ATIK YÖNETİMİ EL KİTABI - L..pdf

ANADOLU

ÜNİVERSİTESİ

ATIK YÖNETİMİ EL KİTABI

Bu el kitabı, Anadolu Üniversitesinde atık üreten birimlerin atık yönetimi faaliyetlerine destek olmak amacıyla Çevre Sorunları Uygulama ve Araştırma Merkezi tarafından hazırlanmıştır.

KASIM 2012

A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı

Sayfa 2

İÇİNDEKİLER

1. GİRİŞ .............................................................................................................................. 4

1.1 TANIMLAR .......................................................................................................................................................... 4

2. ATIK MİNİMİZASYONU ................................................................................................... 6

2.1 SATINALMA KONTROLÜ ......................................................................................................................................... 8

2.2 ENVANTER KONTROLÜ .......................................................................................................................................... 7

2.3 İŞLETME KONTROLÜ .............................................................................................................................................. 7

3. ATIK YÖNETİMİ .............................................................................................................. 8

3.1 ETİKETLEME ........................................................................................................................................................ 8

3.2 SAKLAMA .......................................................................................................................................................... 12

3.3 AKTARMA ......................................................................................................................................................... 17

4. ATIK TÜRÜNE GÖRE YAPILMASI GEREKENLER ............................................................... 17

4.1 ASİT - BAZ ÇÖZELTİLERİ ........................................................................................................................................... 18

4.2 DÖKÜNTÜLER ........................................................................................................................................................ 19

4.3 ETİDYUM BROMÜR (ETBR) JELLERİ VE ÇÖZELTİLERİ ....................................................................................................... 19

4.4 İLAÇ PREPARATLARI ................................................................................................................................................ 19

4.5 GAZ TÜPLERİ ......................................................................................................................................................... 19

4.6 BİTÜMLÜ KARIŞIMLAR ............................................................................................................................................. 21

4.7 METALİK CIVA VE FLÜORESAN LAMBALAR ................................................................................................................... 21

4.8 CIVA TUZLARI VE CIVA TUZU ÇÖZELTİLERİ ................................................................................................................... 21

4.9 METAL ÇÖZELTİLERİ ................................................................................................................................................ 21

4.10 RANEY NİKELİ ...................................................................................................................................................... 21

4.11 FİXER ATIKLARI .................................................................................................................................................... 22

4.12 ÇÖZÜCÜ BAZLI CİHAZ ATIKLARI ............................................................................................................................... 22

4.13 SİYANÜR ............................................................................................................................................................. 22

4.14 ORGANİK PEROKSİTLER.......................................................................................................................................... 22

4.15 GÜÇLÜ YÜKSELTGENLER (OKSİTLEYİCİLER) ............................................................................................................ 23

4.16 ORGANİK ÇÖZELTİLER ........................................................................................................................................... 23

4.17 PAKETLEME VE TAŞIMA SIRASINDA SIZAN KİMYASALLAR .............................................................................................. 23

4.18 PERKLORATLAR .................................................................................................................................................... 23

4.19 FENOL VE KLOROFORM ......................................................................................................................................... 23

4.20 HALOJENLİ BİLEŞİKLER ........................................................................................................................................... 23

4.21 KESİCİ DELİCİ MALZEMELER.................................................................................................................................... 24

4.22 BİLİNMEYEN MALZEMELER ..................................................................................................................................... 24

4.23 İSTENMEYEN REAJANLAR ....................................................................................................................................... 24

4.24 KONTAMİNE ATIKLAR ............................................................................................................................................ 24

4.25 MOTOR YAĞLARI ................................................................................................................................................. 25

4.26 BOR YAĞI ........................................................................................................................................................... 25

4.27 YAĞ FİLTRELERİ .................................................................................................................................................... 25

4.28 TIBBİ ATIKLAR...................................................................................................................................................... 25

4.29 SİTOTOKSİK ATIKLAR ............................................................................................................................................. 26


Sayfa 3

4.30 AKÜLER VE PİLLER ................................................................................................................................................ 26

4.31 ÖMRÜNÜ TAMAMLAMIŞ LASTİKLER ......................................................................................................................... 26

4.32 ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYA ATIKLARI ...................................................................................................... 26

4.33 TEHLİKESİZ ATIKLAR ......................................................................................................................................... 27

EKLER ................................................................................................................................. 27

EK – I : TEHLİKELİ KABUL EDİLEN ATIKLARIN TEHLİKE SINIFI KODLARI ..................................................................................... 27

EK – II: TEHLİKELİ MADDE VE MÜSTAHZARLARA İLİŞKİN ÖZEL RİSK İBARELERİ.......................................................................... 30

EK – III: TEHLİKELİ MADDE VE MÜSTAHZARLARA İLİŞKİN GÜVENLİK-S İBARELERİ ..................................................................... 34

KAYNAKLAR ........................................................................................................................ 37


Sayfa 4

1.GİRİŞ

Üniversitemizdeki birimlerde oluşan atıkların güvenli ve yürürlükteki mevzuatlara uygun bir

şekilde yönetilmesi yasal bir zorunluluktur. Bu kapsamda sürdürülebilir atık yönetimi,

Üniversitemizde oluşan ve çeşitli yöntemlerle geri kazanılabilen ve geri dönüştürülebilen ya da

bertarafı zorunlu olan atıkların mevzuata uygun olarak toplanması, taşınması ve bertarafını

gerektirir. Kaynakta ayrı toplama yani atıkların kendi cinsine uygun kaplarda birbirleriyle

karıştırılmadan toplanması, atık yönetim sisteminin başarısını büyük ölçüde etkiler.

Bu el kitabı, Üniversitemiz birimleri ve özellikle laboratuvarlarda oluşan atıkların, oluşumundan

geçici depolama sahasına aktarılması sürecinde dikkat edilecek konuları kapsar.

1.1 Tanımlar

Atık

Herhangi bir faaliyet sonucunda oluşan, çevreye atılan veya bırakılan herhangi bir maddedir.

Atık Yönetimi

Atığın toplanması, taşınması, geri kazanılması, bertaraf edilmesi, bertaraf sahalarının

kapatılması sonrası bakımı ve bu tür faaliyetlerin gözetimi, denetimi ve izlenmesidir.

Özel Atık

Tehlikeli kabul edilmeyen fakat insan sağlığını ve çevreyi korumak amacı ile; miktarı, derişimi,

fiziksel, kimyasal veya biyolojik özellikleri bilinmesi gereken, özel taşıma ve imha gerektiren

katılardır. Özel atık olarak kabul edilen maddeler:

Biyolojik, tıbbi atıklar (araştırma hayvanı dokuları, kadavralar, kültürler), şırınga iğneleri ve

bistürü uçları

Toksisite sınırından düşük atıklar

Petrol artıkları

Asbest

Safra vb.

Kurşun/asit ve nikel/kadmiyum piller.

Tehlikeli Atık

Düşük dozlarda bile insanlar ve hayvanlar için öldürücü, insan ve diğer canlılar için zehirli

(toksik), kanser yapıcı (kanserojen), gen bozucu (mutajen) ve üreme için zehirli (teratojen)

etkiye sahip, düşük sıcaklıklarda alevlenebilme özelliği olan, patlayıcı, aşındırıcı (korozif) ve

kimyasal olarak etkin (reaktif) maddelerdir.

Mevzuata göre; Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik’teki atık listesinde (*) ile

işaretlenmiş atıklar tehlikeli atıktır. Tehlikeli atıklar, bahsi geçen yönetmelikte EK-III A’da


Sayfa 5

listelenen özelliklerden bir veya daha fazlasına sahip atıklardır. Atık Listesinde (A) işaretli atıklar,

EK-III B’de yer alan tehlikeli atık derişimine bakılmaksızın tehlikeli atık sınıfına girer. (M) işaretli

atıkların tehlike özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yapılacak çalışmalarda, EK-III A’da listelenen

özelliklerden H3-H8, H10 ve H11 ile ilgili değerlendirmeler, EK-III B’de yer alan derişim değerleri

esas alınarak yapılır. Bu hüküm tehlikeli maddeler ile kontamine olmamış saf metal alaşımlar

için geçerli değildir.

Tehlikeli maddeler tehlike özelliklerine göre sınıflandırılmıştır. Bu sınıflama için aşağıdaki

kısaltmalar kullanılır:

- Patlayıcı: E

- Oksitleyici: O

- Çok kolay alevlenir: F+

- Kolay alevlenir: F

- Alevlenir: R 10

- Çok toksik: T+

- Toksik: T

- Zararlı: Xn

- Aşındırıcı: C

- Tahriş edici : Xi

- Hassaslaştırıcı : R 42 ve/veya R 43

- Kanserojen: Kanserojenite Kategorisi(1) (Carc. Cat. )

- Mutajen: Mutajenite. Kategorisi (1) (Mut. Cat.)

- Üreme için toksik: Üreme Kategorisi. (1) (Repr. Cat.)

- Çevre için tehlikeli: N ve/veya R 52, R 53, R 59.

Tıbbi Atık

Tıbbi atıklar, üç grupta incelenir. Bunlar; Enfeksiyöz atıklar, Patolojik atıklar ve Kesici Delici

atıklardır.

Enfeksiyöz atıklar

Enfeksiyon yapıcı etkenleri taşıdığı bilinen veya taşıması muhtemel başta kan ve kan ürünleri

olmak üzere vücut sıvıları ile insan dokuları, organları, anatomik parçalar, otopsi materyali,

plasenta, fetus ve diğer patolojik materyali; bu tür materyal ile bulaşmış eldiven, örtü, çarşaf,

bandaj, flaster, tamponlar, eküvyon ve benzeri atıkları; hemodiyaliz ünitesi ve karantina

altındaki hastaların vücut çıkartılarını; bakteri ve virüs tutucu hava filtrelerini; enfeksiyöz

ajanların laboratuvar kültürlerini ve kültür stoklarını; araştırma amacı ile kullanılan enfekte

deney hayvanlarının leşleri ile enfekte hayvanlara ve çıkartılarına temas etmiş her türlü

malzemeyi, veterinerlik hizmetlerinden kaynaklanan atıkları kapsamaktadır. Enfeksiyöz atıklar,


Sayfa 6

enfeksiyöz ajanların yayılımını önlemek için taşınması ve imhası özel uygulama gerektiren

atıklardır.

Patolojik atıklar

Cerrahi girişim, otopsi veya anatomi çalışması sonucu ortaya çıkan dokuları, organları, vücut

parçalarını, insan fetusunu ve hayvan cesetlerini kapsamaktadır.

Kesici delici atıklar

Şırınga, enjektör ve diğer tüm deri altı girişim iğneleri, lanset, bisturi, bıçak, serum seti iğnesi,

cerrahi sütur iğneleri, biyopsi iğneleri, intraket, kırık cam, ampul, lam-lamel, kırılmış cam tüp ve

petri kapları gibi batma, delme, sıyrık ve yaralanmalara neden olabilecek atıkları kapsar.

Kimyasal Atıklar

Birimlerde tedavi, tanı ya da deneysel araştırmalar gibi alanlarda kullanılan ve insan ve çevre

sağlığı için çeşitli etkilerle zararlı olabilen kimyasal maddelerin gaz, katı veya sıvı atıklarıdır.

Sitotoksik Atıklar Sitotoksik maddeler, hücreye zehir etkisi yapıp hücreyi öldüren ya da işlevini durduran

maddelerdir.

Tehlikesiz Atıklar

Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmeliğin EK-IV kısmında işaretlenmemiş atıklar ile (M)

ile işaretlenmiş atıklardan EK-III B'de yer alan eşik derişiminin altında bir değere sahip olan

atıklardır.

Elektrikli ve Elektronik Atıklar

Atık elektrikli ve elektronik eşya (AEEE); Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelikte yer

alan atık tanımına uygun ve Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Kontrolü Yönetmeliği Ek-

1/A’da tanımlanan kategorilerde yer alan ürünlerin kullanım ömrü dolduğu andaki bütün

bileşenlerini, unsurlarını ve içerdiği sarf malzemelerini tanımlar.

Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik Ek-1/A’ya göre atık sınıflaması:

1. Büyük ev eşyaları

2. Küçük ev aletleri

3. Bilişim ve telekomünikasyon ekipmanları

4. Tüketici ekipmanları

5. Aydınlatma ekipmanları

6. Elektrikli ve elektronik aletler (büyük ve sabit sanayi aletleri hariç olmak üzere)

7. Oyuncaklar, eğlence ve spor ekipmanları

8. Tıbbi cihazlar

9. İzleme ve kontrol aletleri


Sayfa 7

10. Otomatlar

Elektrikli ve elektronik eşyalar ile elektrik ampulleri ve evsel amaçlı kullanılan aydınlatma

gereçlerinde, Ek-2’de yer alan istisnalar hariç, kurşun (Pb), cıva (Hg), artı altı değerlikli krom

(Cr6+), polibromürlü bifeniller(PBB) ve polibromürlü difenil eterler (PBDE) ile kadmiyumun (Cd)

bulunması yasaktır.

Geçici Depolama Sahası

Nihai bertaraf veya geri kazanım için uygun yer bulunamaması durumunda ya da bertaraf/geri

kazanım tesislerine ulaştırılmadan önce atık miktarının yeterli kapasiteye ulaşması amacıyla

atıkların geçici olarak depolandığı alana geçici depolama sahası denir.

2.ATIK MİNİMİZASYONU

Atığın kaynağında geri kazanılması veya atık miktarının azaltılmasıyla yapılır. Laboratuvarda

ihtiyaçtan fazla kimyasal madde bulundurulması atık miktarını artırması yanında iş kazası

yönünden de risklidir. Atık üretilen her birimde olabildiğince az atık üretecek miktarda kimyasal

madde kullanmalıdır. Aynı şekilde daha az atık oluşturan cihazlar tercih edilmelidir.

Tehlikeli atık üretim potansiyeli olan birimlerde “Atık önleme ve en aza indirme” kuralları

çerçevesinde olabildiğince az atık üretme olanakları geliştirilmelidir. Bu amaçla;

1) Tehlikeli atık oluşturma potansiyeli bulunan kimyasal maddelerin satın alma aşamasında

olabildiğince tehlikesiz olan seçenek ile değiştirilmesi

2) Tehlikeli atık oluşturma potansiyeli bulunan kimyasal maddelerin satın alımında mümkün

olduğu kadar en küçük hacim ve ağırlığın tercih edilmesi, gereğinden fazla satın alınmaması

3) Tehlikeli atık oluşturma potansiyeli olan kimyasal maddelerin kullanılacağı deneylerde

olabildiğince en küçük ölçeğin kullanılması

4) Arsenik, kadmiyum, baryum, krom, kurşun, cıva, selenyum ve gümüş içeren kimyasal

maddelerin kullanımından olabildiğince kaçınılması

5) Kromik asit yıkama çözeltileri yerine alkolde hazırlanmış potasyum hidroksit gibi (ticari adları

Alconox ve Pierce RBS35 olan çözeltiler örnek olarak verilebilir) tehlikeli olmayan çözeltilerin

tercih edilmesi

6) Çizelge 3.2’deki işlem ve süreçlerin laboratuvarda deneyimli bir kişi tarafından gerekli

güvenlik önlemleri alınarak, çeker ocak içinde küçük ölçekte bir deney gerçekleştirildikten sonra

uygulanması ile bertaraf, geri kazanım ve yeniden kullanım seçeneklerinin olabildiğince dikkate

alınması gibi yöntemler önerilebilir.

Karıştırılmaması gereken kimyasal maddelerin atık kaplarına birlikte atılmamasına ve zararlı

kimyasal maddelerin olabildiğince az kullanılmasına dikkat edilmelidir. Geri kazanım veya geri

dönüşüm uygulanabilen atıkları kaynağında ayrı kaplarda toplayarak atık azaltımına katkıda

bulunulur. Uygun malzemeler ömrü bitene kadar yeniden kullanılabilir.


Sayfa 8

2.1 Satın Alma Kontrolü

Atık miktarını en aza indirecek bir satın alma politikası uygulanmalıdır. Birimlerde ihtiyaç

duyulan kimyasal madde miktarından fazlası satın alınmamalıdır. Bu maddeler olası bir yangında

veya iş kazasında oluşacak zararı da artırmaktadır.

Satın alma aşamasında tehlikeli atık oluşturma potansiyeli bulunan kimyasal maddelerin

belirlenerek mümkünse tehlikesiz olan bir seçenek ile değiştirilmesi, eğer bu yapılamıyorsa

gereğinden fazla satın alınmaması gibi yöntemlerle satın alma kontrolü sağlanabilir.

2.2 Envanter Kontrolü

Birimlerde kullanılan her bir kimyasal madde için envanter kaydı oluşturulmalıdır. Kayıtlar

zaman zaman kontrol edilerek gereksiz kullanımlar belirlenmelidir.

Laboratuvarda oluşan atıkların türleri ve miktarları periyodik olarak kayıt altında tutulmalıdır.

Laboratuvarda çalışma yapan personel kullandığı malzemeden oluşan atık miktarını oluşturulan

atık kayıt formuna ya da atık kayıt defterine yazmalıdır. Tutulan atık kayıtları tüm laboratuvarda

oluşan atık miktarlarıyla karşılaştırılmalıdır.

Laboratuvardaki kimyasal maddelerin raf ömrü dolmadan tüketilmesi ya da ihtiyacı olan

birimlere aktarılması bakımından malzemelerin son kullanma tarihleri envanter kayıtlarında

bulunmalı ve belli aralıklarla kontrol edilmelidir.

2.3 İşletme Kontrolü

Birimlerde atık yönetimi planı doğrultusunda işletme kontrolü yapılmalı ve geri kazanım ve geri

dönüşümün uygulanabileceği alanlar belirlenerek süreç değişikliği olanakları araştırılmalıdır.

Cihazlarda kullanılan maddelerin yeniden kullanım olanağı araştırılmalıdır.

3. ATIK YÖNETİMİ

Atığın kaynağında azaltılması, niteliğine göre ayrılması, toplanması, geçici veya ara depolanması,

geri kazanılması, taşınması, bertaraf edilmesi ve bertaraf işlemleri sonrası kontrolü ve benzeri

işlemleri içeren Atık Yönetimi uygulamaları uyulması gereken yasal bir zorunluluktur.

Üniversitemiz birimlerinde oluşan atıkların her biri, ait olduğu yönetmelik kapsamında yönetilir.

Bu yönetmelikler değişken olduğundan son halleri takip edilmelidir. Yönetmeliklere

http://www.resmigazete.gov.tr internet adresinden tarih ve sayı bilgileri girilerek kolayca

ulaşılabilir. Ayrıca güncel mevzuat http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr internet adresinden takip

edilebilir. Şu anda geçerli olan mevzuat “İlgili Mevzuat ve Atık Kodları” başlığı altında bu sitede

de görülebilir.

Laboratuvarda çalışan her eleman kimyasal hijyen ve güvenlik uygulamaları konusunda bilgi

sahibi olmalı, çalışma ortamında yeterli düzeyde koruyucu donanım bulundurulmalıdır.

İlgili mevzuat uyarınca laboratuvarlarda lavabolara tehlikeli kimyasal madde dökülmesi yasaktır.

Kimyasal maddelerin tehlikeli olup olmadığı, kimyasal madde tedarikçilerinden sağlanabilecek

http://www.resmigazete.gov.tr/

http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/


Sayfa 9

Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (MSDS) yardımıyla öğrenilir. Laboratuvarlarda kullanılan

kimyasal malzemelere ait güvenlik bilgi formları, kolay ulaşılabilecek bir yerde bulundurulur.

Genel olarak, patlayıcılar, yanıcılar, pH değeri 5,5’den küçük veya 10,5’den büyük olan sulu

çözeltiler, petrol ürünleri, radyoaktif materyaller ve zehirler doğrudan kanalizasyona

boşaltılamaz. Atıklar mümkün oldukça geri kazanılmaya çalışılmalıdır. Geri kazanım mümkün

değilse daha zararsız bir atık haline dönüştürüldükten sonra depolama yapılır.

Kimyasal madde atıkları söz konusu ise her bir kimyasal atık, etiketlenmiş ayrı bir kapta toplanır,

kap dolduktan sonra kimyasal atık saklama dolabında bekletilir. Bu dolaplarda biriken kaplar,

aynı etiketi taşıyan bidonlara aktarılarak geçici atık depolama birimlerine (tehlikeli atık uydu

istasyonu) ve buradan geçici atık depolama alanına aktarılır.

3.1 Etiketleme 5 Temmuz 2008 tarihli ve 26927 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Atık Yönetimi Genel

Esaslarına İlişkin Yönetmelik ile belirlenen hususlara uyularak Yönetmeliğin Ek-IV kısmında

verilen atık kodu numaralama sistemi kullanılarak atık etiketi oluşturulmalıdır.

Üniversitemizde laboratuvar içinde ve depolamada kullanılmak üzere iki farklı tehlikeli atık

etiketi kullanılacaktır. Bu etiketler Şekil 3.1 ve Şekil 3.2 de verilmiştir.

Laboratuvar içinde kullanılması gereken atık etiketi her bir atık koduna ait atık kabına

yapıştırılmalıdır. Laboratuvar içinde kullanılan 5 L’lik kaplar dolduktan sonra depolamada

kullanılan ve aynı atık etiketine sahip olan 60 L’lik bidonlara aktarılır. Bu bidonlarda bulunan atık

etiketleri Ulusal Atık Taşıma Formunda (UATF) kullanılacaktır. Her iki etiketin de dikkatle

doldurulması gerekmektedir.


Sayfa 10

Şekil 3.1: Laboratuvar içinde kullanılması gereken atık etiketi

Şekil 3.1’deki atık etiketi doldurulurken yapılması gerekenler:

Birim adı: Atığın oluştuğu birimin adı; laboratuvar adı, bölüm adı vb.

Oda No: Atığın oluştuğu birimin kapı numarası, laboratuvar numarası vb.

Sorumlu Kişi: Atık hakkında bilgi alınabilecek atık üreten sorumlu kişi adı soyadı ve varsa unvanı.

Telefon No: Atık ile ilgili bilgi alınabilecek atık üreten sorumlunun telefon numarası, dâhili veya

cep numarası olabilir.

Kimyasal İsimleri: Formül kullanılmadan kimyasal maddenin adı yazılır. Kap içerisindeki diğer

kimyasal maddelere ait derişim değeri % , mg/L veya ppm vb. olarak belirtilir.

Atık Kodu: Bu kodun belirlenmesi atığın atık bertaraf veya geridönüşüm tesisine gönderilmesi

açısından çok önemlidir. Bu kodun belirlenmesinde yetkili kişilere danışılmalıdır. “Atık Yönetimi

Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik” Ek-IV ya da “İlgili Mevzuat ve Atık Kodları“ kısmında tehlikeli

ve tehlikesiz atıklara ait atık kodlarına ulaşılabilir.


Sayfa 11

Fiziksel durum: Atığın katı, sıvı, gaz vb. durumu belirtmek için ilgili kutucuk x ile işaretlenir. Eğer

atık fazı farklı bir özellikte ise “diğer“ yazan kısım doldurulur.

Tehlike Kategorisi: Malzemenin Malzeme Güvenlik Bilgi Formuna bakarak, Ek-I de belirtilen H1

den H15 e kadar atığın tehlike sınıfını gösteren H kodu belirlenir. H kodunun yanındaki kutucuk

x ile işaretlenir.

İmza: Atık sorumlusu tarafından kare içerisine imza atılır.

Açıklamalar: Atığın bulunduğu kabın hacmi, atığın hacmi veya atık ile ilgili bilinmesi gereken

başka bir bilgi varsa açıklamalar kısmına yazılır.

Şekil 3.2: Depolamada kullanılacak atık etiketi.


Sayfa 12

Şekil 3.2’deki atık etiketi doldurulurken yapılması gerekenler:

Birim adı: Atığın oluştuğu birimin adı, laboratuvar adı, bölüm adı vb.

Adresi: Birimin bulunduğu yerin adresi,

Sorumlunun Adı, Soyadı: Sorumlu kişinin adı ve soyadı yazılır.

Görevi: Birim içinde varsa idari görevi ya da diğer öğrenci, araştırmacı vb. durumu belirtilir.

İmza: Sorumlu kişi imzasını atar.

Atığın Adı: Atık ile ilgili aynı atık koduna sahip atıkların ayrıntılı olarak adı yazılır.

Atık Kodu: Bu kodun belirlenmesi atığın atık bertaraf veya geridönüşüm tesisine gönderilmesi

açısından çok önemlidir. “Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik” Ek-IV ya da “İlgili

Mevzuat ve Atık Kodları“ kısmında tehlikeli ve tehlikesiz atıklara ait atık kodlarına ulaşılabilir.

BBF No: Bertaraf Başvuru Formu (BBF) atığın atık bertaraf firmasına taşınması için başvuru

yapıldığında doldurulan forma ait numaradır. Bertaraf başvurusu yapıldıktan sonra belirlenir. Bu

nedenle atık bekletilecekse daha sonra doldurulur.

Atığın Fiziksel Özelliği: Atığın katı, sıvı, gaz vb. durumunu belirtmek için ilgili kutucuk x ile

işaretlenir. Eğer atık fazı farklı bir özellikte ise “diğer” kısmı doldurulur.

Atığın Tehlike Özelliği: Malzemenin Malzeme Güvenlik Bilgi Formundan, Ek-I de belirtilen H1

den H15 e kadar tehlike sınıfını gösteren H kodu belirlenir. H kodunun yanındaki kutucuk x ile

işaretlenir.

Risk İbaresi (R) ve Açık İfadesi: Bu kitapta Ek-II’de belirtilen R1’den R68’e kadar risk kodlarından

uygun olanı ve açık ifadesi yazılır.

Güvenlik İbaresi (S) ve Açık İfadesi: Bu kitapta Ek-III’te belirtilen S1’den S60’a kadar alınması

gereken güvenlik önlemlerini belirten ibarelerden uygun olanı açıklaması ile belirtilir.

Risk Unsurları: Yangın Olasılığı, Sağlığa Zararları, Özel Tehlike, Reaktivite başlıkları altında

bulunan unsurların belirlenmesi, malzemenin taşınması sırasında oluşabilecek kazaların vereceği

zararı önlemek için gereklidir. Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (Material Safety Data Sheet)

kullanılarak kimyasal maddenin özelliklerine göre risk unsurları belirlenir ve ilgili yerler

işaretlenir.

Yangına Müdahale Şekli: Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarına (Material Safety Data Sheet)

bakılarak yangına müdahale şekli öğrenilir ve ilgili yerler işaretlenir.

Tehlikeli madde sembolleri Avrupa Birliği ve Birleşmiş Milletler’ce kullanılan piktogramlarla

ifade edilmeye başlamıştır. Tehlike işaretleri kontrol edilirken eski semboller ile yeni

piktogramların eş anlama gelmesi dikkate alınmalıdır (Kitapta Ek-1).

Bir atığın hangi atık kabına konacağı konusunda tereddüt olduğunda, ayrı bir atık kabı

oluşturulur. Atık kaplarında etiket bulunmaması atığın tanımlanmasını zorlaştırır ve tehlike

oluşturur. Bu nedenle her atık kabına uygun işaretli etiket yapıştırılmalıdır. Laboratuvarlarda,


Sayfa 13

içinde kimyasal madde olan hiçbir kap etiketsiz olmamalıdır. Etiketler kolay çıkmayacak şekilde

yapıştırılmalı, net ve okunur şekilde doldurulmalıdır.

3.2 Saklama Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarına bakarak saklanacak malzemenin hangi maddelerle tepkime

vereceği belirlenir. Birlikte saklanmasında sakınca bulunan maddeler ayrı saklanmalıdır.

Laboratuvar atıkları birincil toplama kaplarında Çizelge 3.1 ve Çizelge 3.2’deki atık etiketlerinin

(A,B,C vb.) de bulunması, olası kazaları önlemek açısından yararlı olacaktır.

ÇİZELGE 3.1ETİKETİ ATIK ÇEŞİDİATIK KABI ETİKETİ ATIK ÇEŞİDİ

ATIK KABI ETİKETİ ATIK ÇEŞİDİ A Halojen içermeyen organik çözücü ve çözeltiler B Halojenli organik çözücü ve çözeltiler C Katı atıklar D Tuz çözeltileri E Zehirli inorganik atıklar, ağır metal tuzları ve bunların çözeltileri F Zehirli yanıcı bileşikler G Cıva ve inorganik cıva tuzları H Geri kazanabilir metal tuzları atıkları. Her metal tuzu atığı ayrı kapta toplanmalıdır I İnorganik katılar ATIK ÇEŞİDİ ATMA ÖNCESİ İŞLEM

ÇİZELGE 3.2 Atık Özelliğine göre Uygulanması Gereken İşlemelerKONTROL İŞLEMİ ATIK KABI

Atık Çeşidi tAtma Öncesi İşlem Kontrol İşlemi

Atık Kabı Etiketi

Atık Kabı Özelliği

Kontamine olmuş halojen içermeyen organik çözeltiler

A Yüksek yoğunluklu polietilen kap en fazla 10 L hacimde olmalıdır.

Halojenli organik çözeltiler

B Alüminyum ve paslanmaz çelik kaplar kullanılmamalıdır.

Genel olarak tepkimeye girmeyen organik maddeler

A

Genel olarak tepkimeye girmeyen halojenli organik maddeler

B

Katı atıklar C Plastik torba ve uygun orijinal karton kaplar. Cam malzemeler için ayrı kutular kullanılmalıdır.

Organik asitlerin sulu çözeltileri

Sodyum bikarbonat veya sodyum hidroksit ile nötralleştirilir

İndikatör şeritler ile pH kontrolü

D


Sayfa 14

Aromatik karboksilli asitler

Seyreltik hidroklorik asit ile çöktürme yapılır

Tortu: C Süzüntü: D

Organik bazlar ve aminler

Seyreltik hidroklorik asit veya Sülfürik asit ile nötralleştirilir

İndikatör şeritler ile pH kontrolü

A veya B

Nitriller ve merkaptanlar

Sodyum hipoklorit çözeltisi ile birkaç saat süreyle karıştırılarak yükseltgenir, Yükseltgen maddenin kalan kısmı sodyum tiyosülfat ile nötralleştirilir

Organik faz: A Sulu faz: B

Suda çözünen aldehitler

Seyreltik sodyum hidrojen sülfat ile tepkimeye sokularak bisülfite dönüşüm sağlanır.

A veya B

Organik bir çözücüde çözünmüş organo-metalik bileşikler

Çeker ocakta n-bütanol içine damla damla ilave edilir ve gaz çıkışının tamamlanması beklenir.1 saat daha karıştırmaya devam edilir ve üzerine fazlaca su eklenir

Organik faz: A, Sulu faz: D

Kanser yapıcı, çok zehirli ve zararlı bileşikler

F

Sağlam, sızdırmaz ve üzerinde uyarıcı etiket bulunan kaplar

Alkil sülfatlar

Buzla soğutulmuş amonyak içerisine kuvvetli karıştırma işlemi yapılarak damla damla ilave edilir.

İndikatör şeritleri ile pH kontrolü

D

Organik peroksitler

Peroksit belirteçleri ile belirlenir ve demir(II)-klorür ile nötralleştirilir

Organik atıklar: A veya B,

Sulu çözeltiler: D

Asit halojenürler

Yüksek miktarda metanol içerisine damla damla ilave edilir, tepkimeyi hızlandırmak için birkaç damla hidroklorik asit eklenebilir. Sodyum hidroksit ile nötralleştirilir


B

İnorganik asitler ve anhidritler

Dikkatlice karıştırılarak buzlu su içerisinde seyreltilir ve sodyum hidroksit çözeltisi ile nötralleştirilir


D

İnorganik bazlar

Gerektiğinde karıştırma yapılarak suya ilave edilir, çeker ocakta hidroklorik asit ile nötralleştirilir


D

İndikatör tuzlar I İnorganik tuzların nötral çözeltileri


D

Ağır metal tuzları ve E Özel üretilmiş


Sayfa 15

çözeltileri atık kapları

Raney nikeli

Sulu asıltı halinde hidroklorik asit içinde çözünme oluncaya kadar ilave edilir. Raney nikeli veya süzülen çökeleği kurutulmamalıdır, çünkü hava ile kendiliğinden tutuşur.

E

Talyum tuzları ve sulu Çözeltileri

E

İnorganik selenyum bileşikleri

Sulu çözelti halindeki selenyum tuzları derişik nitrik asit ile tepkimeye sokularak elementel selenyum geri kazanılabilir. Karışıma sodyum bisülfit çözeltisi ilave edildiğinde elementel selenyum çöker.

E Bileşikler: E

Sulu faz: D

Berilyum ve tuzları E İnorganik cıva Kimyasal olarak cıvayı

soğuran ya da cıva ile tepkime veren bir madde ile toplanmalıdır.

GG

Siyanürler

pH 10-11 aralığında hidrojen peroksit ile önce siyanatlara yükseltlenir, daha sonra pH 8-9 aralığında yükseltgenin fazlasının ilavesiyle siyanatlar karbondioksite yükseltgenir.

D

Azidler

Sodyum tüyosülfatlı ortamda iyotla tepkimeye sokularak azota dönüştürülürler.

D

İnorganik peroksitler ve yükseltgenler(brom ve iyot gibi)

Asidik sodyum tiyosülfat çözeltisi ile indirgenerek zararsız hale getirilirler.

D

Hidrojen florür ve inorganik florür çözeltileri

Kalsiyum karbonat ile muamele edilerek kalsiyum florür şeklinde çöktürülür.

Tortu: I

Süzüntü: D

Sıvı inorganik halojenür atıklar ve hidrolize duyarlı reakifler

Buzla soğutulmuş %10’luk sodyum hidroksit çözeltisine damla damla ilave edilerek zararsız hale getirilir.

I

Kırmızı fosfor I Değerli metal atıkları H Sulu çözeltiler D Çevreye zararlı maddeler içeren deterjanlı sular

D

Fosforlu bileşikler Fosforlu bileşiklerin her Tortu: I


Sayfa 16

bir gramı için 5 ml % 50’lik sodyum hidroksit çözeltisi içeren 100 mL %’lik sodyum hipoklorür çözeltisi alınır. Buzla soğutma yapılarak damla damla ilave edilerek nötralleştirme yapılır. Kalsiyum hidroksit ilave edilir ve süzülür

Süzüntü: D

Alkali metaller

İnert bir çözücü içerisine alınır. 2-propanol içine damla damla karıştırılarak ilave edilir. Gaz çıkışı sona erince karışıma su ilave edilir.

D

Alüminyum alkali bileşikler

İnert gaz atmosferinde petrol eteri gibi inert bir çözücü ile seyreltilir. Üzerine önce damla damla 1 -oktanol sonra damla damla su eklenir.

F

Biyokimya laboratuvarının başlıca atıkları olan karbonhidratlar,amino asitler ve diğer sulu atıklar gibi doğal maddeler

D Organik

Çözücü ile karışım halinde:

A veya B

Bazı atıklar tepkime sonucu gaz üretebilir ve normal toplama kabının patlamasına yol açabilir.

Örneğin; Nitrik Asit / Organik Asit ya da Organik Peroksit Asit atıkları gibi. Bu tür patlamaları

önlemek için gaz çıkarabilen atıklara özel kaplar kullanılmalıdır.

Çizelge 3.2’de verilen atık kabı özelliklerine uyulması ve bertaraf öncesi seyreltme vb. işlemlerin

yapılması, olası zararları azaltır.

Tehlikeli atık saklamak için kesinlikle su, süt, meşrubat vb. şişeler kullanılmamalıdır.

Kimyasal atıklar sadece uygun kaplarda saklanabilir. Sıvı atık saklama kaplarında aşırı sıcak ya da

soğuk etkisiyle genleşme olabileceği göz önüne alınarak tam doldurma yapılmaz. Atık kabı

boyutu tahmin edilen atık miktarına göre seçilir.

Tehlikeli kimyasal atık depolanan kap ve konteynerler atık doldurulması/boşaltılması işlemleri

haricinde daima sızdırmaz bir şekilde kapalı tutulmalıdır, ikincil kap kullanımı ihmal edilmemeli,

kapların giriş ağzında doldurma hunisi bırakılmamalıdır. Atık konteynerine atılan her atık için

konteyner üzerindeki etiket güncellenmelidir.

Hiçbir koşulda radyoaktif atıklar kimyasal atıklarla karıştırılmamalıdır. Laboratuvarda öngörülen

kimyasal depolama matrisi atıkların depolanmasında da uygulanmalıdır.


Sayfa 17

Atık konteynerlerinin kapağı mutlaka kapalı olmalıdır. Kapak tam olarak kapanmıyorsa parafilm

vb. kullanılarak kapağın tam kapanması sağlanmalıdır.

Kırılan camlar sağlam bir kutuda toplanmalı ve en yakın çöp konteynerine bırakılmalıdır. Çöpü

toplayan personel kırılan camlar ya da kesici maddelerden zarar görebileceğinden ofisteki veya

laboratuvardaki çöp kutusuna bırakılmamalıdır. Kırılan cam madde eğer kimyasal madde ile

temas etmişse tehlikeli atık olarak değerlendirilir.

Geçici depolama için kullanılan depolama alanının girişinde tehlike uyarı işareti bulunmalı ve

güvenlik önlemleri (kilitli, sızdırmaz zemin, uygun havalandırma, yangın önlemi vb.) alınmış

olmalıdır.

3.3 Aktarma-Taşıma Birimlerde oluşan ve uygun şekilde etiketlenmiş olan atıklar uygun taşıma araçları ile güvenli bir

şekilde taşınmalıdır.

Tehlikeli kimyasal atıklar ve diğer tehlikeli atıklar öncelikle oluştukları noktalarda (örneğin

laboratuvarlarda) etiketlerine göre 5L’lik atık bidonlarında, bidon ¾ oranında dolana kadar

depolanır, daha sonra özel taşıma dolaplarında bölüm ya da birimde bulunan güvenlik dolabına

alınır, güvenlik dolabından bölüm ya da birim atık sorumlusu gözetim ve denetiminde aynı atık

etiketine sahip 60L’lik çember kapaklı bidonlara aktarılır ve birim için oluşturulmuş geçici

depoya (tehlikeli atık uydu istasyonu) alınır. Çok atık üreten birimlerde atıkların önce atığın

hacmine uygun bir kapta toplanması (60L çember kapaklı bidon ya da 1000L IBC tank) ve kap ¾

oranında dolduktan sonra geçici (uydu) depoya alınması sağlanır.

Tehlikeli atık uydu istasyonlarında depolama süresi istasyonun kapasitesi ile sınırlıdır. Kapasite

dolduğunda atık sorumlusuna haber verilerek atıkların bertaraf süreci başlatılır. Geçici

Depolama Alanında biriktirilen atıklar atık türüne ve mevzuatına uygun olarak lisanslı firmalara

verilir.

Tehlikeli Atıklar, Atık Madeni Yağlar, Bitkisel Atık Yağlar, Atık Pil ve Akümülatörler ve Ömrünü

Tamamlamış Lastikler gibi maddelerin taşınması esnasında “Ulusal Atık Taşıma Formu”

kullanılması zorunludur.


Sayfa 18

4. ATIK TÜRÜNE GÖRE YAPILMASI GEREKENLER

Birimlerde oluşan bazı atıklar uygun ölçüde seyreltilerek lavaboya boşaltılabilir. Tehlikeli

olmayan organik kimyasal maddeler: Şekerler, nişastalar, şeker alkoller, doğal olarak bulunan

alfa amino asitler ve tuzları, sitrik ve laktik asit ve Na, K, Mg, Ca, NH4 tuzları, kuru biyolojik besi

yerleri gibi maddeler standartlara uygun oranda seyreltilip lavaboya atılabilir.

Tehlikeli olmayan inorganik kimyasal maddelerden,

Sülfatlar (Na, K, Mg, Ca, NH4, Sr, Ba)

Fosfatlar (Na, K, Mg, Ca, NH4, Sr)

Karbonatlar (Na, K, Mg, Ca, NH4, Sr, Ba)

Oksitler (Ba, Mg, Ca, Sr, Al, Si, Ti, Mn, Fe, Cu, Co, Zn)

Boratlar (Na, K, Mg, Ca) standartlara uygun oranda seyreltilip lavaboya atılabilir.

Atıklar laboratuvarda 5 L’lik bidonlarda toplanırken birbirleriyle karışmaması gereken maddeler

(Çizelge 4.1’de verilmiştir) konusunda dikkatli olmak gerekir.

ÇİZELGE 4.1 Birbiriyle karışmaması gereken kimyasal maddeler Kimyasallar Karışmaması Gereken Kimyasallar Aktif karbon Kalsiyum hipoklorit, oksitleyici maddeler Alkali metaller Su, karbontetraklorür, halojenli alkanlar, karbondioksit, halojenler Amonyak Cıva (örneğin manometre içerisinde), klor, iyot, brom, kalsiyum hipoklorit, hidroflorik

asit Amonyum nitrat Toz halinde metaller, yanıcı sıvılar, kükürt, kloratlar, tüm asitler, nitritler, kükürt, ince

tanecikli organik veya yanıcı başka maddeler Anilin Hidrojen peroksit, nitrik asit Asetik asit Kromik asit, nitrik asit, hidroksilli bileşikler, etilen glikol, perklorik asit, peroksitler, permanganatlar Asetilen Flor, klor, brom, bakır, cıva, gümüş Aseton Derişik nitrik asit, derişik sülfürik asit Azid Asitler Bakır Asetilen, hidrojen peroksit Brom Amonyak, asetilen, butan ve diğer petrol gazları, turpentin, benzen Cıva Asetilen, amonyak, fulminik asit Flor Bütün maddeler Fosfor (beyaz) Hava, oksijen, indirgen maddeler, alkaliler Gümüş Asetilen, okzalik asit, tartarik asit, amonyum bileşikleri, fulminik asit Hidroflorik asit Amonyak Hidrojen peroksit Bakır, krom, demir, metal ve metal tuzları, yanıcı sıvılar, anilin, nitrometan, alkoller,

aseton, organik bileşikler Hidrojen sülfit Nitrik asit, yükseltgen maddeler Hidrokarbonlar Flor, klor, brom, kromik asit, sodyum peroksit Hidrosiyanik asit Nitrik asit, alkaliler İyot Asetilen, amonyak, hidrojen Kalsiyum oksit Su Klor Amonyak, asetilen, bütan ve diğer petrol gazları, turpentin Kloratlar Amonyum tuzları, asitler, metal tozlar, sülfür, ince tanecikli organik veya yanıcı maddeler


Sayfa 19

Kromik asit ve krom Asetik asit, naftalin, kamfer, gliserin, bazı alkoller, yanıcı sıvılar, petrol benzini Kükürtlü hidrojen Nitrik asit, oksidan gazlar Nitratlar Sülfürik asit Nitrik asit Asetik asit, anilin, kromik asit, hidrosyanik asit, hidrojen sülfit, yanıcı sıvılar ve gazlar,

bakır, ağır metaller Oksijen Yağlar, gres, hidrojen, yanıcı sıvılar, yanıcı katılar ve yanıcı gazlar Okzalik asit Gümüş, cıva Perklorik asit Asetik anhidrit, bizmut ve bileşikleri, alkoller, kağıt, tahta, yağ Peroksitler Asitler Potasyum Karbon tetraklorür, karbondioksit, su Potasyum permanganat Gliserin, etilen glikol, benzaldehit, sülfürik asit Selenitler İndirgen maddeler Sodyum peroksit Etil ve metil alkol, glasiyal asetik asit, asetik anhidrit, benzaldehit, karbon disülfür,

gliserin, etilen glikol, etilen asetat, metil asetat, furfural Sodyum nitrit Amonyum nitrat, diğer amonyum tuzları Sülfürik asit Kloratlar, perkloratlar, permanganatlar Yanıcı sıvılar Amonyum nitrat, kromik asit, hidrojen peroksit, nitrik asit, halojenler, sodyum peroksit,

diğer yükseltgen maddeler

Laboratuvar atıkları ile ilgili dikkat edilmesi gereken bazı özel durumlar:

Sodyum hiçbir zaman su içine atılmamalıdır, aksi takdirde patlamaya neden olur.

Amonyaklı gümüş bileşikleri içeren çözeltiler durumunda zamanla kapların dibinde siyah

bir çökeleğin biriktiği görülür. Patlayıcı gümüş adı verilen bu çökeleğin karıştırılması,

sallanması ya da sadece dokunma çok şiddetli bir patlamaya neden olabilir. Bu nedenle,

bu çözeltiler laboratuvarda uzun süre saklanmamalı, bozulmadan önce bertaraf

edilmelidir.

Boran-tetrahidrofuran reaktifleri, şişe içinde oluşabilecek basınç nedeniyle kapaktan

içeriye epidermik iğne sokulup basınç boşaltıldıktan sonra kullanılmalıdır.

4.1 Asit-Baz Çözeltileri

Deşarj öncesi nötralleştirme ile pH ayarlaması atığın niteliği açısından yararlı olabilir. Eğer

organik veya metal tehlikeli atıklar içermiyorsa bilinen bazı asit türlerinin nötralleştirilmesi

mümkündür. Ancak, bazı asit türleri nötralleştirilmeden bertaraf edilir. Bunlar;

Perklorik asit,

Derişik nitrik asit,

Derişik sülfürik asit,

Kromik asit,

Hidroflorik asit ve Organik asitlerdir.

Birbiriyle karıştırılmaması gereken asitler ve bileşikler;

Asetik asit – nitrik asit, kromik asit, peroksitler, permanganatlar

Kromik asit – organik asitler (asetik asit dahil)

Hidroflorik asit – amonyak


Sayfa 20

Derişik Nitrik asit – organik asitler (asetik asit dahil); temas halinde tutuşabilir ya da patlayabilir.

Perklorik asit – organik maddeler ve metallere karşı aşırı reaktif; aşırı duyarlı patlayıcı bileşikler

oluşturabilir. Hiçbir atıkla karıştırılmadan özel bir kap içinde tutulur.

Sülfürik asit – Kloratlar, perkloratlar, permanganatlar.

Derişik asitlerin seyreltilmesi veya katı alkali hidroksitlerin çözülmesi sırasında aşırı miktarda ısı

açığa çıkacağı için dikkatli olunmalıdır. Ayrıca oluşabilecek zehirli gazlardan etkilenmemek için

çalışmalar çeker ocak içinde gerçekleştirilir. Derişik asitler (özellikle sülfürik asit) yavaş yavaş ve

karıştırılarak suya eklenir. Asit içine kesinlikle su dökülmemelidir, patlamaya yol açılabilir. Asitli

atıklar kesinlikle çözücü ve metal karışımı olan sıvılarla karıştırılmamalıdır. Boş asit/baz şişeleri

su ile çalkalandıktan sonra atılmalıdır.

Nötralleştirilebilen türdeki asitler ve bazlar derişim %10’un altına inecek şekilde soğuk su ile

seyreltilir. Daha sonra uygun asit veya bazla nötralleştirirlir. pH kontrolünden sonra atıklar tuz

çözeltileri kabında biriktirilir.

4.2 Döküntüler

Tehlikeli madde döküntülerinin veya sızıntılarının temizliğinde kullanılan havlular, peçeteler,

eldivenler tehlikeli atık olarak nitelendirilir ve etiketlendirilir.

Asit dökülen bölge alkali ile, alkali dökülen bölge asit ile nötralleştirilebilir. Döküntü ve sızıntılar,

güvenlik önlemleri alınarak birimde bu amaçla bulundurulan soğurucu/emici donanım ve özel

maddelerle bertaraf edilmelidir.

4.3 Etidyum Bromür (EtBr) Jelleri ve Çözeltileri

Etidyum Bromür Jelleri tehlikeli atık işaretli sızdırmaz konteynerlerde toplanmalıdır. Etidyum

Bromür kimyasal atık olduğundan tıbbi atık poşetlerine konmamalıdır.

Etidyum Bromür Çözeltileri ise sıkıca kapatılmış şişelere konmalıdır. Eğer etidyum bromür filtre

edilerek çözeltiden çıkarıldıysa filtre matrisi bertaraf edilmelidir. Filtrelenmiş çözelti doğrudan

lavaboya deşarj edilebilir.

4.4 İlaç Preparatları

İlaç preparatları son kullanma tarihinden sonra tehlikeli atık niteliği taşır. İlaç preparatları

ambalaj türlerine göre ayrılıp (şuruplar, tablet-kapsül, ampul, süpozituvar, aşılar vb.) kolilere

konur. Son kullanma tarihi geçmiş ilaç listesi oluşturulur ve listelerle ilgili tutanaklar

imzalatıldıktan sonra bertarafa gönderilir.

4.5 Gaz Tüpleri

Kullanılmış ya da kullanılamaz hale gelmiş gaz tüpleri, sağlayıcı firmaya iade edilir. Tüpler, uygun

sıcaklık şartları dışındaki ortamlarda bırakılmamalıdır. Tüpler dağınık ya da yatay

istiflenmemelidir. Yanıcı ve yakıcı gazlar birbirinden ayrı kafeslerde, boş ve dolu tüpler


Sayfa 21

birbirinden ayrı bölmelerde muhafaza edilmelidir. Tüplerin bulunduğu kafesler gerekli uyarı

işaretlerine sahip olmalıdır.

4.6 Bitümlü Karışımlar

Karbonlu hidrojenli karışım veya bileşimlerden oluşan, siyah veya koyu renkli maddelere bitüm

denir. Ham petrolden elde edilir. İçinde az miktarda kükürt, oksijen, azot ve hidrojen vardır.

Kömür katranı içeren bitümlü karışımlar tehlikeli atık olarak değerlendirilir ve tehlikeli atık

bidonlarında saklanır.

4.7 Metalik Cıva ve Floresan Lambalar

Cıva çok kolayca dökülebilen, sızabilen ve temizlenmesi çok zor bir madde olduğundan metalik

cıva atılırken iç içe iki kap kullanılmalıdır. Örneğin Cıva termometreleri fermuarlı çanta içindeki

şişeye konabilir ve bu şekilde taşınabilir. Dökülen cıva zerrecikleri plastik bir pipetle ya da kartla

toplanır, kalıntıların toplanması için yapışkan bant kullanılabilir, kilitli plastik torbalarda

taşınarak cıva ve inorganik cıva tuzları kabında biriktirilir. Civanın bağlanması için toz kükürt ya

da iyot kömürü ile kimyasal tepkimeye girmesi sağlanabilir.

Floresan lambalarda az miktarda da olsa metalik cıva vardır. Metalik cıva buharlarının solunması

sağlık açısından zararlıdır. Yakılması halinde hava kirliliğine, depolanması veya toprakla teması

halinde toprak ve su kirliliğine yol açar.

Floresan lambalar, varsa kendi ambalajlarına tekrar konmalıdır. Yoksa birimde bulunan floresan

atıkları depolama kutuları ve bu kutular da floresan atık konteynerlerinde toplandıktan sonra

geçici atık depolama sahasına gönderilir.

4.8 Cıva Tuzları ve Cıva Tuzu Çözeltileri

Cıva tuzları ve cıva tuzu çözeltileri diğer atık türlerine karıştırılmamalıdır. Cıva ve cıva tuzu

çözeltilerinin uyum sorunu olmayan atıklarla dahi karıştırılmadan ayrı kaplarda biriktirilmesi

gerekir.

4.9 Metal Çözeltileri

Cıva çözeltilerinde olduğu gibi metal çözeltileri ve metal tuzu çözeltileri diğer atıklarla

karıştırılmadan ayrı bir şekilde bertaraf edilmek üzere saklanır. Ağır metal içeren atık çözeltiler

uygun bir madde ile çöktürülerek atık azaltımına katkıda bulunulabilir.

4.10 Raney Nikeli

Sulu asıltı (süspansiyon) halinde hidroklorik asit içine çözünme oluncaya kadar ilave edilir. Raney

nikeli veya süzülen çökeleği kurutulmamalıdır, aksi taktirde hava ile kendiliğinden tutuşur. Diğer

atıklarla karışmasına izin vermeden ayrı bir kapta biriktirilir.


Sayfa 22

4.11 Fikser Atıkları

Basımevi ve hastane gibi birimlerden oluşan fixer atıkları gümüş halojenür içermesi nedeniyle

pahalı ve tehlikelidir. Gümüş geri kazanımı ile çevreye verilen zarar en aza indirilebilir. Fixer

atıkları uygun şekilde etiketlenerek tehlikeli atık depolama bidonlarına konur. Bu atıkların

doğrudan lavaboya dökülmesi yasaktır. Atıkların satılarak bertarafı yoluyla kazanç sağlanabilir.

4.12 Çözücü Bazlı Cihaz Atıkları

Çözücü (Solvent) içeren bu atıklar ayrı kaplarda biriktirilir. Buharlaştırma ve yoğunlaştırma ile bu

atıkların geri kazanılması mümkündür. Çözücü bazlı cihaz atıklarını biriktirmek için yüksek

yoğunluklu polietilen malzemeden yapılmış 1000L’lik IBC (Intermediate Bulk Container) tank

kullanılır.

4.13 Siyanür

Çözelti sıcaklığı 4-10 °C olacak şekilde ayarlandıktan sonra mevcut atığın %50 fazlası sodyum

hipoklorit eklenir. Bir kaç saat beklendikten sonra su eklenerek atık şişesine toplanır. Çözelti

hidrojen siyanür ise önce buzlu su içine dökülür, üzerine 1 M NaOH eklendikten sonra

siyanürlere uygulanan işlem uygulanır.

NaCN + NaOCl ----> NaOCN + NaCl

Uyarı: Sodyum siyanür içeren NaOH ve başka bir bazik çözelti sıvı HCN ile temas

ettirilmemelidir.

Alkil siyanürler asitlerle etkileştiğinde HCN oluşur. Bu çözelti veya alkil siyanürler lavaboya

dökülmez. Ayrıca siyanür tuzları kilitli dolaplarda saklanmalı ve ancak özel izinle kullanılmalıdır.

Siyanürler pH 10-11 aralığında H2O2 ile önce siyanatlara yükseltgenir; sonra pH 8-9 aralığında

yükseltgenin fazlası eklenerek CO2’e yükseltgenir. Daha sonra da pH 6-8 arasında Atık Tuz

Çözeltileri kabında biriktirilir. Bu kaplar daha sonra tehlikeli atık bidonlarına aktarılır.

4.14 Organik Peroksitler

Hidrojen peroksit ve diğer organik peroksit çözeltileri organik maddelere ve çoğu metale karşı

reaktiftir. Bunun sonucunda yangınlara ya da patlamalara yol açabilir. Bu nedenle özel kapaklı

kaplar kullanılmalıdır. Serin ve karanlık bir yerde muhafaza edilmelidir.

Organik Peroksitler atılmadan önce ön işlem gerektirir: 1 g peroksite 1,5 g Potasyum İyodür (KI)

ve 28 mL glasiyal asetik asit eklenir. Koyu renkli bir çözelti oluşur, yarım saat beklendikten sonra

katı sodyum metabisülfit eklenerek renksiz çözelti elde edilir. İndikatör şeritleri ile peroksit

kontrolü yapıldıktan sonra atık uzaklaştırılabilir. Organik atıklar halojen içeriyorsa halojen

içeren, içermiyorsa halojen içermeyen çözücü kaplarında, sulu çözelti ise tuz çözeltileri kabında

biriktirilir.


Sayfa 23

4.15 Güçlü Yükseltgenler (Oksitleyiciler)

Ateşleyici ve yakıcı özelliklerinden dolayı yangın durumunda çok tehlikeli olabilmektedir.

Genellikle aşındırıcı (korozif) özellik gösterir. Organik ya da tutuşturucu maddelerle temasından

kaçınılmalıdır. Deneyimli personel tarafından ayrı kaplarda yanıcı ve organik maddelerden uzak

bir yerde biriktirilmelidir. Kromik asit gibi güçlü yükseltgenler cam ya da inert kapta muhafaza

edilmelidir.

4.16 Organik Çözeltiler

Atık etiketinde organik çözücülerin yüzde ya da karışım oranları veya hacimleri belirtilir.

Halojenli organik atıklarla halojensiz organik atıklar ayrı kaplarda toplanmalıdır.

4.17 Paketleme ve Taşıma Sırasında Sızan Kimyasallar

Eğer kimyasal madde toplama ve taşıma sırasında sızıyorsa veya konteyner zarar görüyorsa;

taşıma kabında bir seferde taşınan kimyasal madde miktarı düşürülmeli ve taşınabilir madde

miktarına sınır getirilmelidir.

Eğer taşıma kabı kırılırsa bu durum bir etiketle kabın üzerinde belirtilir. Kabın içindeki maddeler

çeker ocağa konur ve atık sorumlusu ile iletişime geçilir.

4.18 Perkloratlar

Metallere ve organik maddelere karşı aşırı reaktiftir. Kağıt ve tahta ile temas sonucu patlayıcı

bileşikler oluşturma potansiyeline sahiptir. Hiçbir atıkla karıştırılmadan ayrı ve özel bir kapta

toplanır.

4.19 Fenol ve Kloroform

Fenol ve kloroform kalıntıları bulaşmış cam tüpler ve pipet uçları sağlam bir kaba konmalı ve bu

kap ayrıca başka bir kabın içine konarak çift katlı koruma sağlanmalıdır. Kullanılmadığı zaman

kabın kapağı her zaman kapalı tutulmalıdır.

Fenol kloroform sıvı karışımları sağlam ve sıkıca kapatılmış kaplarda, tehlikeli atık etiketiyle

işaretlenir. Fenol anestetik etkisi sebebiyle ilk aşamada fazla hissedilmeyen ciddi kimyasal

yanıklara neden olabilir. Kloroform ise kolay buharlaşmakta ve solunum yoluyla zehirlemelere

yol açabilmektedir.

4.20 Halojenli Bileşikler

Halojenli organik bileşikler halojensiz organik atıklardan ayrı bir kapta biriktirilir. Halojenli

organik çözücü ve çözeltiler hiçbir şekilde alüminyum kaplara konmamalıdır.


Sayfa 24

4.21 Kesici Delici Malzemeler

Kesici-delici malzemeleri kullanırken, toplarken, temizlerken ve imha ederken yaralanmamaya

dikkat edilmelidir. Kimyasal maddelerle kirlenmiş kesici delici malzemeler delinmeye ve

kesilmeye dayanıklı özel kaplarda toplanmalıdır. Kaplar ağzı kapalı tutulmalı ve taşırmadan

doldurulmalıdır. Kesici-delici malzemelerin kirlendiği kimyasal maddelerin listesi kesici-delici

kutusu üzerinde etiketle belirtilmelidir (Örneğin; hygromycin B bulaşmış kesiciler).

Tıbbi atıklar bulaşmış kesici-delici atıklar ise üzerinde "biyotehlike" logosu bulunan ve ağzı sıkıca

kapatılan, sağlam ve dayanıklı özel kesici-delici atık kabına konmalıdır.

4.22 Bilinmeyen Madde ve Malzemeler

Herhangi bir kimyasal maddenin etiketi yoksa ve görünümden ürün tanımı yapılamıyorsa atık

sorumlusuna danışılabilir. Eğer ürünü tanımlamak için yeterli bilgi bulunursa, gereksiz risk ve

testlerden ve malzemenin bilinmeyen malzeme olarak bertaraf edilmesinin getirdiği maliyetten

kaçınılabilir.

4.23 İstenmeyen Reajanlar

Reajanlar zamanla kullanılamaz hale gelerek atık haline dönüşür. Eğer laboratuvar çalışma

planında ihtiyaç duyulmayan ya da sadece bir kez kullanılan reajanlar varsa bunlar ihtiyacı olan

başka birimlere aktarılır.

4.24 Kontamine Atıklar

Kontamine atıklar atık türüne göre özel olarak tasarlanmış kaplarda toplanır. Ambalaj atıkları

eğer kontamine olmuşsa kirlilik ve tehlike türüne uygun kontamine ambalaj atığı konteynerine

konur. Kan, iltihap, idrar, dışkı ve diğer vücut sıvıları ile temas eden pansuman malzemeleri

kontamine tıbbi atık olarak değerlendirilir. Bu atıkların içinde yaralanmalara neden olabilecek

cisimler (örneğin iğneler ve bisturi uçları vb.) bulunabilir; bunlar Hepatit B ve AIDS gibi kan ve

diğer vücut sıvılarıyla bulaşan hastalıkları yayabilir. Bu atıklarla temas sırasında kişisel koruyucu

donanımların kullanılması zorunludur.

Kontamine atıkları ve kontamine ambalaj atıklarını toplamak için özel olarak tasarlanmış big bag

çuvallar ve konteynerler kullanılabilir.

Kontamine atık için kullanılan araç ve gereçler, kesinlikle başka bir amaçla kullanılmamalıdır.

Tüm atık kapları dezenfektan (%0,5’lik klor çözeltisi) ile yıkanır ve suyla durulanır. Kontamine

atık kapları her boşaltmadan sonra, kontamine olmayanlar ise görünür biçimde kirlendiklerinde

temizlenir. Yanan ve yanmayan atıklar için ayrı kaplar kullanılır; böylece, daha sonra atıkları

ayırmaya gerek kalmaz. Kağıt, karton ve kontamine atıklardan pansuman bezleri, gazlı bezler

vb. yanıcı atıklardır. Cam, metaller, plastikler vb. yanıcı olmayan atıklardır. Atıklarla uğraşırken

kalın iş eldivenleri giyilmeli ve daha sonra eller yıkanmalıdır.


Sayfa 25

4.25 Motor Yağları

Vakum pompası ve motor yağları geri kazanılabilmektedir. Sağlıklı geri kazanım için yağların

çözücülerle karıştırılmaması gerekir.

Motor yağları ve diğer atık yağlar ile ilgili esaslar 30 Temmuz 2008 tarihli ve 26952 sayılı Resmi

Gazete’de yayımlanan Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği’nde belirtilmiştir. Atık yağlar; PCB,

parlama noktası, toplam halojenler, kurşun, klorür, krom, kadmiyum ve arsenik değerlerinin

kabul edilebilir düzeylerine göre üç sınıfta ele alınmıştır. I. sınıftan III. sınıfa doğru kirlilik oranı

artmaktadır. Farklı sınıflardaki atıklar karıştıklarında az kirli sınıfına giren atık çok kirli sınıfına

giren atık ile eşdeğer kabul edilir. Bu da geri kazanım maliyetini arttırır.

I. sınıf dışındaki atıklar ancak lisans almış tesislerce işlem görmektedir. Eğer atık yağ tehlikeli atık

ile kontamine olmuşsa III. sınıf olarak değerlendirilir ve bu atıklar için Tehlikeli Atıkların Kontrolü

Yönetmeliği hükümleri uygulanır.

Farklı sınıflardaki atık yağlar için farklı tank/konteyner kullanılır. Tankların/konteynerlerin ağzı

yeterli büyüklükte ve kapalı, diplerinde toplanmış katı veya çamurumsu çökeltilerin

temizlenmesi için gerekli düzeneğe sahip olmalı ve yağmur suyundan korunmalıdır. Atık yağlar,

kırmızı renkli ve üzerinde "Atık Yağ" ibaresi yer alan tank/konteynerlerde depolanır. Bu tankların

içine su, benzin, akar yakıt, boya, deterjan, çözücü (solvent), antifriz ve motorin gibi herhangi

yabancı bir madde karıştırılmaz.

4.26 Bor Yağı

Serin, kuru ve iyi havalandırılan bir alanda; sıkıca kapatılmış kapta muhafaza edilmelidir. Güneş

ışınlarının ve ısı kaynaklarının doğrudan etkisine maruz bırakılmamalıdır. Yüksek sıcaklıkta uzun

süre bırakılmamalı ve saklama kabı iç yüzeyinde PVC bulunmamalıdır. Atıklar hiçbir zaman

çevreye atılmamalıdır. Geçici Depolama Sahasına aktarılmadan önce diğer atıklarla

karıştırılmadan Tehlikeli Atık Toplama bidonlarında biriktirilmelidir.

4.27 Yağ Filtreleri

Araçlardan çıkan yağ filtreleri kapaklı bir konteynerde biriktirilir. Kesinlikle çöp kutusuna atılmaz

veya çöp depolama alanına gönderilmez. Kullanılmış yağ filtresi konteyneri üzerinde “Yağ

Filtresi” yazmalı ve konteyner yağmur suyundan korunan bir yerde bulunmalıdır. Bu filtreler

boşaltıldıktan sonra Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği kapsamında depolanır ve bertaraf

edilir.

4.28 Tıbbi Atıklar

Tıbbi atıklar düzenli depolama, yakma ve sterilizasyon yöntemleriyle bertaraf edilebilmektedir.

Tıbbi atıklar için Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği esasları dikkate alınır. Üniversitemizin atık


Sayfa 26

envanterine göre tıbbi atık üreten birimler; Hastane, Fen fakültesi, Eczacılık ve BİBAM (Bitki İlaç

ve Bilimsel Araştırmalar Merkezi) olarak belirlenmiştir.

Bu birimlerde, patojenlerin yoğun olduğu kültürler ve kontamine olmuş kesiciler (özelikle

hipodermik iğneler) sağlıkla ilgili akut potansiyel tehlikeleri barındıran atık maddelerdir.

Kesiciler, patojenlerle kontamine olmuşsa, sadece kesik ve batmalara yol açmazlar, aynı

zamanda bu yaraların enfekte olmasına da neden olabilirler. Bu iki riskten (yaralanma ve

hastalık bulaşması) dolayı kesiciler tehlikeli atık sınıfına girer.

Tek kullanımlık kirli malzemeler otoklav poşetinde toplanır. Gerekli koşullarda otoklavlanarak

doğrudan tıbbi atık konteynerine gönderilir.

Geri-dönüşümlü kirli malzemeler ise doğrudan (poşetsiz) otoklav kovası içerisinde biriktirilir.

Aşırı doldurmadan kaçınılır. Gerekli koşullarda otoklavlanır ve işlem sonrası yıkamaya gönderilir.

Sıvı biyolojik atıklar, içine otoklav poşeti yerleştirilmiş masa-üstü atık toplama kabında

biriktirilir, dolması beklenmeden-iş bitince-toplama kabı ile birlikte otoklavlanır. Daha sonra

doğrudan tıbbi atık konteynerine gönderilir.

Tıbbi atıklar ile evsel nitelikli atıklar aynı araca yüklenmemeli ve taşınmamalıdır. Tıbbi atıklar

konteynerlerde en fazla 48 saat bekletilebilir. Geçici atık deposu içindeki sıcaklığın 4°C'nin

altında olması durumunda bekleme süresi bir haftaya kadar uzayabilir. Konteynerlerin dış

yüzeyleri turuncu renge boyanmalı, üzerinde “Uluslararası Biyotehlike” amblemi ile “DİKKAT

TIBBİ ATIK” ibaresi bulunmalıdır.

Yönetmeliğe göre yatak kapasitesi 20 den fazla olan sağlık kuruluşları geçici tıbbi atık deposu

kurmak zorundadır. Geçici atık deposunun hacmi en az iki günlük atığı alabilecek boyutlarda

olur. Depo kapıları kullanımları dışında daima kapalı ve kilitli tutulur, yetkili olmayan kişilerin

girmelerine izin verilmez. Depo ve kapıları, içeriye herhangi bir hayvan girmeyecek şekilde inşa

edilir.

Tıbbi atıkların konulduğu bölmenin temizliği ve dezenfeksiyonu kuru olarak yapılır. Bölme

atıkların boşaltılmasını takiben temizlenir, dezenfekte edilir. Tıbbi atık içeren bir torbanın

yırtılması veya boşalması sonucu dökülen atıklar uygun donanım ile, sıvı atıklar ise uygun emici

malzeme ile toplandıktan sonra kırmızı renkli plastik torbalara konur ve kullanılan donanım ile

bölme zaman geçirmeden dezenfekte edilir.

Evsel nitelikli atıkların konduğu bölmede kanalizasyona bağlı ızgaralı bir drenaj sistemi ve

bölmenin kolaylıkla temizlenebilmesi için basınçlı bir su musluğu bulunur. Aynı şekilde bu bölme

de atıkların boşaltılmasını takiben temizlenir, gerekirse dezenfekte edilir.

Temizlik donanımları, koruyucu giysiler, atık torbaları ve konteynerler geçici atık depolarına

yakın yerlerde bulundurulur.

Konteynerlerin kapakları kullanımları dışında daima kapalı ve kilitli tutulmalıdır. Konteynerler,

atıkların boşaltılmasını takiben her gün veya herhangi bir kazadan hemen sonra temizlenmeli ve

dezenfekte edilmelidir. Konteynerler, doğrudan güneş almayan; giriş-çıkış, otopark ve kaldırım


Sayfa 27

gibi yoğun insan trafiğinin olduğu yerler ile gıda depolama, hazırlama ve satış yerlerinden uzağa

yerleştirilmelidir. Atıklar, tıbbi atık toplama aracı gelmeden önce kesinlikle dışarıya

bırakılmamalıdır.

4.29 Sitotoksik Atıklar

Solunum, cilde temas veya sindirim yoluyla hücrelere öldürücü etki yapan bu atıkların taşınması

ve bertarafı deneyimli personel tarafından yapılmalıdır. Sızdırmaz, nem geçirmez ve dirençli

kaplarda toplanır. Eldiven ve gömlek gibi kişisel koruyucu donanımlar kullanılmalıdır. Eldivenler

çıkarıldıktan sonra tehlikeli atık kutusuna atılmalı ve eller su ve sabunla bolca yıkanmalıdır.

4.30 Aküler ve Piller

Akü ve Piller, tehlikeli atık sınıfına girdiği için ayrı toplanıp bertaraf edilir. Bu atıklar için Atık Pil

ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği hükümleri uygulanır. Ayrıca, bu atıkların evsel atıklarla

beraber toplanması ve geri kazanılması yasaktır. Atık piller birimlerde bulunan atık pil kutularına

bırakılmalıdır.

Piller cıva, kadmiyum, kurşun, çinko, mangan, lityum, demir, nikel, kobalt vb. kimyasal maddeler

içerir. Bu pillerin çöpe atılması, doğrudan veya dolaylı olarak alıcı ortama verilmesi çevre ve

insan sağlığı açısından tehlikelidir. Akümülatörler geçici depolama sahasına gönderilmeli ve

burada 90 günden fazla tutulmamalıdır.

4.31 Ömrünü Tamamlamış Lastikler

Ömrünü tamamlamış lastikler (ÖTL): Faydalı ömrünü tamamladığı belirlenerek araçtan sökülen

orijinal veya kaplanmış, bir daha araç üzerinde lastik olarak kullanılamayacak durumda olan ve

üretim esnasında ortaya çıkan ıskarta lastikleri tanımlar

Ömrünü tamamlamış lastikler için Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği’ne

göre uygulama yapılmalıdır. Lastikler kesinlikle yakılmamalıdır. Lastiklerin yanmasıyla atmosfere

yayılan zararlı maddeler içinde; karbon siyahı, uçucu organik maddeler, yarı-uçucu organik

maddeler, çok halkalı hidrokarbonlar, yağlar, kükürt oksitleri, azot oksitleri, nitrosaminler,

karbon oksitleri, uçucu partiküller ve As, Cd, Cr, Pb, Zn, Fe vb. gibi metaller bulunabilmektedir.

Atmosfere yayılan bu kirleticiler yakın çevredeki toprak ve suların kirlenmesine sebep olarak

insan sağlığını tehdit etmektedir.

Birimlerde oluşan ömrünü tamamlamış lastikler eğer farklı faydalı amaçlar için kullanılabiliyorsa

kullanılmalı ya da lisanslı geri dönüşüm tesislerine verilmek üzere ilgililere teslim edilmelidir.

4.32 Elektrikli ve Elektronik Eşya Atıkları

Atık elektrikli ve elektronik eşyaların (AEEE) bir bütün olarak yeniden kullanımı öncelikli olmak

üzere teknik olarak işlenerek geri dönüşüm ve geri kazanım imkanının bulunmaması

durumunda bertarafına izin verilir.


Sayfa 28

Elektronik atıkların geri dönüşümü, geri kazanımı ve bertarafı lisanslı tesislerde yapılır. Bu

atıkların işlenmesi sonucu ortaya çıkan atıkların azaltılması veya imhası amacıyla çevre

mevzuatına aykırı olarak yakılması ve alıcı ortama verilmesi yasaktır.

4.33 Tehlikesiz Atıklar

Tehlikesiz atıkların, ekonomiye katkı sağlanması ve bertarafa gidecek atık miktarının azaltılması

amacıyla geri kazanılması esastır. Bu atıkların geri kazanımı Bazı Tehlikesiz Atıkların Geri

Kazanımı Tebliği’nde belirtilen usul ve esaslara göre yapılır.Geri kazanımı mümkün olmayan

atıklar, Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmeliğin Ek II-A’sı kapsamında belirtilen

yöntemlerden biriyle (düzenli depolama, yakma, yüzey doldurma vb.) bertaraf edilir.Tehlikesiz

atık üreticileri; tehlikesiz atık üretimini en az seviyeye indirecek şekilde gerekli önlemleri

almakla yükümlüdür.Tehlikesiz atıklar, üzerinde tehlikesiz atık ibaresi ve atık kodu yer alan

güvenli konteynerde veya geçirimsizliği sağlanmış bir alanda birbiriyle karıştırılmadan ve

tehlikeli atıklardan ayrı geçici olarak depolanır. Tehlikesiz atıklar çevre izin/lisansına sahip geri

kazanım tesislerine veya çevre izin/lisanslı tesislere gönderilmek üzere Çevre ve Şehircilik İl

Müdürlüklerinden belge alan tesislere gönderilmelidir.

EKLER

Ek-I: Tehlikeli Kabul Edilen Atıkların Tehlike Sınıfı Kodları

H1 Patlayıcı Alev etkisi altında patlayabilen ya da dinitrobenzenden daha fazla şoklara ve sürtünmeye hassas olan maddeler ve preparatlar, kendi başına kimyasal tepkime yolu ile belli bir sıcaklık ve basınçta hızla gaz oluşmasına neden olabilecek madde veya atıklar.

H2 Oksitleyici Diğer maddelerle, özellikle de yanıcı maddelerle temas halinde iken yüksek oranda ısı salan (egzotermik) tepkimeler gösteren maddeler ve preparatlar.


Sayfa 29

H3-A Yüksek oranda Tutuşabilenler a) 21oC’nin altında parlama noktasına sahip sıvı maddeler ve preparatlar (aşırı tutuşabilen sıvılar dahil), b) Herhangi bir enerji kaynağı uygulaması olmaksızın ortam sıcaklığındaki hava ile temas ettiğinde ısınabilen ve sonuç olarak tutuşabilen maddeler ve preparatlar, c) Bir ateşleme kaynağı ile kısa süre temas ettiğinde kolayca tutuşabilen ve ateşleme kaynağı uzaklaştırıldıktan sonra yanmaya ve tükenmeye devam eden katı maddeler ve preparatlar, d) Normal basınçta, havada tutuşabilen gazlı maddeler ve preparatlar, e) Su veya nemli hava ile temas ettiğinde, tehlikeli miktarda yüksek oranda yanıcı gazlara dönüşen maddeler ve preparatlar.

H3-B Tutuşabilen 21oC ye eşit veya daha yüksek ya da 55oC’ye eşit ya da daha düşük parlama noktasına sahip olan sıvı maddeler ve preparatlar. H4 Tahriş edici Deri ile ya da balgam membranı ile ani, uzun süreli ya da tekrar eden temaslar halinde yanığa sebebiyet verebilen, korozif olmayan maddeler ve preparatlar.

H5 Zararlı Solunduğu veya yendiğinde ya da deriye nüfuz ettiğinde belirli bir sağlık riski içeren maddeler ve preparatlar. H6 Toksik Solunduğunda veya yendiğinde ya da deriye nüfuz ettiğinde, sağlık yönünden ciddi, akut veya kronik risk oluşturan ve hatta ölüme neden olan madde ve preparatlar.


Sayfa 30

H7 Kanserojen Solunduğunda veya yendiğinde ya da deriye nüfuz ettiğinde, kansere yol açan veya etkisinin artmasına neden olan madde ve preparatlar.

H8 Korozif Temas halinde canlı dokuları tahrip eden madde ve preparatlar.

H9 Enfeksiyon yapıcı İnsan veya diğer canlı organizmalarda hastalığa neden olduğu bilinen veya geçerli nedenler dolayısıyla güvenli olarak inanılan varlığını sürdürebilen mikroorganizmaları veya toksinleri içeren maddeler. H10 Üreme yetisini azaltıcı Solunduğunda, yendiğinde veya deriye nüfuz ettiğinde, doğuştan gelen, kalıtımsal olmayan sakatlıklara yol açan veya yol açma riskini artıran madde ve preparatlar.

H11 Mutajenik Solunduğunda, yendiğinde veya deriye nüfuz ettiğinde, kalıtsal genetik bozukluklara yol açan veya yol açma riskini artıran madde ve preparatlar.


Sayfa 31

H12 Havayla, suyla veya bir asitle temas etmesi sonucu zehirli veya çok zehirli gazları serbest bırakan madde veya preparatlar. H13 Hassaslaştırıcı Solunduğunda veya deriye nüfuz ettiğinde aşırı hassaslaştırma reaksiyonuna sebep olabilecek ve daha fazla maruz kalındığı takdirde karakteristik ters etkiler yapabilen madde ve preparatlar. H14 Ekotoksik Çevrenin bir veya daha fazla kesimi üzerinde ani veya gecikmeli zararlı etkiler gösteren veya

gösterme riski taşıyan madde ve preparatlar.

H15 Yukarıda listelenen karakterlerden herhangi birine sahip olan atıkların bertarafı esnasında ortaya çıkan madde ve preparatlar.

Ek-II: Tehlikeli Madde Ve Müstahzarlara İlişkin Özel Risk İbareleri

Risk İbaresi Risk İbaresinin Açık İfadesi R 1 - Kuru halde patlayıcıdır. R 2 - Şok, sürtünme, alev ve diğer tutuşturucu kaynakları ile temasında patlama riski. R 3 - Şok, sürtünme, alev ve diğer tutuşturucu kaynakları ile temasında çok ciddi

patlama riski. R 4 - Çok hassas patlayıcı metalik bileşikler oluşturur. R 5 - Isıtma patlamaya neden olabilir. R 6 - Hava ile temasta veya havasız ortamda patlayıcıdır.


Sayfa 32

R 7 - Yangına neden olabilir. R 8 - Yanıcı maddelerle temasında yangına neden olabilir. R 9 - Yanıcı maddelerle karıştırıldığında patlayıcıdır. R 10 - Alevlenir. R 11 - Kolay alevlenir. R 12 - Çok kolay alevlenir. R 14 - Su ile şiddetli reaksiyon verir. R 15 - Su ile temas halinde çok kolay alevlenir gazlar çıkarır. R 16 - Oksitleyicilerle karıştığında patlayabilir. R 17 - Havada kendiliğinden alevlenir. R 18 - Kullanım sırasında alevlenen patlayan buhar- hava karışımı oluşturabilir. R 19 - Patlayıcı peroksitler oluşabilir. R 20 - Solunması halinde zararlıdır. R 21 - Cilt ile temasında zararlıdır. R 22 - Yutulması halinde zararlıdır. R 23 - Solunması halinde toksiktir. R 24 - Cilt ile temasında toksiktir. R 25 R 26

- -

Yutulması halinde toksiktir. Solunması halinde çok toksiktir.

R 27 - Cilt ile temasında çok toksiktir. R 28 - Yutulması halinde çok toksiktir. R 29 - Su ile temasında toksik gaz çıkarır. R 30 - Kullanımı sırasında kolay alevlenebilir hale gelebilir. R 31 - Asitlerle temasında toksik gaz çıkarır. R 32 R 33

- -

Asitlerle temasında çok toksik gaz çıkarır. Biriktirici etki tehlikesi

R 34 - Yanıklara neden olur. R 35 - Ciddi yanıklara neden olur. R 36 - Gözleri tahriş eder. R 37 - Solunum sistemini tahriş eder. R 38 R 39

- -

Cildi tahriş eder. Tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etki tehlikesi.

R 40 - Kanserojenik etki için sınırlı delil. R 41 - Gözde ciddi hasar riski. R 42 - Solunması halinde hassasiyet oluşturabilir. R 43 - Cilt ile temasında hassasiyet oluşturabilir. R 44 - Kapalı ortamda ısıtıldığında patlama riski. R 45 - Kansere neden olabilir. R 46 - Kalıtımsal genetik hasarlara neden olabilir. R 48 - Uzun süreli maruziyette sağlığa ciddi hasar tehlikesi. R 49 - Solunması halinde kansere neden olabilir. R 50 - Sucul organizmalar için çok toksiktir. R 51 - Sucul organizmalar için toksiktir. R 52 - Sucul organizmalar için zararlıdır.


Sayfa 33

R 53 - Sucul ortamda uzun süreli olumsuz etkilere neden olabilir. R 54 - Flora için toksiktir. R 55 - Fauna için toksiktir. R 56 - Toprak organizmaları için toksiktir.. R 57 - Arılar için toksiktir. R 58 - Çevrede uzun süreli ters etkilere neden olabilir. R 59 - Ozon tabakası için tehlikelidir. R 60 - Doğurganlığı azaltabilir. R 61 - Doğmamış çocuğa zarar verebilir. R 62 R 63 R 64 R 65 R 66 R 67 R 68

- - - - -

- -

Doğurganlığı azaltma olası riski. Doğmamış çocuğa zarar verme olası riski Emzirilen bebeklere zarar verebilir. Zararlı: Yutulması halinde akciğerde hasara neden olabilir. Tekrarlanan maruziyette deride kuruluğa ve çatlaklara neden olabilir. Buharları uyuşukluğa ve baş dönmesine neden olabilir. Tedavisi mümkün olmayan etki olası riski

R-İbarelerinin Kombinasyonu Risk İbaresi

Risk İbaresinin Açık İfadesi

R 14 /15 - Su ile kolay alevlenir gaz oluşumuna yol açan şiddetli reaksiyon R 15/29 - Su ile temasında toksik ve kolay alevlenir gaz çıkarır. R 20/21 - Solunduğunda ve cilt ile temasında sağlığa zararlıdır. R 20/22 - Solunduğunda ve yutulduğunda sağlığa zararlıdır. R 20/21/22 - Solunduğunda, cilt ile temasında ve yutulduğunda sağlığa zararlıdır. R 21/22 - Cilt ile temasında ve yutulduğunda sağlığa zararlıdır. R 23/24 - Solunduğunda ve cilt ile temasında toksiktir. R 23/25 - Solunduğunda ve yutulduğunda toksiktir. R 23/24/25 - Solunduğunda, cilt ile temasında ve yutulduğunda toksiktir. R 24/25 - Cilt ile temasında ve yutulduğunda toksiktir. R 26/28 - Solunduğunda ve yutulduğunda çok toksiktir. R 26/27/28 - Solunduğunda, cilt ile temasında ve yutulduğunda çok toksiktir. R 27/28 - Cilt ile temasında ve yutulduğunda çok toksiktir. R 36/37 - Gözleri ve solunum sistemini tahriş edicidir. R 36/38 - Gözleri ve cildi tahriş edicidir. R 36/37/38 - Gözleri, solunum sistemini ve cildi tahriş edicidir. R 37/38 - Solunum sistemini ve cildi tahriş edicidir. R 39/23 - Toksik: Solunduğunda tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin

görülme tehlikesi. R 39/24 - Toksik: Cilt ile temasında tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin

görülme tehlikesi. R 39/25 - Toksik: Yutulduğunda tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin

görülme tehlikesi.


Sayfa 34

R 39/23/24 - Toksik: Solunduğunda ve cilt ile temasında tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin görülme tehlikesi.

R 39/23/25 - Toksik: Solunduğunda ve yutulduğunda tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin görülme tehlikesi.

R 39/24/25 - Toksik: Cilt ile temasında ve yutulduğunda tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin görülme tehlikesi.

R39/23/24/25 - Toksik: Solunduğunda, cilt ile temasında ve yutulduğunda tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin görülme tehlikesi.

R 39/26 - Çok toksik: Solunduğunda tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin görülme tehlikesi.

R 39/27 - Çok toksik: Cilt ile temasında tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin görülme tehlikesi.

R 39/28 - Çok toksik: Yutulduğunda tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin görülme tehlikesi.

R 39/26/27 - Çok toksik: Solunduğunda ve cilt ile temasında tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin görülme tehlikesi.

R 39/26/28 - Çok toksik: Solunduğunda ve yutulduğunda tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin görülme tehlikesi.

R 39/27/28 - Çok toksik: Cilt ile temasında ve yutulduğunda tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin görülme tehlikesi.

R39/26/27/28 - Çok toksik: Solunduğunda, cilt ile temasında ve yutulduğunda tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etkilerin görülme tehlikesi.

R 42/43 - Solunduğunda ve cilt ile temasında hassasiyet oluşturabilir. R 48/20 - Zararlı: Uzun süreli solunması halinde sağlığa ciddi hasar tehlikesi. R 48/21 - Zararlı: Cilt ile uzun süreli temasında sağlığa ciddi hasar tehlikesi. R 48/22 - Zararlı: Uzun süreli yutulması halinde sağlığa ciddi hasar tehlikesi. R 48/20/21 - Zararlı: Uzun süre solunması ve cilt ile teması halinde sağlığa ciddi hasar

tehlikesi. R 48/20/22 - Zararlı: Uzun süre solunması ve yutulması halinde sağlığa ciddi hasar tehlikesi. R 48/21/22 - Zararlı: Uzun süreli cilt ile teması ve yutulması halinde sağlığa ciddi hasar

tehlikesi. R48/20/21/22 - Zararlı: Uzun süreli solunması, cilt ile teması ve yutulması, halinde sağlığa

ciddi hasar tehlikesi. R 48/23 - Toksik: Uzun süre solunması halinde sağlığa ciddi hasar tehlikesi. R 48/24 - Toksik: Uzun süre cilt ile temasında sağlığa ciddi hasar tehlikesi. R 48/25 - Toksik: Yutma yolu ile uzun süre maruz kalınması halinde sağlığa ciddi

hasar tehlikesi. R 48/23/24 - Toksik: Uzun süre solunması ve cilt ile teması halinde sağlığa ciddi

hasar tehlikesi. R 48/23/25 - Toksik: Uzun süre solunması ve yutulması halinde sağlığa ciddi hasar tehlikesi. R 48/24/25 - Toksik: Uzun süre cilt ile teması ve yutulması halinde sağlığa ciddi hasar

tehlikesi. R48/23/24/25 - Toksik: Uzun süre, solunması, cilt ile teması ve yutulması halinde sağlığa

ciddi hasar tehlikesi.


Sayfa 35

R 50/53 - Sucul organizmalar için çok toksik, sucul ortamda uzun süreli ters etkilere neden olabilir.

R 51/53 R 52/53

- -

Sucul organizmalar için toksik, sucul ortamda uzun süreli ters etkilere neden olabilir. Sucul organizmalar için zararlı, sucul ortamda uzun süreli ters etkilere neden olabilir.

R 68/20 - Zararlı: Solunduğunda tedavisi mümkün olmayan etki olası riski. R 68/21 - Zararlı: Cilt ile temasında tedavisi mümkün olmayan etki olası riski. R 68/22 R 68/20/21

- -

Zararlı: Yutulduğunda tedavisi mümkün olmayan etki olası riski. Zararlı: Solunduğunda, cilt ile temasında tedavisi mümkün olmayan etki olası riski.

R 68/20/22 R 68/21/22

- -

Zararlı: Solunduğunda ve yutulduğunda tedavisi mümkün olmayan etki olası riski. Zararlı: Cilt ile temasında ve yutulduğunda tedavisi mümkün olmayan etki olası riski.

R68/20/21/22 - Zararlı: Solunduğunda, cilt ile temasında ve yutulduğunda tedavisi mümkün olmayan etki olası riski.

Ek-III: Tehlikeli Madde Ve Müstahzarlara İlişkin Güvenlik-S İbareleri

Güvenlik Güvenlik İbaresinin Açık İfadesi İbaresi S 1 - Kilit altında muhafaza edin. S 2 - Çocukların ulaşabileceği yerlerden uzak tutun. S 3 - Serin yerde muhafaza edin. S 4 - Yerleşim alanlarından uzak tutun. S 5 - ....... içinde muhafaza edin. (Uygun sıvı üretici tarafından belirlenir) S 6 - ....... içinde muhafaza edin. (İnert gaz üretici tarafından belirlenir) S 7 - Kabı sıkıca kapatılmış halde muhafaza edin. S 8 - Kabı kuru halde muhafaza edin. S 9 - Kabı çok iyi havalandırılan ortamda muhafaza edin. S 12 - Kabı tamamen kapalı olarak muhafaza etmeyin. S 13 - Yiyeceklerden, içeceklerden ve hayvan yemlerinden uzak tutun. S 14 - ......... 'dan uzak tutun (temasından sakınılan madde üretici tarafından belirlenir ). S 15 - Isıdan uzakta muhafaza edin.. S 16 - Tutuşturucu kaynaklardan uzakta muhafaza edin.– Sigara içmeyin. S 17 - Yanıcı maddelerden uzakta muhafaza edin. S 18 - Kap dikkatlice taşınmalı ve açılmalıdır. S 20 - Kullanım sırasında yemeyin veya içmeyin. S 21 - Kullanım sırasında sigara içmeyin. S 22 - Tozlarını solumayın. S 23 - Gaz / Duman / Buhar / Aerosollerini solumayın. (Uygun ifade üretici tarafından


Sayfa 36

belirlenir.) S 24 - Cilt ile temasından sakının. S 25 - Göz ile temasından sakının. S 26 - Göz ile temasında derhal bol su ile yıkayın ve doktora başvurun. S 27 - Bu maddenin bulaşmış olduğu tüm giysiler derhal çıkarılmalıdır. S 28 - Cilt ile temasında derhal bol ...... (üretici tarafından belirlenir) ile iyice yıkayın. S 29 - Kanalizasyona boşaltmayın. S 30 - Bu ürüne kesinlikle su eklemeyin. S 33 - Statik elektrik boşalımlarına karşı önlem alın. S 35 - Bu madde ve kabı güvenli bir biçimde bertaraf edilmelidir. S 36 - Uygun koruyucu giysi giyin. S 37 - Uygun eldiven giyin. S 38 - Yetersiz havalandırma şartlarında uygun solunum cihazı takın. S 39 - Koruyucu gözlük / maske kullanın. S 40 - Bu maddenin bulaşmış olduğu tüm eşyaları ve zemini ........ (üretici tarafından

belirlenir) ile temizleyin. S 41 - Patlaması ve/veya yanması halinde yayılan dumanı solumayın. S 42 - Tütsüleme (fümigasyon) / püskürtme yaparken uygun solunum cihazı takın.

Uygun ifade üretici tarafından belirlenir ). S 43 - Alevlenmesi durumunda .......... (boşluğa yangın söndürme ekipmanının

tam tipini belirtin) kullanın. Eğer su, riski artırıyorsa ‘Kesinlikle su kullanmayın’ ifadesini ekleyin.

S 45 - Kaza halinde veya kendinizi iyi hissetmiyorsanız hemen bir doktor başvurun (mümkünse etiketi gösterin).

S 46 - Yutulması halinde hemen bir doktora başvurun, kabı veya etiketi gösterin. S 47 - ...... °C’yi (üretici tarafından belirlenir) aşmayan sıcaklıklarda muhafaza edin.

S 48 - ....... ile ıslatın (uygun madde üretici tarafından belirlenir). S 49 - Sadece orjinal kabında muhafaza edin. S 50 - ....... (üretici tarafından belirlenir) ile karıştırmayın. S 51 - Sadece iyi havalandırılan yerlerde kulanın. S 52 - Geniş yüzey alanlarında dahili kullanımı tavsiye edilmez. S 53 - Maruziyetten sakının, kullanmadan önce özel kullanma talimatını elde edin. S 56 - Bu maddeyi ve kabını tehlikeli veya özel atık toplama yerlerinde bertaraf

edin / ettirin. S 57 - Çevreye bulaşmasından kaçınmak için uygun bir kap kullanın. S 59 - Geri kazanım / yeniden kullanım hakkındaki bilgiler için üreticiye/tedarikçiye

başvurun. S 60 - Bu maddeyi ve kabını tehlikeli atık olarak bertaraf edin/ettirin. S 61 - Çevreye salıverilmesinden kaçının. Özel kullanım talimatına/Güvenlik

Bilgi Formuna başvurun. S 62 S 63

- -

Yutulması halinde kusturmayın. Derhal ilk yardım servisine başvurun, kabı veya etiketi gösterin. Kazara solunması halinde: Kazazedeyi temiz havaya çıkarın ve dinlenmesini


Sayfa 37

S 64

-

sağlayın. Yutulması halinde, ağzı su ile yıkayın (sadece kişinin bilinci yerinde ise).

S-İbarelerinin Kombinasyonu

Güvenlik Güvenlik İbaresinin Açık İfadesi İbaresi

S ½ - Kilit altında ve çocukların ulaşamayacağı bir yerde muhafaza edin. S 3/7 - Kabı serin bir yerde ve ağzı sıkıca kapalı olarak muhafaza edin. S 3/9/14 - Serin, iyi havalandırılan bir yerde ..........’dan uzakta muhafaza edin

(Temasından sakınılan madde üretici tarafından belirlenir). S 3/9/14/49 - Sadece orjinal kabında serin ve iyi havalandırılan bir yerde ........ 'dan. uzakta

muhafaza edin (Temasından sakınılan madde üretici tarafından belirlenir). S 3/9/49 - Sadece orjinal kabında, serin ve iyi havalandırılan bir yerde muhafaza edin. S 3/14 - Serin bir yerde ........ 'dan uzakta muhafaza edin (Temasından sakınılan madde

üretici tarafından belirlenir). S 7/8 - Kabı sıkıca kapalı halde, kuru olarak muhafaza edin. S 7/9 - Kabı sıkıca kapalı halde ve iyi havalandırılan bir ortamda muhafaza edin. S 20/21 - Kullanım sırasında yemek yemeyin, içecek ve sigara içmeyin. S 24/25 S 27/28 S 29/35 S 29/56

- - -

-

Göz ve cilt ile temasından sakının. Cilt ile teması halinde, bulaşan giysiyi hemen çıkarın ve bol miktarda .….. (üretici tarafından belirlenir) ile hemen yıkayın. Kanalizasyon sistemine boşaltmayın; atığını ve kabını güvenli bir biçimde bertaraf edin. Kanalizasyon sistemine boşaltmayın. Atığını ve kabını tehlikeli veya özel atık toplama yerlerinde bertaraf edin.

S 36/37 - Uygun koruyucu giysi, koruyucu eldiven kullanın.

S 36/37/39

- Uygun koruyucu giysi, koruyucu eldiven, koruyucu gözlük/maske kullanın.

S 36/39 - Uygun koruyucu giysi, koruyucu gözlük/maske kullanın. S 37/39 - Uygun koruyucu eldiven, koruyucu gözlük/maske kullanın. S 47/49

-

Sadece orjinal kabında ve ........ °C'yi (üretici tarafından belirlenir) aşmayan Sıcaklıklarda muhafaza edin.


Sayfa 38

KAYNAKLAR

1. UTIA Safety Office, The Laboratory Hazardous Waste Management Guide, The University of

Tennessee, Revised 2008.

2. T.C. Resmi Gazete, Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik, 5 Temmuz 2008,

Sayı:26927.

3. T.C. Resmi Gazete, Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği, 31 Ağustos 2004

Sayı:25569.

4. T.C. Resmi Gazete, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 14 Mart 2005, Sayı: 25755.

5. T.C. Resmi Gazete, Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 22 Temmuz 2005, Sayı: 25883.

6. T.C. Resmi Gazete, Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği, 25 Kasım 2006

Sayı:26357.

7. T.C. Resmi Gazete, Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği,30 Temmuz 2008 Sayı:26952.

8. T.C. Resmi Gazete, Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik,26 Mart 2010

Sayı:27533.

9. İnternet kaynağı: kimyaevi.org Erişim Tarihi: Ocak 2012.

10. İstanbul Teknik Üniversitesi, Kimya Metalurji Fakültesi, Kimyasal Hijyen Planı, 2010.

11. Anonim, Merck Laboratuvar El Kitabı II. Baskı, Orlab Laboratuvar Market ve Merck ilaç Ecza

ve Kimya A.Ş., 2011.

12. Powell, Isaac., Best Practices in Hazardous-Waste Management, Chemical Engineering

Progress; Aug 2008; 104, 8; ABI/INFORM Complete pg. 49.

Documents

ATIK YÖNETİMİ EL KİTABI - L..pdf