Upload
nguyenkhanh
View
217
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Strona | 2
Autorki
Katarzyna Oleksy-Kawecka
Katarzyna Hess-Wiktor
Opracowanie graficzne
Kamil Winiarski
Drukarnia
KRIS-GRAPH Krzysztof Dzido, Bielsko-Biała
Wydawca
Fundacja "Sadyba" w Bystrej, ul. Klimczoka 80
2014
Strona | 3
Spis treści
Wstęp ...................................................................................................................................................... 5
Czym jest starość i otępienie? ................................................................................................................. 7
Krótka charakterystyka przebiegu choroby Alzheimera ......................................................................... 8
Sprawowanie opieki nad osobą dotkniętą chorobą Alzheimera w domu pomocy społecznej ............ 11
Komunikacja - wybrane zagadnienia ..................................................................................................... 13
Wybrane oddziaływania terapeutyczne i ich znaczenie ........................................................................ 17
Terapia poznawcza ............................................................................................................................ 19
Arteterapia ........................................................................................................................................ 21
Muzykoterapia................................................................................................................................... 21
Walidacja gerontologiczna ................................................................................................................ 22
Inne formy stymulacji i pobudzania: ................................................................................................. 24
Trening kołysania ........................................................................................................................... 24
Symulowana obecność .................................................................................................................. 24
Propozycje ćwiczeń z seniorami dotkniętymi otępieniem ................................................................ 24
Zakończenie ........................................................................................................................................... 30
Bibliografia ............................................................................................................................................. 31
Strona | 5
Wstęp
Od 2010 roku pracuję w Domu Pomocy Społecznej dla osób starszych i przewlekle
somatycznie chorych prowadzonym przez Fundację Sadyba w Bystrej przy ul. Klimczoka 80.
Fundacja Sadyba posiada status Organizacji Pożytku Publicznego. Celem powołania
Fundacji jest utworzenie i prowadzenie Domów Pomocy Społecznej świadczących usługi
opiekuńcze i specjalistyczne na rzecz osób pozostających w trudnej sytuacji bytowej, ze
szczególnym uwzględnieniem potrzeb osób w starszym wieku oraz dotkniętych chorobą
Alzheimera. Środkiem do realizacji tego celu jest stworzenie godnych warunków
w prowadzonych przez Fundację domach, w których osoby te będą miały zapewnioną
profesjonalną opiekę i życzliwą atmosferę. Motto Fundacji Sadyba: „Jesień mojego życia…
piękna, spokojna, godna” jest realizowane poprzez poczucie misji społecznej, zapewnienie
mieszkańcom profesjonalnej opieki, życzliwej atmosfery, wymaganie wrażliwości na
drugiego człowieka oraz propagowanie idei wolontariatu w społeczeństwie.
Dostrzegając specyficzne potrzeby osób dotkniętych chorobą Alzheimera i złożoność
opieki nad osobami z demencją, dyrektor Domu, Jakub Cylc, poprosił mnie o przygotowanie
poradnika zawierającego pomocne wskazówki dla pracowników bezpośrednio zajmujących
się opieką i wsparciem osób dotkniętych chorobą Alzheimera. Do współpracy w redakcji
poradnika zaprosiłam dr Katarzynę Hess-Wiktor, psychologa i trenera z zakresu umiejętności
miękkich, specjalizującą się w poradnictwie i szkoleniach dla opiekunów rodzinnych
i profesjonalnych osób dotkniętych otępieniem, prowadzącą stronę www.alzheimer-pomoc.pl.
Opieka nad osobą dotkniętą chorobą Alzheimera jest bardzo trudna i złożona,
absorbuje całą rodzinę, często uniemożliwiając jej prawidłowe funkcjonowanie. Obciążenie
opiekunów jest tak duże, że tworzenie całodobowych placówek z profesjonalną pomocą
wydaje się konieczne, by ulżyć rodzinom w opiece.
Poradnik zawiera krótkie opisy: starości, otępienia i przebiegu choroby Alzheimera.
Podpowiada jak sprawować opiekę nad osobą dotkniętą chorobą Alzheimera, jak się z nią
komunikować. Celem poradnika jest wyposażenie opiekunów i terapeutów w narzędzia pracy
z osobami w drugiej i trzeciej fazie przebiegu choroby Alzheimera przebywających w domu
pomocy społecznej. W poradniku zawarto również konkretne propozycje: ćwiczeń
usprawniających, zajęć terapeutycznych oraz wskazówek dla opiekunów rozpoczynających
pracę z seniorami dotkniętymi otępieniem (zebranych przez pracowników działów
- opiekuńczo-pielęgnacyjnego i terapeutycznego Domu Pomocy Społecznej „Sadyba”
w Bystrej).
Strona | 6
Odpowiednio przygotowany personel domu pomocy społecznej zdaje sobie sprawę,
że dla zachowania dobrego samopoczucia i godności osób dotkniętych chorobą Alzheimera
nie wystarcza zaspokojenie potrzeb podstawowych: odżywiania, snu, przestrzeni,
bezpieczeństwa. Pracownicy wiedzą, że należy zadbać o potrzeby wyższego rzędu: wiedzy,
piękna, twórczości, rekreacji. Przyjmują perspektywę „metakliniczną”, w której nie redukuje
się chorej osoby do jej choroby, pamięta się, że chorujący mimo utraty zdolności normalnego
funkcjonowania, nadal ma swoją godność - godność osoby ludzkiej1.
Katarzyna Oleksy-Kawecka
pedagog, specjalność: psychopedagogika, pedagogika rodziny i opiekuńczo-
wychowawcza, profesjonalista przyszłości w zakresie gerontologii
1 K. Hess-Wiktor, M. Opoczyńska: Why is research involving people with Alzheimer’s disease difficult?.
„Archives of Psychiatry and Psychotherapy”, 2012, 14(2), s. 41-47.
Strona | 7
Czym jest starość i otępienie?
Zarówno w Polsce, jak w innych krajach Europy, stale wzrasta średnia długość życia
- społeczeństwa starzeją się. Proces ten wiąże się m.in. z malejącą liczbą urodzeń, większym
dostępem do opieki medycznej, lepszymi warunkami bytowymi. Starzenie się ludności
definiowane jest jako „zmiany w stanie i strukturze według wieku ludności kraju, polegające
na wzroście w ogólnej ilości ludności liczby i udziału osób starszych, czyli osób po
sześćdziesiątym (klasyfikacja WHO) lub sześćdziesiątym piątym roku życia (klasyfikacja
ONZ)”2. Starość nazywana jest późną dorosłością lub trzecim wiekiem. Jest zjawiskiem
zarówno jednostkowym, jak i społecznym. Jedną z definicji tego pojęcia, odzwierciedlającą
zwłaszcza starość patologiczną, przytacza Monika Wiktorowicz: starość „to etap w życiu
człowieka, w którym procesy psychiczne, objawiające się rezygnacją i poczuciem braku szans
oraz społeczne polegające na odrzuceniu, zgodnie z istniejącym rytuałem kulturowym,
oddziałują synergicznie z procesami biologicznymi, prowadząc do naruszenia homeostazy,
a tym samym do ograniczenia możliwości przeciwdziałania tym procesom, bez możliwości
substytucji i bez obiektywnych szans na powrót do stanu poprzedniego”3. Procesy te
wzajemnie się warunkują i dopiero sprzężone stanowią o istnieniu zjawiska starzenia się
człowieka. Starość jest ostatnią, ale bardzo zróżnicowaną fazą życia, zależną od poprzednich
okresów: dzieciństwa, młodości i wieku dojrzałego4.
W niniejszym opracowaniu zajmiemy się starością patologiczną, wynikającą
z choroby mózgu. W centrum zainteresowania będzie otępienie, czyli zespół objawów
o charakterze zazwyczaj przewlekłym lub postępującym, w którym zaburzone są funkcje
poznawcze: pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność uczenia się, funkcje
językowe, zdolność do porównywania, oceniania i dokonywania wyborów. Upośledzeniu
funkcji poznawczych towarzyszy zwykle, a czasami je poprzedza, obniżenie kontroli nad
reakcjami emocjonalnymi, społecznymi, zachowaniem i motywacją (zgodnie z klasyfikacją
chorób przyjętych przez Światową Organizację Zdrowia i ICD-10).
Najczęściej występującą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera. Lewis
2 A. Panek, Z. Szarota: Zrozumieć starość. Kraków 2000, Oficyna Wydawnicza TEXT, s. 5.
3 M. Wiktorowicz: Kulturowa rola osób starszych. Socjologiczna analiza problemu. W: A. Fabiś (red.):
Aktywność społeczna, kulturalna i oświatowa seniorów. Bielsko-Biała 2008, Wydawnictwo Wyższa Szkoła
Administracji w Bielsku-Białej, s. 24. 4A. Nowicka: Starość jako faza życia człowieka. W: A. Nowicka (red.): Wybrane problemy osób starszych.
Kraków 2006, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s.17.
Strona | 8
Thomas, amerykański uczony, nazwał chorobę Alzheimera „chorobą stulecia”5. Budzi ona lęk
przed utratą świadomości, kontroli nad sobą, większy nawet niż lęk przed nowotworem czy
chorobami serca. Narastające upośledzenie funkcji umysłowych powoduje całkowitą
zależność od drugiego człowieka. W przypadku chorobie Alzheimera u bliskiej osoby, mamy
nie tylko poczucie utraty owej osoby, ale też doświadczamy jej „zastąpienia przez kogoś
innego”. Proces chorobowy wpływa na umysł, cechy charakteru czy osobowości, co prowadzi
do niekończących się utarczek, konfrontacji, powoduje poczucie znaczącej straty. 6
W poradniku będziemy się skupiać na osobach w zaawansowanej fazie choroby
Alzheimera, czyli dotkniętych pogłębiającym się otępieniem i dlatego będziemy stosować oba
terminy zamiennie.
Krótka charakterystyka przebiegu choroby Alzheimera
Choroba Alzheimera określana jest jako postępujące schorzenie zwyrodnieniowe
tkanki nerwowej o cechach pierwotnych i wtórnych, charakteryzujące się progresją,
przebiegającą od powstania zmian patologicznych, usytuowanych w danej strukturze, do
uszkodzeń rozlanych obejmujących coraz większy zasięg obszarów mózgu7.
O specyfice opieki nad osobą dotkniętą chorobą Alzheimera w dużej mierze decydują
objawy i rozwój samego schorzenia. Wystąpienie choroby Alzheimera zazwyczaj poprzedzają
tzw. łagodne zaburzenia poznawcze (ang. mild cognitive impairment), określane niekiedy jako
jej stadium przedkliniczne. W obrazie klinicznym choroby Alzheimera wyróżnia się umownie
zazwyczaj trzy stadia rozwoju zaburzeń8,9.
W pierwszej fazie, tzw. wczesnym stadium choroby Alzheimera, osoba nią dotknięta
przejawia zaburzenia krótkotrwałej pamięci deklaratywnej, czyli nie potrafi zapamiętać
nowych faktów. W codziennym życiu przejawia się to np. zapominaniem, gdzie położyło się
jakiś przedmiot czy zapominaniem o terminach spotkań. Osoby w tej fazie mają trudności
z wykonywaniem złożonych czynności (np. gotowania, płacenia rachunków)
5 Dr W. Molloy, dr P. Caldwell: Chory na alzheimera. Poradnik dla rodzin i opiekunów. Warszawa 2004,
Wydawnictwo MUZA SA, s. 24. 6 Tamże, s. 39
7 J. J. Błeszyński: Mowa i myślenie osób z otępieniem typu Alzheimera. Alternatywne sposoby zachowania
współudziału w społeczeństwie. W: A. Nowicka, W. Baziuk (red. nauk.): Człowiek z Chorobą Alzheimera w
rodzinie i środowisku lokalnym. Zielona Góra 2011, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego,
Lubuskie Stowarzyszenie Wsparcia Opiekunów i Osób Dotkniętych Chorobą Alzheimera, s. 46. 8 G. Grochmal-Bach: Cierpienie osób z otępieniem typu Alzheimera. Podejście terapeutyczne. Kraków 2007,
WAM. 9 H. Olszewski: Otępienie czołowo-skroniowe. Ujęcie neuropsychologiczne. Kraków 2008, Impuls.
Strona | 9
i w podejmowaniu decyzji10
. Początkowo chorujący „prezentuje tzw. pustą mowę, czyli
mowę bez treści z niewielkim zasobem konkretnego słownictwa i małą liczbą pojęć”11
, choć
sama artykulacja pozostaje na niezmienionym poziomie. Wraz z postępem choroby pojawiają
się zaburzenia afatyczne, zwłaszcza trudności w nazywaniu przedmiotów, błędne używanie
wyrazów i ich przekręcanie. Chorujący w tej fazie zazwyczaj są obojętni wobec własnych
deficytów poznawczych12
. Niekiedy zauważają je natomiast bliscy, nazywając „kłopotami
z pamięcią”. Zazwyczaj deficyty przypisywane są normalnym procesom starzenia się
organizmu i nie stanowią bodźca do zainicjowania procesu diagnostycznego. Chorujący nie
potrzebują jeszcze opieki, gdyż zwykle pozostają samodzielni w wykonywaniu codziennych
czynności. Niektórzy z nich próbują maskować zmiany lub się ich wypierać, unikają sytuacji,
w których mogłoby dojść do ujawnienia objawów, niekiedy reagują lękiem, złością,
przygnębieniem i depresją13
.
W drugiej, umiarkowanej fazie choroby Alzheimera nasilają się zaburzenia pamięci,
orientacji wzrokowo-przestrzennej, parafazje (zaburzenia mowy polegające na zachowaniu
zdolności płynnego mówienia przy równoczesnym przekręcaniu wyrazów lub używaniu
niewłaściwych), pojawia się także apraksja (niemożność wykonywania celowych czynności
ruchowych przy braku niedowładu, objawów móżdżkowych i zaburzeń czucia.). Chorujący
stopniowo tracą zdolność do prowadzenia samochodu, posługiwania się sprzętami
domowymi, ubierania się i jedzenia, a także tracą orientację w otoczeniu. Zaburzone zostaje
myślenie abstrakcyjne i rozumienie mowy – rodzina i przyjaciele mogą np. zaobserwować, że
chorujący dosłownie odczytuje metafory lub nie okazuje poczucia humoru. Pojawia się
prozopagnozja, czyli brak rozpoznania własnej twarzy w lustrze. Osoba dotknięta chorobą
Alzheimera może błędnie identyfikować zarówno członków rodziny i znajomych, jak i być
przekonana, że jej lustrzane odbicie to w rzeczywistości inny człowiek. Błędy identyfikacyjne
na tym etapie są często mylone z halucynacjami14
. Zasadniczo chorujący nie są świadomi
swojego stanu (występuje anozognozja), choć zdarzają się momenty wglądu, często
powodujące przygnębienie lub panikę. Osoby dotknięte chorobą Alzheimera są na tym etapie
niespokojne, wędrują, wykonują powtarzające się czynności, zdarzają im się również epizody
werbalnej lub fizycznej agresji. Zaburzone jest postrzeganie zmysłowe, dochodzi do częstych
10
A. Pfeffer: Choroba Alzheimera- obraz kliniczny, rozpoznawanie, możliwości terapeutyczne zaburzeń
poznawczych. „Przewodnik Lekarza” 2004, nr 5, s. 70-78. 11
H. Olszewski: Otępienie…, cyt.wyd., s. 200. 12
Tamże, s. 200. 13
G. Schwarz: Choroba Alzheimera poradnik dla chorych i opiekunów. Warszawa 2006, Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, s. 25. 14
Tamże, s. 25.
Strona | 10
i nagłych wahań nastroju, pojawia się apatia15
.
Trzecia faza (stadium zaawansowane) choroby Alzheimera charakteryzuje się
występowaniem znacznego otępienia. Pamięć początkowo ograniczona jest do prostych
faktów autobiograficznych, później i one mogą zostać zapomniane. Afazja jest bardzo
zaawansowana- chorujący posługuje się pojedynczymi frazami lub słowami, może pojawić
się echolalia (mimowolne powtarzanie wypowiedzi innych osób) lub palilalia (mimowolne
powtarzanie własnych słów). W tej fazie apraksja może być na tyle duża, że chorujący nie
będzie w stanie połykać. Pojawiają się zaburzenia zwieraczy, prymitywne odruchy (np.
ssanie), a także sztywność mięśniowa. Występują objawy somatyczne: powolny chód
w przodopochyleniu, częste upadki, napady drgawek16
. Chory nie rozpoznaje swoich
krewnych, ale pozytywnie reaguje na dotyk i znane głosy. Jego funkcje czuciowe i ruchowe
są zachowane17
. W fazie terminalnej zazwyczaj występuje mutyzm akinetyczny, tzn. zanik
mowy bez przyczyn fizjologicznych, choć chorujący są zdolni do zakomunikowania prostych
stanów emocjonalnych. Najczęściej chory przykuty jest do łóżka, w następstwie czego
wzrasta ryzyko infekcji (najczęstszą przyczyną zgonu jest zapalenie płuc).
Złożoność opieki sprawowanej wobec człowieka dotkniętego chorobą Alzheimera
wynika dodatkowo ze specyfiki problemów zdrowotnych podopiecznego. Większość chorych
to osoby w podeszłym wieku, coraz mniej sprawne fizycznie i sensorycznie (wady wzroku
i słuchu), cechuje ich wielochorobowość, a czasem w wyniku całkowitej dezintegracji
osobowości, nieprzewidywalność zachowania. W związku z tym proces leczenia,
rehabilitacji, opieki i terapii jest wyjątkowo skomplikowany. Ma on charakter inwolucyjny,
co oznacza, że w miarę nasilania się u podopiecznego symptomów chorobowych zwiększa się
zakres i stopień opieki oraz średni czas sprawowania czynności opiekuńczo-pielęgnacyjnych.
Osoba chora traci dyspozycje do samodzielnej egzystencji, staje się całkowicie zależna od
osób trzecich18
i wymaga profesjonalnej, całodobowej opieki.
15
Tamże, s. 26. 16
Tamże, s. 26. 17
K. Ober-Łopatka: Obciążenia psychospołeczne opiekunów osób chorych na Alzheimera. W: A. J. Brzezińska,
K. Ober-Łopatka, R. Stec, K. Ziółkowska (red. nauk.): Zagrożenie rozwoju w okresie późnej dorosłości. Poznań
2007, Wydawnictwo Fundacji HUMANIORA, s. 173. 18
A. Nowicka: „Zespół opiekuna” jako konsekwencja sprawowania długoterminowej opieki nad osobą z
otępieniem typu Alzheimer. W: A. Nowicka, W. Baziuk (red. nauk.): Człowiek z …, cyt. wyd., s. 164, 165.
Strona | 11
Sprawowanie opieki nad osobą dotkniętą chorobą Alzheimera
w domu pomocy społecznej
Podopiecznego dotkniętego otępieniem w przebiegu choroby Alzheimera należy
postrzegać z perspektywy gerontopsychologicznej i w ujęciu pedagogiki człowieka starego.
Demencja pogarsza funkcjonowanie organizmu, zakłóca wszystko, co wiąże się
z uczestniczeniem chorego w sieci socjalnej, prowadzeniem komunikacji interpersonalnej,
intensyfikuje lęki, obawy i niepokoje, powoduje, że jego własna egzystencja wymyka się spod
kontroli. Bezpośrednią przyczyną problemowych zachowań seniora są procesy degeneracyjne
zachodzące w mózgu. Bardzo często mieszkaniec nie potrafi zwerbalizować swoich potrzeb,
brakuje mu poczucia bezpieczeństwa i akceptacji, ma kłopoty z rozeznaniem, gdzie się
znajduje i w jakich okolicznościach. Horyzonty przeżyć zdezorientowanych seniorów są z ich
subiektywnej perspektywy całkowicie realne, dotkliwe i bolesne19
. Dlatego podczas
wykonywania czynności opiekuńczo-pielęgnacyjnych należy uwzględnić godność
mieszkańca, a nie tylko skupiać się na likwidowaniu trudności technicznych. Celowe będzie
również podejście angażujące seniora do współpracy, co spowoduje, że będzie z większą
tolerancją i akceptacją przyjmował wysiłki personelu.
W sprawowaniu opieki nad osobą z demencją należy: łączyć przygotowanie
merytoryczne z postawą człowieka pełnego empatii, wyrozumiałego, chętnego do pomocy20
,
akceptującego podeszłego wiekiem mieszkańca, prezentować prawdziwość własnej osoby
(dzielić się emocjami o dominującym charakterze w aktualnej sytuacji komunikacyjnej),
otwartość i szczerość21
, nastawienie humanistyczne (w centrum zainteresowania musi
znajdować się człowiek, który oczekuje pomocy), przenikające myślenie, czucie, wolę
i intuicję22
. Fachowo pomagający muszą posiadać wiedzę ogólną (o osobach w trzecim
wieku, przebiegu choroby Alzheimera, domu pomocy społecznej, funkcjonowania człowieka
w instytucji) i wiedzę szczegółową (dotyczącą znajomości mieszkańców, którymi się
opiekują), predyspozycje (wynikające z osobowości, cech charakteru i temperamentu),
umiejętności (pielęgnacyjne, interpersonalne ,pracy w zespole i współpracy, radzenia sobie
19
S. Kraus: Najlepszą drogą do celu. Zespołowe przepracowanie problemów w opiece i pielęgnacji seniora z
demencją. „Wspólne tematy” 2008, nr 4, s. 10. 20
J. Gielas: Wobec demencji. Praktyczne porady dla profesjonalnych opiekunów. Część I. „Wspólne tematy”
2003, nr 07-08, s. 35, 43. 21
J. Gielas: W trosce o terapeutyczny klimat. Organizacja i struktura domu spokojnej starości. Część III-
Pedagog i przyjaciel starego człowieka. „Wspólne tematy” 2007, nr 1, s. 36, 37. 22
A. Mielczarek: Obowiązki fachowo pomagających w domach pomocy społecznej dla seniorów. „Praca
Socjalna” 2009, nr 5, s. 49.
Strona | 12
w sytuacjach konfliktowych) 23
. Profesjonalista wie, że popełnia błędy. Jednak poddaje je
refleksji, potrafi wyciągać wnioski z zaistniałych sytuacji i podnosić jakość swojej pracy.
W opinii Stefana Krausa, do najczęściej powtarzanych błędów w opiece sprawowanej
nad osobą z chorobą Alzheimera, należą24
:
- infantylizacja (skutkująca nadmierną autorytarnością opiekuna i nie wykorzystaniem
samodzielności mieszkańca pojawiającej się przy okresowym złagodzeniu symptomów
choroby),
- okłamywanie (wykorzystywanie braku sprawności kognitywnej podopiecznego,
manipulowanie nim, oszukiwanie; nie ma to nic wspólnego z walidacją gerontologiczną
dopuszczającą nieprawdę ze względów ściśle terapeutycznych),
- etykietowanie (postrzeganie mieszkańca wyłącznie przez pryzmat jego deficytów,
pomijanie jego mocnych stron, kompetencji i umiejętności),
- uczenie bezradności (brak pomocy w dokończeniu czynności zainicjowanej przez
seniora powoduje, że nie może on przeżyć satysfakcji i radości płynącej z własnej
skuteczności),
- zastraszanie (uprzedmiotowienie mieszkańca; do lęku wywołanego przez demencję
dochodzi lęk wywołany zachowaniem opiekuna- werbalnymi groźbami, przemocą fizyczną),
- deprecjonowanie przeżyć (odbieranie prawa do subiektywnych przeżyć, nie branie
pod uwagę doświadczeń emocjonalnych seniora),
- narzucanie nadmiernego tempa (szybkie przekazywanie informacji, przedstawianie
alternatyw do wyboru),
- wygnanie (izolowanie przestrzenne i emocjonalne),
- ignorowanie (brak reakcji na próby nawiązania komunikacji przez seniora, mówienie
w obecności mieszkańca tak, jakby go nie było),
- oskarżanie (obciążanie seniora z demencją odpowiedzialnością za jego zachowanie
sprzeczne z normami społecznymi, konwenansami kulturowymi, czy regulaminem domu
pomocy społecznej),
- wkraczanie (burząca interwencja spokoju i odprężenia seniora w imię przestrzegania
rytmu codziennej opieki i pielęgnacji).
Świadomość błędów w sprawowaniu opieki zwiększa szansę na ich pokonanie oraz
rozwój osobowości z cechami altruistycznymi. Opieka o takim charakterze obejmuje
23
C. Jurkiewicz: Personel domu pomocy społecznej. „Praca Socjalna” 2002, nr 1, s. 88, 95-97. 24
S. Kraus: Chmury nad domem pogodnej jesieni. O niedopuszczalnych sposobach postępowania z pacjentami
cierpiącymi na chorobę Alzheimera. „Wspólne tematy” 2007, nr 7-8, s. 14-16.
Strona | 13
wszystkie ważne sfery życia człowieka: somatyczną, psychiczną, społeczną i duchową.
Opieka powinna być sprawowana przy współpracy lekarza, pielęgniarki, rehabilitanta,
pracownika socjalnego, opiekuna, duchownego, wolontariusza. Zespołowe działanie pozwala
m.in. .rozłożyć odpowiednio ciężar opieki i odpowiedzialności, umożliwia wsparcie
w sytuacjach związanych z dużym obciążeniem psychicznym.
Komunikacja - wybrane zagadnienia
Optymalną komunikację z mieszkańcem dotkniętym chorobą Alzheimera powinny
cechować: cierpliwość, dostosowanie się do tempa seniora z demencją, odpowiedni kontekst
sytuacyjny, wykluczenie niepotrzebnych bodźców (włączony telewizor, hałasy za oknem)
i utrudnień (sprawny aparat słuchowy). Senior dotknięty zaawansowanym otępieniem
zapewne nie zrozumie słów opiekuna, czy terapeuty, ale odczyta sygnały niewerbalne.
Komunikacja niewerbalna to wszelkie zamierzone i niezamierzone, pozasłowne
przekazywanie informacji, to tzw. mowa ciała. Może ona być wielkim sprzymierzeńcem lub
przeciwnikiem podczas komunikowania się. Komunikacja niewerbalna może przejawiać się
poprzez: gestykulację (ruchy rąk, dłoni, palców, nóg, stóp, głowy, korpusu ciała), odległość
w jakiej stajemy od kogoś, nasz wygląd fizyczny, sposób wokalizacji (ton głosu), dotyk
i kontakt fizyczny, kontakt wzrokowy, sposób w jaki siedzimy, chodzimy, stoimy, mimikę
(wyraz twarzy), sposób w jaki tworzymy otoczenie fizyczne, w którym pracujemy
i mieszkamy.
Rozmowa z drugim człowiekiem jest podstawowym środkiem oddziaływania
terapeutycznego. Osobom znajdującym się w wewnętrznej izolacji i samotności, nie pomoże
rozmowa o wszystkim i o niczym. Kontakt powierzchowny pogłębia poczucie samotności.
Podczas rozmowy należy: wybrać konkretny temat bazujący np. na biografii podopiecznego
czy jego zainteresowaniach oraz stworzyć odpowiedni klimat. Bardzo ważnym elementem
w dyskusji jest umiejętność słuchania i zrezygnowania z rozmowy, jeśli senior nie ma ochoty
na taką formę komunikacji. Zdaniem Celiny Jurkiewicz, można wyróżnić podstawowe zasady
rozmowy z osobą w podeszłym wieku, są to25
: odpowiedni czas i miejsce (czasu na rozmowę
musi być tyle, by nie było atmosfery pośpiechu), koncentracja na teraźniejszości i przyszłości
(motywowanie mieszkańca do planowania życia, organizowania każdego dnia), przeniesienie
25
C. Jurkiewicz: Jak komunikować się z mieszkańcami domu pomocy społecznej?”Praca socjalna” 2006, nr 3, s.
79-80.
Strona | 14
odpowiedzialność za to co się dzieje „tu” i „teraz” na mieszkańca (możliwość decydowania za
siebie w ograniczonym zakresie, np. co ubierze, czy ma ochotę na spacer, słuchanie muzyki).
Rozmowa powinna mieć charakter wspierający, a nie kierujący- o sprawach życia
codziennego powinien decydować sam mieszkaniec, opiekun ma dbać tylko o to, żeby
decyzje seniora nie szkodziły innym i jemu samemu. Duże znaczenie ma dopasowanie się do
indywidualnego stylu komunikowania się seniora, wypowiadanie krótkich, jednoznacznych
zdań, dopasowanie tonacji i modulacji głosu do nastroju partnera komunikacji, unikanie
popadania w infantylny język, korzystanie z pomocy komunikacyjnych (symboli, zdjęć,
pisania na tablicy), okazywanie podopiecznemu zdrowej ciekawości26
(nie wypytywanie, ale
rozmawianie na interesujące go tematy, posługiwanie sie kluczowymi pojęciami dotyczącymi
biografii mieszkańca, jego zawodu, hobby, życia rodzinnego).
Każdy z nas jest przyzwyczajony do angażowania się w komunikację kontynuowaną,
w której ciągłość, płynność i rozwój w oparciu o wcześniejsze etapy jest czymś oczywistym.
Z drugiej strony spotkanie z opiekunką, terapeutką czy pielęgniarką jest dla wielu seniorów
ciągle pierwszym kontaktem, gdyż nie pamiętają poprzednich spotkań z członkiem personelu
opiekuńczego. Dobry początek komunikacji uspokaja seniorów. Są ciekawi, co teraz będzie.
Obrona i sprzeciw wobec ciągle „nowej rzeczywistości” bywają rytuałem, a nie rzeczywistym
odrzuceniem opiekuna. Seniorzy bardzo chcą cokolwiek zrozumieć, nawiązać relację,
poszukują elementów umożliwiających orientację, chcą odnaleźć się w „nowych”
okolicznościach. Deficyty kognitywne seniora z demencją, wymagające od fachowo
pomagającego zawsze podobnej reakcji, stwarzają możliwość do rutynowego otwierania
każdego dialogu. Dlatego skonstruowano nieskomplikowany, ale skuteczny model
porozumiewania się IKO: Imię - Kontakt wzrokowy - Oddech27
. Rozmowę zaczynamy od
przedstawienia się seniorowi, następnie zwracamy się do niego po Imieniu lub nazwisku.
Własne imię/nazwisko jest słowem, które człowiek słyszy najczęściej przez całe swoje życie.
Komunikat ten dla seniora ma ogromne znaczenie- ktoś, kto zwraca się do mnie po imieniu,
zna mnie, a więc nie jest obcy. Posługiwanie się imieniem/nazwiskiem mieszkańca wyróżnia
go jako jednostkę, przypomina o jego własnym Ja, jest elementem odnawiającym
samoidentyfikację, czyni relację bardziej bezpośrednią (senior z demencją powinien co
najmniej kilka, a nawet kilkanaście razy w ciągu dnia usłyszeć swoje imię lub nazwisko).
Wypowiadając imię podopiecznego, sprawdzamy jego reakcję. Czy ten impuls
26
A. Smrokowska-Reichmann: Cel: optymalna komunikacja. „ Na temat” 2006, nr 4, s. 11. 27
A. Smrokowska-Reichmann: Reguła „pierwszego kontaktu”. „ Na temat” 2011, nr 1, s. 10.
Strona | 15
komunikacyjny dotarł? Czy senior zrozumiał, że mówię właśnie do niego? Potwierdzająca,
pozytywna reakcja sprowadza się zwykle do nawiązania kontaktu wzrokowego. Jak się
zachować, gdy senior w ogóle nie reaguje? Ponawiamy inicjowanie komunikacji w taki sam
sposób, wzmacniając próbę delikatnym dotykiem dłoni lub ramienia - jest to sygnał, że teraz
mówimy do seniora. Najczęściej podopieczny rozumie nasze intencje, nawiązując z nami
celowy Kontakt wzrokowy, potwierdzający gotowość do kontynuowania interakcji. Całą
uwagę skupiamy na osobie starszej. Nie ma co liczyć na powodzenie, gdy opiekun mówiąc do
seniora, równocześnie rozgląda się wkoło albo zagaduje coś do osób trzecich. Utrzymywanie
kontaktu wzrokowego jest nieustannie wysyłaną informacją: jestem tutaj dla ciebie.
Natomiast głęboki, spokojny, trwający kilka sekund Oddech rozmówcy jest potrzebny
podopiecznemu do nastawienia się na dalszy ciąg komunikacji. Celowe operowanie
oddechem normalizuje interakcję komunikacyjną. Głos opiekuna brzmi mocno, wyraźnie,
ciepło i miło dla ucha. Powstają pauzy strukturyzujące wypowiedź, oddzielające
poszczególne etapy przekazywania informacji, zapraszające partnera komunikacji do
aktywnej postawy. Spojrzenie, potakujące lub przeczące poruszenie głową, monosylabowa
wypowiedź, a czasami całe zdania są odpowiedzią seniora. Wprowadzenie modelu IKO do
komunikacji zmniejsza obciążenie podopiecznego nowością sytuacji, łagodzi wrażenie, że
wszystko jest obce i nieznane. W relatywnie krótkim czasie podopieczny zyskuje wstępną
orientację, unika niepotrzebnego stresu. W „pierwszym” kontakcie z seniorem jest ważny
początek. Jeśli opiekunowi uda się nawiązać nić porozumienia, jeśli zdezorientowany
człowiek mu zaufa i będzie się czuł zrozumiany, wtedy można mieć nadzieję na udany
przebieg dialogu.
Granice interakcji komunikacyjnej osoby z deficytami kognitywnymi zakreśla poziom
jej funkcjonowania poznawczego. Ani opiekun, ani senior nie jest w stanie przekroczyć tych
ograniczeń. Jeśli mieszkaniec żyje głównie świadomością swojej przeszłości, to trzeba się do
tego dostosować. Zamiast koncentrować się na tym, czego starszy człowiek nie potrafi,
budujemy na posiadanych kompetencjach i wykorzystujemy elementy pracy biograficznej
w codziennych aktywnościach. Rolą fachowo pomagającego jest odnalezienie i otwarcie
drzwi do „pomieszczeń przeszłości”28
, tak aby senior nie trwał w zupełnej dezorientacji, bez
zrozumiałych dla siebie punktów odniesienia. Stara fotografia, zapach, specyficzny dotyk,
odgłos i niektóre słowa mogą być takimi impulsami. Bodziec komunikacyjny powinien
dotyczyć czegoś naprawdę istotnego, utrwalonego pozytywnie w pamięci seniora, związanego
28
A. Smrokowska-Reichmann: Słowa-klucze, które otwierają seniora. „ Na temat” 2011, nr 1, s. 16.
Strona | 16
z poczuciem zadowolenia, szczęścia, przyjemności. „Kluczami” nie są dowolne impulsy.
Każde odnowione, odświeżone wspomnienie wydobywa starego człowieka z mroków
demencji, uwalnia z izolacji, staje się pomostem do prowadzenie efektywnej komunikacji
i sensownego wypełnienia nadmiaru czasu. Podstawowe znaczenie ma poznanie biografii
seniora. W historii jego życia znajdują się pozytywne doświadczenia i fakty (imiona
najważniejszych osób, nazwy miejscowości, nazwy sprzętów domowych). Stanowią one skrót
myślowy odwołujący się do wspomnień dotyczących młodości, sukcesu, siły, przebywania
z ukochaną osobą. Wtedy senior chce się komunikować. Otwiera się na bodźce angażujące
poszczególne zmysły i podejmuje współpracę z opiekunem. Stosując tę metodę zauważymy,
że reakcje seniorów są różne. To, co „obudzi” jednego seniora, na innym nie zrobi żadnego
wrażenia. Technika ta wymaga precyzyjnego uwzględnienia indywidualnych uwarunkowań
i wiarygodnych, adekwatnych informacji biograficznych (zebranych podczas: rozmowy
z członkami najbliższej rodziny, znajomymi seniora, studiowania dokumentacji dotyczącej
mieszkańca, obserwacji i uzupełniania wiedzy o nim w codziennej interakcji)29
oraz
autentycznej postawy profesjonalnego opiekuna. Na przestrzeni życia każdy człowiek nadaje
osobiste znaczenie wydarzeniom, wartościuje fakty na podstawie własnego doświadczenia,
światopoglądu, przeprowadzonego bilansu zysków i strat oraz przeżywanych emocji. Celowe
poszukiwania słów-kluczy powinny być prowadzone metodycznie. Należy wykonać
retrospekcję: od dzieciństwa, przez młodość, szkołę, pracę, małżeństwo, religię, odpoczynek,
hobby itp. Najpierw szukamy słów-kluczy u jednego podopiecznego, następnie u drugiego.
W optymalnym wariancie, możemy sprawnie dojść do celu, gdy kilku członków zespołu
opiekuńczego włączy się w poszukiwania. Słowa-klucze są często wypowiadane przez
samych podopiecznych i to od opiekuna zależy, czy wychwyci pojęcia powtarzane
najczęściej, naładowane pozytywnymi emocjami. Równowagę emocjonalną może przywrócić
kilka dobranych słów pozbawiających chorobę całkowitej władzy nad starszym człowiekiem.
Przestroga: nie wszystkie drzwi senior będzie chciał otworzyć. Niektóre są celowo
zablokowane na skutek negatywnych przeżyć i doświadczeń. Uszanujmy to i respektujmy
wolę podopiecznego.
W komunikowaniu się z osobami z zaawansowaną chorobą Alzheimera podstawową
rolę pełni dotyk, czyli celowe operowanie dłońmi. W znacznej mierze od postawy opiekuna
zależy, czy będzie to wydarzenie pozytywne, czy negatywne. W szczególnie trudnych
sytuacjach dotyk wyrazi to, czego nie da się precyzyjnie przekazać słowami (np. gdy
29
Tamże, s. 17.
Strona | 17
podopieczny się rozpłacze i na moment nie zapanuje nad swoim cierpieniem, gdy czuje się
bezradny i bezbronny, to właśnie dotykając jego ramienia opiekun zasygnalizuje swoją
solidarność, empatię i doda otuchy)30
. Sposób, w jaki opiekun dotyka seniora jest także formą
komunikacji. Komunikacja werbalna i niewerbalna powinny być zgodne, gdyż nic nie da
uśmiech na twarzy opiekuna, jego przyjazny głos, jeśli podopieczny poczuje, że opiekun
przeprowadza zabiegi pielęgnacyjne z obrzydzeniem, że jego dłonie przesuwają się
z niechęcią po skórze, że tak naprawdę z odrazą zajmuje się starym i chorym ciałem seniora.
Kontakt niewerbalny zazwyczaj przekazuje prawdziwe informacje, gdyż przebiega
w znacznym zakresie nieświadomie. Stosowanie różnych technik komunikacji, odbywającej
się bez słów, powinno być zaplanowane, celowe i świadome.
Wybrane oddziaływania terapeutyczne i ich znaczenie
W procesie aktywizacji senior jest nie tylko biorcą, ale także współautorem
i realizatorem działań, czyli podmiotem. Stosowanie różnych form aktywizacji jest
uzależnione od: indywidualnych właściwości podopiecznego, warunków, jakimi dysponuje
placówka, możliwości organizacyjnych i materialnych, kwalifikacji personelu i wzajemnych
relacji między mieszkańcami a pracownikami. Terapia zajęciowa bardzo dobrze wpływa na
aktywność seniorów. Terapia zajęciowa to celowe działania rehabilitacyjne, polisensoryczne
o charakterze zajęć ciągłych stanowiących proces terapeutyczny prowadzący do usprawniania
i kompensacji zaburzonych obszarów funkcjonowania31
. Terapia zajęciowa opiera się na
wykorzystaniu potencjału rozwojowego człowieka, pozwala wyrazić siebie, włączyć się
w normalny nurt życia domu i społeczeństwa, ułatwia proces adaptacji do nowych warunków,
działa uspokajająco, pozwala zapomnieć o chorobie i innych przykrych sprawach, przyspiesza
powrót utraconych funkcji lub pomaga wytworzyć funkcje zastępcze, buduje nowe stereotypy
ruchowe, poprawia koordynację psychoruchową niezbędną w codziennym funkcjonowaniu32
.
Tadeusz Kott do najczęściej stosowanych form terapii zajęciowej zalicza biblioterapię,
30
M. Liszewska: Kilka uwag o znanym i oczywistym. Dłonie pielęgniarki, dłonie opiekunki, dłonie terapeuty.
„Wspólne tematy” 2008, nr 6, s. 18. 31
M. Kuskowski: Terapia (?) zajęciowa. „Wspólne tematy” 2007, nr 3, s. 13. 32
J. Rottermund: Terapia zajęciowa przyczynkiem do samodzielności. W: Z. Gajdzica (red.): Między wsparciem
doraźnym a wspieraniem racjonalnym, czyli o uwarunkowaniach socjalizacji społecznej osób
niepełnosprawnych. Tom 6 serii: Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych.
Kraków 2008, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s. 47.
Strona | 18
muzykoterapię, zajęcia: plastyczne, manualne, kulinarne, spacery, wycieczki, gry i zabawy33
.
Równolegle z przedstawionymi formami powinna być prowadzona w domu pomocy
społecznej terapia pracą (ergoterapia34
), gdyż korzystnie wpływa na usamodzielnienie się
mieszkańców, likwiduje zahamowania, poczucie nieprzydatności, rozszerza zakres
umiejętności praktycznych, ułatwia kontakty z innymi i pomaga pożytecznie wypełnić dzień.
W przypadku osób z otępieniem osiągnięcie w/w celów będzie bardzo ograniczone, a czasami
nawet niemożliwe.
Duże znaczenie w terapii ma atmosfera. Placówka powinna przypominać dom, a nie
szpital. W osiągnięciu rodzinnej atmosfery pomaga35
: swobodne urządzenie pokoju przez
mieszkańca, dobór zajęć, sposobu spędzania wolnego czasu, możliwość współdecydowania
o ważnych sprawach związanych z funkcjonowaniem domu, unikanie zbytniej opieki
i nadzoru, przejawianie przez pracowników serdeczności, życzliwości, cierpliwości
w kontaktach z mieszkańcami oraz akceptacja seniorów takimi, jacy są.
Biorąc pod uwagę stopień aktywności mieszkańców terapia może mieć formę
audytoryjną lub aktywizującą. Terapeuci po uwzględnieniu wszystkich czynników
i konsultacji z lekarzem powinni opracować: roczny, miesięczny i tygodniowy plan zajęć
terapeutycznych dla danego typu domu. Wprowadza to pewien ład i porządek w rytmie dnia
i tygodnia, pozwala dostosować indywidualne plany do potrzeb konkretnego seniora, daje
mieszkańcom możliwość wyboru, poczucie komfortu psychicznego i wpływu na własne
życie.
Zdaniem Lucyny Kozaczuk, planując zajęcia terapeuta powinien znać odpowiedź na
następujące pytania36
:
− kto będzie uczestniczył w zajęciach?
− jakie są rzeczywiste potrzeby osób biorących udział w zajęciach?
− jakie są możliwości psychofizyczne uczestników zajęć?
− jakie zajęcia zaproponować i w jakiej formie?
Warto zaznaczyć, że cel terapeutyczny nie polega na tym, by wszyscy seniorzy
włączali się w te same aktywności, ale by każdy znalazł coś dla siebie, by doświadczał
33
T. Kott: Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności umysłowej. Warszawa
2002, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, s. 158. 34
B. Borowska-Beszta: Echa ekspresji. Kulturoterapii w andragogice specjalnej. Kraków 2008, Oficyna
Wydawnicza „Impuls”, s. 33. 35
L. Kozaczuk: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Katowice 1999, Wydawca „Śląsk” Sp z o.o
Wydawnictwo Naukowe, s. 40, 41. 36
Tamże, s. 44.
Strona | 19
sukcesu i czuł, że sprawuje kontrolę37
. Obowiązującą zasadą jest dobrowolność uczestnictwa
w terapii i świadomość terapeuty, że senior nie wymaga nieustannego animowania. Jednakże
tolerowanie bierności u niektórych mieszkańców nie powinno zmieniać się w regułę
funkcjonowania całej placówki. Aktywizowanie się powiedzie, jeśli mieszkaniec będzie
odczuwał optymalny komfort, oferta będzie kompleksowa, adekwatna do możliwości seniora,
pozwalająca na wykroczenie poza horyzont narzucony przez starość38
i chorobę. Jednocześnie
fachowo pomagający powinien być dobrym obserwatorem, posiadającym umiejętność
elastycznego reagowania i współodczuwania oraz aranżowania sytuacji, w których senior
może wybrać, zadecydować i wskazać kierunek działań.
W odniesieniu do osób z chorobą Alzheimera, u których nasilają się zaburzenia
orientacji, pamięci, myślenia i zdolności komunikowania się, formy terapii muszą być
dostosowane do każdego mieszkańca indywidualnie. We wczesnym stadium choroby celem
ćwiczeń umysłowych jest stymulowanie i podtrzymanie sprawności procesów poznawczych.
W miarę postępowania choroby zasadniczą rolę będzie odgrywał trening społeczny
i emocjonalny- poprawa samooceny, funkcjonowania emocjonalnego oraz pielęgnowanie
bliskich relacji39
Terapia poznawcza
Wśród najczęściej stosowanych ćwiczeń usprawniających funkcje poznawcze są40
:
- dopasowanie np. imienia do bliskiej osoby, przedmiotu do zawodu (można wykorzystać
ilustracje, zdjęcia, zestawy imion)
- kategorie słów (losujemy literę alfabetu i na zmianę z mieszkańcem wymieniamy słowa
rozpoczynające się na tę literę z danej kategorii),
- ciągi słowne i liczbowe (wykorzystujemy kartkę papieru, tablicę i wypisujemy na nich
np. dni tygodnia w taki sposób, żeby w ciągu brakowało którejś pozycji),
- szukanie par (wzmacniamy sprawność spostrzegania wzrokowo-przestrzennego),
- dokończenie przysłowia, powiedzenia, rymu.
Podczas codziennego treningu orientacji w rzeczywistości wykorzystujemy wszystko,
37
J. Gielas: O braku zgody na pasywność seniora z demencją. „Wspólne tematy” 2008, nr 6, s. 31, 35. 38
A. Smrokowska-Reichmann (red.): Dom dziennego pobytu dla seniorów. Część I: Problemy, koncepcje, nowe
znaczenia sprawdzonego modelu pomocowego. Gry i zabawy. Trenowanie kompetencji. „Wspólne tematy” 2005,
nr 5, s. 10. 39
B. Malinowska, M. Dzienniak: Ćwiczenia stymulujące pamięć i funkcje językowe u chorych z otępieniem.
Wersja dla osób z umiarkowanym nasileniem otępienia. Łódź 2011, Łódzkie Towarzystwo Alzheimerowskie, s.
3. 40
M. Baumann: Choroba Alzheimera z perspektywy psychologa. Rozpoznanie choroby Alzheimera u bliskiej
osoby. W: M. Baumann, M. Buraczyk, R. Knaś, E. Przedpelska-Ober, A. Rossa: Poradnik dla opiekunów osób
dotkniętych chorobą Alzheimera. Poznań 2008, Wielkopolskie stowarzyszenie Alzheimerowskie, s. 23.
Strona | 20
co zapewnia orientację w stosunku do osoby, czasu, miejsca, sytuacji. Czerpiemy informacje
z biografii mieszkańca. Przyjmujemy osobistą perspektywę seniora z chorobą Alzheimera.
Tworzymy indywidualne zeszyty, ułatwiające w codziennych sytuacjach komunikacyjnych,
przywołanie określonych faktów. Uzupełniamy pisemne informacje ilustracjami, zdjęciami,
widokówkami czy dodatkowymi przedmiotami (zasuszony kwiat, bilet, znaczek)
pozwalającymi ukonkretnić informację werbalną, obudzić emocje, przybliżyć dany obszar
wiedzy41
. Profesjonalnie pomagający zwracają uwagę na próby aktywizacji percepcji
podejmowane przez samego seniora. W proces terapeutyczny angażujemy wszystkie zmysły
mieszkańca (stymulacja polisensoryczna). Można przygotować zestawy aktywizujące: słuch
(zestaw piosenek, szlagierów z okresu młodości seniorów, melodii tanecznych, pieśni
religijnych), zmysł dotyku (przedmioty zróżnicowane pod względem struktury powierzchni,
materiału, wrażeń), zmysł powonienia (różnego rodzaju zapachy, olejki eteryczne, dyfuzory),
wzrok (kolorowy papier, farby, ubrania, światło)42
, smak (kosztowanie potraw, przypraw).
Wielozmysłowo stymuluje seniora również przebywanie w ogrodzie (hortiterapia).
Sensoryczne oddziaływanie roślin pobudza osobę z chorobą Alzheimera w płaszczyźnie
emocjonalnej, opóźnia progresję choroby i poprawia kompetencje poznawcze43
. Zajęcia
hortiterapeutyczne mają bardzo prostą formę. Seniorom można zaproponować: spacer po
ogrodzie, wąchanie, nazywanie i zrywanie kwiatów, układanie bukietów, przeniesienie
doniczki na inne miejsce itp. Odbieranie bodźców sensorycznych to swoisty trening mózgu
dla seniora z pogłębiającą się demencją.
Kolejną propozycją jest używanie pudełek tematycznych zawierających przedmioty,
ilustracje, nagrania, wiersze przydatne do omawiania poszczególnych zagadnień czy tematów
oraz tworzenie zestawów Dekoratora Domu. Należy pozwolić seniorowi na opowiadanie,
wspominanie, samodzielne „urządzanie domu”. Takie podejście pozwala na stymulowane
przetwarzanie informacji, manipulowanie wiedzą, pobudzenie myślenia, uwalnia pozytywne
uczucia, przynosi bardzo silny rezonans wspomnień, a w efekcie wzmacnia tożsamość seniora
i szacunek do samego siebie. U osób z demencją nie chodzi o przyswajanie nowych treści czy
poszerzanie wiedzy. Celem oddziaływań jest wywołanie pozostałej wiedzy, by dać seniorowi
poczucie komfortu, bezpieczeństwa, sukcesu.
41
A. Domagała: „Teraz i dawniej”- propozycja ćwiczeń logopedycznych dla pacjentów z otępieniem
alzheimerowskim. „Logopedia. 36”, Lublin 2007, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, s. 243, 244 42
M. Liszewska: Aktywizacja percepcji u seniora z demencją z elementami stymulacji podstawowej. Część III-
Utrwalone wspomnienia. Przykłady ćwiczeń. „Wspólne tematy 2012, nr 11-12, s. 48, 52. 43
A. Smrokowska-Reichmann: Demencja i hortiterapia. „Na temat” 2013, n4 1, s. 26.
Strona | 21
Arteterapia
Dla seniorów dotkniętych otępieniem
zalecana jest terapia sztuką. Wymaga ona
podejścia indywidualnego, dotarcia do
kompetencji i zdolności uczestników zajęć,
pozwala odsunąć komunikację werbalną na
drugi plan. Podczas tworzenia wymagana
jest stała obecność terapeuty, jednoznaczne
określenie tematu zajęć, podział pracy na
etapy, modyfikowanie (jeśli rzeczywiście
jest konieczne) tylko na bazie tego, co sam
uczestnik zapoczątkował (poprawki nie
mogą być zbyt daleko idącą ingerencją
fałszującą oryginalny styl seniora)44
.
Sukcesem terapeutycznym nie jest idealne
dzieło seniora tylko każde przełamanie
pasywności i monotonii, wspomaganie
seniora w plastycznym przepracowaniu negatywnych emocji, tworzenie, które wzmacnia
poczucie własnej wartości i daje przeciwwagę do doświadczanych stale deficytów. Demencja
nie pozwala nauczyć się czegoś nowego, jednak nie zabiera przyjemności płynącej z pracy
twórczej.
Muzykoterapia Skutecznym działaniem
terapeutycznym jest również
prowadzenie muzykoterapii
sięgające do pamięci długotrwałej
seniora. Wymaga to
przygotowania oferty muzycznej
adekwatnej do czasów najlepiej
utrwalonych - dzieciństwa
i wczesnej dorosłości.
44
K. Kurkowska: Terapia sztuką dla seniorów z demencją. Rady, wskazówki i wnioski z praktyki. Część I.
„Wspólne tematy” 2009, nr 7-8, s. 74,76.
Strona | 22
Muzykoterapeuta powinien uwzględnić aktualny nastrój seniora, znajomość piosenek i pieśni,
preferencje i aktualne kompetencje osoby z demencją. Najczęściej proponowane są zajęcia
polegające na wspólnym śpiewaniu i improwizacje na instrumentach (muzykoterapia
aktywna) oraz sesje słuchania celowo dobranych utworów (muzykoterapia pasywna). Warto
podkreślić, że nie istnieje jednakowy zestaw utworów muzycznych dla wszystkich
mieszkańców z demencją oraz, że formą muzykoterapii nie jest nieustannie włączone radio
czy magnetofon45
. Zdezorientowany mieszkaniec zazwyczaj potrzebuje ciszy, gdyż przebywa
w otoczeniu, gdzie poddawany jest kakofonii bodźców akustycznych, których nie rozumie
i nie potrafi przyporządkować. Warto, by słuchanie utworów muzycznych było
przemyślanym i celowym oddziaływaniem terapeutycznym.
Walidacja gerontologiczna
Wobec seniorów znajdujących się w stanie permanentnej dezorientacji sprawdza się
walidacja gerontologiczna, która zakłada, że diagnoza medyczna tylko ogólnie przedstawia
prawdę o mieszkańcu. Opieka sprawowana nad seniorem z otępieniem musi uwzględniać jak
najszerszy kontekst jego życia, stan psychiczny, uwarunkowania socjalne, dane biograficzne
i to, co dany człowiek, chce o sobie przekazać46
. Opiekun powinien przyjąć zasadę
maksymalnego zorientowania się na świat przeżyć podopiecznego, używać jednoznacznych
słów, stawiać celowe pytania ilustrujące najtrudniejsze przeżycia mieszkańca (pytamy: kto?,
co?, gdzie?, kiedy?, jak?; nigdy nie pytamy: dlaczego?47
), werbalizować problem seniora,
podczas komunikacji bazować na preferowanym przez osobę starszą organie zmysłów (np.
doznania wizualne, słuchowe, dotykowe), próbować utrzymać płynność toku rozmowy
poprzez odwoływanie się do ogólnych stwierdzeń. Z seniorami, którzy utracili umiejętność
logicznego myślenia i ze stereotypiami ruchowymi należy posługiwać się techniką „lustra”
(naśladować ruchy, mimikę seniora, rytm jego oddechu)48
w połączeniu z intensywnym
kontaktem wzrokowym, dotykiem i łagodnym głosem, odsunąć na bok swoje własne uczucia
i całkowicie otworzyć się na emocje seniora.
45
A. Smrokowska-Reichmann: Jaka muzykoterapia dla seniorów z demencją? „Na temat” 2012, nr 1, s. 6-8. 46
J. Gielas: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część I. Uwagi ramowe. Szczególny przypadek:
senior nieszczęśliwy. „Wspólne tematy 2003, nr 2, s. 13. 47
J. Gielas: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część II. Szczególny przypadek: senior
nieszczęśliwy- dokończenie. Szczególny przypadek: senior zdezorientowany czasowo. „Wspólne tematy” 2003,
nr3, s. 14. 48
J. Gielas: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część IV i ostatnia- Senior ze stereotypiami
ruchowymi. Jeszcze o walidacji grupowej. „Wspólne tematy” 2003, nr 5, s. 26.
Strona | 23
Naomi Feil, autorka terapii walidacyjnej, opracowała „Dziesięć zasad i wartości
walidacji”49
:
1. Każdy człowiek jest jedyny w swoim rodzaju i musi być traktowany jako
indywiduum.
2. Wszyscy ludzie są wartościowi, całkowicie niezależni od tego, w jakim stopniu
dezorientacji się znajdują.
3. Zawsze istnieje jakaś przyczyna zachowania bardzo starego zdezorientowanego
człowieka.
4. Zachowanie cechujące seniora w starczym i sędziwym wieku nie jest wyłącznie
funkcją anatomicznych zmian, które zaszły w jego mózgu, lecz stanowi sumę
i kombinację zmian somatycznych, socjalnych i psychicznych, które dokonały się na
przestrzeni całego życia tego człowieka.
5. Bardzo starych osób nie da się zmusić do zmiany zachowania. Zachowanie
mieszkańca/pacjenta może się zmienić tylko wtedy, jeżeli on sam będzie tego chciał.
6. Musimy akceptować bardzo starych ludzi- akceptować bez osądzania ich.
7. Do każdego odcinka życia należą określone zadania. Jeżeli te zadania nie zostaną
zrealizowane we właściwym czasie, może to prowadzić do pojawienia się u tego
człowieka problemów psychicznych.
8. Kiedy odczuwalnemu zredukowaniu ulegnie pamięć krótkotrwała, starzy ludzie
próbują odzyskać równowagę w swoim życiu, sięgając do wczesnych wspomnień.
Jeżeli wyraźnie osłabi się wzrok, patrzą „trzecim okiem”. Gdy coraz bardziej pogarsza
się słuch, wsłuchują się w odgłosy z przeszłości.
9. Bolesne uczucia, jeżeli zostaną wyrażone przez seniora, a następnie uznane
i walidowane przez osobę, której senior ufa- ulegają zredukowaniu. Negatywne
emocje seniora, ignorowane i blokowane- nasilają się w miarę upływu czasu.
10. Wczuwanie się w sytuację podopiecznego oraz okazywanie mu współczucia- redukuje
stany lękowe i przywraca mu godność”.
Seniorzy z postępującą chorobą Alzheimera swoją postawą wyrażają jedną
z podstawowych potrzeb: bycia kochanym i zrozumianym, przydatnym i użytecznym,
uzewnętrznienia zadawnionych emocji i ich przepracowania oraz potrzebę bezpieczeństwa.
49
J. Gielas: Walidacja… Część I…, cyt. wyd., s. 14, 15.
Strona | 24
Inne formy stymulacji i pobudzania:
Trening kołysania
Do nowatorskich sposobów wspomagania i podtrzymywania percepcji seniora
z chorobą Alzheimera należy „terapia kołysania”, czyli stymulacja westybularna50
.
Przeciwdziała ona nadmiernemu pobudzeniu ruchowemu, redukuje stany lękowe i depresyjne,
zmniejsza odczuwanie bólu, zwiększa kompetencje seniora w zakresie utrzymania równowagi
ciała, zmniejsza ryzyko potykania się i upadków, prowadzi do większej samodzielności.
Skuteczność metody kołysania wiąże się z najwcześniejszymi doświadczeniami człowieka.
Ruch, bycie kołysanym, znany jest z życia płodowego, z okresu niemowlęctwa i wczesnego
dzieciństwa, a przez odwołanie do najwcześniejszych doświadczeń pomaga również osobom
z deficytami poznawczymi.
Symulowana obecność
W redukcji pobudzenia pomaga symulowana obecność. Polega ona na nagraniu
rozmów osób najbliższych seniorowi (znaczących), jakiejś opowieści, zdarzenia z przeszłości
o pozytywnym ładunku emocjonalnym i odtworzeniu w obecności mieszkańca. Podczas
słuchania senior doświadcza „przebywania” z krewnymi. Uzyskujemy obniżenie lęku,
zwiększenie poczucia bezpieczeństwa, odprężenie i zmniejszenie pobudzenia. Analogiczne
znaczenie ma oglądanie albumu rodzinnego, starych fotografii czy zdjęć najbliższych.
Aktywizacja osoby z chorobą Alzheimera nie jest łatwa. Zasadnicze znaczenie ma rola
i podejście fachowo pomagających, orientacja na osobę, a nie na chorobę. W każdej fazie
choroby należy okazywać szacunek seniorowi, traktować go z godnością i zrozumieniem.
Propozycje ćwiczeń z seniorami dotkniętymi otępieniem Poniższe aktywności mogą być zastosowane w pracy terapeutycznej z osobami
w umiarkowanym stadium choroby Alzheimera i powinny być każdorazowo dostosowane
do możliwości i preferencji uczestników.
Ćwiczenia reminiscencyjne:
• Pytanie dla każdego. Spisz różne pytania dotyczące wspomnień na małych
karteczkach i umieść każde w oddzielnej kopercie. Niech każdy członek grupy
wylosuje jedną kopertę. Uczestnicy po kolei odpowiadają na pytania (niekiedy
trzeba im pomóc w ich odczytaniu), a inni zachęcani są do dzielenia się swoimi
wspomnieniami.
50
M. Liszewska: Aktywizacja…, cyt. wyd., s. 53.
Strona | 25
Przykłady pytań:
• Kto cię nauczył prowadzić auto?
• Opowiedz nam o swojej pierwszej randce.
• Opisz dom, w którym dorastałaś.
• Jaka była twoja pierwsza praca?
• Opowiedz nam o swoim najlepszym przyjacielu z dzieciństwa.
• Co pamiętasz o swoich dziadkach?
• Pudełko wspomnień. Stare
przedmioty (np. gazety sprzed
kilkudziesięciu lat, żelazko z
duszą, stare zabawki i gry)
włóż do pudła lub kosza.
Wyjaśnij grupie, że
przyniosłeś przedmioty, które
chciałbyś im pokazać. Weź
przedmiot z pudełka i stań w centrum grupy tak, aby każdy mógł go widzieć.
Zachęcaj do rozmowy w taki sposób, by każdy z uczestników podzielił się swoimi
wspomnieniami. Puść przedmiot wkoło grupy, aby podopieczni mogli go zobaczyć i
poczuć. Powtórz ćwiczenie z każdym przedmiotem lub do momentu znużenia się
uczestników ćwiczenia.
Aktywność fizyczna:
• Balonowa siatkówka. Uczestnicy siedzą w kręgu i uderzają lub kopią balon od
jednej osoby do drugiej.
• Turlanie piłki. Uczestnicy siedzą przy długim stole, lub przy kilku zsuniętych
stolikach. Mają za zadanie utrzymanie kolorowej piłki w ciągłym ruchu, turlając ją
od jednej osoby do drugiej.
• Kręgle. W dużym pomieszczeniu lub na zewnątrz na płaskiej powierzchni,
uczestnicy mają za zadanie strącić piłką plastikowe kręgle.
• Rzut do celu. Po jednej stronie pomieszczenia ustawia się duży pojemnik,
a w odległości kilku metrów zaznacza się linię rzutu. Uczestnicy rzucają do celu
lekkimi, miękkimi przedmiotami, np. (samodzielnie wykonanymi) papierowymi
kulami.
Strona | 26
Ćwiczenia manipulacyjne:
• Śruby i nakrętki. Uczestnicy zajęć (może to być też jedna osoba) otrzymują około 10
dużych śrub z nakrętkami. Ich zadaniem jest wkręcenie nakrętki na śrubę. Zadanie
można utrudnić, dobierając śruby i nakrętki dwóch lub trzech rodzajów lub różniących
się średnicą. Celem będzie tu posegregowanie przedmiotów.
• Segregowanie wstążek. Uczestnicy mają za zadanie posegregowanie zawartości
dużego pudła z wymieszanymi wstążkami lub innymi artykułami pasmanteryjnymi
(guzikami, pomponami, włóczką itp.).
• Segregowanie kart. Uczestnik dostaje talię kart i ma za zadanie posegregowanie ich
wg koloru (pik, kier itd.).
• Rozwiązywanie supłów. Na średniej grubości linie lub sznurku należy zawiązać kilka
do kilkunastu supłów. Uczestnik ma za zadanie je rozwiązać.
• Co jest w skarpetce? Umieść po jednym przedmiocie w dużej skarpecie. Wybrane
przedmioty mogą być powiązane z porą roku, jakimś świętem lub określonym
tematem. Przykłady przedmiotów: jakaś ozdoba, taśma klejąca, szyszka sosnowa,
czekolada, itp. Gra polega na tym, że każdy uczestnik dotyka skarpety i nazywa, co
w niej jest. Wariant alternatywny: zamiast skarpet – poszewki na poduszki.
Zajęcia muzyczne:
• Taniec. Samodzielnie poruszających się podopiecznych można zachęcić do
nauczenia się kilku podstawowych kroków jakiegoś tańca, np. salsy.
Strona | 27
• Orkiestra. Każdy z uczestników otrzymuje jeden prosty instrument muzyczny (np.
trójkąt, kastaniety, marakasy, tamburyno, bęben) – kupione lub własnoręcznie
wykonane przez uczestników zajęć. Prowadzący rozpoczyna śpiewanie piosenki,
może również grać podstawową melodię na gitarze lub pianinie. Uczestnicy
włączają się śpiewając i grając na swoich instrumentach.
• Jaka to melodia? Wykorzystaj płytę CD z nagraniami różnych piosenek albo
instrument muzyczny. Zacznij od zagrania kilku fraz piosenki, a następnie zatrzymaj
się i pozwól uczestnikom przywołać dalszą melodię, jeśli potrafią. Następnie
dodawaj kolejne fragmenty i przerwij, kiedy ktoś odgadnie, jaka to piosenka.
Możesz też zagrać początek i poczekać, co uczestnicy zajęć zaśpiewają dalej.
Strona | 28
Wskazówki z niniejszego poradnika są wprowadzane w praktykę przez personel Domu
Pomocy Społecznej „Sadyba” w Bystrej. Grupa pracowników ośrodka zebrała podczas
szkolenia prowadzonego przez dr Katarzynę Hess-Wiktor poniższe rady i ostrzeżenia dla
innych opiekunów osób dotkniętych chorobą Alzheimera:
Rady:
• Niech twoje komunikaty będą krótkie, jasne i jednoznaczne
• Rozmawiając z osobą dotkniętą otępieniem zachowaj z nią kontakt wzrokowy
i wspomagaj komunikację gestami
• Używaj pytań zamkniętych, np. „Czy chcesz iść do toalety?”
• Pamiętaj, jak ważną rolę gra twoja mimika i mowa ciała
• Dbaj o łagodny ton głosu
• Zachowaj właściwą przestrzeń komunikacyjną, ułatwiającą porozumienie (usiądź
blisko podopiecznego)
• Używaj dotyku podczas komunikowania się z podopiecznym (ale nie nadużywaj go)
• Zwróć uwagę na słowa-klucze – specyficzne dla każdej osoby
• Minimalizuj ilość bodźców podczas porozumiewania się, tak, aby twój rozmówca
mógł łatwiej skupić się na rozmowie
• Skoncentruj się na osobie, a nie na jej chorobie
• Stosuj emocjonalne wzmacnianie – udzielaj pozytywnych informacji, stosuj pochwały
• Kontroluj odpowiednią podaż płynów, posiłków i leków
• Dbaj o higienę podopiecznych z otępieniem, oni sami już o niej mogą nie pamiętać
• Dbaj o odpowiedni poziom aktywności fizycznej podopiecznych
• Empatia pomoże ci w porozumiewaniu się: słuchaj osoby z otępieniem, okaż jej
zainteresowanie i serdeczność
• Szanuj podopiecznego dotkniętego otępieniem – wciąż jest osobą!
• Opisuj elementy otoczenia chorujących karteczkami z symbolami i obrazkami (np.
rysunek sztućców na drzwiach jadalni)
• Pamiętaj, że najlepsze efekty w opiece daje indywidualne podejście do
podopiecznych; poznaj swoich podopiecznych, rozmawiaj z nimi
• Zadbaj o bezpieczeństwo:
◦ Schowaj ostre i niebezpieczne przedmioty, a także leki
◦ Zabezpiecz okna i drzwi
◦ Zabezpiecz dostęp do gazu, elementów elektrycznych itp.
Strona | 29
• Pamiętaj, ze w pewnym momencie osoby z otępieniem nie powinny już same oddalać
się poza miejsce zamieszkania
Ostrzeżenia:
• Unikaj podniesionego, rozkazującego tonu głosu
• Unikaj sformułowań typu: „musisz”, „masz zrobić”
• Uważaj, by komunikaty niewerbalne nie przeczyły twoim słowom
• Nie używaj skomplikowanej terminologii
• Nie rób gwałtownych ruchów
• Unikaj krytycznej oceny, np. w sytuacjach zanieczyszczania (nie zadziała
motywująco)
• Unikaj wyręczania osób z otępieniem w czynnościach, które są w stanie wykonać
(nawet jeśli robią to wolniej, niż byś oczekiwał(a))
• Wystrzegaj się agresji, nie podnoś głosu, uważaj na słowa, jakie dobierasz
• Nie śmiej się z podopiecznych
• Unikaj zmian otoczenia, które mogłyby spowodować dezorientację
Strona | 30
Zakończenie
Opracowanie chciałybyśmy zakończyć słowami Dalajlamy, które warto odnieść do
opieki nad osobami dotkniętymi chorobą Alzheimera. Jesteśmy przekonane, że ludzie są
zdolni do okazywania empatii, współczucia i nie godzą się na cierpienie innych ludzi:
Współczucie nadaje sens naszemu życiu. Jest źródłem trwałego szczęścia, radości
i fundamentem dobrego serca- serca, które pobudza do niesienia pomocy innym. Poprzez
dobroć, czułość, szczerość, uczciwość i sprawiedliwość wobec innych przysparzamy szczęścia
sobie samym. Nie wynika to z jakiejś skomplikowanej teorii. To kwestia zdrowego rozsądku.
Nie da się zaprzeczyć, że troska o innych jest wartością samą w sobie… Możemy odrzucić
wszystko: religię, ideologię, nabytą mądrość. Nie możemy uciec przed tym co niezbędne:
miłością i współczuciem. Kiedy mówię o najważniejszym uczuciu ludzkim, nie mam na myśli
czegoś przelotnego czy nieokreślonego. Mówię o właściwej nam wszystkim zdolności empatii.
Termin ten oznacza niemożność zniesienia widoku cudzego cierpienia, ponieważ pozwala
nam do pewnego stopnia uczestniczyć w bólu innych, jest to jedna z naszych najważniejszych
cech. Oprócz naturalnej zdolności empatii jest w nas również potrzeba zaznawania dobroci,
która nie opuszcza nas przez całe życie. Dotyczy to zwłaszcza… starości.
Zdajemy sobie sprawę, że w literaturze przedmiotu można znaleźć wiele innych
fachowych porad. Wskazówki zawarte w poradniku są propozycją dla opiekunów
i terapeutów osób dotkniętych chorobą Alzheimera. Zapraszamy do skorzystania z w/w
propozycji. Jesteśmy przekonane, że przekładając teorię na praktykę, spowodujemy, że życie
osób dotkniętych chorobą Alzheimera będzie piękne, spokojne i godne.
Autorki
Strona | 31
Bibliografia
Pozycje zwarte:
1. Baumann M., Buraczyk M., Knaś R., Przedpelska-Ober E., Rossa A.: Poradnik dla
opiekunów osób dotkniętych chorobą Alzheimera. Poznań 2008, Wielkopolskie
stowarzyszenie Alzheimerowskie.
2. Błeszyński J. J.: Mowa i myślenie osób z otępieniem typu Alzheimera. Alternatywne
sposoby zachowania współudziału w społeczeństwie. W: Nowicka A., Baziuk W. (red.
nauk.): Człowiek z Chorobą Alzheimera w rodzinie i środowisku lokalnym. Zielona
Góra 2011, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Lubuskie
Stowarzyszenie Wsparcia Opiekunów i Osób Dotkniętych Chorobą Alzheimera.
3. Borowska-Beszta B.: Echa ekspresji. Kulturoterapii w andragogice specjalnej.
Kraków 2008, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
4. Dr Molloy W., dr Caldwell P.: Chory na alzheimera. Poradnik dla rodzin
i opiekunów. Warszawa 2004, Wydawnictwo MUZA SA.
5. Dzienniak M., Malinowska B.: Ćwiczenia stymulujące funkcje językowe i inne procesy
poznawcze. Część I, II. Łódź 2011, Łódzkie Towarzystwo Alzheimerowskie.
6. Grochmal-Bach G: Cierpienie osób z otępieniem typu Alzheimera. Podejście
terapeutyczne. Kraków 2007, WAM.
7. Kott T.: Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności
umysłowej. Warszawa 2002, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im.
M. Grzegorzewskiej.
8. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Katowice 1999,
Wydawca „Śląsk” Sp. z o.o. Wydawnictwo Naukowe.
9. Malinowska B., Dzienniak: Ćwiczenia stymulujące pamięć i funkcje językowe
u chorych z otępieniem. Wersja dla osób z umiarkowanym nasileniem otępienia. Łódź
2011, Łódzkie Towarzystwo Alzheimerowskie.
10. Nowicka A. (red.): Wybrane problemy osób starszych. Kraków 2006, Oficyna
Wydawnicza „Impuls”.
11. Nowicka A.: „Zespół opiekuna” jako konsekwencja sprawowania długoterminowej
opieki nad osobą z otępieniem typu Alzheimer. W: Nowicka A., Baziuk W. (red.
nauk.): Człowiek z Chorobą Alzheimera w rodzinie i środowisku lokalnym. Zielona
Góra 2011, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Lubuskie
Strona | 32
Stowarzyszenie Wsparcia Opiekunów i Osób Dotkniętych Chorobą Alzheimera.
12. Ober-Łopatka K.: Obciążenia psychospołeczne opiekunów osób chorych na
Alzheimera. W: Brzezińska A. I., Ober- Łopatka K., Stec R., Ziółkowska K.: Szanse
rozwoju w okresie późnej dorosłości. Poznań 2007, Wydawnictwo Naukowe Fundacji
HUMANIORA.
13. Olszewski H.: Otępienie czołowo-skroniowe. Ujęcie neuropsychologiczne. Kraków
2008, Impuls.
14. Panek A., Szarota Z. (red.): Zrozumieć starość. Kraków 2000, Oficyna Wydawnicza
TEXT.
15. Rottermund J.: Terapia zajęciowa przyczynkiem do samodzielności. W: Gajdzica
Z. (red.): Między wsparciem doraźnym a wspieraniem racjonalnym, czyli
o uwarunkowaniach socjalizacji społecznej osób niepełnosprawnych. Tom 6 serii:
Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych. Kraków 2008,
Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
16. Schwarz G.: Choroba Alzheimera poradnik dla chorych i opiekunów. Warszawa 2006,
Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
17. Unbescheid M.: Alzheimer. Podręcznik pierwszej pomocy. Poznań 2010,
Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”.
18. Wiktorowicz M.: Kulturowa rola osób starszych. Socjologiczna analiza problemu.
W: Fabiś A. (red.): Aktywność społeczna, kulturalna i oświatowa seniorów. Bielsko-
Biała 2008, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Administracji.
Pozycje ciągłe:
1. Biercewicz M.: Choroba Alzheimera. Powszechna choroba otępienna. „Medi. Forum
Opieki Długoterminowej” 2012, nr 2(52).
2. Domagała A.: „Teraz i dawniej”- propozycja ćwiczeń logopedycznych dla pacjentów
z otępieniem alzheimerowskim. „Logopedia.36”, Polskie Towarzystwo Logopedyczne,
Lublin 2007.
3. Gielas J.: O braku zgody na pasywność seniora z demencją. „Wspólne tematy” 2008,
nr 6.
4. Gielas J.: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część I. Uwagi ramowe.
Szczególny przypadek: senior nieszczęśliwy. „Wspólne tematy” 2003, nr 2.
5. Gielas J.: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część II. Szczególny
przypadek: senior nieszczęśliwy- dokończenie. Szczególny przypadek: senior
Strona | 33
zdezorientowany czasowo. „Wspólne tematy” 2003, nr 3.
6. Gielas J.: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część III. Praca
z grupą- lepszy wariant walidacji? „wspólne tematy” 2003, nr 4.
7. Gielas J.: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część IV i ostatnia- Senior
ze stereotypami ruchowymi. Jeszcze o walidacji grupowej. „Wspólne tematy” 2003, nr
5.
8. Gielas J.: Wobec demencji. Praktyczne porady dla profesjonalnych opiekunów. Część
I. „Wspólne tematy” 2003, nr 07-08.
9. Gielas J.: W trosce o terapeutyczny klimat. Organizacja i struktura domu spokojnej
starości. Część III- Pedagog i przyjaciel starego człowieka. „Wspólne tematy” 2007,
nr 1.
10. Hess-Wiktor K., Opoczyńska M.: Why is research involving people with Alzheimer’s
disease difficult?. „Archives of Psychiatry and Psychotherapy”, 2012, 14(2).
11. Jurkiewicz C.: Jak komunikować się z mieszkańcem domu pomocy społecznej? „Praca
socjalna” 2006, nr 3.
12. Jurkiewicz C.: Personel domu pomocy społecznej. „Praca Socjalna” 2002, nr 1.
13. Kraus S.: Chmury nad domem pogodnej jesieni. O niedopuszczalnych sposobach
postępowania z pacjentami cierpiącymi na chorobę Alzheimera. „Wspólne tematy”
2007, nr 7-8.
14. Kraus S.: Najlepszą drogą do celu. Zespołowe przepracowanie problemów w opiece
i pielęgnacji seniora z demencją. „Wspólne tematy” 2008, nr 4.
15. Kurkowska K.: Terapia sztuką dla seniorów z demencją. Rady, wskazówki i wnioski
z praktyki. Część I i III. „Wspólne tematy” 2009, nr 7-8.
16. Kuskowski M.: Terapia (?) zajęciowa. „Wspólne tematy” 2007, nr 3.
17. Leszczyńska S., Żurawska E.: Postępowanie z pacjentem z chorobą Alzheimera
w poszczególnych stadiach choroby. „Medi. Forum Opieki Długoterminowej” 2012,
nr 2(52).
18. Liszewska M.: Aktywizacja percepcji u seniora z demencją z elementami stymulacji
podstawowej. Część III- Utrwalone wspomnienia. Przykłady ćwiczeń.”Wspólne
tematy” 2012, nr 11-12.
19. Liszewska M.: Kilka uwag o znanym i oczywistym. Dłonie pielęgniarki, dłonie
opiekunki, dłonie terapeuty. „Wspólne tematy” 2008, nr 6.
20. Łukawska B.: Podstawowe zasady komunikacji z chorym otępiennym. „Medi. Forum
Opieki Długoterminowej” 2012, nr 2(52).
Strona | 34
21. Mielczarek A.: Obowiązki fachowo pomagających w domach pomocy społecznej dla
seniorów. „Praca Socjalna” 2009.
22. Pfeffer A.: Choroba Alzheimera - obraz kliniczny, rozpoznanie, możliwości
terapeutyczne zaburzeń poznawczych. „Przewodnik Lekarza” 2004, nr 5.
23. Pruszyński J. J., Putz J.: Krajobraz po życiu. Opieka nad osobami z otępieniem.
„Niebieska linia” 2012, nr 4/81.
24. Rogozińska E.: Aktywizacja osób z chorobą Alzheimera. „Medi. Forum Opieki
Długoterminowej” 2012, nr 2(52).
25. Smrokowska-Reichmann A. (red. nacz.): Cel: optymalna komunikacja. „Na temat”
2006, nr 4.
26. Smrokowska-Reichmann A. (red.): Circle dance. Taniec w kręgu jako propozycja
terapeutyczna dla seniorów z demencją; Praktyka tanecznego ruchu dla najciężej
upośledzonych podopiecznych. „Na temat” 2008, nr 1.
27. Smrokowska-Reichmann A. (red. nacz.): Demencja i hortiterapia. „Na temat” 2013,
nr 1.
28. Smrokowska-Reichmann A. (red. nacz.): Dialog inny niż wszystkie; Reguła
„pierwszego kontaktu”; Słowa-klucze, które otwierają seniora „Na temat” 2011, nr 1.
29. Smrokowska-Reichmann A. (red.): Dom dziennego pobytu dla seniorów. Część I:
Problemy, koncepcje, nowe znaczenia sprawdzonego modelu pomocowego- Gry
i zabawy. Trenowanie kompetencji. „Wspólne tematy” 2005, nr 5
30. Smrokowska-Reichmann A. (red.nacz.): Inne dźwięki- wrogowie i sprzymierzeńcy
muzykoterapii. Jaka muzykoterapia dla seniorów z demencją? „Na temat” 2012, nr 1.
31. Smrokowska-Reichmann A. (red. nacz): O czym będziemy rozmawiać? „Na temat”
2011, nr 1.
32. Smrokowska-Reichmann A. (red.): O szerokim rozumieniu muzykoterapii w domu dla
seniorów; Muzyczna rozmowa z pacjentem detencyjnym; Muzyka przy łóżku pacjenta
terminalnie chorego i umierającego. „Na temat” 2007, nr 2.
33. Zaremba A.: Terapeutyczna rola dotyku w opiece nad pacjentami przewlekle chorymi.
„Medi. Forum Opieki Długoterminowej” 2012, nr 2(52).