill 40081 EAST 0 670 10068 burial fill 40102 EAST 0 670 10014 burial fill 40165 EAST 0 676 10095 oven fill 40146 EAST 0 670 10078 burial fill 40127 EAST 0 679 10072 Bricks 40117 EAST 0 670 10015 burial fill 40148 EAST 0 670 10015 burial fill 40097 EAST 0 670 10069 burial fill 40129 EAST 175 681 0 room fill 40129 EAST 175 681 0 room fill 40163 EAST 176 674 0 room fill 40083 EAST 0 670 10020 burial fill 40042 EAST 0 670 10028 burial fill 40135 EAST 0 670 10015 mortar in superstructure 40086 EAST 176 674 0 room fill 40086 EAST 176 674 0 room fill 40112 EAST 0 669 0 fill/midden 40112 EAST 0 669 0 fill/midden 40112 EAST 0 669 0 fill/midden 40082 EAST 176 674 0 room fill 40082 EAST 176 674 0 room fill 40092 EAST 175 675 0 room fill 40092 EAST 175 675 0 room fill
43
Tablo 4: Yontmataş çalışmalarında analiz edilen kazı birimleri.
40092 EAST 175 675 0 room fill 40054 EAST 0 670 10017 pit infill 40111 EAST 175 681 0 room fill 40111 EAST 175 681 0 room fill 40111 EAST 175 681 0 room fill 40133 EAST 177 679 10079 Floor 40067 EAST 0 670 10061 burial fill 40139 EAST 176 674 0 room fill 40139 EAST 176 674 0 room fill 40131 EAST 0 670 10016 mortar in superstructure 40058 EAST 0 678 0 room fill 40058 EAST 0 678 0 room fill 40107 EAST 0 670 10016 burial fill 40107 EAST 0 670 10016 burial fill 40075 EAST 0 0 0 midden in B.175 40075 EAST 0 0 0 midden in B.175 40075 EAST 0 0 0 midden in B.175 40075 EAST 0 0 0 midden in B.175 40075 EAST 0 0 0 midden in B.175 40157 EAST 0 670 10092 burial fill 40151 EAST 0 683 0 Midden 40151 EAST 0 683 0 Midden 40151 EAST 0 683 0 Midden 40151 EAST 0 683 0 Midden 40151 EAST 0 683 0 Midden 40151 EAST 0 683 0 Midden 40175 EAST 0 683 0 Midden 40175 EAST 0 683 0 Midden 40175 EAST 0 683 0 Midden 40125 EAST 0 678 10076 fill of foundation cut 40153 EAST 0 670 10081 burial fill 40143 EAST 0 676 10096 white floor surface 40143 EAST 0 676 10096 white floor surface 40184 EAST 0 670 10102 burial fill 40181 EAST 0 670 10013 burial fill 40170 EAST 0 683 0 Midden 40170 EAST 0 683 0 Midden 40164 EAST 175 682 0 room fill 40164 EAST 175 682 0 room fill 40164 EAST 175 682 0 room fill 40082 EAST 176 674 0 room fill 40182 EAST 0 670 10101 burial fill 40180 EAST 0 676 10100 partition wall 40179 EAST 0 676 10099 Floor 40093 EAST 175 680 0 room fill 40093 EAST 175 680 0 room fill 40093 EAST 175 680 0 room fill
44
Tablo 5: ÇH 2019 yontmataşlarının hammaddelerine göre sayı ve ağırlıkları.
Toplamda, 100 parça çakmaktaşı ve 4662 parça obsidyen 2019 yılı kazılarındaki farklı kazı
birimlerinde (oda dolguları, mezar dolguları, atık alanları ve toplu buluntular) bulunmuştur. B.175 ve
B.176’nın oda dolgularında bulunan yontmataş malzeme Doğu Alanı Geç Neolitik yontmataşları
hakkında güvenilir bilgiler sağlamaktadır.
ÇH 2019 Yontmataşlar Çakmaktaşı Obsidyen
Sayı 100 4662
Ağırlık (gr) 928 5945
Her iki hammaddeyi karşılaştırdığımızda, sayısına göre obsidyen hammaddenin %98 oranında
olduğunu; ağırlığa göre ise bu oranın %86’ya düştüğünü görülür. Bu oranlar Çatalhöyük’ün diğer
alanlarından bilinen Geç Neolitik hammadde seçimleriyle uyum
göstermektedir (Carter, Conolly ve Spacojević 2006).
Buluntu topluluğu içinde çakmaktaşından üretilmiş parçalar farklı
karakteriyle dikkat çeker. Bunlar genellikle uzun ve kalın dilgilerden
oluşmaktadır. Çatalhöyük’teki çakmaktaşlarının kaynakları üzerine
daha önceden çalışmalar yürütülmüştür. Buna göre Konya ve
çevresinde en az altı farklı çakmaktaşı kaynağının kullanıldığını ve
çakmaktaşının Çatalhöyük’e hazır ürün olarak getirildiği önerilmektedir
(Carter ve Milić 2013: 417). Doğu Alanında yürüttüğümüz çalışmalar,
Şekil 14: Dişlemeli kenarlara sahipçakmaktaşı dilgi. L: 12.7cm. Unit 40056.X12. (Fotoğraf: Mateusz Dembowiak).
45
daha önceki sonuçlarla yakın benzerlik gösterir. Çekirdek veya yongalamadan kalan atıklar
çakmaktaşlarında görülmez. Çakmaktaşı dilgiler her zaman obsidyenlerden daha iridir ve çoğunlukla
kortikal yüzlere sahiptir. Genellikle bu uzun ve geniş dilgiler, tek kenardan veya her iki kenarından
düzeltili olup bazen dişlemeli bir özellik göstermektedir.
Hammadde kaynakları üzerinde yaptığımız makroskopik gözlemler sadece çakmaktaşlarında değil,
obsidyenlerde de farklı kaynakların varlığını gösterir. Obsidyen dilgileri Göllüdağ, Nenezi, Acıgöl ve
diğer/bilinmeyen olarak hammaddelerine göre ayırarak saydık. Buna göre obsidyen dilgilerin 2316’sı
Nenezi, 980’i Göllüdağ ve 314 tanesi Acıgöl veya ayırt edilemeyen başka bir kaynaktan gelmektedir.
Çatalhöyük’te daha önce yapılan çalışmalar, South G-South N tabakaları arasında Göllüdağ kaynağının
daha çok tercih edildiğini; South O tabakasından itibaren ise Nenezi obsidyenin oran olarak yükselişe
geçtiğini ve Göllüdağ obsidyenine ait oranın oldukça gerilediğini gösterir (Carter ve Milić 2013: Fig.
21.2). Doğu Alanından gelen yontmataşları obsidyen hammaddelerine göre değerlendirdiğimizde,
benzer bir sonuçla karşılaştık. Doğu Alanından gelen obsidyenlerin
%64’ü Nenezi; %27’si Göllüdağ kaynaklarından gelmektedir.
Yontmataşlar içinde çok daha kısıtlı bir sayıda olsa da Acıgöl
obsidyenlerine rastlanmıştır.
Taşımalıklarına göre incelediğimizde, en büyük grubu %77’lik bir
yüzdeyle dilgiler oluşturur. Çatalhöyük’ün Geç Neolitik tabakaları
genel olarak nitelikli ve standart bir üretim gösteren baskı dilgileriyle
karakterize olmaktadır. Bu ürünler özellikle Mellaart’ın VI – Hodder’ın
Güney P tabakasından itibaren sürekli artış gösterirler (Carter, Conolly
Şekil 15: Doğu Alanı yontmataş topluluğunun genel görünümü (Fotoğraf: Çiler Çilingiroğlu).
Şekil 16: U.40075’den bir dilgi çekirdeği (Fotoğraf: Bejna Demir – Ece Sezgin.
46
ve Spacojević 2006; Carter ve Milić 2013: 21.13).
Doğu Alanı buluntu topluluğu içinde dilgiler dışında, uçlar (n=36), yongalar (n=567), çekirdekler
(n=56) ve parçalar (n=460) bulunur. Önümüzdeki sezonlarda yapılacak detaylı çalışmalar obsidyen
alet üretiminin alanda yapılıp yapılmadığını gösterecektir.
2019 yılı Doğu Alanı kazılarında 36 uç veya uç
parçası bulundu. Bunlar farklı tipolojik karakterler
göstermektedir. Uçlar kısa-kalın ve uzun-ince
tiplerde görülen saplı uçlardır. Bunun yanında
yaprak şekilli formlar da göze çarpar. Uçlarda hem
tek yüzden hem de iki yüzden yoğun
düzeltilenmiş örnekler öne çıkar. Farklı
renklerdeki çakmaktaşlarından üretilmiş uçlar da
buluntu topluluğu içinde nitelikli örnekleri
oluşturur.
5.2.1 Bina 175
B.175, birbirine küçük kapı geçişleriyle bağlı üç odadan oluşan kerpiç bir binadır. 2019 yılında taban
seviyesine kadar kazılmış olan bu yapının büyüklüğü 20 metrekaredir. Bina içinde üç farklı mekan
ayırt edilmiştir: Mekan 680 (kuzey oda), Mekan 681 (Batı oda) ve Mekan 682 (Doğu oda). Her üç oda
dolgusunda yontmataşlar bulunmuştur.
Şekil 17: Tek yönlü düzeltili konik uç. L: 5cm, G: 2cm T: 8mm U.40081.x1. Orta: İki yönlü düzeltili uç. L: 5.7cmW: 1.5cmT: 7 mm. U.40112.x8. Sağ: İki yönlü düzeltili çört uç. L: 6.5cmW: 1.2cmT: 7 mm. U.40073.x1 (Fotoğraflar: Mateusz Dembowiak).
47
Mekan 680’in oda dolgusu toplamda 88 adet yontmataşa sahiptir. Bunların 71’i dilgidir; geri kalanlar
ise yonga, parça ve çekirdeklere aittir. Bu kazı biriminde ayrıca Göllüdağ obsidyeninden üretilmiş ve
tek yüzeyi düzeltili bir uç bulunmuştur.
Mekan 681 (U.40111, U.40129) 175 nolu binanın Batı odasını temsil eder. Bu odanın dolgusu içinde
163 obsidyen ve iki çakmaktaşı bulunmuştur. Uçlara ait iki parça ve çekirdeklere ait iki parça dışında,
tüm buluntular dilgilerden oluşur (n=116). Çakmaktaşı parçalardan biri kızıl renkli bir hammaddeden
üretilmiş bir yongaya aittir. Obsidyen kaynakları açısından incelenince, 77 parçanın Nenezi kaynaklı
olduğu, geriye kalan 34 parçanın Göllüdağ’dan geldiği görülür.
48
Mekan 682, 175 nolu binanın Doğu odasını temsil eder. Bu oda, Mekan 681’den biraz daha büyüktür
and Bina 175’teki en fazla sayıda yontmataş bu oda dolgusundan gelmiştir. Toplam 250 parça oda
dolgusuna ait iki kazı biriminden gelir (U.40137, U.40164). Bunların sadece dokuz tanesi çakmaktaşı
hammaddeden yapılmıştır. Obsidyenlerin 121 parçası Nenezi; 54 parçası ise Göllüdağ’dan
gelmektedir. Parçaların büyük çoğunluğu dilgilere (n=198) ait olup yonga, çekirdek ve diğer parçalar
oldukça az sayıdadır. Uçlara ait parçalar bu odada bulunmadı.
5.2.2 Bina 176
B.176, Doğu Alanının 3. Açmasının güneyinde yer alır. Bina 176, beyaz renkli tuğlalardan inşa edilmiş
ve kullanımı sonrasında çok büyük bir çukur (olasılıkla Hellenistik) tarafından tahrip edilmiş bir Geç
Neolitik yapısıdır. Bu nedenle, yapının dolgusuna ait güvenilir arkeolojik bulgular kazılamamış ve çok
az sayıda yontmataş bulgu ele geçmiştir. Bu binadan toplam beş Nenezi kaynaklı dilgi belgelendi.
Binanın tabanı ve platformda herhangi bir yontmataş kalıntı yoktur.
5.2.3 Bina 177
B.177 Doğu Alanındaki 3. açmanın güneydoğu köşesinde yer alan bir binadır. Binanın tabanına ait çok
bir parça kazılmıştır (U.40133). Binanın geri kalanı açmanın dışında yer alır. Bu kazı biriminden sadece
bir uç ve bir dilgi (ikisi de obsidyen) gelmiştir.
5.3 Sonuçlar
Bu önçalışmadan şu sonuçlara varmak mümkündür:
1. Hammadde tercihleri bakımından Doğu Alanı yontmataşları Çatalhöyük’te bilinen diğer Geç
Neolitik tabakalarıyla benzeşir.
2. Doğu Alanı obsidyenlerinin büyük bir bölümü Nenezi Dağ kaynaklı olup Çatalhöyük’teki Geç
Neolitik trendlerinden farklılık göstermez.
3. Doğu Alanı yontmataşları %77 gibi büyük bir oranla baskı dilgilerinden oluşmaktadır. Bu
gözlem, Çatalhöyük’teki bilinen Geç Neolitik teknolojik gelişmeleriyle uyum içindedir.
4. Doğu Alanında bulunan uçlar tipleri bakımından gerek Çatalhöyük’teki gerekse bölgedeki
diğer Neolitik yerleşmelerden bilinen uçlarla benzerlik gösterir.
5. Çakmaktaşlara ait yongalama parçaları Doğu Alanı buluntu topluluğu içinde yer almaz, bu da
çakmaktaşı ürünlerin hazır olarak yerleşmeye getirildiğini gösterebilir.
6. Önümüzdeki yıllarda Ağır Tortular üzerinde yapılacak detaylı çalışmalar Doğu Alanında
yontmataş üretimi konusuna ışık tutacaktır.
49
5.4 Kaynakça
Carter, T., J. Conolly and A. Spacojević 2006. The Chipped Stone. I. Hodder (ed.), Changing
Materialities. Reports from the 1995-99 Seasons. BIAA Monograph 39. McDonald Institute for
Archaological Research. 221-284.
Carter, T. and M. Milić 2013. The Chipped Stone. I. Hodder (ed.), Substantive Technologies at
Çatalhöyük. Reports from the 2000-2008 Seasons. BIAA Monograph 48. Cotsen Institute of
Archaeology Press. 417-479.
50
6. 2019 Çanak Çömlek Çalışmaları
Canan Karataş Yüksel
6.1 Giriş
Kil laboratuvarı 2019 yılı çalışmalarının ilk aşamasını laboratuvar işleyişi, iş akışı ve veri tabanını
tanıma, ikinci aşamasını ise Çatalhöyük Geç Neolitik Dönem ve sonrası çanak çömlekleri üzerine ilk
belgeleme çalışmaları oluşturmaktadır. Bu raporda, Doğu Alanı 2019 yılı kazılarında ele geçmiş olan
çanak çömlekler hakkında ön bilgiler ve istatistiksel veriler yer almaktadır. Çalışmalarımız esnasındaki
desteklerinden dolayı Çiler Çilingiroğlu’na ve Karolina Joka’ya ve teşekkür ederim. Ayrıca laboratuvar
işleyişine yönelik bilgi almak için iletişime geçtiğimiz Duygu Tarkan’a da teşekkür ederim.
Sezon boyunca kil ve çanak çömlek laboratuvarında çok sayıda öğrenci çalışmalara katıldı. Ege
Üniversitesi’nden Emir Yağan ve İrem Karaaslan, Uludağ Üniversitesi’nden Merve Kızılçay, Konya
Selçuk Üniversitesi’nden Pınar Ceylan ve Merve Ömür belgeleme ve teknik çizim konularında görev
aldılar. Katkılarından dolayı teşekkür ederim.
6.2 Yöntemler
2019 sezonu çanak çömlek belgeleme faaliyetlerine Çatalhöyük çanak çömlekleri üzerine şimdiye
kadar çalışmalar yapmış olan J. Mellaart, J. Last, S. Özdöl, N. Yalman ve D. Tarkan’ın birbirinden farklı
metodolojik yöntemleri ve sınıflandırmalarının ayrıntılı incelemesiyle başlandı. Çatalhöyük 2019
çanak çömlekleri, öncelikle birim, isim ve tanımlamalarına, daha sonra dönemlerine ve korunma
durumlarına göre sınıflandırılmıştır. Bunun için 2018 sezonunda yapılan mal grubu ve form
ayrımlarıyla, önceki yıllardan yayını yapılmış çanak çömleklerin verileri dikkate alındı. Çatalhöyük
Neolitik ve Erken Kalkolitik çanak çömlekleri çok tipik ve kendini tekrar eden teknolojik ve tipolojik
özellikler gösterdiği için bunların sınıflandırılması oldukça sorunsuz gerçekleşti. El yapımı olmayan ve
nitelikli yapım gösteren Erken Kalkolitik sonrası çanak çömlekler ise geldikleri arkeolojik bağlama göre
kabaca tarihlendirildi. Neolitik çanak çömleklerin makroskobik gözlemlere dayanarak mal grubu
sınıflandırmaları yapıldı. Bu çanak çömlekler; Koyu Mineral Mal (Dark Mineral Ware), Krem Mineral
Mal/Açık Renkli Mal (Cream Mineral Ware), Turuncu/Kırmızı Hamurlu Mal (Orange/Red Paste Ware)
ve diğerleri olmak üzere gruplara ayrıldı. Ayrıca çanak çömleklerin makroskobik gözlemlerle ayırt
edilebilen katkı maddeleri, cidar kalınlıkları ve yüzey işlemleri özellikleri not edildi. Tüm çanak
çömlekler için elde edilen istatistiki veriler Neolitik, Erken Kalkolitik ve sonrası çanak çömlek sayılarını,
bununla birlikte Neolitik çanak çömleklerin mal gruplarına göre sayılarını içermektedir. Tipolojik
51
ayrımlar için öne çıkan kap formlarına ait çanak çömleklerin teknik çizimleri gerçekleşti. Çanak
çömlekler daha sonra detaylı çalışılmak üzere kasa numaraları verilerek depoya kaldırıldı.
Elle yapılan teknik çizimler İrem Karaaslan, Emir Yağan, Merve Kızılçay, Pınar Ceylan ve Merve Ömür
tarafından, etütlük ve envanterlik çanak çömleklerin çizimleri ise Nilüfer İdikut ve Begün Karagöz
tarafından yapıldı. Çizimler, dijital çizimleri yapılmak üzere tarandıktan sonra dosyalanmıştır. Etütlük
ve envanterlik çanak çömlekler Mateusz Dembowiak, Ece Sezgin ve Sinem Bejna Demir tarafından
fotoğraflanmıştır.
6.3 Çanak Çömlek Topluluğu
Doğu Höyük üzerindeki Doğu Alanında gerçekleşen 2019 yılı
kazıları, birbirine bitişik 10X10 m boyutlarındaki üç açmada
yapılmıştır. Doğu Alanı kazılarında, 80 kazı biriminden
toplam 13.874 adet çanak çömlek parçası toplanmıştır (bkz
Tablo 6). Bu parçaların tamamı tipolojik ve teknolojik
özellikleri temel alınarak, “Neolitik”, “Erken Kalkolitik” ve
“Erken Kalkolitik sonrası” olmak üzere üç ana grup içinde
dönemlerine göre sınıflandırıldı. Erken Kalkolitik sonrası
çanak çömlekler Tunç ve Demir Çağları ile Hellenistik, Roma ve Bizans Dönemlerine tarihlenmektedir.
Doğu Alanındaki kazı birimleri, Geç Dönem mezarları ve söz konusu mezarların Neolitik tabakaları
kesen toprak dolgularını, binaları (B.175, B.176, B.177), büyük atık alanını (Sp. 683), çukur ve fırın gibi
unsurları içermektedir. 2019 Doğu Alanı kazılarında içinde çanak çömlek bulunan 80 kazı biriminin
tanımları aşağıdaki gibidir:
AREA UNIT BUILDING SPACE FEATURE CATEGORY East 40031 0 669 0 Midden East 40032 0 0 0 pit infill East 40033 0 670 10051 pit infill East 40038 0 677 10055 pit infill East 40040 0 677 10013 pit infill East 40042 0 670 10028 burial fill East 40044 0 0 10017 pit infill East 40046 0 677 10063 fill of large pit/truncation East 40047 0 0 10018 pit infill East 40049 0 677 10053 supersutructure of oven East 40051 0 677 10053 supersutructure of oven East 40053 0 677 10056 pit infill East 40054 0 670 10017 pit infill East 40056 0 669 0 room fill East 40058 0 678 0 room fill East 40060 0 673 10053 pit infill East 40062 175 675 0 room fill East 40063 0 678 0 Cluster East 40065 0 670 10060 burial fill East 40067 0 670 10061 burial fill East 40069 0 670 10061 superstructure of burial
52
East 40073 175 675 0 layer (activity area?) East 40075 0 0 0 midden in B.175 East 40076 175 675 0 room fill of B.175 East 40078 0 670 10014 burial fill East 40081 0 670 10068 burial fill East 40082 176 674 0 room fill East 40083 0 670 10020 burial fill East 40085 0 674 0 cluster East 40086 176 674 0 room fill East 40088 0 670 10061 skeleton East 40089 0 670 10050 burial fill East 40091 0 670 10068 skeleton East 40092 175 681 0 room fill East 40093 175 680 0 room fill East 40094 0 0 10021 superstructure East 40097 0 670 10069 infill of cut East 40099 0 0 0 midden East 40102 0 670 10014 lower superstructure in burial
East 40107 0 670 10016 burial fill East 40111 175 681 0 room fill East 40112 0 669 0 fill/midden East 40115 0 670 10015 superstructure of burial East 40117 0 670 10015 burial fill East 40119 0 679 10093 fill of foundation cut East 40120 177 679 10040 fill in between walls East 40125 0 678 10076 fill of foundation cut East 40127 0 679 10072 bricks East 40128 0 676 0 cluster of bones East 40129 175 681 0 room fill East 40131 0 670 10016 morter in superstructure East 40133 177 679 10079 floor East 40135 0 670 10015 morter in superstructure East 40136 0 674 10079 preparation layer for a some
kind of floor East 40137 175 682 0 room fill East 40139 176 674 0 room fill East 40140 0 670 10029 burial fill East 40143 0 676 10096 white floor surface East 40144 0 676 0 layer East 40146 0 670 10078 burial fill East 40147 0 670 10078 burial cut East 40148 0 670 10015 burial fill East 40151 0 683 0 midden East 40153 0 670 10081 burial fill East 40154 0 670 10081 superstructure of grave East 40157 0 670 10092 burial fill East 40159 0 679 10041 mudbricks of wall East 40160 0 679 10041 mortar in between the layers of
mudbricks East 40163 176 674 0 room fill East 40164 175 682 0 room fill East 40167 0 670 10029 skeleton East 40168 0 676 0 layer (fill) East 40169 0 676 10095 oven base East 40170 0 683 0 midden East 40175 0 683 0 midden East 40177 0 670 10098 burial fill East 40179 0 676 10099 floor East 40180 0 676 10100 partition wall East 40182 0 670 10101 burial fill East 40184 0 670 10102 burial fill
Tablo 6: Doğu Alanı 2019 kazılarında çanak çömlek içeren kazı birimleri.
53
Sezon boyunca karışık tabakalardan gelen çanak çömlek sayısı (U.40013) 4783 parçadır. Sadece
kabaca dönemlerine göre sınıflandırılan bu stratigrafik bilgi içermeyen buluntu topluluğuna bu
raporda yer verilmemiştir.
Çatalhöyük 2019 yılı Doğu Alanı kazılarında ele
geçen Neolitik Dönem çanak çömleklerinin büyük
çoğunluğu Geç Neolitik Dönem atık alanları
(U.40031, U.40075, U.40099, U. 40112, U.40151,
U.40170, U.40175), mekanlar (B.175, B.176, B.177)
ve mekanlarla ilişkili birimlerden ele geçmiştir. Bu
çanak çömleklerden (n=13106 bkz. Tablo 8) 11441
adedi, katkı maddeleri ve yüzey renklerine göre
mal gruplarına ayrılmıştır. Yapılan bu sınıflandırmada; 5251 parça Koyu Mineral Mal, 4481 parça
Krem Mineral Mal, 1709 parça Kırmızı Mal olarak ayrılmıştır.
Atık alanından gelen çanak çömleklerin neredeyse tamamı Neolitik Döneme tarihlenmektedir
(n=6554). Bu çanak çömleklerin %84’ünü gövde parçaları ve geriye kalan %16’sını profil veren
parçalar oluşturmaktadır. Profil veren parçalar içinde en baskın form düz basit ağız kenarlı kase ve
çanaklardır. Dik kenarlı formlarla birlikte geniş ve daralan ağızlı kaseler ile kısa boyunlu ve “S” profilli
kaseler de görülmektedir. Bunlarında dışında az sayıda dışa dönük ağız kenarlı, omurgalı kase
görülmektedir. Pişirme kabı olarak kullanıldığı düşünülen daralan ağızlı ve küresel gövdeli çömlekler
ise en baskın çömlek formudur. Ayrıca Geç Neolitik dönem çanak çömlek biçimlerinin ortak
özelliklerinden olan dikey delikli ve deliksiz kanca tutamaklı ve hilal biçimli eklentili parçalar da ele
geçmiştir. Söz konusu morfolojik özellikler daha önceki araştırmalarda öne çıkan ve Çatalhöyük’ün
Geç Neolitik tabakalarından iyi bilinen örneklerle sıkı benzerlik içindedir (Czerniak-Pyzel 2017; Özdöl
vd. 2015; Özdöl 2014; Yalman vd. 2013; Yalman 2009, 2010; Last vd. 2005). Bununla birlikte, atık alanı
çanak çömlekleri içinde bir küllük formlu çanak/tabak, minyatür bir kap parçası, kabartma ve kazıma
bezemeli parçalar da yer almaktadır.
Stratigrafik Olmayan Unit 40013 Çanak Çömleği
Neolitik Erken Kalkolitik Erken Kalkolitik Sonrası
3782 parça 32 parça 969 parça
Tablo 7: U.40013 çanak çömleği.
54
U.40075’ten (Sp.675) ele geçen kabartma bezemeli örneklerden birinin dış yüzeyinde, dört parmağı
belirgin bir şekilde seçilen ve kolun alt kısmını da gösteren bir ele ait tasvir görülmektedir (Şekil 18).
Sözü edilen birim, Bina 175’in kuzey ve güney duvarını kesen
atık alanı dolgusuna aittir. Bu birimde bulunan çanak
çömleklerin büyük kısmı Neolitik özellikler gösterir (Neo.
n=964, EC n= 9, Post EC n= 5).
Aynı birimden ele geçen bir başka kabartma bezemeli örnekte
ise ağız kenarının hemen altında yüksek kabartma biçiminde
yüzeye aplike edilmiş stilize bir boynuzlu hayvan motifi yer
alır. Boğa başı andıran bu motif yatay olarak iki yandan
delinmiş ve bir tutamak işlevi kazandırılmıştır (Şekil 19).
40075 biriminden ele geçen az sayıdaki geç dönem çanak çömleği içinde bütün olarak korunmuş
durumda bulunan ve MÖ. 3. yüzyıl sonu-2. yüzyıl başına tarihlenmesi olası bir adet Unguentarium yer
almaktadır (Şekil 20). Söz konusu geç özellikler gösteren parçalar Neolitik Dönem sonrasında alandaki
Hellenistik, Roma ve Bizans Dönemlerine ait çeşitli etkinliklerin varlığıyla uyuşmaktadır. Özellikle
Neolitik binaları tahrip eden mezarlar, höyüğün Doğu yamacının geç dönemlerde mezarlık alanı
olarak kullanıldığını kanıtlar.
Doğu Çatalhöyük doğu alanı kazılarındaki atık alanı ilişkili birimlerden ele geçen çanak çömlekler
genel olarak kuzey ve güney alanları Geç Neolitik çanak çömlek topluluğuyla benzerdir. Bu
birimlerden gelen çanak çömleklerde baskın olan grup koyu yüzey renkli ve mineral katkılı maldır. Bu
grubun içinde az sayıda örnek hem mineral hem de bitkisel katkı (çoğunlukla kilin içeriğinde bulunan
Şekil 18: U. 40075. Kabartma bezemeli parça.
Şekil 19: U. 40075. Kabartma bezemeli parça. Şekil 20: U.40075’den Unguentarium.
55
bitkisel katkılar) içermektedir. Parçalar genellikle orta kalınlıkta cidara sahiptir. İnce cidarlılar daha
çok kırmızı astarlı “S” profilli ve açık renkli basit ağız kenarlı az sayıda örnekle temsil edilir.
Atık alanıyla ilişkili birimlerden toplam 24 adet bezemeli parça ele geçmiştir. Bu parçalar
Çatalhöyük’ün Batı höyüğündeki Erken Kalkolitik tabakalardan bilinen boyalı ve kazıma bezemeli
örneklerle birebir benzerlik göstermektedir. Bezemeli parçalardan 10’u basit çizgisel desenli krem
üzeri kırmızı boya bezemeli, 14 adedi ise kazıma çizgi ve nokta bezemeli parçadır.
Çanak çömlek oranı en yoğun görülen diğer birimler mekanlarla ilişkili olanlardır. Bu birimlerden 4434
Neolitik, 33 Erken Kalkolitik ve 184 Erken Kalkolitik sonrasına tarihlenen çanak çömlek ele geçmiştir.
Doğu alanı 2019 yılı kazılarında Geç Neolitik Döneme ait üç bina kazılmıştır (B.175, B.176 ve B.177).
Doğu Alanınındaki 3. açmanın kuzeyinde yer alan ve taban seviyesine kadar kazılmış olan 20
metrekarelik büyüklüğe sahip B.175 içinde üç ayrı mekan tespit edilmiştir (Sp.680, Sp.681, Sp.682).
Bina 175’in en üst tabakasını temsil eden U.40062 (Sp. 675), türdeş birimlerinin içinde en yüksek
sayıda Neolitik ve Erken Kalkolitik çanak çömlek (Neo. n=1562, EC n=24) içermektedir. Neolitik çanak
çömlekler hem form hem de mal grubu açısından atık alanı alanlardaki Geç Neolitik çanak çömlek
topluluğunun özelliklerini taşımaktadır. Bu çanak çömlekler önceki yıllarda Doğu Çatalhöyük Geç
Neolitik çanak çömleklerinin hepsi için tanımlanan Koyu Mineral Mal (Dark Mineral Ware), Krem
Mineral Mal (Cream Mineral Ware), Turuncu/Kırmızı Hamurlu Mal (Orange/Red Paste Ware) grupları
ile tamamen örtüşmektedir. Koyu Mineral Mal, koyu renkli volkanik mineral katkılı (yerel olmayan
hammadde), genellikle sıkı hamurlu ve iyi pişirilmiş çanak çömleklerdir. Bu grup, çoğunlukla kapalı
ağızlı ve pişirme amaçlı kullanıldığı düşünülen çömleklerden oluşmaktadır. Krem Mineral Mal/Açık
Renkli Mal, açık krem ve gri renkli yerel hammadeden yapılmış, nispeten gevşek ve hafif hamur
dokusuna sahip çanak çömleklerden oluşur. Bu mal grubunda daha çok servis kapları (kaseler) ve
küçük boyutlu çömlekler görülmektedir. Koyu ve Krem Mineral Mallar Doğu Höyük çömlekçiliğindeki
en baskın gruplardır. (Yalman 2009, 2010; Czerniak-Pyzel 2017).
Erken Kalkolitik olarak sınıflandırdığımız çanak çömlek topluluğu içinde hem boyalı hem de çizgi ve
nokta bezemeli örnekler yer alır. Olasılıkla minyatür bir kaba ait, fakat dip kısmındaki delik nedeniyle
tam işlevi anlaşılamayan, içleri beyaz dolgulu çizgi ve nokta bezemeli, siyah açkılı yüzeye sahip bir
parça bezemesi bakımından tipik Erken Kalkolitik çanak çömlek geleneğini sergilemektedir (Şekil 21).
Erken Kalkolitik çanak çömleklerin bu alandaki varlığı, doğu tepesinin olasılıkla MÖ. 6. binyıl
başlarında kısa süreli kullanımına işaret etmektedir.
56
Bina 175’in dolgusuna ait diğer birimler U.40073 ve U.40076’dır. Binanın güney köşesindeki çok
sayıda küçük çakıl taşı içeren ve bir aktivite alanı olabileceği düşünülen U.40073’ten (Sp.675) hiç
Kalkolitik ve sonrasına tarihlenen çanak çömlek gelmemiştir. Bununla birlikte oda dolgusu birimi olan
U.40076’dan (Sp.675) ise sadece 2 parça (1 boya, 1 kazıma çizgi ve nokta bezemeli) Erken Kalkolitik
çanak çömlek ele geçmiştir. Birim 40076 dolgusu toplamda daha az sayıda çanak çömlek içermektedir
(Neo. n=75, EC n=2).
Birim 40062’den koyu kırmızı tonda, kalın astarlı ve iyi açkılı,
üzerinde kabartma tekniğinde yapılmış boğa başı bezemesi
yer alan (bezemenin bir kısmı korunagelmiş) gövde parçası
(Şekil 22) Kapadokya Bölgesi’ndeki Tepecik-Çiftlik ve Köşk
Höyük Geç Neolitik yerleşmelerindeki benzer örnekleriyle,
bu dönemde Çatalhöyük’ün Kapadokya ile devam eden
kültürel ve ekonomik bağlarına işaret etmektedir.
Birim 40093, Bina 175’in kuzey mekanının dolgusuna aittir (Sp.680). Bu mekanın büyük bir kısmı açma
sınırları dışında kaldığı için elde edilen sonuçlar kısıtlıdır. Odanın doğu kısmında ve batı köşesinde bir
fırına ait olabilecek kalıntılar yer almaktadır. Bu alanda, çoğunluğu koyu yüzeyli, 56 adedi ise kırmızı
tonlarında, mineral katkılı parçalardan oluşan toplam 393 adet Geç Neolitik çanak çömleği
bulunmuştur. Bununla birlikte bu birim iki adet kazıma çizgi bezemeli Erken Kalkolitik parça
içermektedir.
Bina 175’in Mekan 681’e ait birimleri olan U.40092, U.40111, U.40129 dolgularında toplam 466
Neolitik, 1 adet boya bezemeli Erken Kalkolitik çanak çömlek parçası vardır. U.40111’de kahve renkli
açkılı yüzeyli, dip ve dibe yakın kısımları isli, hafif “S” kıvrımlı profilli, ağız kenarının altında sonradan
düşmüş hilal biçimli tutamak eklentisi olan tüme yakın derin bir çanak ele geçmiştir. Çanak in situ
Şekil 21: U.40062. Çizgi ve nokta bezemeli minyatür kap.
Şekil 22: U.40062. Boğa başı kabartmalı parça.
57
olarak bulunmamıştır; ancak özellikle dip ve gövde
üzerindeki is izlerinden dolayı pişirme kabı olarak
kullanıldığı önerilebilir. Çanağın ağız çapı 30 cm, dip çapı
7 cm, yaklaşık yüksekliği 24 cm’dir (Şekil 23).
Bu boyutlarda kaplar daha önce TPC alanının farklı
dolgularından ele geçmiştir. Bazıları in situ olarak
bulunmuş söz konusu kapların, depolama kabı, pişirme
kabı ya da “toplu yemek yeme” etkinliğinde kullanılan
ziyafet kabı işlevine sahip olabilecekleri
düşünülmektedir (Özdöl Kutlu, Tarkan 2017: 133-135).
Bina 175'in Doğu odasının (Sp.682) dolgusu olan U.40137, 632 Neolitik, 2 nokta bezemeli Erken
Kalkolitik, 6 Erken Kalkolitik sonrası, Sp.682’nin kuzey bölümündeki çok sayıda hayvan kemiği içeren
U.40164’te ise sadece 28 parça Neolitik çanak çömlek ele geçmiştir. Mekan 682’nin batı duvarında (F.
10075), duvardan çıkıntı yapan bir boynuz görülmektedir.
Doğu Alanınındaki 3. Açmanın güneyinde yer alan ve çok büyük bir çukur tarafından tahrip edilmiş
olan Bina 176 birimlerinin en dikkat çekici özelliği bu alandan (Sp.674) hiç Erken Kalkolitik çanak
çömlek ele geçmemiş olmasıdır. Mekan duvarları (F.10038, F.10039, F.10043,) arasındaki en geç
dolgu olan U.40082’dan sadece 11 adet, hemen altındaki dolguda ise (U.40086) 80 adet Geç Neolitik
çanak çömleği ele geçmiştir. Bununla birlikte her iki birimde de Kalkolitik sonrasına tarihlenen çanak
çömlek yoktur. U.40086 çanak çömlekleri içindeki profil veren parçalardan birinin dış yüzeyine ağızın
hemen altına uygulanmış beş sıra paralel çizgiden oluşan kazıma bezeme yer almaktadır. Bu bezeme
tipi Çatalhöyük’ün orta tabakalarından itibaren bilinmektedir (Yalman vd. 2013: 150).
Bina 176’ın güney kısmındaki henüz tam olarak tanımlanmamış odanın dolguları olan U.40139 ve
U.40163 (Sp.674) birimleri, 53 adet Geç Neolitik, 14 adet Kalkolitik sonrası çanak çömlek parçası
içermektedir.
Doğu Alanındaki 3. açmanın güneydoğu köşesinde yer alan bina olan B.177’ye ait iki birimin (U.40120
ve U. 40133) çanak çömlek oranı diğer mekanla ilişkili birimlere kıyasla oldukça az sayıdadır. B.177’nin
çok küçük bir bölümü in situ olarak kazılmıştır. B.177’nin (Sp.679) duvarları arasındaki dolgu birimi
olan U.40120’den 4 adet Geç Neolitik, 3 adet Kalkolitik sonrasına tarihlenen çanak çömlek parçası ele
geçmiştir. Aynı mekanın diğer birimi (U.40133) ise binanın tabanına ait kazılan küçük bölümü
Şekil 23: U.40011. Tüme yakın derin çanak.
58
içermektedir. Buradan çok küçük boyutlu bir adet Geç Neolitik ve bir adet Erken Kalkolitik parça ele
geçmiştir.
Unit
Category
Neolithic Body
Sherds
Neolithic Diagnostic
Sherds
Early Chalcolithic
Sherds
Post Early Chalcolithic
Sherds
Total
40031 Midden 149 17 - 11 177
40032 pit infill 195 22 - 8 225 40033 pit infill 5 - - 2 7 40038 pit infill 136 34 5 16 191 40040 pit infill 2 1 - 2 5 40042 burial fill 92 10 - 59 161 40044 pit infill 18 1 - 31 50 40046 fill of large
pit/truncation 318 36 1 30 385
40047 pit infill 39 14 - 8 61 40049 supersutructure of
oven 49 2 - 1 52
40051 supersutructure of oven
- 1 - - 1
40053 pit infill 10 2 1 4 17 40054 pit infill 105 10 - 19 134 40056 room fill 853 130 1 127 1111 40058 room fill 17 1 - - 18 40060 pit infill 2 - - - 2 40062 room fill 1281 281 24 22 1608 40063 Cluster 3 - - 2 5 40065 burial fill 5 - - - 5 40067 burial fill 15 4 - 4 23 40069 superstructure of
burial 4 - 2 - 6
40073 layer (activity area?)
97 12 - - 109
40075 midden in B.175 814 150 9 5 978 40076 room fill of B.175 59 16 2 - 77 40078 burial fill 11 - - 6 17 40081 burial fill 41 5 2 8 56 40082 room fill 11 - - - 11 40083 burial fill 9 2 - - 11 40085 Cluster 7 1 - - 8 40086 room fill 64 16 - - 80 40088 Skeleton 9 2 - - 11 40089 burial fill 22 5 1 2 30 40091 Skeleton 2 - - - 2 40092 room fill 92 8 - - 100 40093 room fill 329 64 2 5 400 40094 Superstructure 1 - - - 1 40097 infill of cut 11 4 - 12 27 40099 Midden 109 10 - - 119 40102 lower superstructure
in burial 8 1 - 2 11
40107 burial fill 16 3 - 3 22 40111 room fill 227 46 1 4 278 40112 fill/midden 501 88 2 15 606 40115 superstructure of
burial 1 - - - 1
40117 burial fill 13 1 - - 14 40119 fill of foundation
cut 19 4 - - 23
40120 fill in between walls 4 - - 3 7 40125 fill of foundation
cut 4 1 - - 5
40127 Bricks 2 - - - 2 40128 cluster of bones 85 18 - 1 104 40129 room fill 83 10 - 3 96
59
40131 morter in superstructure
17 1 - - 18
40133 Floor 1 - 1 - 2 40135 morter in
superstructure 13 3 - 6 22
40136 preparation layer for a some kind of
floor
3 - - - 3
40137 room fill 547 85 2 6 640 40139 room fill 24 7 - 12 43 40140 burial fill 17 3 - 1 21 40143 white floor surface 27 2 - - 29 40144 Layer 15 - - - 15 40146 burial fill 210 10 2 48 270 40147 burial cut 1 - - - 1 40148 burial fill 17 7 - 2 26 40151 midden 2784 553 11 99 3447 40153 burial fill 22 2 - 15 39 40154 superstructure of
grave 3 2 - 1 6
40157 burial fill 8 2 - - 10 40159 mudbricks of wall 4 - - 1 5 40160 mortar in between
the layers of mudbricks
1 - - - 1
40163 room fill 15 7 - 2 24 40164 room fill 20 8 - - 28 40167 Skeleton - 1 - - 1 40168 layer (fill) 85 7 2 94 40169 oven base 115 12 - 4 131 40170 Midden 119 16 - - 135 40175 midden 1044 200 2 83 1329 40177 burial fill 3 1 - - 4 40179 Floor 11 4 - - 15 40180 partition 3 2 - - 5 40182 burial fill 10 3 - - 13 40184 burial fill 25 3 - - 28
11131 1975 71 697 13874
6.4 Sonuç
Daha çok istatistiksel bilgiler içeren bu raporda Doğu Alanı çanak çömlekleri için detaylı bilgilere
henüz yer verilmemiştir. Neolitik mimarisi giderek açığa çıkan Doğu Alanı çanak çömlekleri üzerinde
önümüzdeki sezonlarda yapılacak olan detaylı çalışmalarda, çanak çömleklerin mekansal dağılımları,
kullanım, teknik ve işlevleri hakkında değerlendirmeler yapılacaktır.
6.5 Kaynakça
Czerniak, L., J. Pyzel 2017. “Late Neolithic Pottery at Çatalhöyük East” Painting Pots-Painting People:
Late Neolithic Ceramics in Ancient Mesopotamia, edited by W. Cruells, I. Mateiciucová & O.
Nieuwenhuyse, 93-106. Oxford: Oxbow Books.
Last, J., S. Özdöl, S. Kapur, E. Akça, M. Serdem, A. Kızılarslanoğlu 2005. “Pottery from the East
Mound” , Changing Materialities at Çatalhöyük: Reports from the 1995–99 Seasons, ed. I. Hodder.
Tablo 8: Doğu Alanı 2019 kazıları çanak çömleği.
60
McDonald Institute Monographs, McDonald Institute for Archaeological Research Cambridge, British
Institute for Archaeology at Ankara, London, 101-138.
Özdöl, S. 2014. “Reconsidering the Late Neolithic Pottery of the Anatolian Plateau: Current Evidence
from Çatalhöyük/Anadolu Platosu Geç Neolitik Çanak Çömleğinin Yeniden Değerlendirilmesi:
Çatalhöyük’ten Mevcut Kanıtlar”, Tüba-Ar 17: 25-47.
Özdöl, K. S., T. Carter, L. Czerniak, A. Marciniak 2015. “The End of the Neolithic Settlement
Çatalhöyük and its Neighbours, Assembling Çatalhöyük”, Ed. I. Hodder and A. Marciniak, European
Association of Archaeologists, Maney Publishing, 179-195.
Özdöl Kutlu, S., D.Tarkan 2016: Ceramics. In Çatalhöyük 2016 Archive Report, 193-198.
Özdöl Kutlu, S., D.Tarkan 2017: Ceramics. In Çatalhöyük 2017 Archive Report, 127-135.
Yalman, N. 2009. “2009 Pottery Archive Report”, In Çatalhöyük 2009 Archive Report, 95-101.
Yalman, N. 2010. “Ceramics 2010 Archive Report”, In Çatalhöyük 2010 Archive Report, 75-77.
Yalman, N., D. Tarkan, H. Gültekin 2013. “The Neolithic Pottery of Çatalhöyük: Recent Studies”,
Substantive Technologies at Çatalhöyük : Reports from the 2000–2008 Seasons , ed. Ian Hodder,
Çatalhöyük Research Project Series, Vol. 9, BIAA Monograph No. 48, British Institute at Ankara;
Monumenta Archaeologica 29, Cotsen Institute of Archaeology Press, Los Angeles, 143-182.
61
7. Buluntu Laboratuvarı Çalışmaları
Karolina Joka
Çatalhöyük projesi gibi büyük ve interdisipliner çalışmalarda buluntuların sistematik ve tutarlı
yönetimi çok önemlidir. Bu nedenle, Çatalhöyük’te buluntu laboratuvarı araziden gelen buluntuların
ilk olarak kaydedildiği, güvende tutulduğu ve depolanmadan önce diğer laboratuvarlara dağıtımını
sağlayan önemli bir işleve sahiptir.
Buluntu labotatuvarı araziden gelen buluntuların ilk olarak depolandığı ve işlemden geçtiği yerdir.
Burada tüm buluntular kazı birimlerine ve türlerine göre veritabanına kaydedilir. Gerekirse buluntular
diğer lablara dağıtılır ve sonradan yeniden toplanır. Bu süreçte tüm buluntular buluntu laboratuvarı
çalışanları tarafından izlenir. Sonrasında buluntular depolardaki yerlerine yerleştirilir, her bir kasa bir
numara alır ve bu numaralar veritabanına kaydedilir. Ayrıca analiz için seçilen numuneler, Etüdlük ve
Konya Müzesi’ne teslim edilecek Envanterlik eserler de buluntu laboratuvarının denetimi altındadır.
Proje yürütücüsü Çiler Çilingiroğlu, buluntu laboratuvarının eski sezonlardaki işlevini ve işleyiş şeklini
korumasına karar verdi. 2019 sezonunda laboratuvar Doğu Alanı’ndan gelen buluntuları kayıt altına
almaktan sorumluydu. Ege Üniversitesi yüksek lisans öğrencisi Nuriye Gökçe laboratuvar asistanı
olarak görev aldı. Kazılan malzemenin çok olması nedeniyle tüm buluntular tek tek kaydedilmedi;
bunun yerine kazı birimlerine göre kayıtlar tutuldu. Koordinatları belirli olan “x-buluntuları”, Etüdlük
Şekil 24: Buluntu laboratuvarı lideri Karolina Joka Doğu Alanında kazısı yapılan malzemenin veritabanına kaydı ve denetiminden sorumluydu.
62
ve Envanterlik buluntular özel olarak kaydedildi. Sezon boyunca toplam 123 x-buluntusu, 53 etüdlük
ve 97 envanterlik buluntu kayıt altında alındı. Bunların dışında lab lideri olarak yeni bir buluntu
kategorisi oluşturdum. 2018 sezonunda kazılan ve bu sene kuru elekten geçen topraktan gelen özel
buluntulara “H” (heap) kodu verildi.
2019 sezonunda buluntu laboratuvarı
erken kapandığı için, buluntuların bir
kısmı 2020 sezonunda veritabanına
girilmek üzere geçici kayıt altına
alındı.
Ayrıca, 2019’da başka araştırmacılar
Çatalhöyük buluntularını incelediler.
Bu çalışma bize depolama sisteminin
ne kadar etkin çalıştığını gösterdi.
Yine de daha iyi bir kayıt sistemi için
hem buluntu laboratuvarı hem de
diğer lab liderleri birlikte fikir
üretmeye devam ediyorlar. Son
olarak, buluntu laboratuvarının
yürütülmesi konusunda benden
yardımlarını ve desteğini esirgemeyen
Lisa Guerre’e çok teşekkür etmek
isterim.
Şekil 25: Nuriye Gökçe araziden gelen buluntuların ilk işlemleri ve izlenmesinden sorumluydu. Ayrıca etüdlük ve envanterlik eserleri kayıt altına aldı.
63
8. Konservasyon ve Restorasyon Çalışmaları
Ashley Lingle and Jerrod Seifert
2019 sezonu, Çatalhöyük konservasyon ekibi için yoğun bir sezondu. Genel olarak Kuzey ve Güney
koruganlardaki kerpiç mimarinin stabilizasyonu üzerine yoğunlaşıldı. Koruganlar altındaki alanlarda
bulunan fazla toprak ve döküntüler temizlendi. 2018-2019 sezonları arasında geçen zamanda
koruganlar altındaki nem ve ısıyı günlük olarak kaydeden TinyTag verileri toplandı. Kısıtlı zamandan
ötürü, alanlarda yeni araştırma çalışmaları uygulamaya konmamıştır.
Genel olarak, kerpiç duvarların temellerinde oyulma görülmüştür. Bunun için çatlaklar örtülmüş ve
duvar sağlamlaştırma işlemleri gerçekleştirilmiştir. Duvar temelinde görülen ayrışma sonucu
dayanıksız duruma gelen duvarlara ise, alttan destekler yerleştirilmiştir. İlk olarak alan jeotekstil ile
kaplanarak, orijinal duvarlar ile yeni eklenen malzeme arasında hava geçirebilen bir yüzey
yaratılmıştır. Jeotekstil bariyer, yüzeyler arasındaki nem girişinin kontrol edilebilmesini ve çözünebilir
tuzların yarattığı sorunun hafifletilmesini sağlamaktadır. Duvarın altındaki boşlukta yer alan
sıkıştırılmış toprak, saman ve perlit ile karıştırılmıştır ve olası bir erozyon için duvar altında boş alan
elde edilmiştir. Alandan alınan toprağın kullanılması, çevredeki mimari örtü ile uyum göstermede
başarı göstermektedir; ancak kerpiç yerine sıkıştırılmış toprak kullanılması ileride konservasyonu
yapılmış olan duvarlardan ayrımsamaya yarayan bir yüzey oluşturmaktadır. 2019 sezonunda Kuzey
Koruganda şu Neolitik yapılarda kerpiç duvarların konservasyonu tamamlanmıştır: B.5, B.52, B.55,
B.64, B.82 ve B.119
Ayrıca kuzey ve güney koruganlardaki Neolitik mimaride görülen çatlaklar ve kavis yapan duvar ve
taban sıvalarına polimerler (Paraloid B44) ve dolgu malzemeleri (perlit ve toprak) ile müdahele
edilmiştir. Paraloid B44 (metil metakrilat ve etil akrilat kopolimer) 60°C’deki yüksek camsılık
sertleşmesi için seçilen bir ısıl plastik reçinedir. Ölçü olarak 50-50 aseton ve ethanol içeren %10’luk bir
solüsyon, renk değişimine neden olmaksızın, yeterli bağıntı ve sertliği elde etmeyi sağlamaktadır.
Çözeltinin doğrudan olarak ele alınan duvarlarda kullanılması, ideal renk uyumunu sağlar ve dolgunun
dışarıdan görünmesini engeller. 2019 sezonu boyuna Kuzey ve Güney Alanlardaki unsurlarda bu
uygulamaya gidilmiştir. Kuzeyde B.113, B.119, B.132 ve 139; Güneyde B.4, B.17, B.89, B.97 ve B.130
çatlakların ve bozulmaların onarıldığı yapılardır.
64
.
Şekil 26-27: Kuzey ve Güney koruganlardaki kerpiç duvarların konservasyonu.
65
2019 sezonunda koruma laboratuarı aracılığıyla on
küçük buluntu işlemden geçirildi. Bu buluntular
çanak çömlek, bakır alaşımı, hayvan kalıntıları ve
işlenmiş kemiklerdir. Özellikle, başı olmayan küçük
bir kil antropomorfik heykelcik (40128.X2) (Şekil
29) özel bir işlem gerektirdi. Objeye, mekanik
temizleme dahil olmak üzere onarıcı müdahale ile
birlikte sağlamlaştırma ve gerektiğinde yeniden
bağlanma uygulandı.
Şekil 28: Sezon sonunda Doğu Alanı açmalarının jeotekstil ile örtülmesi ve mimari unsurların kum çuvallarıyla
kapatılması.
Şekil 29: Kadın figürininin konservasyon
İşleminden geçtikten sonraki durumu.
Şekil 30: Ege Üniversitesi ekibi konservasyon çalışması
öncesinde malzeme hazırlarken.
66
Sezon sonunda Doğu alanı açmaları jeotekstillere örtülerek mimari unsurlar kum torbalarıyla ve toprakla kaplanmıştır.
Tüm bu çalışmalar, Rabia Korkmaz, Ercan Esirgemez, Begün Karagöz, ve Uğur Koray Göydağ’ın özverili
çalışmaları sayesinde kısa sürede gerçekleşmiştir.
Şekil 31: 132 numaralı binada duvar onarımı. Elenmiş toprak ile
karıştırılmış 50:50 aseton etanol içinde, %10 perlit ve Paraloid B-44 ile
doldurulmuş çatlak.
Şekil 32: 64 numaralı binada duvar onarımı,
duvarın alt kısmı boyunca alttan destek yapıldı.
Alan önce jeotekstil ile kaplanır, daha sonra
daha fazla erozyonu azaltmak için perlit ve
saman ile karıştırılmış elenmiş toprak
katmanları uygulanır.