.

Atik Valide Külliyesi RestorasyonuBir Tarih/Sanat Buluflmas›(Mimar Sinan KülliyesindenGüzel Sanatlar Fakültesi’ne)

Z . A Y fi E K A N T A R C I O ⁄ L U ( A K Y I L )Marmara Üniversitesi

Sultan III. Murad’›n annesi Nurbanu Valide Sultan taraf›ndan 1570-1579 y›lla-r›nda yapt›r›lm›fl olan Atik Valide Külliyesi, ‹stanbul/Üsküdar’da Valide-i AtikMahallesi’nde bulunan görkemli bir yap›lar toplulu¤udur. Tasar›m› Mimar Si-nan’a ait olan bu an›tsal kompleks, döneminin önemli sultan külliyelerinde, ör-ne¤in Süleymaniye Külliyesi’nde, kullan›lm›fl olan bir programa sahiptir. Kent-sel planda, ‘çok ifllevli/çok yap›l›’ bir sosyal donat› grubudur. Cami ve medrese-nin merkezi oluflturdu¤u ve bu merkez çevresine yerlefltirilmifl tek yap›lar -tek-ke (hankah), s›byan mektebi ve hamam- ile birleflik bir yap›lar toplulu¤u olan‘kervansaray, darülhadis, darülkurra, aflhane, tabhâne ve darüflflifa’n›n yer ald›-¤› özgün bir modeldir ve Osmanl› toplumundaki kültürel bileflimin en ilginç gös-terimlerinden biridir.Külliyenin Osmanl› klasik dönem tasar›m› ile bafllayan tarihi, Osmanl› tarihi,mimarl›¤› ve sanat› üzerinde araflt›rma yapan ve düflünen uzmanlar›n ortak ka-n›s›, bu kültürün döneminin en aç›k kültür al›flverifli koflullar›na sahip oldu¤uyönündedir. Aç›kt›r ki Osmanl› ‹mparatorlu¤u üç k›tada egemen olmufl, farkl›kültür alanlar›n› içeren bir memleketler bütünüdür. “Devletin s›n›rlar› ‘OrbisOttomanorum’ yani ‘Osmanl›lar›n Dünyas›’ diyebilece¤imiz kavram› hakl›” k›la-cak yayg›nl›ktad›r.1

Bat›da bugünkü Macaristan’dan bafllayan s›n›r çizgisi, do¤uda Gürcistan’› kap-sarken kuzeyde Ukrayna ovalar›ndan güneyde Habefl Eyaleti’ne uzanmaktad›r.Kuzey Afrika ve özellikle Balkanlar farkl› kültürel odaklard›r. ‹lber Ortayl›’n›n,hakl› olarak “tarihin son Roma ‹mparatorlu¤u” diye betimledi¤i bu memleket

Atik ValideBimarhanesi(arka sayfa)

.

.

452

.

bütününün kültür al›flverifli flafl›rt›c› yo¤unluktad›r.Sinan’›n tasar›m›n› yapt›¤› külliyelerin en baflar›l›lar›ndan biri olan Atik ValideKülliyesi, bilinçli bir asimetriye dayanan bir yerleflim modeli sunar. Erken dö-nem çal›flmalar›nda yap›lar aras›ndaki geometrik ba¤lar›n zay›f oldu¤u da¤›n›kyerleflime, ve klasik dönemde, 1550-60’lardaki simetrik ve aksiyal yerlefltirimle-re karfl›l›k Sinan’›n 1570’li y›llarda bu konsepte yönelmesi, son derece bilinçlibir yeni yaklafl›m arama çabas› olarak yorumlanmal›d›r.Atik Valide Külliyesi yap›lar›, kuzeyindeki Çavufl Deresi’ne inen yamaç üzerinedört farkl› kotta yerlefltirilmifltir. En üstte cami, bir alttaki kotta medrese, han-kah, mektep ve darülkurra sonra imaret, tabhane ve darüflflifa ve en alt kotta dakervarvansaray yer almaktad›r. Çal›flmam›z›n konusu olan külliye parças› ise ta-mamen özgün bir kurgu gösterir. Kompleksin özgünlü¤ü, külliyenin bütünün-den ayr› olarak önce çok say›da ve farkl› ifllevi bir araya getirmesi ve bunlar› tekyap› biçiminde yerleflimin mevcut dokusu içinde çözümlemesindedir. Mevcuttopografyaya ve kentsel dokuya uyum konusunda di¤er selatin külliyelerindenfarkl› bir model sunar. Burada topografya, örne¤in Süleymaniye Külliyesi’nde-kinden farkl› olarak kullan›lm›fl: farkl› birimler farkl› kotlara yerlefltirilerek de-¤il, kot farklar› yap›lar aras›nda, merdiven vb. çözümlerle bina bütünlü¤ü için-de adeta eritilerek görsel bütünlük ve ba¤lant›n›n sürdürülmesi sa¤lanm›flt›r.Vak›flar Genel Müdürlü¤ü’nün Marmara Üniversitesi Rektörlü¤ü’ne fiubat 2003y›l›nda ön tahsisle verdi¤i söz konusu yap› kompleksi, kervansaray, darülhadis,

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Atik Valide Külliyesi’nden genel görüntüler

453

.

darülkurra, aflhane, tabhane,ve darüflflifa’ binalar›ndan oluflmaktad›r. Bunlar›ntümü, 124 m. X 90 m. boyutunda büyük bir dikdörtgen içine yerlefltirilmifltir.Külliyenin Toptafl› Caddesi’ne aç›lan ana girifli d›fl›nda, biri imarete, di¤erleri da-rülhadis ve darüflflifaya girifl veren üç tali kap›s› daha vard›r. Böylece kullan›m-daki ba¤lant›lar›n ve ifllevsel problemlerin bina bütünlü¤ü içinde afl›lmas› sa¤-lanm›flt›r.Yap›n›n Toptafl› girifline göre aksiyal bir yerlefltirimi vard›r. II. Mah-mud döneminde yapt›r›ld›¤› düflünülen sayvan›n ard›ndan büyük bir kubbelitafll›¤a girilir. Kalem iflleriyle bezeli bu pandantifli kubbenin örttü¤ü genifl me-kan, eskiden merdiven oldu¤u bilinen hafif bir rampayla görkemli bir orta avlu-ya aç›l›r.Büyük a¤açlar›n yeflillendirdi¤i orta avlu kompleksin cuore’si, kalbidir. Bu re-vakl› avluya, iki taraf›ndaki ‘T’ planl›, kendi avlular› çevresinde kurgulanm›flimaret ve tabhane bölümleri ba¤l›d›r. Bu üç birim klasik bir bütünlük kurarkenbunlara kuzey ve bat›daki Darüflflifa ve çifte kervansaraylar eklenir. Böylece hemba¤›ms›z hem de biribirine aç›k ve ba¤l› bir bütün olufltururlar.Yap›ld›¤› tarihten bu yana yap›lar, çeflitli ifllev de¤iflikliklerine zorlanm›fl, say›-s›z fiziki müdahaleye maruz kalm›fl ve eklemelerle de¤ifltirilmifltir. III. Selim dö-neminde Nizâm-› Cedid Oca¤› kuruldu¤unda yap›lar, süvari askerine k›flla ola-rak verilmifl, ard›ndan Alemdar Mustafa Pafla’n›n Sekban-› Cihadiye askerine vedaha sonra Asakir-i Nizamiye süvarisine tahsis edilmifltir. Yaklafl›k 1800-1865

A T ‹ K V A L ‹ D E K Ü L L ‹ Y E S ‹ R E S T O R A S Y O N UB ‹ R T A R ‹ H / S A N A T B U L U fi M A S I

Kap› detaylar›

454

.

y›llar›n› kapsayan bu tahsisler s›ras›nda, özellikle 1834-35 y›llar›nda önemli de-¤ifltirmeler yap›lm›flt›r. ‹maret ve darüflflifa, k›flla kullan›m›ndan sonra s›ras›yla1865-1927’de ak›l hastanesi, 1935-1976’da Tekel yaprak tütün bak›m atölyesiolarak kullan›lm›fl; darüflflifa 1977’de Üsküdar ‹mam Hatip Lisesi’ne verilmifltir.Darülhadis ve darülkurra grubu ise son y›llara kadar Toptafl› Cezaevi olarak kul-lan›l›rken büyük de¤iflikliklerle mimarî karakterini çok büyük ölçüde yitirmifltir. Özgün görünümünü de¤ifltiren bu müdahalelelerin tek tek saptan›p irdelenmesive restitüsyonunun akademik düzeyde olabildi¤ince do¤ru olarak kurgulanabil-mesi için gerekli bilgilere, müdahale tarih ve biçimlerini aç›klamas› olas› arflivkay›tlar›n›n incelenmesinden sonra ulafl›labilece¤i tabiidir. Bu yönde çal›flmalarsürdürülmekte ve Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi taranmaktad›r.Restitüsyon projesi için yap›lan bu çal›flmalar›n, ayn› zamanda 16. Yüzy›ldan21. yüzy›la uzanan sürede, mimari miras›n kullan›m ve de¤erlendirme kriterlerikonusunda önemli bir bilgi birikimi sa¤layaca¤› da anlafl›lmaktad›r.Proje aflamas›nda, külliyenin ayr›nt›l› bir analitik rölövesi yap›lm›flt›r. Analitikrölöve, restitüsyon aflamas›n›n bilgilerini elde etmeyi sa¤larken, restorasyon uy-gulamas›nda da kararlar ve ayr›nt› çizimleri için veri taban› sa¤lam›flt›r.Restorasyon projesi, günümüz restorasyon ilkelerine ba¤l›l›¤›n ve bilimsel do¤-rulu¤unun yan› s›ra as›l olarak restitüsyondan gelen bilgilerin ve karar önerile-rinin de¤erlendirilmesini hareket noktas› olarak alm›flt›r. Bu do¤rultuda, ilke

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Atik Valide Külliyesi iç avlusu

455

.

olarak binan›n 20 yüzy›l bafl›ndaki durumu esas al›nacakt›r. Restorasyon çal›fl-mas› bu aflamada, muhdes eklerden ar›nd›rma/ ay›klama, sa¤lamlaflt›rma (kon-solidasyon), tamamlama ve gerekirse yenileme ifllemlerini içerecektir. ‹lke ola-rak onar›mda yeni malzeme ve tekniklerin kullan›m›n› da olas›d›r.Restorasyon projesi için gerekli ön bilgileri toplama ve haz›rl›k çal›flmalar› olarak:• Tüm birimlerin Tafl›y›c› Sistem Raporlar› haz›rlat›lm›flt›r.• ‹.Ü.Orman Fakültesi uzmanlar›nca külliyenin A¤aç rölövesi haz›rlanm›fl, va-

ziyet plan›nda yerleri saptanm›fl ve ilgili rapor yaz›lm›flt›r.• Malzeme analizleri, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› ‹stanbul Restorasyon ve Kon-

servasyon Merkez Laboratuar› Müdürlü¤ü’nce yap›lm›fl ve yap›lmaya devamedilmektedir.

• Zemin Etüdü ve Raporu için befl ayr› noktadan karot al›narak zemin sondaj›yap›lm›fl ve sonuçlar ilgili uzmanlar›n haz›rlad›¤› raporla elde edilmifltir.

• Mevcut mekanik ve elektrik tesisat›n›n durumunu gösteren Alt Yap› DurumRaporu, Üniversite’nin Yap› ‹flleri Dairesi uzmanlar›nca haz›rlanm›flt›r.

Ayr› ifllevli çeflitli yap›lar›n birbirine bitifltirilip birinden öbürüne ba¤lanarak tekbir yap› gibi alg›lanmaya aç›k b›rak›lm›fl kurgusu, yeni bir öneridir. Ve gerçek-ten yeniden anlamland›r›lmay› , çözümlenip okunmay› bekleyen bir zoru dene-me çal›flmas›d›r.

A T ‹ K V A L ‹ D E K Ü L L ‹ Y E S ‹ R E S T O R A S Y O N UB ‹ R T A R ‹ H / S A N A T B U L U fi M A S I

Çeflme ayr›nt›lar›

456

.

Benzer bir zoru deneme çal›flmas›, bu eflsiz kompleksin özgünlü¤ünü zedeleme-den bu özgünlü¤ü ça¤dafl sanatlar düzleminde yeniden okunur k›lmak amac›n-daki bir proje ile denenecektir. Kompleksin mekansal da¤›l›m›n›n ritmini ve anaflemalarla ulafl›lan birlikteli¤i kaybetmeden yeniden çeflitlendirmek, resim, hey-kelden grafi¤e uzanan farkl›l›k gereksinimlerini ilk tasar›m›n birlefltirici süreci-ni gözeterek yenilemek bu yeniden kullan›m projesinin temel ilkesi olmuflturYeniden ifllevlendirmede gereksinmelerin en az müdahale ile elde edilmesi res-torasyonun ana fikri olmufltur.Yeniden ifllevlendirme projesi için Güzel Sanatlar Fakültesi’den ihtiyaç progra-m› elde edilmifl ve çal›flmalar bu program›n gereklerinin yerine getirilmesi yö-nünde sürdürülmüfltür. ‹lgili Anabilim Dallar›n›n gereksinmelerinin dökümü ilebelirlenen mekan büyüklükleri ile toplam alanlar ve ilgili dal›n di¤er dallarlaba¤l›l›¤›/ba¤›ms›zl›¤› gibi ifllevsel kriterler, tahsislerin ve konumland›rmalar›ngerekçeleri oldu. Bu do¤rultuda yap› birimlerinin anabilim dallar›na olabildi¤in-ce ba¤›ms›z yerlefltirilebilmesi için çal›fl›ld›. Anabilim dallar›na gerekli büyük-lüklerin belirli yap› gruplar› içinde lokalize olmas›n› sa¤layacak bir mimari çö-züme ulafl›labildi.Bu yerlefltirmenin Külliye’nin özgün kullan›m program›na ve anlay›fl›na uygun-lu¤unun yan›s›ra en az müdahale ile gerçeklefltirilebilmesi, en önemli avantaj›-n› oluflturmaktad›r.• Giriflte, Sultan II. Mahmud’un tu¤ras›n› tafl›yan Empire üslubundaki sayvan-

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Pencere detay› ve ayr›nt›lar›

457

.

dan sonra gelen genifl ve yüksek kubbeli tafll›k bölümü ile buradan ulafl›lans›ra a¤açl› büyük avlunun, fakültenin merkez mekanlar›n› oluflturmas› ve enaz müdahale ile korumaya al›nmas›; toplu performanslara ve etkinliklere,

• Orta avludaki s›ra hücrelerin iç mimari ve restorasyon bölümlerine ,• D›flardan ba¤›ms›z bir girifli ve avlusu olan aflhane’nin büyük orta avluya aç›-

l›fl› da gözönüne al›narak yönetim birimlerine,• Tabhane ve avlusu saydam bir örtüyle kapat›lacak olan darüflflifan›n büyük

salonlar›yla birlikte Resim Anabilim dal›n›n toplu atölye çal›flmalar›na vegösterimlerine,

• Kervansaraylar›n aç›k orta avlular›n›n uygun büyüklükleri de dikkate al›na-rak Heykel bölümüne,

• Göreli olarak daha ba¤›ms›z bir çal›flma sirkülasyonunu gereksinen Sine-ma/Televizyon anabilim dal› için ise, darülhadis ve darülkurra birimlerinintahsisi öngörülmüfltür.

Çok maksatl› salon ve sergi alanlar› için ise külliyenin kuzeybat›da bofl olan ar-sa bölümünde, külliyenin mimari karakterini gölgelemeyecek, görünümü iddia-s›z ama yüksek teknoloji kullan›lan bir yeni bina yap›m› önerilmektedir.Çal›flman›n sunulan ön aflamas›, ayr›nt›l› teknik ve analitik rölöve projesinin ar-d›ndan Restitüsyon Ön Raporu ve Yeniden ‹fllevlendirme konsept projesi olarakyap›l›p tamamlanm›flt›r.

A T ‹ K V A L ‹ D E K Ü L L ‹ Y E S ‹ R E S T O R A S Y O N UB ‹ R T A R ‹ H / S A N A T B U L U fi M A S I

Kemer-Kubbe Feneri ayr›nt›lar›

458

.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

C-C kesiti-model

Helvac› Ali Soka¤› görünüflü-model

A-A kesiti-model

F-F kesiti-model

459

.

Mimar Sinan’›n bu eflsiz külliyesinin Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fa-kültesi’ne tahsisi, Fakülte aç›s›ndan kuflkusuz büyük bir flans say›lmal›d›r. An-cak bir di¤er aç›dan, Güzel Sanatlar Fakültesi gibi özgün ve önemli sanat etkin-liklerine ve yüksek düzeyde performanslara imza atm›fl bir ö¤retim ve e¤itim ku-ruluflunun sahipli¤i de yine bu eflsiz külliye için flans say›lmal›d›r.

KÜNYE B‹LG‹LER‹

M‹MAR‹ PROJE MÜELL‹F‹

Z.Ayfle KANTARCIO⁄LU (AKYIL)

M.Ü. Güzel Sanatlar Fakültesi Ö¤retim Görevlisi

AT‹K VAL‹DE KÜLL‹YES‹ B‹L‹M KURULU

Prof. Dr. Hüsamettin KOÇAN (M.Ü.GSF Dekan›)

Prof. Dr. Afife BATUR (Baflkan)

‹nfl. Müh. Çetin ALACA

Dr. Gülflen ALTINSOY

Prof. Dr. Nurhan ATASOY

Y. Mim. Cengiz BEKTAfi

Mim. Gül COfiKUN

A T ‹ K V A L ‹ D E K Ü L L ‹ Y E S ‹ R E S T O R A S Y O N UB ‹ R T A R ‹ H / S A N A T B U L U fi M A S I

‹ç avludan bir kesit

460

.

Prof. Dr. Nevin ENEZ

Prof. Dr. Nazan ERKMEN

Dr. Sinan GEN‹M

Doç. Dr. Nevzat ‹LHAN

Yrd. Doç. Dr. Emel ‹fiLEYEN

Prof. Dr. Baha TANMAN

MAL SAH‹B‹

T.C. BAfiBAKANLIK VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜ⁄Ü

‹STANBUL VAKIFLAR BÖLGE MÜDÜRLÜ⁄Ü

ARAfiTIRMA GRUBU

Tafl›y›c› Sistem Raporu: Prof. Müfit YORULMAZ

(‹TÜ Mimarl›k Fakültesi Ö¤retim Üyesi)

A¤aç Rölöve ve Raporu: Doç. Dr. Ünal AKKEM‹K

(‹Ü Orman Fakültesi Ö¤retim Üyesi)

Jeoteknik Zemin Etüd Raporu: ‹brahim Elem Alp

(Jeofizik Mühendisi/ZAL Mühendislik Hizmetleri)

Konservasyon Raporu: Güven GÖKÇE

T.C. Kültür Bakanl›¤› Restorasyon ve Konservasyon Merkezi

RESTORASYON KONSEPT DANIfiMANI

Mehmet KONURALP Y.Mimar

REST‹TÜSYON PROJE DANIfiMANLARI

Prof. Dr. Nurhan ATASOY

Prof. Dr. Afife BATUR

Prof. Dr. Baha TANMAN

TEZY‹NAT RÖLÖVES‹

Yrd. Doç. Dr. Metin KAFKAS Marmara Üniversitesi / GSF Ö¤retim Üyesi

Dr. Sadri SAYIO⁄LU Marmara Üniversitesi / GSF Ö¤retim Görevlisi

M‹MAR‹ ÇALIfiMA GRUBU ve Ç‹ZENLER

H.Saltuk AKATAY Y.Mimar (Restoratör, ‹TÜ)

P›nar OSMANO⁄LU Mimar (YTÜ)

Nergis ‹. ÖZBAYRAMO⁄LU Restorasyon Uzman› (YTÜ-‹Ü)

Sezgi DÜZENO⁄LU Mimar (‹TÜ)

D‹PNOTLAR

1 ‹lber Ortayl›, Osmanl›’y› Yeniden Keflfetmek, ‹stanbul 2006, s. 22.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V