Upload
bilgehan-sunkar
View
241
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
1/165
T.C.
ANKARA NVERSTESTRK NKILP TARH ENSTTS
TRKLK AKIMINDA DN OLGUSU ZERNE AYKIRI BR YAKLAIM:HSEYN NHAL ATSIZ ve FKRLER
Yksek Lisans Tezi
Ferit Salim SANLI
Ankara-2010
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
2/165
T.C.ANKARA NVERSTES
TRK NKILP TARH ENSTTS
TRKLK AKIMINDA DN OLGUSU ZERNE AYKIRI BR YAKLAIM:HSEYN NHAL ATSIZ ve FKRLER
Yksek Lisans Tezi
rencinin Ad
Ferit Salim SANLI
Tez Danman
Prof.Dr.Temuin Faik ERTAN
Ankara-2010
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
3/165
T.C.ANKARA NVERSTES
TRK NKILP TARH ENSTTS
TRKLK AKIMINDA DN OLGUSU ZERNE AYKIRI BR YAKLAIM:HSEYN NHAL ATSIZ VE FKRLER
Yksek Lisans Tezi
Tez Danman
Prof.Dr.Temuin Faik ERTAN
Tez Jrisi yeleri
Ad ve Soyad mzas
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................
Tez Snav Tarihi ..................................
Yukardaki sonucu onaylarm.
(imza)
Prof. Dr. Temuin F. ERTANEnstit Mdr
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
4/165
i
ZET
Hseyin Nihal Atsz, 12 Ocak 1905 ylnda stanbulda domu ve 12 Aralk
1975 ylnda vefat etmitir. Hseyin Nihal Atszn yaad yllar Trk siyasi ve
dnce hayatnn nemli deiimlere tanklk ettii seneler olmutur zira
Abdlhamit devri iktidarn, ttihat ve Terakki dnemini, Cumhuriyetin
kuruluunu, tek parti iktidarn, ok partili hayata geii,27 Mays ve 12 Mart
bizzat yaamtr.
19.yzyln ikinci yarsnda filizlenen ve 20.yzyln balarnda sistematik bir
dnce haline gelen Trklk fikrinin 1930lu yllarla birlikte nderi olan
Hseyin Nihal Atsz; olduka aktivist bir ekilde bu dncenin mcadelesini
vermi ve bu fikir urunda hkm giymitir. Bundan tr kendisini her devrin
menkubu(dkn) olarak tantan Atszn yazm olduu birok roman, iir ve
muhtelif dergilerde yaynlanm saysz makalesi bulunmaktadr.
Din olgusu balamnda da nemli fikirleri bulunan Atszn din mevhumu,
slamiyet, slamiyet ncesi Trk inanlar, dinin siyasal alanda kullanm,
din deitirme, laiklik, tasavvuf, mmetilik gibi konularda kalemeald birok eser bulunmaktadr.
Anahtar Kelimeler:Atsz, Trklk, din, slamiyet, laiklik.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
5/165
ii
ABSTRACT
Hseyin Nihal Atsz was born at 12 January 1905 in Istanbul and died at 12
December 1975. Atszs life witnessed with the considerable transformation in
Turkey because he lived in the eras when the reign of Abdulhamid II, the period
of Committee of Union and Progress, the establishment of Republic, single party
period, transition to multi-party system, the incident of 27 May and 12 March.
Hseyin Nihal Atsz, the leader of the Turkism which was being developed in
the nineteenth century and which was being evolved as a systematic ideology in
the early twentieth century. He struggled for Turkism around his life and he was
arrested more than one times due to it. Therefore, he defined himself that he was
fallen of the all ages. He wrote many novels, poems and journals which were
published at various journals.
Atsz, who has significant ideas about the context of religion phenomenon,
wrote many of articles about the issues some of which are; religion as a
concept, Islam, Turkish belief before the transition to Islam, abuse of
religion in the political life, conversion, laicism, tasavvuf, Pan-
Islamism.
Key Words: Atsz, Turkism, religion, Islam, laicism.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
6/165
iii
NSZ
Trklk Akmnda Din Olgusuna Aykr Bir Yaklam: Hseyin Nihal Atsz
ve Din konulu bu almada amacm hem Trklk hareketinin nemli
simalarndan ve dnrlerinden biri olan Atszn dncelerini ortaya koymak
hem de kendisinin din olgusu balamndaki fikirlerini incelemek olmutur. Bu
incelemeyi yaparken 19.yzyln ikinci yarsnda doan ve etkinlii ksmi olsa da
bugn de devameden Trklk dncesinin din olgusu leinde ilikisi ile
mukayeseler yaplarak Atszn konumu daha iyi anlamaya allmtr.
Bu almada ncelikle Atszn yaynlam olduu makaleleri ve romanlarinceledim. Bu makaleleri incelerken Milli Ktphaneden ve Bilkent niversitesi
Ktphanesinden istifade ettim. Trklk Hareketi, Atszn yaam yks,
milliyetilik teorisi ve Cumhuriyet tarihi ile alakal birok eseri, makaleyi
okuyarak tezi daha iyi savunmaya altm. almamda ayrca hem Atszn
bizzat renciliini yapm hem de yaknnda bulunmu birok kii ile mlakat
yaptm.
Yaptm bu aratrmalar ve almalar sonucunda tezi giri, drt ana blm ve
sonu eklinde yazmaya altm.
Giri blmnde Trk dnce tarihi ile deerlendirmeler yapmaya alrken,
Trklk dncesi tarihinin yazlmasna ilikin sorunlar ele aldm. Daha sonra
ise Atsz zerine niin bir tez hazrladm sunmaya gayret gsterdim.
Birinci blmde Atszn monografisini yazdm ve fikirlerini ksa bir ekilde
deerlendirmeye altm. kinci blmde ise Atszn makaleleri nda dinolgusuna bakn irdelemeye gayret gsterdim. Dnemsel fikir ve slup
farklarna rastladm iin yaz hayatnn her on yllk dnemini farkl ara
balklar altnda incelemeye karar verdim. nc blmde Atszn romanlar
erevesinde din olgusuna bakn incelerken son blmde Atszn yaad
dnemde ortaya km ve etkinlik gstermi eitli siyasal ve fikri akmlarnn
din olgusuna bakn tahlil ederek,Atszn fikirleriyle mukayeseler yapmaya
gayret gsterdim.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
7/165
iv
Sonu blmnde ise Atszn din olgusu balamndaki dncelerinin ksa bir
zetini sunduktan sonra Atszn Trk dnce ve siyasal hayatna etkisini ortaya
koymaya ve fikirlerinin Trklk hareketi dairesi ierisinde niin aykr
olduunu izah etmeye altm.
Tezi hazrlarken Aristotelesin u veciz ifadesi dsturum olmutur: Bir konuyu
ele alrken asla o konunun doasnn izin verdiinden daha fazla bir kesinlie
ulama beklentisine girmemek, eitim grm zihnin gstergesidir.Bundan
dolay sadece anlamaya ve yorumlamaya altm ifade edebilirim.
Tez konumun belirlenmesinde ynlendirmelerde bulunan ve tezin
oluturulmaya balang evresinden bitmesi safhasna kadar yol gsteren
danmanm Prof.Dr.Temuin Faik Ertana, yine tez konumun belirlenmesinde
tavsiyelerde bulunan Yrd.Do.Dr.lker Aytrke, milliyetilik teorileri hususunda
kaynak neren Sn.Tanl Boraya ve Atsz ile alakal mlakatlar yaptm Sn.Altan
Deliorman,Prof.Dr.Ahmet Bican Ercilasun,Prof.Dr.Mustafa Kafal,Sn.Refet
Krkl,Sn.Sami Yavrucuk ve Sn.Erk Yurtsevere ok teekkr ederim.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
8/165
v
NDEKLER
ZETi
ABSTRACTii
NSZ...iii
NDEKLER...v
KISALTMALARviii
GR:.1
BRNC BLM
HSEYN NHAL ATSIZIN HAYAT HKYES
ve FKRLER
1.1 Atszn Ailesi, ocukluu ve Eitim Hayat:...5
1.2 Atszn Meslek Hayat13
1.2.1Atszn Asistanlk Yllar13
1.2.2 Atszn retmenlik Yllar.......16
1.2.3 Irklk-Turanclk Davas.......18
1.2.4 Atszn Sleymaniye Ktphanesi Yllar.....23
1.2.5 Atszn Son Yllar.....26
1.3 Atszn Fikirleri zerine Ksa Bir Deerlendirme....28
1.3.1 Atsz ve Trklk28
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
9/165
vi
1.3.2Atsz ve Turanclk.30
1.3.3 Atsz ve Irklk.32
1.3.4 Atsz ve Faizm.35
1.3.5 Atsz ve Sosyal Darwinizm37
1.3.6 Atsz ve Sosyalizm/Komnizm..39
KNC BLM
ATSIZIN MAKALERNDE ve ESERLERNDE DN OLGUSU
2.1 30lYllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.41
2.2 40l Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.47
2.3 50li Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.56
2.4 60l Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.61
2.5 70li Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.79
NC BLM
ATSIZIN ROMANLARINDA DN OLGUSU
3.1 Bozkurtlarn lm Inda Atsz ve Din..93
3.2 Bozkurtlar Diriliyor Inda Atsz ve Din..98
3.3 Deli Kurt Inda Atsz ve Din..100
3.4 Ruh Adam Inda Atsz ve Din107
DRDNC BLM
20.YZYIL TRKYESNDE FKR ve SYAS CEREYANLAR
ve DN OLGUSU
4.1 Trklk Akmnn lk Evresi ve Din Olgusu115
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
10/165
vii
4.1.1 Ziya Gkalp ve Din115
4.1.2 ttihat ve Terakki ve lk Dnem Trkleri Nazarnda Din119
4.2 Atatrk Dnemi Trkiyesi ve Din..123
4.3 Anadolucuk ve Din..126
4.4 lkc Hareket ve Din..129
SONU..133
KAYNAKA137
EKLER..148
ZGEM...154
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
11/165
viii
KISALTMALAR
a.g.e : Ad geen eser
a.g.m : Ad geen makale
Akt. : Aktaran
B. : Bask
Bkz. : Baknz
C. : Cilt
CHP : Cumhuriyet Halk Partisi
CKMP : Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi
ev. : eviren
der. : Derleyen
DP : Demokrat Parti
ed. : Editr
H.Nihal : Hseyin Nihal
Haz. : Hazrlayan
Hz. : Hazreti
MHP : Milliyeti Hareket Partisi
s. : Sayfa
TDV : Trk Diyanet Vakf
v.b : Ve benzeri
v.s : Ve saire
yay. : Yaynlayan
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
12/165
1
GR
Maurice Duvergerin belirttii gibi insanlar nasl ki gemilerinden
kurtulamazlarsa, tarihlerinden de kurtulamazlar.1 Bundan tr bir toplumun
gemii bugnn etkileyen nemli amillerden bir tanesidir ve dnce tarihide bu kapsamda nemlidir. Trk dn tarihi alanna bakld vakit ise birok
problemin mevcut olduu grlmektedir. Kukusuz modern dnemde bu
durumun ortaya kmasnda birok sebep bulunmaktadr. Bu sebeplerden
ncelikli olan Trk fikir hayatnda dncenin gndelik siyaset iin bir
malzeme retme oda ilevini grmesidir. Trk modernlemesi srecinde elitler
dnce ile faydac bir iliki kurmular ve dnceye bir ast rol tevdi
etmilerdir. Murat Belge bu minvalde Trk toplumunun dnce ile kurduupragmatik iliki neticesinde dncenin Trk sekinlerinin efendisi deil
yardmcs olabildiini ifade etmektedir.2 Trk modernlemesi srecinde bu
durumun somut tezahr ise gnlk siyasetin teoriyi tayin etmesi eklinde
belirmitir. Siyasi endieleri gidermesi adna kullanlan teorinin tutarl olup
olmamas nemsenmemitir zira esas ama anlk sorunlarn bir an nce zme
kavuturulmas olmutur.3Bu hususta Falih Rfk Atayn; Moskovada kitap
hayat, bizde hayat kitab zorlamtr. Nazariye ezbercisi deil, hayat ve realiteadamlaryz4 cmleleri itiraf nitelii tamaktadr. Bundan tr nasl ki
gnmzde ada siyasal akmlar gndemde ise, gemiten sz edildiinde de
insanlar genellikle entelektel kimliklerinden ziyade siyasi kimlikleri ile n
plana km ve ada siyasi dnce asndan konumu tam olarak belirli
olmayan entelekteller ilgi oda haline gelememilerdir.5
Gndelik siyaset asndan yardmc pozisyonda olan dnce devlet
merkezli bir fikir hayatnn domasna da sebebiyet vermitir.19. yzylda Budevlet nasl kurtulur sorusuna cevap arayan Trk aydnlar devlet iin geerli
1Kurtulu Kayal,Trk Dnce Dnyasnn Bunalm,2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2002,s.128.2Murat Belge, Mustafa Kemal ve Kemalizm, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2:Kemalizm, ed.TanlBora, Murat Gltekingil,6.B,letiim Yaynlar, stanbul,2009,s.42.3Cemil Koak, Namk Kemal,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:1 Cumhuriyete Devreden DnceMiras, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, ed.Tanl Bora, Murat Gltekingil,7.B,letiim Yaynlar,stanbul,2006,s.249.4Akt. Hande zkan, Falih Rfk Atay,Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2:Kemalizm, s.67.
5Kayal, a.g.e, s.96.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
13/165
2
zm yollar aray ierisine girmilerdir.6 Bundan tr erif Mardinin u
tespiti bu konuda arpc durmaktadr: Trkiyede aydn, lke konularyla
ilgilenen ve bu sorunlar dzeltmeye uraan nizam- lemciye verilen addr.
Dzeltme iini de Osmanldan beri genellikle brokrasi iinde yaptndan; Trk
aydn kendini devletin ilerisi iin sorumlu gren yneticilerden biri saymay
srdrr7Bu aydn profili, Hilmi Ziya lkenin; modern aratrmann derin
kklerine kadar inmeye sabredemeyen ve her eyden nce gcnn ihtiyacna
cevap vermek isteyen brokratik zihniyet8 tarifine uymaktadr ve Trklk
hareketinin ilk nderleri de bu kapsamda deerlendirilmelidir.
Trk milliyetiliinin inas srecinde katkda bulunan aydnlarn birou da
geen paragraftaki aydn tipolojisine uymaktadrlar. Bu devlet nasl kurtulursorusuna cevap arayan Trk milliyetisi aydnlar, iktidarn kaynana ya da
mensubiyet olgusuna yeni bir meruiyet kazandrma araylarn ikinci planda
tutmulardr. Dolaysyla Trk milliyetiliinin inas srecinde ncelik millete
deil devlete verilmitir.9 Kukusuz ki devlet nceliinde hareket eden bu
aydnlar brokratik zihniyeti temsil etmi ve Trkiyede milliyetiliin douu
Trk modernlemesinin ruhu ile uyum ierisinde olmutur.10 Nihal Atsz ve
temsil ettii Trk milliyetilii tarz bu minvalde nem tamaktadr zira brokratik cenah ile problemler yaayan bu zihniyet belki de Gnay Gks
zdoann belirttii gibi bir kart-sekinciler grubunun siyasal muhalefetini
ortaya koymaktadr.11Tezin ierisinde de grlecei zere Nihal Atszn temsil
ettii milliyetilik tarz tehdit kabul edilecek ve mahkm olacaktr.
6Gkhan etinsaya, Kalemiyeden Mlkiye ye Tanzimat Zihniyeti,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:1
Cumhuriyete Devreden Dnce Miras, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi , s.54.Bu durumdan trGkhan etinsaya erif Mardinin; 19.yzyl Trk dnce tarihinden bahsetmek mmkn deildir. Ancak bir19.yzyl dnce sosyolojisinden bahsedebiliriz hkmne katldn ifade etmektedir. Bkz, a.g.m,s.54.7Akt.Ali Gevgili, Kemalizm ve Bonapartizm,Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2:Kemalizm,s.195.
8Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 8.B,lken Yaynlar, stanbul,2005,s.35.
9Birol Akgn-aban H.al, Tanr Da Kadar Trk, Hira Da Kadar Mslman: Trk Milliyetiliinin
Terkibinde slamc Doz, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik, ed.Tanl Bora, MuratGltekingil,3.B,letiim Yaynlar, stanbul,2008,s.588.10 Fethi Akel, Devletin Manevi ahsiyeti ve Ulusun Pedagojisi,Modern Trkiyede Siyasi
Dnce:4,s.118.11
Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta Tek Parti Dneminde Trklk(1931-1946),3.B,letiimYaynlar, stanbul,2006,s.199.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
14/165
3
Atsz12hem aktivist kiilii ile hem de yazd makaleler, romanlar ve iirlerle
Trk fikir hayatnda iz brakm bir kiilik olmutur. Yazd romanlar farkl
yaynevleri tarafndan birok kez baslm ve bu romanlar nesillerden nesillere
nemli tesirler brakmtr. Kendisini her devrin menkubu(dkn)13 olarak
nitelendiren Atsz iin bnlemin Mahmud Kemal nal, Son Asr Trk airleri
adl eserinde u cmleyi kullanmtr: Zeki ve atein bir mizac olan ve atly
atndan indirecek iddetle yazlar yazan Nihal Atsz14. Prof.Dr. Mustafa Kafal
ile yaplan mlakatta anlatlan bir anekdot da Atszn en azndan bir cenah
zerinde ne kadar tesiri olduunun kant niteliindedir. Mustafa Kafal bir gn
Atsz ziyarete gider ve kendisi adna arkadalar ile birlikte bir armaan
hazrlamak niyetinde olduklarn syler. Atsz ise kendisinin sade bir memur
emeklisi olduunu ve bundan dolay kendisine armaan yazlamayacan ifade
eder. Mustafa Kafal bu szn zerine kendisine u cevab syler: Hocam,
Mkremin Halil Yvan bugn Trkiyede herkesin sayg duyduu bir bilim
adamdr. Ben sizin hibir zaman onun yanna gittiini grmedim ama onun
Sleymaniye Ktphanesine sizi ziyaret etmeye geldiine birok kez tank oldum
ve size hoca diye hitap ettiini duydum. Bugn bizler niversitede grevliyiz
ama biz de size hoca diye hitap ediyoruz. Sizi ktphane memuru yaptlar ama
hocalk unvannz alamadlar Bu hususta buna benzer onlarca anekdot
anlatmak mmkndr ancak burada vurgulanmak istenen Atszn etki alannn
nemini belirtmektir.
Buna mukabil, Atsz Trkiyenin Nicolas Chaauvaini olarak gren Niyazi
Berkes;Nicolas Chauvaini kuru palavracl yznden asker arkadalar
12Hseyin Nihal Atsz literatrde Atsz nam ile anlmaktadr ve kendi imzas da Atsz eklindedir. Bu
nedenle tez ierisinde kendisi iin Atsz ibaresi kullanlacaktr. Bu soyadnn anlam, Gktrkler andahenz cemiyete kar olduu hizmeti yapamam ve bir ad tamaya hak kazanamam genlere durumunaverilen sfatdr. smet Tmtrke gre Hseyin Nihalin bu soyadn almasnn iki sebebi bulunmaktadr.Birincisi Gk Trk ana duyduu hayranlk ikincisi ise soyad kanunun kt dnemde birok insanndemedii halde tantanal soyadlar aldn dnerek tepki duymasdr. Bkz, smet Tmtrk, Atsz Hakknda Birka Sz,Trk lks, yaz. Nihal Atsz, Burhan Yaynevi, stanbul,1956,s.7.Soyadnn adszdeil atsz olmasnn sebebini de Muzaffer Eri; Trkiye lehesinde d eklinde sylenen bir szn DouTrk lehelerinde t eklinde sylenmesine ve Hseyin Nihalin bu biimi tercih etmesine dayandrmaktadr.Bkz, Muzaffer Eri, Atszdan Hatralar,Boazii, Aralk 1988,s.7.Yamur Atsz ise soyad kanunun ktdnemde Hseyin Nihalin Malatyada, kardei Nejdetin anakalede ve babalarnn stanbulda olmalarndantr farkl soyadlar aldn ve bundan tr babasnn Ylmaz, kardeinin de Sanar soyadn aldnbelirtmektedir. Bkz, Y.Atsz,mrmn ilk 65 Yl,Trk Edebiyat Yaynlar, stanbul,2005,s.63.13Y.Atsz, a.g.e, s.99.
14Atsz, Yollarn Sonu,7.B,rfan Yaynevi, stanbul,2004,s.6.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
15/165
4
tarafndan alay konusu olan, Napoleon zamannda kazand madalyalarla
zarzurtunu srdren biri olarak tantr ve Atszn zavallnn biri olduunu
belirtir.15Atsz ile ilgili yaplan almalar ya da yaplan yorumlar da bu iki farkl
algnn tesiri altndadr ve olu Yamur Atszn da belirttii zere Atszn
siyasi ve ilmi kiilii adna yaplan almalar olduka seyrek saydadr16Zira
Atsz zerine yaplan deerlendirmeler genellikle ok byk adamd yahut
Irknn tekidir denklemi zerinde dnmektedir. Bundan tr bu tezde
Atszn din olgusuna yaklam deerlendirirken mezkr denklemin dna
klmaya allarak nyargsz ve nkabulsuz bir tahlil yaplmaya
allacaktr.
15 Berkes, Unutulan Yllar, 3.B,letiim Yaynlar, stanbul,2005s.172. Kurtulu Kayalya gre Niyazi
Berkesin 40l yllardaki gelimelere srekli sorunu vardr. Bkz, Kayal, a.g.e, s.47.Bundan tr Berkesin
Atsz algs bu bilgi nda deerlendirilmelidir.16Y.Atsz, a.g.e, s.221.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
16/165
5
BRNC BLM
HSEYN NHAL ATSIZIN HAYAT HKYES
ve FKRLER
1.1Atszn Ailesi, ocukluu ve Eitim HayatAtsz, 12 Ocak 1905 tarihinde stanbulda domutur. Devlet-i Aliye-i
Osmaniye tarafndan verilen nfus tezkeresinden, Atszn ailesinin, Esir-i
Kemal Mahallesi, Cami-i erif Sokandaki 13 numaral hanede ikamet ettii
anlalmaktadr.17 Babas, Gmhane ilinin Torul ilesinin Midi Kynde
yaayan ve iftioullar ailesine mensup olan Gverte Binbas Mehmed Nail
Bey, annesi ise Trabzonda ikamet eden ve Kadoullar ailesinin bir ferdi olan
Fatma Zehra Hanmdr.18 Atszn annesi olan Fatma Zehra Hanm da asker
kkenli bir ailenin oudur ve babas Osman Fevzi Bey, Deniz Yarbaydr. 19
Atszn hem anne tarafnn hem de baba tarafnn asker kkenli olmas, Atszn
ocukluundan itibaren askerlik mesleine ilgi duymasna vesile olmutur.
Atsz, ilk eitimine Kadkyde bulunan bir Fransz okulunda balamtr. Bu
okulda, Latin harfleriyle renim grlmektedir ve Atsz, bu okulda yabanclk
hissetmesi hasebiyle snamamtr.20Bu okulda kan bir yangn sonucunda, yine
Kadkyde bulunan bir Alman okuluna yazdrlan Atsz, babasnn Kzldenizde
grevli bir gambotun svariliine tayin edilmesi ve Trk-talyan Sava
dolaysyla Sveye snmas neticesinde, eitimine Sveyte bulunan bir
Fransz Okulunda devam etmek zorunda kalmtr.21
17Cihan zdemir, Atsz Bey, Hseyin Nihal Atszn Hayat, Fikirleri ve Romanlar zerine Bir nceleme,
tken Yaynlar, stanbul,2007,s.10.18Sakin ner,Hseyin Nihal Atsz, Toker Yaynlar, stanbul,1977,s.9.
19 Osman Fikri Sertkaya, Hseyin Nihal Atsz, Hayat ve Eserleri, Atsz Armaan, tken Yaynlar,
stanbul,1976,s.I.20a.g.e,s.IV. Osman Fikri Sertkayann naklettiine gre, bu okulda bir gn kendisinden drt ya byk bir
Rum ocuu, Atszn kafasn duvara vurmu ve Atszn kafasnda kanlar akmas zerine bu ocuk suu, stavriadnda baka bir Rum ocuuna atmtr. Bunun zerine stavri okul ynetiminden ceza alm ve bu hakszlk,Atszn ruhunda frtnalar uyandrmtr. Bkz, a.g.e,s.II. Bu anekdot, Atszn monografisini yazan bakaeserlerde gememektedir.21ner, a.g.e,s.9. Hem Sakin ner hem de Osman Fikri Sertkaya,Atszn Svey sokaklarnda, talyan ocuklar
ile yapt kavgalardan bahseder ve bu kavgalar, Atszn milliyeti mcadelesinin ilk rnei olarakbelirtirler.Bkz,ner,a.g.e,s.10; Sertkaya,a.g.e,s.IV.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
17/165
6
Babasnn stanbula dnme karar almasndan ve Kasmpaaya yerlemesinden
sonra Atsz, Cezayirli Gazi Hasan Paa adnda bir okulda Arap harfleriyle
renimine devam etmitir.22Ancak, Atszn ocukluk yllarnda sklkla yaad
g olgusu, Onu bu sefer Kasmpaadan tekrar Kadkye srklemitir.
Kadkyde bulunan ve zel okul statsnde bulunan Osmanl ttihat
Mektebinde renimine devam eden Atsz, babasnn Birinci Dnya Savanda
kolaas(nyzba) mertebesiyle katlmas dolaysyla, Kadky Sultanisinin
rtiye(ortaokul) blmnde renim grmeye balamtr.23
Kadky Sultanisinden stanbul Sultanisine geen Atszn, Askeri Tbbiyeye
ne zaman girdii konusunda, yazarlar arasnda farkl ifadeler kullanlmaktadr.
Adile Ayda ve smet Tmtrke gre, Atsz, 1922 ylnda stanbul Sultanisinin10uncu snfndan snavla Darlfnuna, oradan da imtihanla Askeri Tbbiyeye
kabul edilmitir.24Osman Fikri Sertkaya ve mer Faruk Akn, Atszn stanbul
Sultanisinden mezun olduktan sonra, imtihanla Askeri Tbbiyeye kabul
edildiini belirtirken25;Sakin ner, Atszn orta tahsilini stanbul Sultanisinde
bitirdiini belirtmekte ama bu mezuniyetten sonra nce Darlfnuna sonra
Tbbiyeye ve akabinde Askeri Tbbiyeye kaydolduunu ifade etmektedir.26
Atszn yazm olduu, Trk lks adl eserin ilk basksnn giriinde bu bilgileri aktaran smet Tmtrkn verdii bilgilerin daha salkl olduu
dnlebilir zira muhtemelen bu bilgiler Atszn kontrolnden gemitir.
Ancak, Cihan zdemir, o yllarda niversiteye giriin, imtihan artna bal
olmadn ve okullar aras geiin mmkn olmadn belirtmekte; bundan
tr Atszn 1922 ylnda lise son snfta okumu ve ondan sonra Tbbiyeye
gei yapm olmasnn daha mantkl olduunu iddia etmektedir.27
Atszn, Askeri Tbbiye yllarnda gemeden evvel, Tanzimattan beri eitimalannda sregelen ikililikleri bizzat yaam bir Osmanl vatanda olduu
gzlemlenmektedir. Hem misyoner okullarnda, hem devlet okullarnda eitim
22Sertkaya,a.g.e,s.IV.
23a.g.e,s.IV.
24Adile Ayda, Atszdan Adile Aydaya Mektuplar,Ankara 1988,s.11;smet Tmtrk, Atsz Hakknda Birka
Sz,Trk lks, s.9.25
Sertkaya,a.g.e,s.V; mer Faruk Akn, Hseyin Nihal Atsz maddesi, TDV slamAnsiklopedisi,C.IV,Ankara,1981,s.87.26ner, a.g.e,s.10.
27zdemir, a.g.e,s.12.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
18/165
7
gren Atsz, iki farkl alfabeyle renim grmtr. Yaad ehrin kozmopolit
yapsn da eklenildiinde bu etmenlerin, Atszn ruh dnyasnda ve fikir
sisteminin gelimesinde kukusuz nemli birrol oynad ne srlebilir.
Yaad ehrin ve de okuduu okulun karma yaps Atsz radikallie itecektir.
Radikal milliyetilerin genellikle snr blgelerinden veya hararetle savunduklar
grubun ya bir aznlk ya da rakip gruplarla yz yze olduu blgelerden geldikleri
milliyetilik teorilerinde belirtilen bir husustur. rnein Hitler Avusturyadan,
Napoleon Korsikadan gelmitir. Tezin ilerleyen safhalarnda da grlecei
zere, Trkln ilk nderlerinin ya Rusyadan, ya Makedonyadan nev-
nema bulmas ya da Trkln siyasi platformda nemli bir aktr olan
Alparslan Trkein Kbrsta domu olmas bu balamda nemlidir.28
Atszn ruh dnyasnn olumasnda nemli bir amil olan 1920lerin stanbulu
hakknda da, o dnem stanbulda yaam olan, Niyazi Berkesin u szleri
aklayc olmaktadr:
Bugnn kuaklar ok aacaklar belki o zaman tramvay pencerelerinden dar sarkmayn gibi yazlar hem Franszca hemTrkeydi. Yalnz Franszca olanlar bile vard. Karakyden iliyedek iinde hi Trke konuulmayan ya da bilinmeyen yerler vard.Franszcadan sonra galiba I.Dnya Sava kalntlarndan olanaAlmanca kitap, lokanta yerleri, bir de Deutsche Oberrealschule adlAlman Lisesi vard29
Bu minvalde, hem Atszn kendisininhem de olu Yamur Atszn szleri bu
tezi somutlatrmaktadr. Atsz, kendi hatratnda, Kurtulu Sava yllarna atf
yapar ve stanbulda yaayan aznlklarn st dkm kedi gibi deil de tam
manasyla kpek gibi olduunu ileri srer.3020.yzylda, rklk ideolojisinin
Trkiyede ne surette bir dereceye kadar da olsa sirayet ettiini irdeleyen Yamur
Atsz da,1918-1922 arasn idrak edenler arasnda bu eilimi hissetmeyenine
28Hugh Poulton, Silindir apka, Bozkurt ve Hilal: Trk Ulusuluu ve Trkiye Cumhuriyeti, ev. Yavuz
Alogan, Sarmal Yaynevi, stanbul,1998,s.18.29Niyazi Berkes, Unutulan Yllar, s.64.
30Hseyin Nihal Atsz, anakkaleye Yry&Trkle Kar Hal Seferleri,3.B,rfan Yaynlar,
stanbul,2003,s.240. Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri adn verdii hatrat 1959 ylnda, Necip FazlKsakrekin yaynlamakta olduu Byk Dou adl dergide yazmtr!
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
19/165
8
rastlamadn ifade eder.31 Ylmaz ztunaya gre de, Atsz rkla
srkleyen, Trkiyedeki aznlklarn rkl olmutur.32
Atsz, 1922 ylnda Askeri Tbbiyeye kaydolmutur. Ansnda doktorlua kar
hibir isteinin olmadn ancak o sralarda stanbulda Harp Okulu olmadiin Askeri Tbbiyeye girdiini ifade eder. Atsz; Tbbiyeyi bir ocak olarak
niteler ve bu ocakta air, politikac, i adam, ihtilalci, hatta bazen doktor bile
kard szlerini sarf eder.33 Atszn ifade ettii gibi Tbbiye, Osmanl fikir ve
siyasi hayatnda nemli rol oynam olan bir messesedir. Bundan dolay,
Tbbiyenin Osmanl fikir ve siyasi hayatna tesir ettii etkilere gz atmak
gerekmektedir.
19.yzylda nemli reformlara sahne olan Osmanl Devletinde, II. Mahmud
dneminde alan Tbbiye nemli bir yere sahiptir. Mehmed Ali Paa tarafndan
Msrda alan Tbbiyeyi model alarak 1827 ylnda alan Tbbiye; kurulmu
olan yeni ordunun34 ihtiya duyaca doktorlar yetitirmek zere tesis
edilmitir.35Tbbiyenin, ilk mezunlar arasnda sonralar fikir ve politika alannda
nemli yer alm kiilerden bahseden Niyazi Berkes, tarihinin ilk evresinde
Tbbiyenin doktor yetitirmekten ok eitim, dn ve ynetim alanlarnda
modern profilde kiiler yetitirme hizmetini verdiini sylemektedir.36Tbbiyede
eitim dili Franszca olarak balam fakat 1873 ylnda eitim dili Trke
olmutur. Bunda Krml Aziz Efendinin yeni tp ve tabiat ilimleri terminolojisini
kurma yolunda gsterdii nemli gayret byk rol oynamtr.37
II. Abdlhamit devrinde rejime kar ilk tepkiler Tbbiye ile Harbiyede patlak
vermitir. Devletin dt durumdan kayglanmaktan doan tatminsizliin ve
aydnlanmann ilk yuvalar bu yksekokullar olmutur. Siyasetle ilgisi olmayan,
31Yamur Atsz, a.g.e, s.22.
32Ylmaz ztuna, Atszn Ardndan,Boazii, Aralk 1985,s.23.
33Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri,s.180.
341826 ylnda II.Mahmud tarafndan kapatlan Yenieri Oca yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adl
yeni bir ordu kurulmutur.35 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Boa Babr Tuna,3.B,Arkada Yaynlar,
Ankara,2008,s.118.36
Niyazi Berkes,Trkiyede adalama,12.B,Yap Kredi Yaynlar, stanbul,2008,s.234.37Hilmi Ziya lken, a.g.e,s.30.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
20/165
9
Franszca, matematik, fizik, biyoloji, iktisat, tarih, gibi derslerin bu balamda
ngrlemeyen etkileri olmutur.38
Trk siyasi hayatnda nemli bir veheyi tekil eden ttihat ve Terakki Partisi,
1899 ylnda ttihad- Osman adyla Askeri Tbbiyenin bahesindekurulmutur39. Bu cemiyetin kurucularndan biri olan ve bu okuldan mezun olan
Hseyinzade Ali Beyin etkisiyle Tbbiye, Trk fikirlerin alanmas asndan
nemli bir mecra olmutur.40 Tbbiyedeki Trk faaliyetlere rnek olarak,
kendini aktan aa Trk milliyetisi olarak tanmlayan Trk Yurdu
dergisinin, ttihat ve Terakkinin henz Osmanlclk politikasn savunduu 1911
ylnda, Askeri Tbbiye rencileri tarafnda gizli bir ekilde sokulmas ve
renciler tarafndan okuyucu bulmas gsterilebilir.41
Daha somut bir rnek iseTrk Ocann kurulmasnda Tbbiyelilerin oynam olduu roldr.
Yusuf Akura, Trk Yl dergisinde, Askeri Tbbiye rencilerinin bir grubun
Trk milliyetilii hususunda grlerini, 11 Mays 1911 tarihinde gnderdikleri
bir mektupla devrin nde gelen fikir adamlarna bavurduklarn belirtmektedir.
190 Askeri Tbbiye rencisi adna gnderilen bu mektupta, Donanma Cemiyeti
kadar geni42bir cemiyetin kurulmasnn elzem olduu ifade edilmektedir43 Bu
mektup Trk Ocaklarnn kurulmasnda tetikleyici bir unsur olmutur. 3
Temmuz 1912de Trk Ocaklar, saylar 231i bulan Tbbiye rencileri adna
Hseyin Fikret ve Remzi Osman yedi tane aydn(Mehmet Emin, Ahmet Ferit,
Yusuf Akura, Mehmet Ali Tevfik, Emin Blent, Fuat Sabit, Ahmet Aaolu)
toplantya arm ve Trk Oca isimli bir rgtn kurulmasna karar
verilmitir.44
38Berkes,a.g.e,s.367.
39Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki,5.B,mge Yaynlar, Ankara,2009,s.49.
40Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.225.
41Fsun stel, mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii: Trk Ocaklar(1912-1931),2.B,letiim
Yaynlar, stanbul,2004,s.44.42 1909 ylnda, Yaczade efik Bey tarafndan Osmanl Donanmasn glendirmek adna kurulan bir
cemiyettir. Bkz, Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler Cilt 1: kinci MerutiyetDnemi,2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2007,s.67.43a.g.e,s.52.
44
Masami Arai,JnTrk Dnemi Trk Milliyetilii,ev.Tansel Demirel,4.B,letiimYaynlar,stanbul,2008,s.115.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
21/165
10
Atsz, Tbbiyede baarl bir rencilik hayat geirmemitir. Tbbiyenin
derslerine hibir zaman snamadn ifade eden Atsz bunun sebebini ruhi ve
fikri hibir hazrlnn olmamasna balar.45Atszn Tbbiye yllar bu bakmdan
akademik anlamda deil, yaad olaylar bakmndan nem kazanr. Yukarda da
belirtildii zere, Tbbiye Osmanl fikir hayatnda nemli bir yere sahiptir ve
renciler arasnda fikri ve siyasi tartmalar nemli bir boyutta
gereklemektedir. Atszn okuduu yllarda da bu durum mevcudiyetini
korumaktadr.
Atszn monografisinin yazld eserlere bakldnda, o yllarda Tbbiyede
komnizm cereyannn ciddi bir ekilde tevecch grd ve Atszn bu yllarda
komnizmle mcadeleye balad belirtilmektedir.46
Atsz, dnemarkadalarndan bahsederken, komnizmden mahkm olmu olan Hasan Ali
Edizin, Sezai Bedrettinin ve Trk komnizm tarihinin nemli bir ahsiyeti olan
Hikmet Kvlcmn isimlerini zikretmektedir. Ancak, Atsz hatratnda, o yllarda
komnist rencilerle yaad herhangi bir kavgadan bahsetmemekte hatta
komnist bir arkadann olduunu bu arkadan kendisini tanmlarken
komnist olduunu saklamadn belirtmektedir.47 Atszn Tbbiyede
yaad nemli olaylardan birinin de Ziya Gkalpn cenazesinin kalkt gnyaanan bir vaka olduu ileri srlmektedir. smet Tmtrke gre, Gkalpn
tabutu mezara gtrlrken milliyetilik kart kitleler tarafndan olay karlm
ve tabutu mezara gtren milliyetiler tarafndan dayak yemilerdir. Dayak
atanlar arasnda Atsz da vardr. Bundan tr, okul idaresi tarafndan knama
cezas verilmitir.48Sertkayaya gre ise, Gkalpn cenazesinin yapld gnn
akam, Trk renciler ile dier renciler arasnda kan bir kavga sonunda
Atsz ar bir ceza alm ve bu ceza tekrarland takdirde okuldan atlaca
45Atsz,Trkle Kar Hal Seferleri, s.198.
46Bkz, Sertkaya, a.g.e, s.V;ner, a.g.e, s.10;Tmtrk,a.g.e,s.9.
47 Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.221. Bu szlerden, Atszn o yllarda komnizme sempati
duyduu veya komnizme kar olmad anlam kmamaldr. Zaten Atsz, arkadandan bahsederken,kendisinin Ona Hain komnist diye hitap ettiini, arkadann da bu mukabil Atsza Pis faist diyerekkarlk verdiini ifade etmektedir. Burada, belirtilmek istenen, Atszn hatratndan yola karak, diermonografilerde olduu gibi Atszn o yllarda aktif bir ekilde komnizmle mcadele ierisinde olduu tezinepheyle yaklalmas gerektiidir. Zaten, ileride de grlecei zere Atsz, hatratnda Komnizmle lk
arpmam bal altnda 1930l yllarda Nazm Hikmet ile yaad polemie atf yapacaktr.48Tmtrk,a.g.e,s.9-10.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
22/165
11
uyarsna maruz kalmtr.49 Atszn otobiyografisinde, bu hadiseden
bahsedilmemektedir.50
Atszn bu yllarda Trk Ocaklarnn faaliyetleri katld da sylenebilir. Trk
Ocaklar konusunda alma yapan Fsun stelin belirttiine gre, YeniMecmua adl bir dergide yaynlanan H.Nihal imzal bir okuyucu mektubu, Trk
Ocaklarnn ilim ve harsa ilikin faaliyetlerini yeterli bulmayarak, talyada
faistlerin yapm olduu faaliyetleri Trkiyede Trk Ocaklarnn yapmasnn
lazm geldiini, irtica ve komnizme kar Trk Ocaklarnn Trkl
muhafaza etmesi gerektiini ileri srmektedir.51H.Nihal adl kiinin Atsz olmas
kuvvetle muhtemeldir nk hem ismin zgn yaps hem de ileri srd fikirler
Atszn dnceleri ile uyum ierisindedir.
Atszn Askeri Tbbiye yllar, 3. snftayken sona ermektedir. Bu duruma sebep
olan olay ise, kendisinden selam isteyen ve aralarnda daha nce de bir takm
meseleler geen ve Arap asll bir temen olan Mesud Sreyyaa selam
vermemesidir.52
Atsz, hatratnda zlf-i yre dokunacan syleyerek bu
meselenin tafsilatn anlatmamaktadr ama her ne kadar serkeliinin ve kadn
parmann okuldan atlnda nemli bir faktr olsa da esas sebebin mrn
ziyan ettii halde vazgemedii, asla vazgemeyecei temel prensipten
kaynaklandn belirtmektedir.53 Burada Atszn temel prensipten kastnn
milliyetilik ya da rklk prensibinin olduu ve okuldan atlnda esas sebebin
Mesud Sreyya ile yaad selamlama krizinde yattn iaret ettii
anlalmaktadr.
Askeri Tbbiyeden atl, Atsz olduka zmtr. Doktorlua kar hibir
zaman sevgi ve ilgi duymadn ancak Askeri Tbbiyeli olmann bambaka bir
49Sertkaya,a.g.e,s.V. Sakin ner de Sertkaya gibi cenazenin olduu gnn akam okulda vuku bulan kavgaya
iaret etmekte ancak Atszn bu kavga neticesinde okuldan atldn iddia etmektedir.Kukusuz, bu iddiageersizdir nk Atszn okuldan atl tarihi 4 Mart 1925, Gkalpn lm tarihi ise 25 Ekim 1924tr.50 Atszn otobiyografisinde bu hadiseden bahsetmemesi de bu bilgilere pheyle yaklalmas lzumunu
gstermektedir nk Tbbiye ile Hukuk Fakltesinde yaanan basit bir kavgadan dahi bahsedenAtszn,bkz.Trkle Kar Hal Seferleri,s.230, Trkln nemli mmessillerinden Gkalp ilebalantl bu anekdotu vermek isteyecei akllara gelmektedir.51stel, a.g.e, s.131..
52Sertkaya,a.g.e,s.5.
53Atsz,Trkle Kar Hal Seferleri, s.232.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
23/165
12
duygu olduu ifade eder ve Askeri Tbbiyeden ayrlnn hatrasndan hibir
zaman kmadn belirtir.54
Bu olaydan sonra, ay kadar vekil retmen olarak Kabata Lisesinde alan
Atsz, daha sonra Deniz Yollarnda ktip yardmcs olarak grev
yapmtr.551926 ylnda, Trk Ocanda Kzlelma adl bir odann almasna
nclk etmi ve ocak yesi olmayan genlere Trk fikirlerin alanmas
yolunda faaliyet gstermitir.56Ancak, yapt bu ilerden tatmin olmayan Atsz,
kendisini Trk tarihi okumalarna vermi ve de Trkiyat Mecmuasnda
yaynlanmak zere yazd Anadoluda Trklere Ait Yer simleri adl makale57
bir anda Atszn kaderini deitirmitir. Bu makale, Trkiyat Mecmuasnda
yaynlanm ve bu mecmuann editr konumunda olan Fuat Kprlnndikkatini ekmitir. Atsz evine davet eden Fuat Kprl, kendisine Edebiyat
Fakltesine girmeyi teklif etmitir.58 Tekrar rencilie dnmenin maddi
anlamda kendisini zorlayacan dnen Atsz, daha sonra hem Edebiyat
Fakltesine hem de yatl olan Yksek Muallim Mektebine kayt olarak bu
sorunu zmtr.59
Okula kayt olduktan sonra tecil istei kabul edilmeyen Atsz, Taklada
askerliini yaptktan sonra okula geri dnm ve Edirneli Nazmi adl divan
airinin zerinde yaptinceleme ile 1930 ylnda mezun olmutur. Atszn snf
arkadalar arasnda, Tahsin Banguolu, Ziya Karamuk, Orhan aik
54 a.g.e,s.232-233.smet Tmtrk, Atsz hakknda yazm olduu mezkur yazda; Atszn katland
mahrumiyetler arasnda hibirinin subay niformas yerine sivil elbise ile yaamak mahrumiyeti kadar acgelmediini ileri srmtr.Bkz,smet Tmtrk,a.g.e,s.10.55Sertkaya,a.g.e,s.V.
56Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.233. Atszn, Tbbiye rencisi iken gnderdii mektuptan da
anlald zere, Trk Ocaklarnn yapsn eletirdii gzlemlenmektedir. Nitekim Atsz, Halkevlerininkuruluuna dair vgler dzd iki adet makalesi bulunmaktadr. lk makalesinde, aydnlarn artk bir uyanierisinde olduunu iddia ederken, Halkevlerini bu uyann en gzel eseri olarak tarif etmitir. Bkz, Atsz, Halk ve Mnevver,Atsz Mecmua, say:10,15 ubat 1932,Makaleler IV, ,2.B,rfan Yaynlar,stanbul,1997,s.124.Bu makaleden iki ay sonra yaynlad bir baka makalede ise u szleri sarfetmitir:Halkevleri gzel ve heyecanl bir harekettir. Temenni ederiz ki bu gzel ve heyecanl hareket uurlu neticelervererek, merhum Trk ocaklarnn son zamanlarnda olduu gibi faaliyeti yalnz Cumhuriyet bayramlarndaverilen balolara inhisar etmez.Bkz, Atsz, Bize Bir Genlik Lazm,Atsz Mecmua, say:12,15 Nisan1932,Makaleler III, s.181.57Sertkaya,a.g.e,s.V;zdemir,a.g.e,s.14.
58Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.233.Atszn monografilerinde yazlanlar bu nokta da Atszn
kendisinin kalem alm olduu hatratyla elimektedir. Sertkaya ve zdemire gre, bu makale Atsz EdebiyatFakltesi rencisiyken kaleme alnm ve bundan sonra Atsz, Kprlnn dikkatini zerine ekmitir. Bkz,
Sertkaya, a.g.e,s.V; zdemir,a.g.e,s.14.
59Atsz,Trkle Kar Hal Seferleri, s.234.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
24/165
13
Gkyay,Pertev Naili Boratav,Nihat Sami Banarl gibi daha sonralar Trk siyasi
ve dn hayatnda nemli yer alacak isimler bulunmaktadr.60
1.2Atszn Meslek Hayat
1.2.1Atszn Asistanlk Yllar
Atszn baar ile geen okul hayat sonucunda hocas olan Fuat Kprl, Ona
Edebiyat Fakltesinde asistanlk teklif etmitir. Yksek retmen Okulundan da
mezun olmas neticesinde, mecburi 8 yllk mecburi hizmetinin kaldrlmas iin
arac olmay teklif eden Fuat Kprlnn bu nerisini kabul eden Atsz,25 Ocak
1931 ylnda hocasnn asistan olmutur.61Bu yllarda Atsz, yayn hayatnn ilk
nemli dura olan Atsz Mecmua adl dergisini neretmeye balamtr.
Kendisini Trk ve Kyc bir mecmua olarak niteleyen bu dergi 15 Mays
1931den,25 Eyll 1932ye kadar kmtr.62Bu dergide yazan isimler arasnda
Fuat Kprl, Zeki Velidi Togan,Abdlkadir nan, Pertev Naili Boratav ve
Sabahaddin Ali gibi isimler yer almaktadr.63
Dergide dikkati eken ilk husus, 1940l yllarda, Atszn deyim yerindeyse
kanl bakl olaca Pertev Naili Boratav ile Sabahattin Alinin yazlarnn bu
dergide yaynlanmas olmutur.64 Daha nce de bahsedildii zere, bu iki isim
Atszn talebelik yllarndan arkadalardr ve bu arkadaln en azndan 1932
ylna kadar devam ettii bu veriden anlalmaktadr. Bu dergide dikkati eken bir
dier husus ise derginin parola olarak Trk ve Kyc slogann semesidir.
60 Sertkaya,a.g.e,s.VI. Yamur Atsz bu isimlere ilave olarak Ahmet Hamdi Tanpnar,Sabahattin Ali,Tahsin
Banguolu,Nahid Fratl isimlerini zikretmektedir.Bkz,Y.Atsz,a.g.e,s.39.61Sertkaya,a.g.e,s.VI.62ner, a.g.e,s.11.
63Sakin ner, Atsz Mecmuada kimlerin yazdklar hakknda bilgi vermemekte, Sertkaya ve zdemir ise,yalnzca Fuat Kprl, Zeki Velidi Togan ve Abdlkadir nann eserlerini zikretmektedir. Bkz, Sertkaya, a.g.e,s.VI;zdemir;14.64Sabahattin Alinin; Bamda salar kard/Deli Rzgrlarm Vard dizeleriyle balayan mehur Dostlar iiri
ilk defa Atsz Mecmuada yaynlanmtr. Bkz, Fatih Yal, Milliyetilik ve Faizm, Trkiyede IrkMilliyetilik zerine Bir nceleme, baslmam doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal BilimlerEnstits,2008,s.121.Atsz ile Sabahattin Alinin Atsz hakknda yazd; Mektepte acaba kim tanmaz Mir-i Nihali/Bazusu kavi Trkl pek yamandr/Almtr Ouz Beylii fermannn lakin/z kendini farzettiHlagu-y zamandr/Akl reddeyledi aklara gld/Hey yavrucuum gel de benim apkam kandr/Bir kerenazar klsa tanr esnaf esnaf/Ak deilim ben diyerek eyleme bo laf iiri iin bkz, Y.Atsz, a.g.e,s.68.Ayrca,
Atszn kendi penceresinden anlatt Sabahattin Ali ile anlar hakknda,bkz.Atsz,Trkle Kar HalSeferleri,s.111-119.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
25/165
14
Trklk ile kyclk arasndaki bu simbiyotik ilikiyi anlamak iin ncelikle
Trk dn hayatnda kyclk fikrinin ne surette girdiine bakmak lazm
gelmektedir.
Trk fikir hayatna, kyclk dncesi II. Merutiyet dneminde girmitir.zellikle Trk Yurdu dergisinde Yusuf Akurann ve Parvus Efendi(Alexander
Helpfand)n yazlaryla gndeme gelen bu dnce milliyeti ideoloji ve hareket
iin kyllerin desteini almay amalar. Bu dncenin, aktivist bir nitelik
kazanmas ise I.Dnya Sava sonrasnda on bee yakn tp doktorunun Kycler
Cemiyetini kurmasyla gereklemitir.65Ancak, Trk dn ve siyasal
hayatnda, kye ve kylye ynelik ilginin artmas 1930lu yllara tesadf
etmektedir. Yeni rejimin toplumsal tabannn arttrlmas gayesinin bu balamdanemli bir yeri olsa da brokratik elit dnda da bu dncenin nemli lde
revata olduu sylenebilir. Ulusal kltrn kylerde olduu tezi ve de kyleri
safln bir numunesi olarak gren kyclk dncesi dier birok milliyeti
harekette olduu gibi Trk milliyetilii fikrinin temel direklerinden birisini
oluturmutur.66
Atszn niversite yllar, ksa srmtr. Buna sebep olacak olay ise 1932
Temmuzunda Ankarada toplanan Birinci Tarih Kongresi olmutur. Bu kongrede
ileri srlen Hititlerin, Trklerin atalar ve Anadolunun da eski bir Trk yurdu
olduu eklindeki teze, Zeki Velidi Togan iddetle muhalefet eder. Bunun
zerine Eyll 1932 ylnda Milli Eitim Bakan olacak olan Rei t Galip, Zeki
Velidi Togann ilmi birikimi konusunda mstehzi ifadeler kullanr.67Atsz,
ierisinde Pertev Naili Boratav ve Bedriye Hanmn( Daha sonra Atszn ei
olacaktr) da bulunduu yedi arkada ile beraber Reit Galipe Zeki Velidi
65M. Asm Karamerliolu, Trkiyede Kyclk,Modern Trkiyede Siyasi Dnce2:Kemalizm,s.284.
66a.g.m,s.293. 1950li yllarda Remzi Ouz Ark tarafndan kurulan Trkiye Kyl Partisi, bu partinin ardl
niteliinde olan ve Alparslan Trkein bakanln yapt Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi bu husustarnek olarak verilebilir. Ayrca, lkc hareketin milli doktrin olarak ne srd 9 Ikta maddelerden birtanesi kyclktr. Kyclk dncesinin baka milliyeti hareketlerde de bulunmasna rnek olarak da1930l yllarda Almanlarda grlen Blut und Buden ideolojisi gsterilebilir, bkz.Karamerliolu,a.g.m,s.294.67
Zeki Velidi Beyin Darlfnundaki krss nnde talebe olarak bulunmadma kr ediyorum.
zdemir,a.g.e,s.15.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
26/165
15
Togann rencisi olmakla iftihar ederiz diyen bir protesto telgraf eker ve bu
telgraf zerine dikkatleri zerine eker.68
Atszn bu telgraf yaynlamasnda iki etken ileri srlebilir. Birincisi, Zeki
Velidi Togann rencisidir ve olduka samimi bir ilikisi vardr. Ayrca, daha
ncede belirtildii zere, Zeki Velidi Togan Atsz Mecmuann yazarlarndan
biridir. kincisi Atsz, tezi ilmi bulmam ve eitli zamanlarda Trk Tarih Tezini
hicvetmitir. Trk Tarih Tezinin benimsenmesinin iki amac bulunmaktadr:
Trkln ulusal zgvenini ve saygsn yeniden kazanmak ve Anadoluyu Trk
milli vatan olarak tespit etmek.69Nihal Atszn fikirlerinde de grlecei zere,
territoryal milliyetilik eilimi tayan bu fikre katlmas mmkn deildir.
Atszn davas urunda bir niversite asistan olarak verdii bu mcadele, ksa
srmtr zira Reit Galip, 19 Eyll 1932de Milli Eitim Bakan olmutur.
Atsz, bu gelime zerine daha da hrn bir tavr ierisine girmitir ve 25 Eyll
1932de son defa yaynlanacak olan Atsz Mecmuada Darlfnunun Kara,
Daha Doru bir Tabirle Yz Kzartc Listesi70adyla bir makale nereder. Bu
yazyla birlikte asistanlktan alnacan bilen Atsz ayn makalenin sonunda
mehur Yollarn Sonu adl iirini yaynlar.71 iirin ilk iki dizesi adeta veda
niteliindedir: Bugn yollanyorken bir gurbete yeniden, belki bir kii bile
gelmeyecektir bizle.
Bu makalenin akabinde beklenen sonu gerekleir ve Atsz ve Edebiyat
Fakltesi Dekannn kararyla Atszn niversite asistanlna 13 Mart 1933
ylnda son verilir.72
68Sertkaya,a.g.e,s.VII.
69Ahmet Yldz, Ne mutlu Trkm Diyebilene Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar (1919-
1938),2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2004s.162.70Atsz, Darlfnunun Kara, Daha Doru Bir Tabirle Yz Kzartc Listesi,Atsz Mecmua, say:17,Eyll
1932.71Atsz, Yollarn Sonu,Atsz Mecmua, say:17,25 Eyll 1932,s.166-170.72 Sertkaya,a.g.e,s.VII. Sertkayann naklettiine gre bu hadiseden sonra Atsz, niversite Dekan olan Ali
Muzaffer Beyi Tokatlyanda dzenlenen bir ay merasiminde tokatlamtr,bkz,a.g.e,s.VII.Ylmazztuna,Atszn niversiteden uzaklatrmasnn,Onun ilmi kariyeri ve fikirlerini rahat bir ortamda yayamamas bakmndan son derece zararl olduunu belirtir. Ancak, ztunaya gre, Atatrk bu hadiseye hi nem
vermemi ve Atszn bundan sonraki yazlarn takip etmitir. Hatta Atatrk Atszla tanmak istemi, ancakFuat Kprl buna engel olmutur. Bkz, ztuna, a.g.m, s.25.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
27/165
16
1.2.2 Atszn retmenlik Yllar
Asistanlktan alnan Atsz, Malatya Ortaokuluna Trke retmeni olarak tayin
olmutur. Malatyada ksa bir mddet grev yaptktan sonra, Edirne Erkek
Lisesinde edebiyat retmenlii sfatyla hizmete balamtr.73 Atszn
Edirnede geirdii sre ierisinde yat en nemli faaliyet, Atsz Mecmuann
devam niteliinde olan Orhun dergisini yaynlamaya balamas olmutur.
Aylk Trk dergi parolasyla yayna balayan bu dergide, Atszn Edirne
Erkek Lisesinden arkadalar olan Suut Kemal Yetkin, Reat Tardu ve Ali
Ouz da bu derginin kmasnda Atsz ile birlikte hareket etmilerdir.749 say
kabilen bu dergi, Atszn Trk Tarih Kurumu tarafndan liselerde okutulmak
iin hazrlanan drt ciltlik eseri ar bir ekilde tenkit eden makalesininyaynlanmasyla kapatlmtr.75 Bu makalenin yaynlanmas ayrca Atsz 28
Aralk 1933 tarihinde Milli Eitim Bakanlnn vekletine alnmasna sebep
olmu ve Edirne maceras sona ermitir. Maarif Vekleti Zat leri Mdrl
tarafndan gnderilen resmi yazda, Atszn hareketinin her ne kadar
retmenlerin terfi ve tecziyeleri hakknda eldeki mevcut kanuna gre cezaya ait
hkmlere uymasa da, bu hareketin Trk inklbnn milli kltr prensibine aykr
olmas gereke gsterilmitir.76
Bu hadise zerine 8 ay kadar veklet emrinde olan Atsz, 9 Eyll 1934 tarihinde
Kasmpaada bulunan Deniz Gedikli Erba Ortaokuluna Trke retmeni
olarak tayin edilmitir. Trklk faaliyetine hz kesmeden Atszn, bu vazifesi
dneminde en nemli faaliyeti, Nazm Hikmete dair yazm olduu bir polemik
yazs olmutur. O sralarda Nazm Hikmetin eitli dergilerde Namk Kemal,
Abdlhak Hamid, Yakup Kadri, Mehmed Emin Yurdakul, Hamdullah Suphi ve
Ahmet Haim gibi isimleri eletirilen yazlar yaynlamaktadr.77 Bu yazlar
zerine Atsz, Komnist Don Kiotu Proleter-Burjuva Nazm Hikmetof
73Sertkaya,a.g.e,s.IX.Atszn Malatya ve Edirne macerasnda, yine kendisi gibi asistanlktan atlm olan ve
hayat boyunca kader arkadal yapaca Orhan aik Gkyay da elik etmitir.Bkz,Y.Atsz,a.g.e,s.40.74 Atsz, Trkle Kar Hal Sefeleri, s.76.Derginin isminin ne olaca hususunda aralarnda tartma
yaanmtr. Suut Kemal Yetkin, ten ismini nerirken, dier isimler Meri ismini ortaya atmlar ancak ensonunda Atszn ne srd Orhun isminde uzlalmtr. Bkz, a.g.e, s.76.75Sertkaya,a.g.e,s.IX.
76Atsz,Trkle Kar Hal Seferleri, s.78.
77zdemir, a.g.e,s.18.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
28/165
17
Yoldaa adl bir bror bastrarak yant verir. ok sert bir slupla yazlm olan
bu brorden aylar sonra stanbul nc Ceza Mahkemesi hkmeti tahkir ve
genlii ceza kanununda yazl sulara tahrik iddiasyla Atsz hakknda dava
balatr ancak Atsz bu davadan beraat eder.78Atsz, bu olaylar esnasnda oullar
Yamur ve Burann annesi olacak olan Bedriye Hanm ile evlenmitir.(27
ubat 1936)79
Atszn Deniz Gedikli Hazrlama Okulundaki grevi de ancak drt yl
srmtr. Atsz, 30 Haziran 1938de bu okuldaki grevinden ihra edilmitir.
hra edilme sebebi, yine aznlk meselesi yzndendir. O dnemde, Deniz
Gedikli Hazrlama Okulunun ynetmeliine gre, Trk olmayanlar okula
alnamamaktadr. Yeni rencileri imtihan eden komisyonda yer alan Atsz,sorduu sorularla adaylardan Trk asll olmayanlar tespit etmekte ve renci
olarak okula alnmayan bu adaylar yznden de etrafndaki dmanlarn
oaltmaktadr. Arnavut asll olduu iddia edilen mdr, komisyondan Atsz
karm ve bu hadise zerine Arnavut asll mdre selam vermeyerek disiplin
suu ileyen Atsz, mdrn Milli Savunma Bakanlna yazd bir yaz
yznden okuldaki vazifesinden ihra edilmek durumunda kalmtr.80
Bu olay zerine Atsz, zel Yce-lk Lisesindeki retmenliine devam
etmitir.1939 ylnn Hazirannn sonuna kadar zel Yce-lk Lisesinde
edebiyat retmenlii yapan Atsz, 19 Mays 1939-7 Nisan 1944 tarihleri
arasnda yine zel bir lise olan Boazii Lisesinde edebiyat retmenliinde
bulunmutur.81
1940l yllarn ba nemli bir dergi patlamasna sahne olmutur. Bunda
kukusuz 30l yllarn greceotoriter havas mhim bir etkendir. Bu durum birdnsel eitlenme, dnce ieklenmesi olarak tarif edilebilir.82
78Atsz,Trkle Kar Hal Seferleri, s.260. Atsz, bu olay anlatt ksm Komnizmle lk arpmam
bal altnda yaynlamtr. Bkz, a.g.e,257-264.79 Sertkaya,a.g.e,s.IX. Atsz ile Bedriye Hanmn tanmas Atszn asistanlk yllarna tekabl etmektedir.
Reid Galipe yazm olduu mehur telgrafta imzas olan Bedriye Hanm ayrca Atszn daha sonradankitaplatrd anakkaleye Yry etkinliine de katlan arkadalarndan bir tanesidir.80Sertkaya,a.g.e,s.X.Atszn otobiyografisinde bu hadise de yer almamaktadr.
81a.g.e,s.XII.
82Kurtulu Kayal, a.g.e,s.33
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
29/165
18
Trklk fikri de bu dnemde dnce ieklenmesi mottosuna haiz olmu
ve Trk dergilerin says bu dnemde bir hayli miktara ulamtr.
Bu sre ierisinde kan Trk dergilerde Atszn yazlar da yer almtr.
Reha Ouz Trkkan83nn kartmakta olduu Bozkurt ve Ergenekon dergisinde,
Orhan Seyfi Orhonun kartmakta olduu naralt dergisinde, Rza Nurun84
kartmakta olduu Tanrda dergisinde ve kendisinin tekrar yaynlamaya
balad Orhun dergisinde85 Atszn makaleleri yaynlanmtr. Ayrca
Atsz,1941 ylnda ilk roman olan ve tek parti iktidarn hicveden Dalkavuklar
Gecesi romann neretmitir.86
1.2.3 Irklk-Turanclk Davas
Yukarda da deinildii zere, 1940l yllarn ba, Trk kesimde nemli
gelimelere sahne olmu, karlan dergiler ve kitaplar bu cenahta ciddi bir
canlanmay beraberinde getirmitir. Muhalif kesim de Trk gruplarn bu
faaliyetleri karsnda bigne kalmamtr. Mesela, Faris Erkman adnda bir yazar,
En Byk Tehlike adyla, Trkl ve Trkleri eletirdii bir bror
yaymlam ve bu brorde Trklerin Trkiyenin Nazi Almanyas ile birlikte
savaa girerek Trk kkenli halklar, Sovyetler Birlii boyunduruundankurtarmasn ve Byk Trkiye ats altnda birletirmesini savunduklarn
83Atsz ile Reha Ouz Trkkan arasnda bu dnemde ciddi kavgalar yaanm ve bu durum da Trkln bu
iki isim etrafnda kamplamasna sebep olmutur. Bkz, Atsz, Hesap Byle Verilir,2.B,rfan Yaynlar,stanbul,1997;Reha Ouz Trkkan, Kuyruk Acs, Bozkurtu Yayn, stanbul,1943; Orhangazi Ertekin,Cumhuriyet Dneminde Trkln atallanan Yollar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4:Milliyetilik, s.345-405;zdoan, Turandan Bozkurta, s.230-237.84 Atszn Rza Nur ile tanmas, Rza Nurun skenderiyede yaynlam olduu Ouzname vesilesiyleolmutur. Bu yayn inceleyen Atsz, Rza Nura bir mektup yazm ve bu mektup aralarnda uzun yllar srecekilikinin ilk fitilini ateleyen hadise olmutur. Atsz manevi olu olarak gren Rza Nur, Sinopta bulunanktphanesini Atsza miras brakmtr. Bkz, Altan Delirorman, Tandm Atsz,2.B,Orkun Yaynevi,stanbul,2000,s.98-99. Atszn Rza Nur ile alakal birok makalesi bulunmaktadr. Bkz, Atsz, RzaNur,naralt, say:52,19 Eyll 1942,Makaleler II, 53-57,2.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997; Rza NurunHayat,Altn-Ik, say:8,Austos 1947,Makaleler II, s.61-77; Rza Nurun Trkle En BykHizmeti,Orkun, say:8,Eyll 1962,Makaleler II, s.75-77.85 Atsz, 1943 ylnda Trk Saz adl bir dergi karmaya karar vermitir ancak dergi daha yaynlanmadan
kapatlmtr. Bunun zerine, arkada Orhan aik Gkyayn tavassutuyla dnemin, Matbuat Umum MdrSelim Sarperle gren Atsz, Selim Sarperin Ona Orhun adyla yeniden dergi karmas teklifi zerine 1943ylnda itibaren Orhun dergisini yeniden yaynlamaya balamtr. Bkz, Atsz, Trkle Kar Hal
Seferleri, s.305.86Atsz, Dalkavuklar Gecesi,3.B,rfan Yaynlar, stanbul,2009.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
30/165
19
iddia etmitir. Eserde Trk gr memleket iin en byk tehlike olarak dile
getirilmitir.87
Faris Erkmann bu iddialar, bir taraftan Mecliste konuyla ilgili tartmalarn
balamasna, te taraftan da Nihal Atsz, Reha Ouz Trkkan ve Orhan Seyfi
Orhon gibi Trklerin mukabil taarruza gemelerine yol aar. Bylece
Trkler ile muhalif grup arasnda zaten nceden beri var olan mcadele iyi
kzr; dnemin gazete ve dergilerinde olduka iddetli polemik yazlar
yaynlamaya balar.88
Ciddi bir kutuplamann su yzne kt bu gnlerde, smail Hakk
Baltacolunun Eminn Halkevinde vermi olduu bir konferansta bir grup so l
dnceli renci tarafndan protesto edilmesi zerine Atsz, dnemin Babakan
olan kr Saraoluna, kendi dergisi olan Orhunda 1 Mart 1944 tarihinde ak
bir mektup yaynlar. Mektupta zetle u ifadeler yer almaktadr:
Sayn Bavekil, hem Trk hem de Bavekil olduunuz iin size buak mektubu yazyorum Millet Meclisinde 5 Austos 1942 gnverdiiniz nutukta, Biz Trkz, Trkyz ve daima Trkkalacaz. Bizim iin Trklk bir kan meselesi olduu kadar velaakal o kadar bir vicdan ve kltr meselesidir demitiniz. Trktarihiyle uram bir mnevver olarak syleyebilirim ki ne rkmzn,ne de devletimizin tarihinde, Trk milliyetilii resmi bir azdan bukadar kesin szlerle hibir zaman aa vurulmamt SaynBavekil, esefle sylemeye mecburum ki Trklk nazariyatsafhasnda kalmaya devam ederken, bu milletin ve bu lkenindman olan solcu fikirler bazen sinsi, bazen ak yrmektedevam ediyor Solculuk, grd msamaha ve kaytszlktanfaydalanarak sinsi sinsi ilerliyor Bunlar demokrasinin icab ise ozaman memlekette, bilhassa ilmi alanda da geni bir fikir hrriyetiolmas gerekir89
Altnda verilen son szlerden de ak ekilde anlalaca zere, Atsz dergisinin
bu mektuptan dolay kapatlmamas gerektiini belirtmitir ve dergikapatlmamtr. Bunun zerine 1 Nisan 1944 Orhun dergisinin 16.saysnda
Atsz, Babakan kr Saraoluna ikinci bir ak mektup yaynlar. Bu mektup
ilkine nazaran ok daha sert ve ok daha hedef gsterici olmutur:
87Faris Erkman, En Byk Tehlike, Ak-n Matbaas, stanbul,1943, s.33.
88 zdemir, a.g.e,s.23. Bu dnemki yazlan polemik yazlar iin, bkz,Atsz,En Sinsi Tehlike,2.B,rfan
Yaynlar,stanbul,1997; Reha Ouz Trkkan,Kzl Faaliyet,Bozkurtu Yaynlar,stanbul,1943; Orhan Seyfi
Orhon,Maskeler Aa:En Byk Tehlikenin Yz,naralt Yaynlar,stanbul,1943.89Atsz, Bavekil Saracolu krye Ak Mektup,Maltepe,20 ubat 1944,Makaleler IV, s.9-16.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
31/165
20
Sayn Bavekil, Orhunun Mart saysnda size hitaben yazdm akmektup Trk evrelerce ok iyi karland. Yurdun trl blgelerinden aldm mektuplarla telgraflar byk bir efkr-umumiyeye tercman olduumu bana anlatt Sayn Bavekil, bizimanayasamza gre komnizm yasaktr ve devletimiz milliyetiniteliktedir. Trk rknn hususi yapsnda aykr olan komnizmi
Trkiyeye sokmak isteyenler millet bakmndan soysuz ve namertolduklar gibi kanun nazarnda da haindirler Bugn MaarifVekletine bal Dil Kurumu azasndan ve Ankaradaki DevletKonservatuar retmenlerinden bir Sabahattin Ali vardr. Hemenhemen btn kendisini tanyanlarn komnistliini bildii SabahattinAli Bugn Ankarada Dil Fakltesinde folklor doenti olan birPertev Naili Boratav vardr90 Nasl bir komnist olduunu benbilirim Bugn stanbul niversitesinin pedagoji enstits banda bir ProfesrSadrettin Celal vardr. Trkiyede bu krsye layk birok kimseler varken onun buraya getirilmesinin sebebi MaarifVekiline yakn olmasdr Bugn Ankaradaki Dil Kurumununazasndan ve geen devrenin mebuslarnda bir Ahmet Cevat vardr.stanbul Rumlar ivesiyle konuan bu dilci de 1920 yllarnda
Moskovaya kam ve orada Trk Komnist Frkas MerkeziKomitesinin Harici Brosu azas olmutur Maarif Vekleti imdiyekadar nn Ansikopledisiyle ve birok kitaplarn ithafyla devlet bakanna kar olan balln gstermeye alt. Bu ballnsamimiyetinin ispat zaman gelmitir Balln ispati iin bunlarnvazifelerine derhal son verilmesi zaruridir. Hatta imdiye kadar hernaslsa bir gaflet eseri olarak bunlarn vazifede tutmaktan doanutanc silebilmek iin bizzat Maarif Vekilinin de o makamdanekilmesi ok vatanperverane bir jest olurdu.91
Alntda da grld zere, Atsz eski arkada olan Sabahattin Ali ve Pertev
Naili Boratavn yannda Sadrettin Celal ile Ahmed Cevat Emrenin isimlerin
dorudan hedef gstermi ve de dnemin Maarif Vekili olan Hasan Ali Yceli92
istifaya armtr. Btn bu gelimeler karsnda hkmetin tepkisi, Maarif
Vekletince 7 Nisan 1944 tarihinde Atszn zel Boazii Lisesindeki
grevine son verilmesi ve Bakanlar Kurulu karar ile Orhun dergisinin
kapatlmasyla sonulanmtr. Ayrca Sabahattin Ali, kendisine vatan hainlii
iftiras atldn iddia ederek Atsz hakknda hakaret davas amtr.93
Atsz aleyhine dava alnca trenle Ankaraya gitmi ve Trk genlertarafndan daha istasyonda karlanarak, bir otelde misafir edilmitir. Hakaret
davasnn 26 Nisan 1944 gn yaplan ilk oturumu gayet olayl gemitir. Bunun
90 Kurtulu Kayalya gre, Atszn bu mektupta Pertev Naili Boratavdan dierlerine gre daha fazla
bahsetmesinin zerinde dnlmelidir. Togann eletirilmesi zerine yollanan mektuba vurgu yapan Kayal,Pertev Naili Boratavn dncelerindeki milliyeti renge iaret etmektedir. Bkz, Kayal, a.g.e,s.57.91Atsz, Bavekil Saracolu krye kinci Ak Mektup,Maltepe,21 Mart 1944,Makaleler IV , s.17-29.
92Atszn hatratnda Hasan Ali Ycel ile olan mnasebeti ile alakal Hasan Ali ile Tanyorum adl bir balk
bulunmaktadr. Bkz, Atsz,Trkle Kar Hal Seferleri, s.119-131.93zdemir, a.g.e,s.25.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
32/165
21
zerine 3 Mays 1944 tarihinde yaplan ikinci oturuma niversite rencisi
alnmam, bu yzden de devrin Halk Partisi iktidarn skntya sokan byk
renci gsterileri olmu ve yzlerce kii tevkif edilmitir.94
Sa bahattin Ali ile Atsz arasndaki dava, 9 Maysta yaplan son duruma ile
karara balanm ve iftiradan sulu bulunan Atsz drt aylk cezaya arptrlm
fakat ceza ertelenmitir. Buna ramen Orhunda yaynlanan iddialarn yanklar
ve mahkeme durumalar boyunca sren toplu hareketler, bilhassa 3 Mays
olaylar, resmi evreler tarafndan kamu dzenini bozucu hareketler olarak telakki
edilmi ve 3 Mays olaylarnda kkrtc rol oynad dnlen yaynlar daha
byk tehdit saylmtr. 9 Maysta Ankarada, stanbula dnmek zere iken
Atsz tekrar tutuklanm ve bunu, baka isimlerinde gzaltna alnmas takipetmitir. Ad geen 47 kiiden 23 tanesinin tutuklanmas, 18 Mays 1944 tarihiyle
birlikte resmi bir gereke ile hkmet bildirisiyle aklanmtr. 95Bu 23 kiinin
iinde, Atszdan baka, Zeki Velidi Togan, Alparslan Trke, Orhan aik
Gkyay, Reha Ouz Trkkan, Hasan Ferit Cansever gibi isimler vardr. 96
Bu hkmet tebliinin hemen ardndan dnemin cumhurbakan olan smet
nn, 19 Mays etkinliklerinde yapt konumasnda, ad geen isimleri ar bir
ekilde itham eden bir konuma yapmtr. Konumann ierisinde, Turanclarn
Trk milletini btn komularyla onulmaz bir surette dman yapmak iin
birebir tlsm bulmakla sulayan smet nn, Trk milletinin mukadderatn
kaptrmamak iin btn tedbirleri kullanacaklarn belirtmitir.97
94 Sertkaya,a.g.e,s.XII. 3 Mays Gn, 3 Mays 1954den itibaren Trklk Bayram olarak kutlanmaya
balanmtr.Bkz,Deliorman,Tandm Atsz,s.104. Trk milliyetilii tarihinin nemli isimlerinden biri olan ve1944 davasnda tutuklanacak olan Alparslan Trkein de 3Mays milliyetilik bayram olarak tantt eseriiin bkz,Alparslan Trke, 1944 Milliyetilik Olay,14.B,Kamer Yaynlar,stanbul,1992.95zdoan,a.g.e,s.104-105.
96Btn liste u isimlerden olumaktadr; Zeki Velidi Togan,Hasan Ferit Cansever,Nihal Atsz,Hseyin Namk
Orkun,,Necdet Sancar,Dr.Fethi Tevetolu,Alparslan Trke,Reha Ouz Trkkan,Heybetullah dil,,smet RasinTmtrk,Cihat Sava Fer,Muzaffer Eri,Zeki Sofuolu,Hikmet Tanyu,Said Bilgi,Cemal Ouz cal,Cebbarenel,Hamza Sadi zbek,Nurullah Barman,Fehiman Altan,Fazl Hisarckl,Saim Bayrak,Yusuf Kadgil.Listeiin bkz,ner,a.g.e,s.42-44.Samet Aaolu, dnemin CHP Genel Sekreteri olan Memduh evket Esendaln, bututuklanmalar zerine nnye giderek, eer tutuklama kararnda srar edilecekse kendisinin de milliyetiolduunu, bunun iin ayn muamelenin kendisine de yaplmasn istediini iddia etmitir. nn, ise Esendalayantnda,Onlarn hedefi milliyetilii telkin deil, bizim yerimize gemektir yantn vermitir. Akt, YksekTakn, Anti-Komnizm ve Trk Milliyetilii: Endie ve Pragmatizm,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:Kemalizm, s.624.97
zdemir, a.g.e,s.29. Bu nutuk, smet nn ile Trklerin arasn onulmaz bir surette amtr denilebilir.smet nnnn siyasal yaam boyunca Trklk ile ilgili nemli nutuklar bulunmaktadr. Mesela,1925
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
33/165
22
Irklk-Turanclk davas ad verilen ve 65 oturum devam eden mahkeme,29
Mart 1945 tarihinde sonulanm ve Atsz,6,5 seneye mahkm olmutur. Bu
karar temyiz ettiren Atsz, bir buuk yl kadar tutukluluk sresinin sonucunda 23
Ekim 1945 tarihinde tahliye edilmitir. 5 Austos 1946 tarihinde 2 numaral
Skynetim Mahkemesinde tutuksuz olarak balayan bu dava 31 Mart 1947
tarihinde sonulanm ve yirmi dokuz oturum sren mahkeme btn sanklarn
beraatna karar vermitir. 98
Tutuksuz yargland bu dnemde, devlet hizmetinden uzakta braklan Atsz
ekonomik olarak darboaza dm ve ailesinin geimini salamak adna
kitaplarndan bazlarn satmakdurumunda kalmtr. Bir mddet arkada Tahsin
Demirayn Trkiye neriyatnda alan ve en nemli eserlerinden biri olanBozkurtlarn lm adl eseri bu yaynevinden karan Atsz99,Sururi Ermete
adl ahsn ismini mstear olarak kullanarak Trkiyeasla boyun emeyecektir
diye bir kitap da yazmtr. Ayrca, hsan Kololunun kartmakta olduu Altn-
Ik, Haluk Karamaralolunun kartmakta olduu Kr ad,Zeki zgrn
kartmakta olduu zleyi ve Mustafa Tatlsunun kartmakta olduu
ylnda yapt bir konumasnda u szleri sarf etmitir: Vazifemiz bu vatan iinde bulunanlar behemehal Trkyapmaktr.Trklere ve Trkle muhalefet edecek anasr kesip atacaz,bkz, Hasan nder, Atatrkmgesinin Siyasal Yaamdaki Rol, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2: Kemalizm,ed.Tanl Bora,MuratGltekingil,6.B,letiim Yaynlar,stanbul,2008,s.81 smet nnnn cumhurbakan olmas Trklernazarnda olumlu karlanmtr.Atsz, hatratnda smet nnnn cumhurbakan olduu gn en oksevinenlerden birisinin kendisi olduunu sylemektedir.Bkz,Atsz,Trkle Kar HalSeferleri,s.153.Gnay Gks zdoanda, dnemin dier nemli Trks Reha Ouz Trkkann dergilerindesmet nnye dair saygnn dile getirildiin gndeme getirmektedir.Bkz,zdoan, TurandanBozkurta,s.242.Dnemin Trklerinin smet nnye ynelik olumlu yaklamlarnda,smet nnnncumhurbakan olmasndan sonra, Rza Nur ve Zeki Velidi Togan gibi Atatrk dneminde aktif politikanndnda kalm ve yurtdna km birok kiiyi Trkiyeye davet etmesi etkiliolmutur.Bkz,zdoan,Turandan Bozkurta,s.242.Ancak, bu nutuktan sonra Trkler, smet nnykendisine amansz bir dman olarak grmlerdir.98Sertkaya,a.g.e,s.XIII-XIV.Bu davada Atszn yapt savunma iin bkz,a.g.e,s.XLIX-LV.Atsz, bu tutukluluk
srecinde,sanlann aksine mehur tabutluk ikencesine tabii tutulmamtr.Buna mukabil, tutuklular arasndamezarlk hcresi denilen yerde bir hafta kalmak zorunda kalmtr.Bkz,smet Tmtrk,a.g.e,s.14.Davann birdier tutuklusu ve Atszn mr boyunca arkada olan Muzaffer Eri de, Atsza eitli ikencelerin yapldnfakat tesadfen Atszn tabutlua konulmadn sylemektedir.Eriin aktardna gre,Atsz bir sohbetindeu szleri sarf etmiti; Benim her eyimi rendiklerini sanyorlar ama, ite bu noktay renememiler:ScaadayanamadmBkz,Muzaffer Eri, Atszdan Hatralar,Boazii,s.5.Bu dava srerken,Irklk-Turanclkdavasnda tm durumalar boyunca sanklarn avukat olan Kenan nere, Hasan Ali Ycel iftira davasamtr.Mahkemenin Kenan neri hakl bulan karar ve Kenan nerin beraat, Irklk-Turanclk davasnn
bir nevi rvan niteliinde grlmtr.Bkz,zdoan,Turandan Bozkurta,S.121-122.99zdemir, a.g.e,s.33.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
34/165
23
Kzlelma dergilerinde yazlar yazmtr.100 1949 ylnda ise Bozkurtlarn
Dirilii adl eserini meydana getirmitir.
Atsz 1949 ylnda Sleymaniye Ktphanesine uzman olarak tayin
edilmitir. Bu tayinde, Atszn Edebiyat Fakltesinden arkada olan dnemin
Milli Eitim Bakan Tahsin Banguolunun aracl etkili olmutur. Ksa bir
dnem altktan sonra ise DPnin iktidara gelmesiyle, Haydarpaa Lisesine
edebiyat retmeni olarak atanmtr.101
Bu noktada, Atsz ile Demokrat Parti arasndaki ilikiye bir parantez amak
yerinde olacaktr. DP iktidara geldii zaman; Trkiye Cumhuriyeti 1950
Maysnda kurulmutur. Ondan nceki 1923-1950 a gayri meru ve mstebit
bir diktatrlktr. Diktatrl yapan Halk Partisi ve Onun ileri gelenleridir102
gibi cmleler sarf eden Atsz Menderes hakknda da 1950li yllarn banda;
Trklk-Mslmanlk davasnn her safhasna karan, Babakan Adnan
Menderes gibi aa yukar mttefikan sevilen bir devlet adam103 ifadelerini
kullanmtr. Kukusuz Atszn bu dncelerinde tek parti dneminde yaad
ar bunalmlar rol oynamtr. Ayrca, Demokrat Parti iktidara gelince,
kendisinin retmenlie geri aln Demokrat Partiye ve Onun Babakan
Adnan Menderese kar tevecchnde etkili olmu olabilir. Bu dostane ilikiler
ok uzun srmeyecek ve Atszn hayat hikyesindeki d krklklar devam
edecektir.
1.2.4 Atszn Sleymaniye Ktphanesi Yllar
Atsz, Haydarpaa Lisesinde retmenlie baladktan sonra Orkun adl bir
dergi neretmeye balamtr.104Bu sre ierisinde, 1951 ylnda Trk
Milliyetileri Dernei adyla rgtlenen milliyeti bir oluum zuhur etmitir.
1951 Ekiminde alan bu dernein Ankara, stanbul, Samsun, Konya, Kayseri,
100Sertkaya,a.g.e,s.LXXVII.
101a.g.e,s.XIV.
102Atsz, Kurucular Meclisi,say:9,Orkun,1Aralk 1950,Makaleler IV, s.340.
103Atsz, Tarih uuru,Orkun, say:29,20 Nisan 1951, Makaleler I,2.B,rfan Yaynevi, stanbul,1997,s.107.
Atsz baka bir yazsnda daha da ileri giderek; Trkiye cumhuriyeti 1950 Maysnda kurulmuturdemektedir.Bkz, Atsz, Kurucular Meclisi,Orkun, say:9,1 Aralk 1950,s.339.104
Sertkaya,a.g.e,s.XVI. Bu dergide, Alparslan Trke Kazganolu mstearn kullanarak yazlaryaynlamtr.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
35/165
24
Ktahya, Kars, Krkkale, Krkhan, Mula, Tire, Menemen, Gmhacky,
Uzunkpr, Derik, Uak, Hani, Nevehir, anakkale, Burhaniye, Uluborlu,
Krehir, Diyarbakr, Afyon, Malatya ve Arpaayda ubeleri
bulunmaktadr.105Byk bir ilgi gren bu dernekte, Atszn, Remzi Ouzun ve
Nurettin Topunun fikirlerini paylaan insanlar, CHPye kar bir koalisyon
ierisine girmilerdir.106
3 Mays 1944 hadiselerinin yldnm mnasebetiyle anma tertipleri
dzenleyen ve yukarda bahsedildii gibi lkenin drt bir yanna ubeler aan bu
dernein faaliyetleri, dnemin iktidardaki partisi konumundaki DPyi endielere
sevk etmitir. Atszn 1952 yl Mays aynda Devletimizin Kuruluu konulu
verdii konferans ise bu endieleri aa karmtr.107
Atsz, bu konferansta Trk tarihine nasl baklmas gerektii noktasnda
yorumlarn aktarr. Trk tarihini allm grlerin dnda, kendine has
yorumlaryla deerlendirerek, tarih boyunca tek Trk devletinin kurulduunu ve
Trkiye Cumhuriyetinin de bu devletin devam olduunu iddia eder.108
Bu konferansn zerinde zellikle Cumhuriyet gazetesi evresinde akisler
uyanm ve Atsz zerine muhalefet oda olumutur. Atszn bir retmenolduu, nasl siyaset yapabildii gibi temel itiraz noktalaryla hkmeti eletiren
yazlar kaleme alnmtr.109 Bakanlk tarafndan yaplan tahkikat sonucunda
Atszn yapt konuma ilmi bulunur ancak Haydarpaa Lisesindeki Edebiyat
retmenlii grevinden muvakkat kayd ile alnarak Sleymaniye
Ktphanesine memur olarak tayin edilir.110 Bu tarihten sonra da Orkun dergisi
1960l yllara kadar bir daha yaynlanmamtr.11131 Mays 1952 tarihinden
105Jacob M. Landau,Pantrkizm,ev. Mesut Akn, Sarmal Yaynlar, stanbul,1999,s.195.
106Deliroman,Tandm Atsz,s.45.
107a.g.e,s.45.
108a.g.e, s.45.Atsz, Trk tarihine nasl baklmas noktasndaki bu fikri ilk defa 1941 ylnda naralt dergisinde
belirtmitir. Bkz, Atsz, Trk Tarihine Bakmz Nasl Olmaldr,naralt, say:1,1941,Makaleler I, s.91-102.Atszn bu konudaki dncelerini kitaplatrmtr. Bkz, Atsz, Trk Tarihinde Meseleler,4.B,rfanYaynevi, stanbul,1997.109
a.g.e,s.46.110
Sertkaya,a.g.e,XIV.111
Orkun dergisinin sahibi ve neriyat mdr olan smet Tmtrk, Orkun dergisinin kapanmasnn sebebini,maddi imknszlklara ve Atszn hasta oluuna balar ancak Deliorman, Atszn mektuplarna istinat ederek,
derginin kapanmasnn sebebini dergide, dnemin Milli Eitim Bakan olan Tevfik leriyi savunan yazlarkmasna balamaktadr. Bkz, Deliorman,Tandm Atsz, s.39.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
36/165
25
emekliliini istedii 1 Nisan 1969 tarihine kadar Sleymaniye Ktphanesinde
alan Atszn en uzun memuriyeti bu ktphanede olmutur.112
Bu gelimelerden sonra, yaz faaliyetine bir sre ara vermek zorunda kalan
Atsz, 1956 ylnda Ocak gazetesinde yazlar yazar.113 Ayn yl Trk lks
adl eseri meydana getirir.1958 ylnda Akam gazetesinde tefrika halinde
ikinci roman olan Deli Kurt adl romann nereden Atszn 114,1957-1959
arasnda stanbul Enstits Dergisinde, Necip Fazln kartmakta olduu
Byk Douda, Trk Yurdunda, Trk Ktphanecileri Dernei Blteninde
makaleleri kmtr.115 Ayn yl, yine tek parti dnemi CHPsinin kadrolarn
hicvettii bir roman olan Z Vitamini Byk Dou dergisinde tefrika halinde
yaynlanr.116
27 Mays Darbesiyle birlikte Atsz, yaz faaliyetine bir sreliine ara vermek
durumunda kalr. Ancak, 60l yllar Atszn yaz faaliyetinin en verimli olduu
dnemdir. Kendisinin kartmakta olduu Orkun dergisinde 1962-1964
arasnda makaleler yaynlayan Atsz, smet Tmtrkn dergisi olan Milli Yol
dergisinde de yazlar yaynlamtr. 1964te karmaya balad tken
dergisinde ise mrnn sonuna kadar yazlarn yaynlamay srdrecektir.
Ayrca, Nurullah Barmann kartmakta olduu Gzlem dergisine de
makaleler gndermitir.
1962 ylnda, Atsz Trkler Dernei adl bir kuruluun bana gemitir.
Atszn bakanlk yapt tek milliyeti dernek mezkr dernektir.117 Ayrca,
112Sertkaya,a.g.e,s.XIV.
113Deliorman, a.g.e,s.116.
114Deliorman, a.g.e,s.121.
115Sertkaya,a.g.e,s.LXXX-LXXXI.
116Atsz, bu tefrikalar Selim Pusat mstear ile yaynlamtr. Bkz, Deliorman,Tandm Atsz, s.57.
117Deliorman, a.g.e,s.223.Dernein ileri srlen ana amalar: Trkler arasnda Trk duygular glendirmek;
rnek Trkler yetitirmek;Tanry, Trkl, anavatan seven, tarihe, tarihsel anayurda, dile, kltre, rk veTrklerin kutsal deerlerine kendilerini veren kiiler olmak,Trk ulusu iinde adalet, ahlak, bilgi, zgrlk vedisiplini daha da ileriye gtrmek iin almak; Trk birliine ve anayurt, ahlak ve milli duygulara kar olanzararl fikirlerle mcadele etmek; anayurt ierisindeki dier milliyeti tutumlar
desteklemektir.Bkz,Landau,a.g.e,s.220.Atszn Trkler Dernei ile yazd yaz iin,bkz.Deliorman,Tandm Atsz,s.228-230.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
37/165
26
Altan Deliormanagre, 1961 ylnda Adalet Partisi, Atsza milletvekillii teklif
etmi ancak Atsz bu teklifi kabul etmemitir.118
1.2.5 Atszn Son Yllar
Atszn 1967 ylnda tken dergisinin 40.saysndan itibaren yaymlad
Konumalar, Kzl Krtlerin Yaygaras, Bamsz Krt Devleti, Dou
Mitinglerinde Perde Arkas, Satlmlar-Moskof Uaklar yazlarda
Trkiyedeki Krt faaliyeti ele almaktadr.119 Gittike g kazanan ve
yaygnlaan Krt faaliyet karsnda dnemin yneticilerini uyarmaya alan
Atsz, ciddi bir kamuoyu yaratr. Bunun zerine, Cumhuriyet Basavcl
tarafndan Atsz hakknda bir tahkikat balatlr ancak makalelerde su tekil
edilecek herhangi bir bulguya rastlanmad kanaatine ulalr. Ancak, hem
Krt derneklerin hem de mecliste bulunan Krt kkenli milletvekillerinin
youn uralar sonucunda, konu hakknda yeniden tahkikat balatlr ve derginin
sahibi konumunda olan Atsz ile yaz ileri mdr konumunda olan Mustafa
Kayabek mahkemeye verilir. 12 Mart muhtrasyla birlikte lke evresinde
skynetim ilan edilse de, Atsz sivil mahkemelerde yarglanmaya devam eder.
Bu sre ierisinde en nemli romanlarndan biri olan Ruh Adam 1972 ylnda
nereden Atsz; alt yl sren bu yarglama sreci sonunda Mustafa Kayabek ile
beraber 15 ay hapse mahkm edilir. Kararn temyizi iin Yargtaya bavurulsa
da Yargtay bu hkm tasdik eder ve ceza kesinlemi olur. 120
Bu srete, kronik enfarkts, yksek tansiyon ve ar romatizma gibi
rahatszlklar sebebiyle, Haydarpaa Numune Hastanesinde yatan Atsz iin
cezaevine konulamayaca ynnde rapor verilmi ancak Adli Tp bu raporu
kabul etmeyerek, raporu reviri olan bir cezaevinde kalabilir hkmyledeitirmitir. Bunun zerince infaz savcl tarafndan 14 Kasm 1973 ylnda
118Deliroman, eserinde lise sralarndan arkada olan Erk(Yurtsever) ile Atszn yanna gittiklerini ve Atszn
bu teklifi kendilerine sorduunu belirtir. Deliorman, bu teklife scak yaklam Erk Yurtsever ise bu teklifireddetmesi gerektiini sylemitir. Bkz, Deliorman, a.g.e,s.164. Hem Deliorman hem de Yurtsever ile yaplanmlakatta, bu anekdot dorulanmtr.Atsz ile ilgili yaplan btn mlakatlarda ise, Atszn tabiatnn siyasetyapmaya elverili olmad vurgulanmtr.Yamur Atsz, anlarn anlatt eserinde ise u cmleyi sarfetmektedir: Bizim ailenin Demokrat Parti ile hibir siyasi mnasebeti olmamtr.Bkz,Y.Atsz,a.g.e,s.87.119
Atsz, Konumalar I,tken 1967,say40,Konumalar II,say 41,Konumalar III,say42, BamszKrt Devleti Propogandassay 45, Dou Mitinglerinde PerdeArkas say 47, Satlmlar say 48,
Makalaler III, s.379-393,s.517-547.120zdemir, a.g.e, s.35-36.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
38/165
27
Topkap Cezaevinde konulan Atsz bir mddet sonra bnyesinde revir
bulunduran Samalclar Cezaevinde yerletirilmitir. Atszn yaknlar, dnemin
cumhurbakan olan Fahri Korutrke mracaat ederek, Atszn affedilmesini
rica etmiler ve Fahri Korutrk, yetkisini kullanarak Atszn cezasn
affetmitir.121
1975 ylnn banda kardei Nejdet Sanar kaybeden Atsz derinden sarslr ve
10 Aralk Perembe gn akam evinde rahatszlanarak kalp krizi geirir.11
Aralk 1975 gn de vefat eder.122 Atsz zerine akademik bir alma yapan
Cihan zdemir de, Atsz Armaannda onun monografisini yazan Osman Fikri
Sertkaya da, Atszn cezaevinden ktktan sonra zerinde alt, Trk
Tarihi adl eserinin hazrlklarna devam ettii ve lm yznden eserinibitiremediinden bahsetmektedirler.123 Ancak olu Yamur Atsz bu konuda
farkl szler ileri srmektedir. Atszn bir Trk tarihi adl eser meydana
getirmek gibi bir plannn olduunu ancak lmnden sonra btn aramalara
ramen bu almaya ait olarak kayda deer herhangi bir metin bulunmadn
belirtmektedir.124Buna ilave olarak, Yamur Atsz, Nihal Atszn 1952den beri
en az Trk Tarihi kadar nem verdii ve bu minvalde onlarca hanedan
mensubu ile mlakatlar yapp notlar ald Osmanoullarnn Mahrem Hayatadl eseri gndeme getirmekte ancak, Atszn evrak- metrukesinde bu esere ait
hibir kayt bulunmadn ifade etmektedir.125
121Sertkaya,a.g.e,s.XVIII. O dnemde, Adalet Partisinden milletvekili olan Tekin Erer, bu hususta u szleri
sylemektedir: Yurdun drt bir yanndan reisicumhura ekilen telgraflar tesirini gstermi ve cumhurbakanCevdet Sunay( Tekin Erer, burada yanlmaktadr zira o dnemde cumhurbakan Fahri Korutrktr) af yetkisinikullanarak tahliyesini salamt.O zaman Mecliste bulunan bizler de bu affn salanmasnda karnca kararnca
gayret gstermitik.Bu arada, o tarihte Burdur Valisi olan mer Naci Bozkurtun adn dazikretmeliyim,bkz.Tekin Erer, Byk Trk Atsz,Boazii,Aralk 1985,s.22. Atszn olduka yaknnda bulunan Refet Krkl de, bu af istei konusunda u cmleleri sarfetmitir: Cezaevinden bana yazd birmektubunda da Cumhurbakan nezdinde kendisinin aff hususunda yaplan teebbsler karsnda zntduyduunu, kimseden ahs iin merhamet beklemediini ifade ediyorhele etin Altan gibi malum ahsn affnesbab- mucibe olarak gsterilerek Cumhurbakanndan kendisinin de affedilmesini isteyenlerekrldn,kzdn,yle bir ahs affettii iin beni de affedecekse Cumhurbakanndan byle bir affistemediini belirtiyordu.Bkz, Refet Krkl, Atsz lrken de Bykt,Boazii,Aralk 1985,s.3.122
zdemir, a.g.e,s.37.Atsz adna klnan cenaze namaznda, yakn arkada olan Prof.Dr.Fethi Gemuhluolunamaz kldran hocann, Merhumu nasl bilirdiniz sorusuna, O musalla ta musalla ta olal byle bir ergrmedi yantn vermitir. Bu anekdot, Atszn yaknlaryla yaplan btn mlakatlarda anlatlmtr.123
zdemir, a.g.e,s.37,Sertkaya,a.g.e,s.XX.124
Y.Atsz, a.g.e,s.214.125
a.g.e,s.214.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
39/165
28
1.3 Atszn Fikirleri zerine Ksa Bir Deerlendirme
1.3.1 Atsz ve Trklk
Atsza gre Trklk, Trk milliyetiliinin ismidir. Kelimenin sonunagetirilen ek ise mensubiyet, taraftarlk ve sevgiyi ifade eder. Baka millet126lerin,
sevgisi ya da taraftarlnn, bu kelimeyle ifade edilemeyeceini ifade Atszn,
bu ekin niteledii mensubiyet duygusunu n plana kard grlmektedir.
Zaten, Atsza gre, baka milletlerin Trkleri sevmesi gerek bir sevgiye deil
menfaat icaplarna istinat etmektedir.127
Atsz, Trkl lk dncesiyle zdeletirmitir. lkleri, milletlerin
manevi gdas olarak gren Atsz, lksz milletlerin yok olmaya mahkm
kalacan dnmekte; buna mukabil lklerin milletlere hz veren ve uruna
lnen byk dilekler olduunu iddia etmektedir.128
Atsz Trklk lksn ise u szlerle tanmlamaktadr: Trklk byk
Trk ilinde Trk uruunun kaytsz- artsz hkimiyeti ve istiklali ile Trkln
126 Atsz, bat dillerindeki nation kelimesini millet olarak kullanlmtr. Millet kelimesi, OsmanlTrkesinde dinsel cemaat anlamn tamaktadr. Osmanl Trkesinde nation kavramna karlk olarak birok kelime kullanlmtr. Ahmet Cevdet Paa ve Kanipaazade Rfat Bey, bu kelimeyi Trkeye kavim olarakevirirken, Ali Suavi, mmet olarak evirmitir. emseddin Sami de, din ve millet kelimesini eanlaml olarakkullanrken, mmet kelimesini nation lafzna mukabil kullanmtr. Bkz, Ahmet Yldz, Ne Mutlu TrkmDiyebilene,Trk Ulusal Kimliin Etno-Sekler Snrlar(1919-1938),2.B,letiim Yaynlar,stanbul,2004,51-52.Osmanl literatrnde Trk, Rum, Frenk gibi grnte etnik gibi grnen tabirler, aslndadini armlar iermektedir. Mesela, Rum ve Yunan Ortodokslar iaret ederken, Frenk, Latin ya da BatAvrupal Hristiyanlar nitelemektedir. Bkz, a.g.e, s.49. Niyazi Berkesin aktardna gre, Arapada ummaulus birimi, milla ise mminler birimi demektir. Bkz, NiyaziBerkes, Trkiyedeadalama,12.B,YapKredi Yaynlar, stanbul,2008. Millet szcnn Arapada mmet, mmetinsemillet anlamna gelmesi Mete Tunaya gre, Trkiyenin Batdan geri oluu olgusuyla izah edilebilir. Bazbatl sosyal bilimcilerden aktarm yapan Tunay, Bat toplumlarnda16.yzyla kadar dinin milliyet ile aynanlama gelen bir szck olduunu ifade etmektedir. Bkz, Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek PartiYnetiminin Kurulmas,1923-1931,4.B,Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul,2005,s.22.Milli Mcadeledneminde kullanlan millet kavramnn szcn hangi anlamn artrd konusu da tartma konusudur.Bu konuda bir rnek olarak, bkz.Ahmet Yldz,Ne Mutlu,s.130.Bu noktada, gnmz Trkesinde nationkelimesine mukabil olarak kullanlan millet kavram ile ulus kavram arasnda ayrm olduu muhakkaktr.Tanl Boraya gre, slami millet kavram, modernizm tarafndan sekler temelde kutsal dlayarak kurulmuyapay toplum modelini ifade eden ulus kavramndan mutlak surette ayrtedilmektedir. Ulusuluk, laikoluuyla milliyetilikten ayrlmaktadr. Bkz, Tanl Bora, Trk Sann Hali,5.B,Birikim Yaynlar,stanbul,2008,s.141.Atszn niin nation kelimesine karlk olarak millet kelimesini tercih ettii konusuzerinde dnlmeye deer bir noktay tekil etmektedir. Burada, Atszn, ulus kavramn Kemalistmilliyetilik anlayn remzeden bir kelime olarak grdn ve bundan tr millet kelimesini tercih ettiivarsaym ortaya atlabilir.127
Atsz, Trklk,Orkun, say:17,15 Haziran 1963,Makaleler III, 2.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997 s.11.128
a.g.m,s.11.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
40/165
29
her ynden btn milletlerden ileri ve stn olmas lksdr.129Bu lknn,
Trk tarihinde birka kere gerekletiini iddia eden Atsza gre Trklk drt
kaynaktan bu gnlere gelmitir. lk kaynak, Trk rknn uuraltndan
yzyllardan beri yaayan milliyetilik duygusudur.130 kinci kaynak ise,
Avrupada gelien ve halk olan milliyetilik dncesi tarzn Trk milletine
uygulamak isteyen Tanzimat dnemi aydnlarn hareketidir.131 nc kaynak
ise, devletin ierisinde bulunan yabanc unsurlarn ihanetidir. Drdnc kaynak
ta, nc kaynaa bal olarak, devletin 200 yldan beri yaad sorunlara kar
teyakkuz halinde bulunmasdr.132
Trk kimdir sorusuna cevap arayan Atsz, Trknn Trk rknn
stnlne inanm olan insan olduunu belirtir. Milli menfaatleri ahslarnstnde tutan, milli mukaddesata ve maziye sayg gsteren, vazife ahlak yksek
olan, hakszla savata pervasz olan bir insan diye tanmlad Trknn,
eyyamperest ve dalkavuk olamayacan ileri srer.133 Bu noktada, rk
hassasiyetini dile getiren Atsz; Trknn Trkten olabileceini, her
Trkym diyen Trkn de Trk olamayacan, Trk olabilmek iin
samimi olunmas gerektiini ifade etmitir.134Ayrca, Atsza gre kendini
milliyeti olarak tanmlayan herkes Trk saylamaz nk milliyetilik genel bir deyimdir. D Trklerle ilgilenmeyen ve sadece Trkiyenin btnl ve
gvenlii noktasnda Trk milletine bal kalan kiiler milliyeti saylabilir ama
Trk saylamaz.135
129a.g.m,s.11-12.
130 Burada Atszn milliyetilik dncesine primordialist(ilki) bakla yaklat grlmektedir. Bu
yaklama gre, milliyetilik ftri bir duygudur ve milletler eski alardan beri var olan yaplardr. Ayrntl bilgiiin bkz, Umut zkrml,Milliyetilik Kuramlar, Eletirel Bir Bak, s.81-104.131
Burada, Atszn halk diyerek, Rousseaunun genel irade(general will) kavramn iaret ettii yorumuyaplabilir. Rousseauya gre, bir grubun dier bir grubu egemenlik idaresi altna almasn nlemenin yolugenel irade ye teslim olmaktr. Bkz,zkrml,a.g.e,s.40. Bu anlay, sivil milliyetilik dncesidir kiFransz htilali sonrasnda yaylan ve cumhuriyet dncesinin temelini oluturan bir kavramdr.Atszndncelerine toptan olarak bakldnda, halk egemenlii gibi sivil milliyetiliin kavramlar yeralmamaktadr.Mesela, Gnay Gks zdoan, Atszn nemli gnler veya milli bayram dn cesinde 23Nisann yer almadna vurgu yaparak, Trk milliyetiliin, sivil milliyetiliin asil unsurlarndan biri olanhalk egemenlii kavramna yer vermediine deinmektedir.Bkz,zdoan,Turandan Bozkurta,s.198.132
Atsz, Trklk,Makaleler I, s.12.133
Atsz, Trk Kimdir,Orkun, say:3,2 Ekim 1950,Makaleler III , s.21.134
a.g.m, s.22.135
Atsz, Trklk ve Siyaset,tken,26 Temmuz 1972,Makaleler III, s.26.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
41/165
30
Trklk fikrinin Almanlar tarafndan karld fikrine sert bir ekilde kar
koyan Atsz, bu yanl fikrin sebebinin Trkln yalnz ttihat ve Terakki
tarafndan yrtlen bir ideoloji olduu sansnda yattn belirtmektedir.
Tanzimattan sonraki ada Trkln tarihine bakanlarn, bu dncenin
yanlln anlayabileceini ifade eden Atsz, ada Trkln drt byk
ahsiyetinin olduunu, bunlarn da Ali Suavi, Sleyman Paa, Ziya Gkalp ve
Rza Nur olduunu belirtmektedir.136
1.3.2. Atsz ve Turanclk137
Turanclk fikri, 1830lu yllarda, Ural-Altay dilleri zerine yaplan akademik
almalar sonucunda Macaristanda ortaya kan bir dncedir.19.yzyln
sonunda akademik bir ilginin ok tesinde, siyasal ve ideolojik bir anlam kazanan
Turan kavram Panturanizme evrilmitir. Bu akm, Macaristanda,
Panortodoksi, Panslavizm ve Pancermenizm gibi dnemin byk pan
ideolojilerine alternatif olarak gelitirilmi ve nem kazanmaya balamtr.138
Her ne kadar Macar Turanclndan etkilenmi olsa da, gerek Osmanl
topraklarnda gerekse de Rusya topraklarndan yaan Trk gruplar arasnda
ortaya kan Turanclk farkl bir ynelim ierisine girmitir. Macar Turancl,Macar milletinin lideri olaca bir lke tasavvur ederken, ierisinde Trklerin de
olduu dier Turan kavimleri de ihtiva etmitir. Ancak, Trk Turancl, Trk
136 Hseyin Nihal Atsz, En Sinsi Tehlike,imizdeki eytanlar&En Sinsi Tehlike&Hesap Byle
Verilir,2.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997,s.62. Bu drt isimden hibirisinin, d Trklerden olmamas ilgiyedeerdir.137
Farsa bir szck olan Turan, rann Avesta efsanesinde ve Firdevsinin ehnamesinde geen ve bucorafyada ikamet eden kavimleri Sami-Aryen topluluklardan ayrmak iin ranllar tarafndan kullanlan birisimdir. nceleri, sadece corafi ve kavmi alanlar ayrmak iin kullanlan bu kavram, 19.yzylla beraberTrkoloji almalaryla kout olarak kltrel, siyasi ve tarihsel anlamlar iermitir. Hint-Avrupa ve Samidillerinden ait olmayan Avrupa ve Asya dillerini temil eden Turan, daha sonralar Fince, Macarca ve Trk dil velehelerini kapsayan bir dil ailesini nitelemek adna ortak bir dil ailesinin ad olarak kullanlmaya balanr.Bkz,Gnay Gks zdoan, Dnyada ve Trkiyede Turanclk,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4Milliyetilik,s.388. Trk Dnyasnda, Turan kavram, Pantrklk olarak Trkletirilmi yani Turanclk ilePantrklk e anlaml olarak kullanlmtr.Bkz,a.g.m,s.394. Bundan tr, burada Atsz ve Turanclkkonusunu irdelerken, Atszn da niteledii gibi Turanclk lafz, Pantrklk kelimesi yerine kullanlacaktr.138
a.g.m, s.389. Milliyetilik dncesi 19.yzyl Avrupasnda pan(birlik) hareketlerinin domasna yolamtr. Bu dnemde gelien en nemli iki pan akmdan bir tanesi Panslavizm, dieri ise Pancermenizmdir.
Bkz, David Kushner, Trk Milliyetiliinin Douu(1876-1908),ev. Mehmet Zeki, Ay Kprs Yaynlar,stanbul,2004,s.24.
8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER
42/165
31
olmayan Turani unsurlar aka dlayan bir siyasal-kltrel vizyon
gelitirmitir.139
Turan teriminin, Trk hareket ierisinde kullanmnn yaygnlamas, Ziya
Gkalp tarafndan salanmtr. Macar Turanclndan farkl olarak, Turan,
btn Trk halklarnn birlii olarak tanmlayan Gkalp140, iirleriyle Turan
fikrini popler hale getiren isim olmutur. Ziya Gkalp Turan uzak bir
mefkre olarak deerlendir ve bir nebze romantik bir e olarak
savunmutur.141
Atsza gre Turanclk, her ne kadar zaman zaman akraba milletleri de iine
alan bir sistem olarak dnlse de, tarihi miraslar da dhil olduu halde btn
Trkleri bir tek devlet halinde birletirmek lksdr.142 Atsz, Turancln,
milattan nceki nc yzyldan beri var olan bir dnce sistemi olduunu
ifade ederken143, Trk Milletinin lks olarak nitelendirdii Turancl,
herkesin diledii ekilde anlattn, bunu bir tr romantizm diye gsterdiini
dile getirmektedir. Milli lklerde onun iir yn olan romantizmin bulunduunu
ifade eden Atsz, lklerin aslnda gereklere dayanan, ak ve kesin amalar
olan bir duygular ve dnceler sistemi olduunu belirtmektedir.144
139zdoan, a.g.m,s.394.Nizam nene gre,Macar Turancl, aralarnda dilsel akrabalk bulunmakla beraber
farkl dilleri konuan halklar birletirmeyi arzulayan Panslavizm ile; Trk Turancl ise Panalmanlktan farkolmayan Pancermenizm ideolojisi ile ortak motiflere sahiptir.Bkz,Nizam nen, Turana ki Farkl Yol: Macarve Trk Turanclklar,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik,s.406-408.140
zdoan,a.g.e,s.28. Gkalpn, Vatan nedir Trklere Trkiye ne de Trkistan/Vatan ilelebet mebbet birlkedir:Turan dizileri, Trk Turanclnn adeta slogan mahiyetinde olmutur.141
Ziya Gkalp, Trkln Esaslar,Kltr Bakanl, Ziya Gkalp Yaynlar:7,stanbul,1976,s.22.142
Atsz, Turanclk,tken, say:6,30 Nisan 1973,Makaleler III, s.33.143
Atsz, Turanclk Romantik Bir Hayal Deildir,tken, say:3,Mart 1968,Makaleler III,s.41.144
a.g.m, s.39. Turanclk fikrinin, Trk dnnde ve Trk siyasal yaamnda, romantik bir fikir olmaktan ilerigidemedii hususunda bir ok tez ileri srlmtr. Gn Soysala gre, Trklerin siyasi birlii konusu Trkiyelimilliyetilerin gelitirdii bir tezdir. Rusyann gereklerini bilmeyen ve biraz stten bak Sovyetler Birliininyklmasna kadar Trk milliyetilii ierisinde egemen olmu, bamsz Trk cumhuriyetlerinin ortaya kmasve iliki kanallarnn almasyla birlikte bu tavrn oradaki insanlara ne kadar itici geldii yava yavaanlalmaya balanmtr. Bkz, Gn Soysal, Rusya Kkenli Aydnlarn Cumhuriyet Dnemi TrkMilliyetiliinin nasnaKatks,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik, s.503. Aslnda, Trkmilliyetiliinin siyasal plat