6

AХVаxidov DAAbdullayeva

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

ТOShKENТ- 2012 y

7

AХVаxidov DAAbdullayeva

avтomaтikaning тeхnik vosiтalari

Oliy olsquoquv yurtlari uchun olsquoquv qolsquollanma

Olsquoquv qolsquollanma Olsquozbekiston Respublikasi Oliy va olsquorta maxsus talsquolim

vazirligi oliy olsquoquv yurtlararo ilmiy-uslubiy birlashmasi faoliyatini

Muvоfiqlashtiruvchi kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan

ТOShKENТ- 2012 y

8

OlsquoZBEKISТON RESPUBLIKASI OLIY VA OlsquoRТA

MAHSUS ТAlsquoLIM VAZIRLIGI

ТOShKENТ IRRIGATSIYА VA MELIORATSIYА

INSТIТUТI

Vаxidov Abdunabi Хudoyberdiyevich

Abdullayeva Dilbaroy Amanbayevna

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

Тoshkent - 2012

9

VАХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA

Mavjud olsquoquv qolsquollanma 5521800- laquo Avtomatlashtirish va boshqaruvraquo (suv

xolsquojaligida) 5520200 ndash laquoElektroenergetikaraquo (suv xolsquojaligida) va 5630200 ndash

laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirishraquo yolsquonalishlariga

laquoAvtomatikani texnik vositalariraquo fanini olsquorganish uchun taqdim etiladi

Malsquolumki turli xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda faqatgina

alohida texnik vositalar olsquortasidagi boglsquolanishlarni elsquotiborga olish zarur shundan

solsquong esa umumlashgan fizik kattaliklarni olsquozgartirish mumkin Avtomatik

boshqarish qurilmasidagi har bir vosita alohida olsquozining funksiyasini bajaradi

Bunday avtomatik vositalarlarga avtomatika datchiklari avtomatika

kuchaytirgichlari mantiqiy va funksional vositalar elektrik relelar rostlashning

rostlagich va mikroprotsessorli rostlagichlarni va ijrochi mexanizmlarni misol

keltirish mumkin Bu olsquoquv qolsquollanmada avtomatikaning texnik vositalarini

olsquorganish qolsquollanish sohalari va texnik tavsiflari keltirilgan

Тaqrizchilar prof Amirov SF dots Raxmatov AD

VOХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA

Nastoyashee uchebnoye posobiye prednaznacheno dlya izucheniya disiplini

laquoТexnicheskiye sredstva avtomatikiraquo dlya napravleniy bakalavriata 5521800-

laquoAvtomatizatsiya i upravleniyeraquo (vodnogo xozyaystva) a takje 5520200-

laquoElektroenergetikaraquo (vodnogo xozyaystva)

Kak izvestno avtomatizatsiya razlichnix texnologicheskix protcessov vozmojna

tolko pri nalichii otdelnix svyazannix mejdu soboy texnicheskix sredstv v kotorix

proisxodit kolichestvennoye i kachestvennoye preobrazovaniye fizicheskix

velichin Kajdoye iz etix sredstv vipolnyayet svoyu funksiyu v sostave

avtomaticheskogo upravlyayushego ustroystva K takim sredstvam avtomatiki

sleduyet otnesti datchiki avtomatiki usiliteli avtomatiki logicheskiye i

funksionalnie sredstva elektricheskiye rele regulyatori i mikroprotsessornie

sredstva regulirovaniya ispolnitelnie mexanizmi Izucheniyu etix sredstv

10

avtomatiki i ix pravilnoy v dalneyshem texnicheskoy otsenke posvyashena eta

kniga

RETSENZENТI professor AMIROV SF dotsent RAХMAТOV AD

Vohidov AH Abdullaeva DA

This book intended for studding the following disciplines Technical means of

automation go the bachelors course 5521800 - Automation and management

(control) and also 5520200 - Electroenergetics(control)

We know that automation of different technological processes is possible only in

the presence of separate technical means incident between each other inside of

which there is quantitative and quantitative transformation of physical manipulate

Each of this means implements its ows function consisting of automatic

management of device To such means of automation we should refer transmitters

of automation amplifiers of automation means electrical relay regulators and

microprocessor ndash based means of regulation exciter mechanisms

This book is devoted to study of this means of automation and their correct further

technical valuation

References prof Amirov S F doc Rahmatov A D

11

Kirish

Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor

texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan

foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan

mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik

rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus

bilimga ega bolsquolishlari zarur

Olsquozbekiston Respublikasining ―Тalsquolim tolsquoglsquorisidagi qonuni va ―Kadrlar

tayyorlash Milliy dasturi mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini

yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh

milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal

qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining ―Eektroenergetika ―Avtomatlashtirish va

boshqarish va ―Qishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirish

talsquolim yolsquonalishlari uchun ―Avtomatikaning texnik vositalari fani kiritilgan

Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik

boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda

qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha

solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika

fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo

mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish

davrida ishlatila boshlandi

Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo

mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik

dvigatellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan

Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan

1868 yilda ishlab chiqildi

Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga

qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va

murakkablashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz

12

mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi

Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini

isbotladi

Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi

hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina

qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan

holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini

yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab

jarayonlar uchun hizmat qiladi

Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu

fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan

shuglsquoullanadi

Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud

texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga

javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy

mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa

yuqori bilim va malaka talab etadi

Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish

tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab

chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha

mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab

qilinadi

Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq

va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari

nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus

xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum

texnologik talablarga javob berishi kerak

Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan

biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik

13

sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish

kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha

oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik

jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan

a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni

esa qolsquozglsquoalmasligi

b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi

v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda

kutilmagan faktorlar)

g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)

Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik

mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik

boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash

kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi

Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va

texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida

foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat

Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi

uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan

solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga

talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar

relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar

ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash

olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni

umuman olganda uch davrga bolsquolinadi

Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning

ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli

asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina

va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi

14

Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli

asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich

joylashtiriladi

Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda

rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik

olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga

olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu

davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu

masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi

Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli

xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga

markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji

paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari

(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi

15

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari xaqida umumiy tushunchalar

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan

kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish

momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy

kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar

namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar

kiradi

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

16

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish

signali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chiqish signali

17

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy

korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish

elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan

ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga

deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

18

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish

(kuchaytirgichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay

ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya

koeffitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik

elementning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

19

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)

+δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К

1К2)-

δ2[1+1(К1+К1)

]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan

nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa

koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

20

ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi

deyiladi

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq

uzlukli Ks Kq const F

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element

xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb

ataladi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash

21

vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida

sinaladi

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik

sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular

funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

BK IM ВО

BU

22

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida

elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

ТE

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik

xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan

iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

23

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj

ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

24

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab

qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi

lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib

boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli

ravishda saqlash katta ahamiyatga ega

25

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi

turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi

talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli

parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan

chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat

asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish

vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus

shkaflarda olsquornatish mumkin

26

2-bob Avtomatika datchiklari

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik

elektrokimyoviy optik va elektron - ion

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch

tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim

va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning

sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)

poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib

berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va

generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

27

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar

rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo

-ele

ktr

ik

Po

tensio

me

trik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

28

21 ndash JADVAL

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN

KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI M

exa

nik

ELEKТRIK DAТChIKLAR P

ote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Ind

uk

tiv

Тer

mo

rezi

torl

i

Sig

lsquoim

Fo

tore

zist

orl

i

Ele

ktr

on

Ind

uk

sion

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

mo

elek

tri

Хo

ll d

atch

ikla

ri

Fo

toel

ektr

ik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

29

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

U = U 1- U 2 (22)

U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

U1

30

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar

tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)

tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat

qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini

talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

31

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)

Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik

potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

e

a b v

g d

32

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli

Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi

keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik

(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa

kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning

kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng

Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar

zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi

a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

33

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon

ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida

kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi

R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir

datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik

tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik

kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik

tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi

olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan

maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik

deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta

yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik

olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning

tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

a b v

34

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik

hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi

RRс

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi

- elastiklik moduli

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon

Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq

Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB

turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim

olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun

nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

a b

35

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika

tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -

rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish

kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv

qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning

induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama

orqali ifodalanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

36

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga

proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday

kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari

37

differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

38

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan

a b

v g

d e

39

Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir

necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida

olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort

chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -

rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

a b

40

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi

chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni

ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri

tufayli keng qolsquollanadi

41

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga

aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan

kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq

masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga

bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -

plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

a b

42

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil

qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga

proporsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan

43

muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir

elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va

dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar

ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib

chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

44

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim

qashilikli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan

Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli

kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)

d a b

v g

45

tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida

olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati

kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi

Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi

va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada

olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni

ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

a b v

46

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari

(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining

kattaligi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a b v

47

a - membranali b - silfonli v - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu

asboblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar

xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa

1000S dan 1000

0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich

bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi

Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish

xaroratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri

issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va

gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning

qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga

javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

48

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va

stabillashgan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar

intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha

xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining

emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi

Sim lak bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

49

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash

maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx

datchiklari qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan

qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi

Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha

elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik

satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

50

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina

murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda

ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari

bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial

sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi

quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar

orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va

releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga

R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V

olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori

bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi

51

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr

olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan

olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun

molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar

muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya

oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish

shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi

laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan

datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish

signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish

imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy

yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday

elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib

beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish

mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi

olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan

Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan

52

siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan

fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -

olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik

sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan

siglsquoim quyidagicha aniqlanadi

Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va

tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini

elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli

kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va

chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan

Bu olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil

qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining

olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil

qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan

signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath

kolsquorsatkichi hisoblanadi

53

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi

elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan

datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi

kabilar xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

54

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash

silfonli e) ndash manometrik trubkali

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari

faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)

sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan

gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki

bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida

silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi

kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

a b v

g d e

55

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop

tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli

hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va

Venturi trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

a b

v

56

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish

tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori

proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

57

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni

faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan

shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi

ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli

anchagina chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli

mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

58

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati

bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning

kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2

aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil

qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion

d e

j

59

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va

elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va

magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish

prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit

tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga

60

asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa

vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul

qilishi prinsipida ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib

bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik

dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga

gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion

datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz

va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan

namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda

namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi

Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda

turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi

termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va

61

buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan

yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning

parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va

olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik

singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va

SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo

kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham

tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

У

62

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2

(230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz

nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

63

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil

qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb

ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi

Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi

esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan

64

Ф

1

2

3

4

а) b)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda

elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

65

Asosiy kattaliklari

ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha

tanlanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi

elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

66

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga

joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli

fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

67

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini

belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili

fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan

oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik

bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

a b v g

68

Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)

signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab

bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil

etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

69

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-

rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3

70

bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning

ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va

sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar

farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda

Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu

xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat

zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan

EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar

zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil

metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik

kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon

talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat

holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi

paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan

joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda

hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa

chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik

stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga

bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori

sezgirlik

71

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari

termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA

termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan

izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan

tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun

termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish

kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik

sxemalar qolsquollaniladi

72

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

a b

v

g

73

3-bob Avtomatika relelari

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit

maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

74

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish

kattaligining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun

zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish

kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi

51

тХи

Хиштиз

75

qolsquoyib yuborish 01

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati

Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu

vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu

Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda

yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan

76

aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning

qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi

izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha

elementlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi

kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki

cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv

qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=

05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

a b v g d

77

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati

natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar

eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok

sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi

ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa

prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening

ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik

tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish

tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -

olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu

nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa

faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi

78

4-bob Mantiqiy elementlar

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos

ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining

murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi

U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan

kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik

apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va

holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal

mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda

79

shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va

son ham emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi

kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil

amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik

funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan

foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq

qilishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Haqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

80

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x

signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

1 Prinsipial sxemada belgilanishi

Хaqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x 1 10 1 1 4 13 y HL

y x

х

0 0

1 1

у

y HL х 1 10 1 14 13

81

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv

o

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

х1 y

х2

1

82

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 0

0 1 1

1 0 1

1 1 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 1

1 0 1

1 1 0

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

у HL

у

х2 х1

83

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va

matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1

yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 0

1 0 0

1 1 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

HL y 14 13

1

x1 1 10

x2 2 12

84

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida

ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga

signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х y

HL y 6 13 x 1 11

85

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

1 0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida

ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq

bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

86

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

87

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida

ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal

kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo

bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda

chiqish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

88

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4

voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali

elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin

Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish

kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS

sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil

qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

89

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi

Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)

kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning

chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi

Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi

bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11

dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining

tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi

yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA

sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi

rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish

bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

90

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan

zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda

kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

91

412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

92

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari

51 Axborotni aks etish vositalari

Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish

tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion

indikatorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli

indikatorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9

a

b

v

93

gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent

indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma

arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning

konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va

elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

94

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari

Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion

elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz

navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt

bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi

mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar

energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va

mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi

topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz

ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va

richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda

programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar

magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

95

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va

xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan

simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining

qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning

cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

b

a

v

g

96

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish

mumkin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki

tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar

ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning

qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi

mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy

perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti

esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib

aniqlanadi

97

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich

elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

a

b

98

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi

vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda

Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog

signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga

proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni

koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda

S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok

miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi

kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning

signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1

SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning

qiymatlariga boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori

kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

99

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n

diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga

yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

a

b

100

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel

yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash

chastotasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog

signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib

undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali

haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich

Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki

qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga

ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash

va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga

oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi

massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida

xotiraga kiritiladi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga

teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning

chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

101

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan

kuchlanishigacha davom etadi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya

sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga

boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va

tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar

hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash

natijalarini olish uchungina xizmat qiladi

a

b

102

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish

usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda

joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va

magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning

qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo

va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori

magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga

oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo

sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash

qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari

harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish

holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi

(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)

Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan

bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101

shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida

almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar

olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

103

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va

Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1

chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi

Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish

liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini

yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi

va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va

registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon

etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

104

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa

holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini

bajaradi(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa

chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

105

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash

natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali

deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)

kuchaytirgich sxemalari

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha

10000 dan yalsquoni

кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

a b

106

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda

rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish

quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi

vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni

tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega

bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida

kuchaytirgichlardan foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga

keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash

prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi

xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida

ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha

ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)

Е

I1 I2

U1 U2

Z1 Z2 Zн

61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi

107

4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning

chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini

kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi

Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti

deb yuritiladi

Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1

Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1

Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab

elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va

kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining

avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik

kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)

Avtomatika kuchaytirgichlari

Gidravlik Elektrik Pnevmatik

Elektron Magnitli Elektromexanik

Ionli Elektromashinali

62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi

Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq

marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni

kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli

jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli

108

kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish

miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan

chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli

turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar

qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator

chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli

kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish

signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan

ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga

erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar

kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

109

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish

zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati

shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni

xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish

kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil

a

b v

110

etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish

bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi

Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga

keltiradi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga

parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan

tok bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor

tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida

joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

111

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan

aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O

ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish

xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik

qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

112

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

113

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika

logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda

kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan

boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning

bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish

xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

a b v

a b v

114

65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator

(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(66-rasm)

115

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

116

кjke ЕU )3111( и

чикмахимахkj

R

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

bо

eBкокeb

I

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi

2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

121

RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

117

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi

2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмахи

U

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чикр

Р

РК (623)

118

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish

qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit

yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti

quyidagicha aniqlanadi

и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli

simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V

rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэчикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish

kuchaytirgichlarda

119

sign

chiq

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

kir

kir

sign

kirтб

1)1( (630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan

foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas

tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

120

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga

beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki

1

0``

Z

UI kir

kir (632)

Chiqish kuchlanishi

`` bogkirchiq ZIU (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

1

1

`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК

bog

kir

bogkir

kir

chiq (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK

121

ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal

OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion

kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

1

1bog

chiqtbZZ

ZUU (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

tbkirkir UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К

КUU kir

chiq1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

kir

kir

kir

chiq

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini

integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni

teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui kir`

(639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

122

1

0

`1

dtuRC

u kirc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi

kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi kir`

(641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi

dt

duRCiRu kir

chiq

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi

kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi

olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi

qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

123

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

u chiqkirkirkir (644)

Bundan 4

3

34

2

24

1

1 RR

uR

R

uR

R

uu кirкirkir

chiq (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti kir

chiq

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning

teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika

tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan

kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma

agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik

xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning

prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan

124

kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi

Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik

yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori

bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib

tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga

xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi

Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy

miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik

tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq

ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

125

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi

organiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan

Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati

neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga

aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan

oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga

aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va

porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni

bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen

xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

126

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi

uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi

Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish

momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch

aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni

inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining

aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari

integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash

maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat

xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali

elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

127

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga

proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar

odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi

ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil

rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish

uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish

mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida

qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

128

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va

jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli

armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli U

zo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

129

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr

yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada

unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus

qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya

sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga

kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi

joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor tipi

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr

yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus

chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment

olsquochirgichlari qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol

dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-

silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va

moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka

ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

130

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi

moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari

47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat

39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida

aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-

kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari

5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

131

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan

ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura

ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq

holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali

tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni

natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning

yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi

bilan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv

magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini

soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini

beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal

132

tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel

armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli

elektromagnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun

shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali

elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

133

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi

76 Elektromagnitli muftalar

Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq

ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -

ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-

shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi

muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil

bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6

muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil

bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga

olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun

muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki

magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi

elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli

tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi

moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib

134

tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)

ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga

kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok

olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

8-bob Avtomatika rostlagichlari

135

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari

Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi

Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va

aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning

xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli

ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab

turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi

rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning

136

berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi

Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida

rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma

(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament

talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi

miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir

qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy

sxemasi 81-rasmda keltirilgan

81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi

BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va

topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi

TB-talsquominot bloki

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi

parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi

organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning

har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

BО

ИМ

ТА

U

КО

TB

137

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi

asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa

qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

138

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan

avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga

chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar

ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq

emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan

139

qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik

qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi

zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi

lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

140

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining

topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida

drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash

jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish

signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga

muvofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori

avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan

141

parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-

rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga

berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi

A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish

tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish

signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G

kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan

ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish

tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash

elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi

kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan

talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2

soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi

Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda

S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda

taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim

esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda

sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni

tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish

mumkin

142

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi

zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo

tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang

momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va

qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi

gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va

zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi

belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

143

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)

yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef

bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-

qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish

olsquoqi 4- qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish

elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-

elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati

ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath

olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4

b

b

a

v

144

kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va

zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish

tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari

inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy

v

a

b

145

inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

146

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar

Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal

ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar

parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va

malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar

parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va

bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy

parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik

sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo

bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki

normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi

Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining

kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish

koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash

sifatining yomonlashuviga olib keladi

Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion

sabablariga bolsquolinadi

Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar

kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat

masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning

magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda

nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar

detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar

srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo

Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning

konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va

147

xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada

olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki

sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi

sharoitlardagina qisqartira oladi

Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig

talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi

Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va

butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz

tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element

parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi

qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi

Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element

parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi

relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi

suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini

oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori

malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi

Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham

nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar

ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni

bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan

oldin sunlsquoiy eskirtiriladi

Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach

eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi

lozim

148

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini

oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum

davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash

extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman

quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi

olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda

element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga

chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal

ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va

eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni

N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan

detallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda

ifodalangan

149

Y

t1 t2 t3

t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi

t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi

tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning

olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)

Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash

vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti

t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti

tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti

n - rad etishlarning umumiy soni

150

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan

davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik

extimolligi tushuniladi

Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy

termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar

texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish

hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan

yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli

rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi

Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi

shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni

rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni

ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan

chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim

Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari

xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi

Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni

takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng

qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va

narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi

sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham

avariya sodir bolsquolmaydi

151

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va

qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov 1904y e) Sharl 1878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov1904y e) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi

a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

ТE

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

БК ИМ БО

БУ

W1 W2 W3

W4

152

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

153

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12 V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

154

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga

bolsquolinadi

a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10

20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

b) 024-04-06-1-15-25-4

c) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

e) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

b) xajmning olsquozgarishi asosida

c) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

155

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim

e) tenzometrik

a b

g d e

v

156

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

v g

d e

a b

157

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

a b

a g b v

d

v b a

158

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim

e) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik

a b v

a b

v

g d e

159

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi

e) tenzometrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik

d j

e

v

a b

160

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

У

161

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion

e) pezoelektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

a b v

g

162

49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

163

62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

e) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan

a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

164

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

165

74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

166

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

у HL

у

х2 х1

167

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

e) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab kolish

y

у

х2 x1

HL

х2 х1

y1

HL

у2

у

168

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotira va eslab qolish

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

a

a

b

a

v

b

b

169

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

170

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

171

Test savollariga javoblar

Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob

1 a 26 a 51 b 76 e

2 b 27 a 52 a 77 c

3 c 28 c 53 c 78 d

4 b 29 b 54 a 79 e

5 a 30 d 55 a 80 a

6 a 31 d 56 - 81 b

7 b 32 b 57 b 82 c

8 b 33 d 58 - 83 c

9 c 34 b 59 a 84 b

10 a 35 d 60 b 85 d

11 b 36 d 61 c 86 e

12 d 37 d 62 e 87 e

13 d 38 a 63 d 88 b

14 c 39 a 64 d 89 e

15 d 40 b 65 - 90 -

16 c 41 e 66 d 91 a

17 d 42 a 67 a 92 e

18 e 43 e 68 d 93 c

19 c 44 a 69 b 94 c

20 b 45 a 70 c 95 -

21 a 46 b 71 b 96 d

22 a 47 b 72 e 97 a

23 b 48 a 73 a 98 b

24 e 49 c 74 b 99 c

25 b 50 c 75 c 100 e

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni

betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

172

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i

sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v

rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash

Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s

12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU

texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

173

M U N D A R I J A

Kirish 6

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari haqida umumiy tushunchalar

10

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

19

2-bob Avtomatika datchiklari 21

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24

23 Rezistiv datchiklar 25

231 Potensiometrik datchiklar 25

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27

233 Тenzometrik datchiklar 28

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30

241 Induktiv va transformator datchiklari 30

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33

223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35

25 Хarorat datchiklari 36

251 Suyuklik datchiklari 37

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38

253 Manometrik datchiklar 40

254 Тermoqarshiliklar 41

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43

262 Bosim datchiklari 47

263 Sarf datchiklar 49

264 Burchak tezligi datchiklari 50

27 Namlik datchiklari 53

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53

28 Generator datchiklari 56

281 Induksion datchiklar 56

282 Fotoelektrik datchiklar 57

2821 Fotorezistorlar 58

2822 Fotodiodlar 59

2823 Optoelektron asboblar 60

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64

3-bob Avtomatika relelari 67

174

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69

34 Elektromagnitli relelar 70

4-bob Mantiqiy elementlar 72

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73

43 Asosiy mantiqiy elementlar 81

431 Т-107 mantiqiy elementi 82

432 Т-101 mantiqiy elementi 82

433 Т-303 mantiqiy elementi 83

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86

51 Axborotni aks etish vositalari 86

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95

55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va

ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

100

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120

72 Elektrik ijro mexanizmlari 122

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126

75 Elektromagnitli muftalar 127

8-bob Avtomatika rostlagichlari 130

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130

82 Proporsional rostlagichlar 131

83 Integral rostlagichlar 133

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135

86 Gidravlik rostlagichlar 136

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik

vositalarining puxtaligi

140

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish

yolsquollari

142

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ

savollari

145

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165

175

C O N T E N T S

Introduction 6

Chapter I About general means of automation and about

their functional means

10

11 About means of automatic control value 10

12 Elements of automation and their general parameters 12

13 Automatic control schemes 16

14 General properties of automation and processing agricultural and

irrigation

19

Chapter II Automatic datchics 21

21 Main idea about datchices and their classification 21

22 Main parameters of datchics 24

23 Rezitional datchics 25

231 Potentiometer datchics 25

232 Coal datchics 27

233 Tenzometr datchics 28

24 Electromagnetic and capacity datchics 30

241 Induction and transformation datchics 30

242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33

243 Capacity datchics and their usage 35

25 Datchies of temperature 36

251 Datchics of liquid 37

252 Dilatometer and bimetal datchics 38

253 Manometer datchics 40

254 Termoresista 41

26 Speeds of level pressure and angle datchics 43

261 Level datchics and their principles 43

262 Pressure datchics 47

263 Expenditure datchics 49

264 Angle speed datchies 50

27 Damp datchics 53

271 Damp indexes 53

272 Classification of damp datchics and their principles 53

28 Generator datchics 56

281 Induction datchics 56

282 Photoelectric datchics 57

2821 Photo resistors 58

2822 Photodiodes 59

2823 Opto electric datchics 60

283 Pero electrical datchics 62

284 Termo electric datchics 64

Chapter III Reels of automatiration 67

176

31 Main idea about rile and their classification 67

32 General indexes of reels 68

33 Contacts of rile and their expluatation 69

34 Electromagnetic rile 70

Chapter IV logical elements 72

41 Main idea about logics 72

42 Functions of logical elements 73

43 Main logical elements 81

431 T-101 logical element 82

432 T- 107 logical element 82

433 T- 103 logical element 83

Chapter V Functional elements of automatisation 86

51 Means of visualization 86

52 Elements of compare 87

53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91

531 Elements of numeral analogue 91

532 Analogue numeral elements 93

54 Automatic remember functions 95

55 Automatic 97

Chapter VI Automatic motors 100

61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100

62 Gidravlic motors 117

63 liquid channel gidravlic motors 119

Chapter VII Role mechanisms of automatic 120

71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120

72 Electric role mechanisms 122

73 Modern electro role mechanisms 122

74 Electromagnetic role mechanisms 126

75 Electromagnetic drivers 127

Chapter VIII Automatic regulators 130

81 Main idea about automatic regulators 130

82 Proportional regulators 131

83 Integral regulators 133

84 Proportional integral regulators 133

85 Proportional diferensional regulators 135

86 Gidravlic regulators 136

Chapter IXAutomatic regulation systems and technical

principles

140

91 Main idea about quantity and their value 141

92 Value of elements and finding new quantities 142

Test variants about technical means of autoimmunization 145

Literature 165

177

O G L A V L YE N I YE

Vvedeniye 6

1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax

avtomatiki i funksionalnix elementax

10

11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10

12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12

13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16

14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva

19

2- chast Datchiki avtomatiki 21

21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21

22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24

23 Rezistivnie datchiki 25

231 Potensiometricheskiye datchiki 25

232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27

233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28

24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30

241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30

242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33

243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35

25 Datchiki temperature 36

251 Jidkostnie datchiki 37

252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38

253 Manometricheskiye datchiki 40

254 Тermosoprotivleniya 41

26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43

261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43

262 Datchiki avleniya 47

263 Datchiki rasxoda 49

264 Datchiki uglovoy skorosti 50

27 Datchiki vlajnosti 53

271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53

272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53

28 Generatornie datchiki 56

281 Induksionnie datchiki 56

282 Fotoelektricheskiye datchiki 57

282 1Fotorezistori 58

2822 Fotodiodi 59

2823 Optoelektronnie pribori 60

283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62

284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64

3 ndashchast Rele avtomatiki 67

31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67

32 Osnovnie parametri rele 68

178

33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69

34 Elektromagnitnie rele 70

4- chast Logicheskiye elementi 72

41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72

42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73

43 Osnovnie logicheskiye elementi 81

431 Logicheskiye elementi Т-101 82

432 Logicheskiye elementi Т-107 82

433 Logicheskiye elementi Т-303 83

5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86

51 Sredstva vidachi informatsii 86

52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87

53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91

531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91

532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93

54 Ustroystva xraneniya informatsii 95

55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97

6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100

61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya

predlsquoyavlyayemie k nim

100

62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117

63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119

7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120

71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120

72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126

75 Elektromagnitnie mufti 127

8-chast Regulyatori avtomatiki 130

81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130

82 Proporsionalnie regulyatori 131

83 Integralnie regulyatori 133

84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133

85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135

86 Gidravlicheskiye regulyatori 136

9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix

sistem upravleniya

140

91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141

92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142

Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva

avtomatikiraquo

145

Spisok ispolzuyemoy literature 165

7

AХVаxidov DAAbdullayeva

avтomaтikaning тeхnik vosiтalari

Oliy olsquoquv yurtlari uchun olsquoquv qolsquollanma

Olsquoquv qolsquollanma Olsquozbekiston Respublikasi Oliy va olsquorta maxsus talsquolim

vazirligi oliy olsquoquv yurtlararo ilmiy-uslubiy birlashmasi faoliyatini

Muvоfiqlashtiruvchi kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan

ТOShKENТ- 2012 y

8

OlsquoZBEKISТON RESPUBLIKASI OLIY VA OlsquoRТA

MAHSUS ТAlsquoLIM VAZIRLIGI

ТOShKENТ IRRIGATSIYА VA MELIORATSIYА

INSТIТUТI

Vаxidov Abdunabi Хudoyberdiyevich

Abdullayeva Dilbaroy Amanbayevna

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

Тoshkent - 2012

9

VАХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA

Mavjud olsquoquv qolsquollanma 5521800- laquo Avtomatlashtirish va boshqaruvraquo (suv

xolsquojaligida) 5520200 ndash laquoElektroenergetikaraquo (suv xolsquojaligida) va 5630200 ndash

laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirishraquo yolsquonalishlariga

laquoAvtomatikani texnik vositalariraquo fanini olsquorganish uchun taqdim etiladi

Malsquolumki turli xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda faqatgina

alohida texnik vositalar olsquortasidagi boglsquolanishlarni elsquotiborga olish zarur shundan

solsquong esa umumlashgan fizik kattaliklarni olsquozgartirish mumkin Avtomatik

boshqarish qurilmasidagi har bir vosita alohida olsquozining funksiyasini bajaradi

Bunday avtomatik vositalarlarga avtomatika datchiklari avtomatika

kuchaytirgichlari mantiqiy va funksional vositalar elektrik relelar rostlashning

rostlagich va mikroprotsessorli rostlagichlarni va ijrochi mexanizmlarni misol

keltirish mumkin Bu olsquoquv qolsquollanmada avtomatikaning texnik vositalarini

olsquorganish qolsquollanish sohalari va texnik tavsiflari keltirilgan

Тaqrizchilar prof Amirov SF dots Raxmatov AD

VOХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA

Nastoyashee uchebnoye posobiye prednaznacheno dlya izucheniya disiplini

laquoТexnicheskiye sredstva avtomatikiraquo dlya napravleniy bakalavriata 5521800-

laquoAvtomatizatsiya i upravleniyeraquo (vodnogo xozyaystva) a takje 5520200-

laquoElektroenergetikaraquo (vodnogo xozyaystva)

Kak izvestno avtomatizatsiya razlichnix texnologicheskix protcessov vozmojna

tolko pri nalichii otdelnix svyazannix mejdu soboy texnicheskix sredstv v kotorix

proisxodit kolichestvennoye i kachestvennoye preobrazovaniye fizicheskix

velichin Kajdoye iz etix sredstv vipolnyayet svoyu funksiyu v sostave

avtomaticheskogo upravlyayushego ustroystva K takim sredstvam avtomatiki

sleduyet otnesti datchiki avtomatiki usiliteli avtomatiki logicheskiye i

funksionalnie sredstva elektricheskiye rele regulyatori i mikroprotsessornie

sredstva regulirovaniya ispolnitelnie mexanizmi Izucheniyu etix sredstv

10

avtomatiki i ix pravilnoy v dalneyshem texnicheskoy otsenke posvyashena eta

kniga

RETSENZENТI professor AMIROV SF dotsent RAХMAТOV AD

Vohidov AH Abdullaeva DA

This book intended for studding the following disciplines Technical means of

automation go the bachelors course 5521800 - Automation and management

(control) and also 5520200 - Electroenergetics(control)

We know that automation of different technological processes is possible only in

the presence of separate technical means incident between each other inside of

which there is quantitative and quantitative transformation of physical manipulate

Each of this means implements its ows function consisting of automatic

management of device To such means of automation we should refer transmitters

of automation amplifiers of automation means electrical relay regulators and

microprocessor ndash based means of regulation exciter mechanisms

This book is devoted to study of this means of automation and their correct further

technical valuation

References prof Amirov S F doc Rahmatov A D

11

Kirish

Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor

texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan

foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan

mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik

rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus

bilimga ega bolsquolishlari zarur

Olsquozbekiston Respublikasining ―Тalsquolim tolsquoglsquorisidagi qonuni va ―Kadrlar

tayyorlash Milliy dasturi mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini

yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh

milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal

qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining ―Eektroenergetika ―Avtomatlashtirish va

boshqarish va ―Qishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirish

talsquolim yolsquonalishlari uchun ―Avtomatikaning texnik vositalari fani kiritilgan

Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik

boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda

qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha

solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika

fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo

mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish

davrida ishlatila boshlandi

Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo

mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik

dvigatellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan

Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan

1868 yilda ishlab chiqildi

Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga

qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va

murakkablashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz

12

mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi

Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini

isbotladi

Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi

hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina

qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan

holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini

yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab

jarayonlar uchun hizmat qiladi

Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu

fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan

shuglsquoullanadi

Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud

texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga

javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy

mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa

yuqori bilim va malaka talab etadi

Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish

tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab

chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha

mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab

qilinadi

Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq

va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari

nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus

xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum

texnologik talablarga javob berishi kerak

Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan

biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik

13

sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish

kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha

oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik

jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan

a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni

esa qolsquozglsquoalmasligi

b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi

v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda

kutilmagan faktorlar)

g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)

Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik

mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik

boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash

kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi

Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va

texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida

foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat

Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi

uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan

solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga

talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar

relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar

ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash

olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni

umuman olganda uch davrga bolsquolinadi

Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning

ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli

asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina

va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi

14

Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli

asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich

joylashtiriladi

Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda

rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik

olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga

olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu

davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu

masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi

Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli

xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga

markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji

paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari

(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi

15

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari xaqida umumiy tushunchalar

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan

kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish

momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy

kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar

namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar

kiradi

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

16

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish

signali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chiqish signali

17

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy

korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish

elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan

ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga

deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

18

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish

(kuchaytirgichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay

ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya

koeffitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik

elementning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

19

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)

+δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К

1К2)-

δ2[1+1(К1+К1)

]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan

nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa

koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

20

ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi

deyiladi

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq

uzlukli Ks Kq const F

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element

xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb

ataladi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash

21

vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida

sinaladi

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik

sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular

funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

BK IM ВО

BU

22

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida

elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

ТE

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik

xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan

iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

23

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj

ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

24

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab

qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi

lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib

boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli

ravishda saqlash katta ahamiyatga ega

25

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi

turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi

talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli

parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan

chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat

asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish

vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus

shkaflarda olsquornatish mumkin

26

2-bob Avtomatika datchiklari

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik

elektrokimyoviy optik va elektron - ion

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch

tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim

va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning

sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)

poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib

berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va

generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

27

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar

rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo

-ele

ktr

ik

Po

tensio

me

trik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

28

21 ndash JADVAL

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN

KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI M

exa

nik

ELEKТRIK DAТChIKLAR P

ote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Ind

uk

tiv

Тer

mo

rezi

torl

i

Sig

lsquoim

Fo

tore

zist

orl

i

Ele

ktr

on

Ind

uk

sion

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

mo

elek

tri

Хo

ll d

atch

ikla

ri

Fo

toel

ektr

ik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

29

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

U = U 1- U 2 (22)

U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

U1

30

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar

tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)

tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat

qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini

talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

31

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)

Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik

potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

e

a b v

g d

32

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli

Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi

keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik

(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa

kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning

kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng

Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar

zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi

a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

33

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon

ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida

kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi

R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir

datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik

tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik

kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik

tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi

olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan

maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik

deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta

yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik

olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning

tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

a b v

34

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik

hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi

RRс

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi

- elastiklik moduli

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon

Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq

Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB

turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim

olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun

nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

a b

35

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika

tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -

rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish

kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv

qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning

induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama

orqali ifodalanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

36

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga

proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday

kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari

37

differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

38

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan

a b

v g

d e

39

Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir

necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida

olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort

chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -

rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

a b

40

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi

chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni

ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri

tufayli keng qolsquollanadi

41

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga

aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan

kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq

masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga

bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -

plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

a b

42

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil

qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga

proporsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan

43

muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir

elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va

dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar

ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib

chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

44

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim

qashilikli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan

Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli

kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)

d a b

v g

45

tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida

olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati

kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi

Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi

va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada

olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni

ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

a b v

46

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari

(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining

kattaligi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a b v

47

a - membranali b - silfonli v - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu

asboblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar

xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa

1000S dan 1000

0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich

bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi

Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish

xaroratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri

issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va

gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning

qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga

javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

48

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va

stabillashgan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar

intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha

xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining

emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi

Sim lak bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

49

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash

maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx

datchiklari qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan

qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi

Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha

elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik

satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

50

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina

murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda

ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari

bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial

sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi

quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar

orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va

releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga

R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V

olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori

bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi

51

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr

olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan

olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun

molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar

muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya

oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish

shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi

laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan

datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish

signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish

imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy

yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday

elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib

beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish

mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi

olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan

Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan

52

siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan

fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -

olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik

sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan

siglsquoim quyidagicha aniqlanadi

Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va

tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini

elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli

kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va

chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan

Bu olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil

qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining

olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil

qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan

signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath

kolsquorsatkichi hisoblanadi

53

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi

elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan

datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi

kabilar xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

54

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash

silfonli e) ndash manometrik trubkali

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari

faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)

sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan

gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki

bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida

silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi

kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

a b v

g d e

55

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop

tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli

hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va

Venturi trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

a b

v

56

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish

tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori

proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

57

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni

faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan

shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi

ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli

anchagina chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli

mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

58

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati

bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning

kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2

aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil

qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion

d e

j

59

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va

elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va

magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish

prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit

tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga

60

asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa

vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul

qilishi prinsipida ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib

bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik

dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga

gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion

datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz

va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan

namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda

namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi

Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda

turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi

termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va

61

buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan

yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning

parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va

olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik

singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va

SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo

kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham

tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

У

62

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2

(230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz

nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

63

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil

qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb

ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi

Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi

esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan

64

Ф

1

2

3

4

а) b)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda

elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

65

Asosiy kattaliklari

ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha

tanlanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi

elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

66

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga

joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli

fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

67

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini

belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili

fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan

oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik

bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

a b v g

68

Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)

signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab

bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil

etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

69

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-

rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3

70

bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning

ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va

sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar

farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda

Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu

xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat

zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan

EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar

zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil

metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik

kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon

talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat

holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi

paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan

joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda

hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa

chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik

stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga

bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori

sezgirlik

71

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari

termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA

termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan

izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan

tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun

termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish

kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik

sxemalar qolsquollaniladi

72

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

a b

v

g

73

3-bob Avtomatika relelari

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit

maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

74

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish

kattaligining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun

zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish

kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi

51

тХи

Хиштиз

75

qolsquoyib yuborish 01

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati

Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu

vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu

Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda

yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan

76

aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning

qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi

izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha

elementlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi

kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki

cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv

qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=

05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

a b v g d

77

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati

natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar

eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok

sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi

ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa

prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening

ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik

tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish

tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -

olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu

nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa

faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi

78

4-bob Mantiqiy elementlar

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos

ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining

murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi

U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan

kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik

apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va

holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal

mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda

79

shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va

son ham emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi

kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil

amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik

funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan

foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq

qilishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Haqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

80

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x

signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

1 Prinsipial sxemada belgilanishi

Хaqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x 1 10 1 1 4 13 y HL

y x

х

0 0

1 1

у

y HL х 1 10 1 14 13

81

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv

o

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

х1 y

х2

1

82

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 0

0 1 1

1 0 1

1 1 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 1

1 0 1

1 1 0

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

у HL

у

х2 х1

83

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va

matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1

yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 0

1 0 0

1 1 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

HL y 14 13

1

x1 1 10

x2 2 12

84

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida

ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga

signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х y

HL y 6 13 x 1 11

85

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

1 0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida

ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq

bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

86

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

87

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida

ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal

kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo

bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda

chiqish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

88

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4

voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali

elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin

Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish

kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS

sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil

qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

89

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi

Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)

kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning

chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi

Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi

bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11

dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining

tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi

yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA

sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi

rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish

bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

90

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan

zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda

kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

91

412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

92

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari

51 Axborotni aks etish vositalari

Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish

tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion

indikatorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli

indikatorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9

a

b

v

93

gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent

indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma

arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning

konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va

elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

94

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari

Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion

elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz

navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt

bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi

mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar

energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va

mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi

topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz

ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va

richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda

programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar

magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

95

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va

xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan

simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining

qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning

cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

b

a

v

g

96

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish

mumkin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki

tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar

ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning

qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi

mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy

perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti

esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib

aniqlanadi

97

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich

elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

a

b

98

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi

vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda

Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog

signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga

proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni

koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda

S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok

miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi

kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning

signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1

SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning

qiymatlariga boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori

kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

99

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n

diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga

yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

a

b

100

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel

yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash

chastotasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog

signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib

undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali

haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich

Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki

qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga

ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash

va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga

oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi

massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida

xotiraga kiritiladi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga

teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning

chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

101

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan

kuchlanishigacha davom etadi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya

sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga

boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va

tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar

hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash

natijalarini olish uchungina xizmat qiladi

a

b

102

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish

usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda

joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va

magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning

qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo

va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori

magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga

oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo

sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash

qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari

harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish

holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi

(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)

Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan

bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101

shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida

almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar

olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

103

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va

Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1

chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi

Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish

liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini

yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi

va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va

registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon

etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

104

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa

holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini

bajaradi(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa

chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

105

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash

natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali

deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)

kuchaytirgich sxemalari

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha

10000 dan yalsquoni

кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

a b

106

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda

rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish

quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi

vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni

tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega

bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida

kuchaytirgichlardan foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga

keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash

prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi

xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida

ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha

ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)

Е

I1 I2

U1 U2

Z1 Z2 Zн

61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi

107

4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning

chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini

kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi

Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti

deb yuritiladi

Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1

Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1

Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab

elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va

kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining

avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik

kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)

Avtomatika kuchaytirgichlari

Gidravlik Elektrik Pnevmatik

Elektron Magnitli Elektromexanik

Ionli Elektromashinali

62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi

Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq

marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni

kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli

jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli

108

kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish

miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan

chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli

turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar

qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator

chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli

kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish

signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan

ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga

erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar

kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

109

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish

zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati

shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni

xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish

kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil

a

b v

110

etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish

bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi

Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga

keltiradi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga

parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan

tok bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor

tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida

joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

111

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan

aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O

ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish

xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik

qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

112

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

113

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika

logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda

kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan

boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning

bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish

xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

a b v

a b v

114

65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator

(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(66-rasm)

115

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

116

кjke ЕU )3111( и

чикмахимахkj

R

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

bо

eBкокeb

I

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi

2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

121

RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

117

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi

2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмахи

U

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чикр

Р

РК (623)

118

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish

qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit

yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti

quyidagicha aniqlanadi

и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli

simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V

rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэчикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish

kuchaytirgichlarda

119

sign

chiq

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

kir

kir

sign

kirтб

1)1( (630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan

foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas

tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

120

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga

beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki

1

0``

Z

UI kir

kir (632)

Chiqish kuchlanishi

`` bogkirchiq ZIU (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

1

1

`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК

bog

kir

bogkir

kir

chiq (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK

121

ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal

OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion

kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

1

1bog

chiqtbZZ

ZUU (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

tbkirkir UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К

КUU kir

chiq1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

kir

kir

kir

chiq

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini

integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni

teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui kir`

(639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

122

1

0

`1

dtuRC

u kirc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi

kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi kir`

(641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi

dt

duRCiRu kir

chiq

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi

kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi

olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi

qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

123

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

u chiqkirkirkir (644)

Bundan 4

3

34

2

24

1

1 RR

uR

R

uR

R

uu кirкirkir

chiq (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti kir

chiq

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning

teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika

tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan

kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma

agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik

xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning

prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan

124

kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi

Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik

yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori

bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib

tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga

xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi

Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy

miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik

tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq

ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

125

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi

organiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan

Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati

neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga

aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan

oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga

aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va

porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni

bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen

xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

126

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi

uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi

Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish

momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch

aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni

inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining

aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari

integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash

maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat

xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali

elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

127

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga

proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar

odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi

ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil

rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish

uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish

mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida

qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

128

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va

jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli

armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli U

zo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

129

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr

yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada

unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus

qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya

sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga

kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi

joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor tipi

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr

yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus

chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment

olsquochirgichlari qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol

dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-

silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va

moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka

ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

130

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi

moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari

47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat

39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida

aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-

kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari

5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

131

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan

ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura

ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq

holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali

tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni

natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning

yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi

bilan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv

magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini

soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini

beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal

132

tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel

armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli

elektromagnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun

shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali

elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

133

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi

76 Elektromagnitli muftalar

Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq

ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -

ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-

shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi

muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil

bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6

muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil

bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga

olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun

muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki

magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi

elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli

tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi

moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib

134

tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)

ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga

kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok

olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

8-bob Avtomatika rostlagichlari

135

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari

Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi

Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va

aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning

xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli

ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab

turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi

rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning

136

berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi

Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida

rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma

(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament

talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi

miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir

qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy

sxemasi 81-rasmda keltirilgan

81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi

BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va

topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi

TB-talsquominot bloki

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi

parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi

organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning

har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

BО

ИМ

ТА

U

КО

TB

137

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi

asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa

qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

138

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan

avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga

chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar

ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq

emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan

139

qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik

qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi

zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi

lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

140

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining

topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida

drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash

jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish

signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga

muvofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori

avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan

141

parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-

rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga

berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi

A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish

tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish

signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G

kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan

ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish

tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash

elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi

kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan

talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2

soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi

Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda

S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda

taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim

esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda

sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni

tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish

mumkin

142

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi

zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo

tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang

momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va

qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi

gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va

zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi

belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

143

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)

yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef

bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-

qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish

olsquoqi 4- qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish

elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-

elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati

ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath

olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4

b

b

a

v

144

kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va

zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish

tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari

inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy

v

a

b

145

inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

146

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar

Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal

ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar

parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va

malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar

parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va

bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy

parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik

sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo

bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki

normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi

Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining

kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish

koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash

sifatining yomonlashuviga olib keladi

Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion

sabablariga bolsquolinadi

Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar

kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat

masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning

magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda

nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar

detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar

srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo

Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning

konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va

147

xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada

olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki

sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi

sharoitlardagina qisqartira oladi

Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig

talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi

Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va

butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz

tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element

parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi

qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi

Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element

parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi

relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi

suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini

oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori

malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi

Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham

nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar

ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni

bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan

oldin sunlsquoiy eskirtiriladi

Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach

eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi

lozim

148

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini

oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum

davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash

extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman

quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi

olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda

element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga

chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal

ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va

eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni

N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan

detallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda

ifodalangan

149

Y

t1 t2 t3

t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi

t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi

tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning

olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)

Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash

vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti

t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti

tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti

n - rad etishlarning umumiy soni

150

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan

davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik

extimolligi tushuniladi

Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy

termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar

texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish

hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan

yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli

rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi

Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi

shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni

rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni

ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan

chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim

Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari

xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi

Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni

takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng

qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va

narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi

sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham

avariya sodir bolsquolmaydi

151

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va

qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov 1904y e) Sharl 1878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov1904y e) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi

a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

ТE

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

БК ИМ БО

БУ

W1 W2 W3

W4

152

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

153

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12 V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

154

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga

bolsquolinadi

a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10

20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

b) 024-04-06-1-15-25-4

c) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

e) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

b) xajmning olsquozgarishi asosida

c) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

155

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim

e) tenzometrik

a b

g d e

v

156

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

v g

d e

a b

157

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

a b

a g b v

d

v b a

158

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim

e) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik

a b v

a b

v

g d e

159

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi

e) tenzometrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik

d j

e

v

a b

160

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

У

161

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion

e) pezoelektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

a b v

g

162

49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

163

62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

e) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan

a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

164

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

165

74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

166

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

у HL

у

х2 х1

167

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

e) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab kolish

y

у

х2 x1

HL

х2 х1

y1

HL

у2

у

168

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotira va eslab qolish

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

a

a

b

a

v

b

b

169

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

170

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

171

Test savollariga javoblar

Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob

1 a 26 a 51 b 76 e

2 b 27 a 52 a 77 c

3 c 28 c 53 c 78 d

4 b 29 b 54 a 79 e

5 a 30 d 55 a 80 a

6 a 31 d 56 - 81 b

7 b 32 b 57 b 82 c

8 b 33 d 58 - 83 c

9 c 34 b 59 a 84 b

10 a 35 d 60 b 85 d

11 b 36 d 61 c 86 e

12 d 37 d 62 e 87 e

13 d 38 a 63 d 88 b

14 c 39 a 64 d 89 e

15 d 40 b 65 - 90 -

16 c 41 e 66 d 91 a

17 d 42 a 67 a 92 e

18 e 43 e 68 d 93 c

19 c 44 a 69 b 94 c

20 b 45 a 70 c 95 -

21 a 46 b 71 b 96 d

22 a 47 b 72 e 97 a

23 b 48 a 73 a 98 b

24 e 49 c 74 b 99 c

25 b 50 c 75 c 100 e

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni

betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

172

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i

sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v

rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash

Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s

12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU

texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

173

M U N D A R I J A

Kirish 6

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari haqida umumiy tushunchalar

10

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

19

2-bob Avtomatika datchiklari 21

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24

23 Rezistiv datchiklar 25

231 Potensiometrik datchiklar 25

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27

233 Тenzometrik datchiklar 28

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30

241 Induktiv va transformator datchiklari 30

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33

223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35

25 Хarorat datchiklari 36

251 Suyuklik datchiklari 37

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38

253 Manometrik datchiklar 40

254 Тermoqarshiliklar 41

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43

262 Bosim datchiklari 47

263 Sarf datchiklar 49

264 Burchak tezligi datchiklari 50

27 Namlik datchiklari 53

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53

28 Generator datchiklari 56

281 Induksion datchiklar 56

282 Fotoelektrik datchiklar 57

2821 Fotorezistorlar 58

2822 Fotodiodlar 59

2823 Optoelektron asboblar 60

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64

3-bob Avtomatika relelari 67

174

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69

34 Elektromagnitli relelar 70

4-bob Mantiqiy elementlar 72

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73

43 Asosiy mantiqiy elementlar 81

431 Т-107 mantiqiy elementi 82

432 Т-101 mantiqiy elementi 82

433 Т-303 mantiqiy elementi 83

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86

51 Axborotni aks etish vositalari 86

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95

55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va

ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

100

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120

72 Elektrik ijro mexanizmlari 122

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126

75 Elektromagnitli muftalar 127

8-bob Avtomatika rostlagichlari 130

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130

82 Proporsional rostlagichlar 131

83 Integral rostlagichlar 133

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135

86 Gidravlik rostlagichlar 136

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik

vositalarining puxtaligi

140

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish

yolsquollari

142

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ

savollari

145

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165

175

C O N T E N T S

Introduction 6

Chapter I About general means of automation and about

their functional means

10

11 About means of automatic control value 10

12 Elements of automation and their general parameters 12

13 Automatic control schemes 16

14 General properties of automation and processing agricultural and

irrigation

19

Chapter II Automatic datchics 21

21 Main idea about datchices and their classification 21

22 Main parameters of datchics 24

23 Rezitional datchics 25

231 Potentiometer datchics 25

232 Coal datchics 27

233 Tenzometr datchics 28

24 Electromagnetic and capacity datchics 30

241 Induction and transformation datchics 30

242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33

243 Capacity datchics and their usage 35

25 Datchies of temperature 36

251 Datchics of liquid 37

252 Dilatometer and bimetal datchics 38

253 Manometer datchics 40

254 Termoresista 41

26 Speeds of level pressure and angle datchics 43

261 Level datchics and their principles 43

262 Pressure datchics 47

263 Expenditure datchics 49

264 Angle speed datchies 50

27 Damp datchics 53

271 Damp indexes 53

272 Classification of damp datchics and their principles 53

28 Generator datchics 56

281 Induction datchics 56

282 Photoelectric datchics 57

2821 Photo resistors 58

2822 Photodiodes 59

2823 Opto electric datchics 60

283 Pero electrical datchics 62

284 Termo electric datchics 64

Chapter III Reels of automatiration 67

176

31 Main idea about rile and their classification 67

32 General indexes of reels 68

33 Contacts of rile and their expluatation 69

34 Electromagnetic rile 70

Chapter IV logical elements 72

41 Main idea about logics 72

42 Functions of logical elements 73

43 Main logical elements 81

431 T-101 logical element 82

432 T- 107 logical element 82

433 T- 103 logical element 83

Chapter V Functional elements of automatisation 86

51 Means of visualization 86

52 Elements of compare 87

53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91

531 Elements of numeral analogue 91

532 Analogue numeral elements 93

54 Automatic remember functions 95

55 Automatic 97

Chapter VI Automatic motors 100

61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100

62 Gidravlic motors 117

63 liquid channel gidravlic motors 119

Chapter VII Role mechanisms of automatic 120

71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120

72 Electric role mechanisms 122

73 Modern electro role mechanisms 122

74 Electromagnetic role mechanisms 126

75 Electromagnetic drivers 127

Chapter VIII Automatic regulators 130

81 Main idea about automatic regulators 130

82 Proportional regulators 131

83 Integral regulators 133

84 Proportional integral regulators 133

85 Proportional diferensional regulators 135

86 Gidravlic regulators 136

Chapter IXAutomatic regulation systems and technical

principles

140

91 Main idea about quantity and their value 141

92 Value of elements and finding new quantities 142

Test variants about technical means of autoimmunization 145

Literature 165

177

O G L A V L YE N I YE

Vvedeniye 6

1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax

avtomatiki i funksionalnix elementax

10

11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10

12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12

13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16

14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva

19

2- chast Datchiki avtomatiki 21

21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21

22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24

23 Rezistivnie datchiki 25

231 Potensiometricheskiye datchiki 25

232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27

233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28

24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30

241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30

242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33

243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35

25 Datchiki temperature 36

251 Jidkostnie datchiki 37

252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38

253 Manometricheskiye datchiki 40

254 Тermosoprotivleniya 41

26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43

261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43

262 Datchiki avleniya 47

263 Datchiki rasxoda 49

264 Datchiki uglovoy skorosti 50

27 Datchiki vlajnosti 53

271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53

272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53

28 Generatornie datchiki 56

281 Induksionnie datchiki 56

282 Fotoelektricheskiye datchiki 57

282 1Fotorezistori 58

2822 Fotodiodi 59

2823 Optoelektronnie pribori 60

283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62

284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64

3 ndashchast Rele avtomatiki 67

31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67

32 Osnovnie parametri rele 68

178

33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69

34 Elektromagnitnie rele 70

4- chast Logicheskiye elementi 72

41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72

42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73

43 Osnovnie logicheskiye elementi 81

431 Logicheskiye elementi Т-101 82

432 Logicheskiye elementi Т-107 82

433 Logicheskiye elementi Т-303 83

5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86

51 Sredstva vidachi informatsii 86

52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87

53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91

531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91

532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93

54 Ustroystva xraneniya informatsii 95

55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97

6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100

61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya

predlsquoyavlyayemie k nim

100

62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117

63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119

7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120

71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120

72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126

75 Elektromagnitnie mufti 127

8-chast Regulyatori avtomatiki 130

81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130

82 Proporsionalnie regulyatori 131

83 Integralnie regulyatori 133

84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133

85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135

86 Gidravlicheskiye regulyatori 136

9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix

sistem upravleniya

140

91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141

92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142

Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva

avtomatikiraquo

145

Spisok ispolzuyemoy literature 165

8

OlsquoZBEKISТON RESPUBLIKASI OLIY VA OlsquoRТA

MAHSUS ТAlsquoLIM VAZIRLIGI

ТOShKENТ IRRIGATSIYА VA MELIORATSIYА

INSТIТUТI

Vаxidov Abdunabi Хudoyberdiyevich

Abdullayeva Dilbaroy Amanbayevna

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

Тoshkent - 2012

9

VАХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA

Mavjud olsquoquv qolsquollanma 5521800- laquo Avtomatlashtirish va boshqaruvraquo (suv

xolsquojaligida) 5520200 ndash laquoElektroenergetikaraquo (suv xolsquojaligida) va 5630200 ndash

laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirishraquo yolsquonalishlariga

laquoAvtomatikani texnik vositalariraquo fanini olsquorganish uchun taqdim etiladi

Malsquolumki turli xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda faqatgina

alohida texnik vositalar olsquortasidagi boglsquolanishlarni elsquotiborga olish zarur shundan

solsquong esa umumlashgan fizik kattaliklarni olsquozgartirish mumkin Avtomatik

boshqarish qurilmasidagi har bir vosita alohida olsquozining funksiyasini bajaradi

Bunday avtomatik vositalarlarga avtomatika datchiklari avtomatika

kuchaytirgichlari mantiqiy va funksional vositalar elektrik relelar rostlashning

rostlagich va mikroprotsessorli rostlagichlarni va ijrochi mexanizmlarni misol

keltirish mumkin Bu olsquoquv qolsquollanmada avtomatikaning texnik vositalarini

olsquorganish qolsquollanish sohalari va texnik tavsiflari keltirilgan

Тaqrizchilar prof Amirov SF dots Raxmatov AD

VOХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA

Nastoyashee uchebnoye posobiye prednaznacheno dlya izucheniya disiplini

laquoТexnicheskiye sredstva avtomatikiraquo dlya napravleniy bakalavriata 5521800-

laquoAvtomatizatsiya i upravleniyeraquo (vodnogo xozyaystva) a takje 5520200-

laquoElektroenergetikaraquo (vodnogo xozyaystva)

Kak izvestno avtomatizatsiya razlichnix texnologicheskix protcessov vozmojna

tolko pri nalichii otdelnix svyazannix mejdu soboy texnicheskix sredstv v kotorix

proisxodit kolichestvennoye i kachestvennoye preobrazovaniye fizicheskix

velichin Kajdoye iz etix sredstv vipolnyayet svoyu funksiyu v sostave

avtomaticheskogo upravlyayushego ustroystva K takim sredstvam avtomatiki

sleduyet otnesti datchiki avtomatiki usiliteli avtomatiki logicheskiye i

funksionalnie sredstva elektricheskiye rele regulyatori i mikroprotsessornie

sredstva regulirovaniya ispolnitelnie mexanizmi Izucheniyu etix sredstv

10

avtomatiki i ix pravilnoy v dalneyshem texnicheskoy otsenke posvyashena eta

kniga

RETSENZENТI professor AMIROV SF dotsent RAХMAТOV AD

Vohidov AH Abdullaeva DA

This book intended for studding the following disciplines Technical means of

automation go the bachelors course 5521800 - Automation and management

(control) and also 5520200 - Electroenergetics(control)

We know that automation of different technological processes is possible only in

the presence of separate technical means incident between each other inside of

which there is quantitative and quantitative transformation of physical manipulate

Each of this means implements its ows function consisting of automatic

management of device To such means of automation we should refer transmitters

of automation amplifiers of automation means electrical relay regulators and

microprocessor ndash based means of regulation exciter mechanisms

This book is devoted to study of this means of automation and their correct further

technical valuation

References prof Amirov S F doc Rahmatov A D

11

Kirish

Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor

texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan

foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan

mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik

rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus

bilimga ega bolsquolishlari zarur

Olsquozbekiston Respublikasining ―Тalsquolim tolsquoglsquorisidagi qonuni va ―Kadrlar

tayyorlash Milliy dasturi mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini

yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh

milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal

qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining ―Eektroenergetika ―Avtomatlashtirish va

boshqarish va ―Qishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirish

talsquolim yolsquonalishlari uchun ―Avtomatikaning texnik vositalari fani kiritilgan

Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik

boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda

qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha

solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika

fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo

mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish

davrida ishlatila boshlandi

Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo

mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik

dvigatellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan

Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan

1868 yilda ishlab chiqildi

Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga

qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va

murakkablashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz

12

mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi

Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini

isbotladi

Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi

hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina

qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan

holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini

yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab

jarayonlar uchun hizmat qiladi

Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu

fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan

shuglsquoullanadi

Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud

texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga

javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy

mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa

yuqori bilim va malaka talab etadi

Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish

tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab

chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha

mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab

qilinadi

Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq

va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari

nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus

xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum

texnologik talablarga javob berishi kerak

Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan

biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik

13

sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish

kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha

oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik

jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan

a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni

esa qolsquozglsquoalmasligi

b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi

v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda

kutilmagan faktorlar)

g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)

Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik

mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik

boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash

kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi

Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va

texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida

foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat

Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi

uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan

solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga

talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar

relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar

ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash

olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni

umuman olganda uch davrga bolsquolinadi

Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning

ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli

asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina

va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi

14

Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli

asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich

joylashtiriladi

Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda

rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik

olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga

olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu

davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu

masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi

Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli

xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga

markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji

paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari

(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi

15

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari xaqida umumiy tushunchalar

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan

kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish

momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy

kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar

namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar

kiradi

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

16

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish

signali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chiqish signali

17

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy

korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish

elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan

ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga

deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

18

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish

(kuchaytirgichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay

ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya

koeffitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik

elementning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

19

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)

+δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К

1К2)-

δ2[1+1(К1+К1)

]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan

nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa

koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

20

ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi

deyiladi

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq

uzlukli Ks Kq const F

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element

xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb

ataladi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash

21

vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida

sinaladi

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik

sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular

funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

BK IM ВО

BU

22

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida

elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

ТE

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik

xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan

iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

23

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj

ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

24

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab

qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi

lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib

boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli

ravishda saqlash katta ahamiyatga ega

25

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi

turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi

talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli

parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan

chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat

asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish

vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus

shkaflarda olsquornatish mumkin

26

2-bob Avtomatika datchiklari

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik

elektrokimyoviy optik va elektron - ion

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch

tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim

va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning

sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)

poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib

berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va

generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

27

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar

rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo

-ele

ktr

ik

Po

tensio

me

trik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

28

21 ndash JADVAL

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN

KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI M

exa

nik

ELEKТRIK DAТChIKLAR P

ote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Ind

uk

tiv

Тer

mo

rezi

torl

i

Sig

lsquoim

Fo

tore

zist

orl

i

Ele

ktr

on

Ind

uk

sion

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

mo

elek

tri

Хo

ll d

atch

ikla

ri

Fo

toel

ektr

ik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

29

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

U = U 1- U 2 (22)

U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

U1

30

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar

tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)

tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat

qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini

talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

31

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)

Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik

potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

e

a b v

g d

32

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli

Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi

keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik

(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa

kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning

kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng

Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar

zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi

a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

33

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon

ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida

kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi

R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir

datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik

tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik

kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik

tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi

olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan

maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik

deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta

yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik

olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning

tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

a b v

34

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik

hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi

RRс

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi

- elastiklik moduli

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon

Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq

Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB

turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim

olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun

nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

a b

35

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika

tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -

rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish

kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv

qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning

induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama

orqali ifodalanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

36

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga

proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday

kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari

37

differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

38

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan

a b

v g

d e

39

Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir

necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida

olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort

chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -

rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

a b

40

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi

chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni

ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri

tufayli keng qolsquollanadi

41

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga

aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan

kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq

masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga

bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -

plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

a b

42

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil

qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga

proporsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan

43

muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir

elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va

dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar

ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib

chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

44

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim

qashilikli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan

Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli

kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)

d a b

v g

45

tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida

olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati

kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi

Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi

va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada

olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni

ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

a b v

46

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari

(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining

kattaligi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a b v

47

a - membranali b - silfonli v - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu

asboblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar

xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa

1000S dan 1000

0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich

bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi

Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish

xaroratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri

issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va

gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning

qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga

javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

48

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va

stabillashgan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar

intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha

xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining

emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi

Sim lak bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

49

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash

maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx

datchiklari qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan

qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi

Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha

elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik

satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

50

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina

murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda

ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari

bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial

sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi

quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar

orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va

releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga

R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V

olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori

bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi

51

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr

olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan

olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun

molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar

muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya

oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish

shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi

laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan

datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish

signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish

imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy

yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday

elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib

beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish

mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi

olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan

Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan

52

siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan

fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -

olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik

sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan

siglsquoim quyidagicha aniqlanadi

Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va

tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini

elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli

kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va

chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan

Bu olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil

qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining

olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil

qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan

signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath

kolsquorsatkichi hisoblanadi

53

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi

elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan

datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi

kabilar xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

54

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash

silfonli e) ndash manometrik trubkali

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari

faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)

sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan

gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki

bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida

silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi

kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

a b v

g d e

55

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop

tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli

hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va

Venturi trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

a b

v

56

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish

tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori

proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

57

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni

faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan

shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi

ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli

anchagina chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli

mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

58

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati

bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning

kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2

aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil

qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion

d e

j

59

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va

elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va

magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish

prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit

tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga

60

asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa

vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul

qilishi prinsipida ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib

bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik

dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga

gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion

datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz

va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan

namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda

namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi

Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda

turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi

termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va

61

buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan

yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning

parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va

olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik

singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va

SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo

kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham

tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

У

62

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2

(230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz

nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

63

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil

qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb

ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi

Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi

esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan

64

Ф

1

2

3

4

а) b)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda

elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

65

Asosiy kattaliklari

ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha

tanlanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi

elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

66

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga

joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli

fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

67

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini

belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili

fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan

oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik

bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

a b v g

68

Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)

signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab

bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil

etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

69

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-

rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3

70

bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning

ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va

sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar

farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda

Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu

xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat

zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan

EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar

zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil

metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik

kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon

talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat

holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi

paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan

joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda

hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa

chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik

stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga

bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori

sezgirlik

71

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari

termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA

termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan

izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan

tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun

termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish

kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik

sxemalar qolsquollaniladi

72

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

a b

v

g

73

3-bob Avtomatika relelari

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit

maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

74

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish

kattaligining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun

zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish

kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi

51

тХи

Хиштиз

75

qolsquoyib yuborish 01

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati

Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu

vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu

Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda

yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan

76

aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning

qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi

izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha

elementlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi

kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki

cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv

qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=

05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

a b v g d

77

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati

natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar

eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok

sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi

ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa

prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening

ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik

tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish

tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -

olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu

nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa

faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi

78

4-bob Mantiqiy elementlar

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos

ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining

murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi

U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan

kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik

apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va

holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal

mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda

79

shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va

son ham emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi

kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil

amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik

funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan

foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq

qilishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Haqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

80

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x

signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

1 Prinsipial sxemada belgilanishi

Хaqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x 1 10 1 1 4 13 y HL

y x

х

0 0

1 1

у

y HL х 1 10 1 14 13

81

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv

o

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

х1 y

х2

1

82

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 0

0 1 1

1 0 1

1 1 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 1

1 0 1

1 1 0

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

у HL

у

х2 х1

83

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va

matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1

yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 0

1 0 0

1 1 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

HL y 14 13

1

x1 1 10

x2 2 12

84

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida

ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga

signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х y

HL y 6 13 x 1 11

85

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

1 0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida

ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq

bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

86

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

87

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida

ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal

kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo

bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda

chiqish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

88

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4

voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali

elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin

Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish

kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS

sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil

qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

89

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi

Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)

kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning

chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi

Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi

bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11

dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining

tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi

yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA

sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi

rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish

bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

90

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan

zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda

kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

91

412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

92

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari

51 Axborotni aks etish vositalari

Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish

tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion

indikatorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli

indikatorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9

a

b

v

93

gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent

indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma

arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning

konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va

elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

94

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari

Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion

elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz

navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt

bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi

mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar

energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va

mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi

topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz

ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va

richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda

programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar

magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

95

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va

xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan

simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining

qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning

cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

b

a

v

g

96

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish

mumkin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki

tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar

ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning

qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi

mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy

perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti

esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib

aniqlanadi

97

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich

elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

a

b

98

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi

vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda

Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog

signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga

proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni

koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda

S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok

miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi

kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning

signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1

SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning

qiymatlariga boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori

kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

99

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n

diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga

yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

a

b

100

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel

yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash

chastotasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog

signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib

undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali

haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich

Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki

qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga

ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash

va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga

oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi

massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida

xotiraga kiritiladi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga

teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning

chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

101

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan

kuchlanishigacha davom etadi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya

sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga

boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va

tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar

hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash

natijalarini olish uchungina xizmat qiladi

a

b

102

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish

usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda

joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va

magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning

qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo

va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori

magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga

oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo

sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash

qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari

harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish

holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi

(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)

Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan

bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101

shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida

almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar

olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

103

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va

Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1

chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi

Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish

liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini

yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi

va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va

registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon

etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

104

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa

holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini

bajaradi(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa

chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

105

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash

natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali

deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)

kuchaytirgich sxemalari

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha

10000 dan yalsquoni

кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

a b

106

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda

rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish

quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi

vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni

tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega

bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida

kuchaytirgichlardan foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga

keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash

prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi

xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida

ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha

ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)

Е

I1 I2

U1 U2

Z1 Z2 Zн

61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi

107

4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning

chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini

kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi

Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti

deb yuritiladi

Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1

Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1

Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab

elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va

kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining

avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik

kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)

Avtomatika kuchaytirgichlari

Gidravlik Elektrik Pnevmatik

Elektron Magnitli Elektromexanik

Ionli Elektromashinali

62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi

Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq

marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni

kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli

jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli

108

kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish

miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan

chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli

turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar

qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator

chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli

kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish

signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan

ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga

erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar

kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

109

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish

zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati

shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni

xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish

kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil

a

b v

110

etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish

bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi

Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga

keltiradi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga

parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan

tok bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor

tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida

joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

111

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan

aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O

ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish

xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik

qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

112

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

113

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika

logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda

kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan

boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning

bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish

xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

a b v

a b v

114

65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator

(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(66-rasm)

115

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

116

кjke ЕU )3111( и

чикмахимахkj

R

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

bо

eBкокeb

I

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi

2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

121

RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

117

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi

2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмахи

U

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чикр

Р

РК (623)

118

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish

qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit

yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti

quyidagicha aniqlanadi

и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli

simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V

rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэчикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish

kuchaytirgichlarda

119

sign

chiq

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

kir

kir

sign

kirтб

1)1( (630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan

foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas

tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

120

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga

beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki

1

0``

Z

UI kir

kir (632)

Chiqish kuchlanishi

`` bogkirchiq ZIU (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

1

1

`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК

bog

kir

bogkir

kir

chiq (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK

121

ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal

OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion

kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

1

1bog

chiqtbZZ

ZUU (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

tbkirkir UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К

КUU kir

chiq1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

kir

kir

kir

chiq

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini

integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni

teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui kir`

(639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

122

1

0

`1

dtuRC

u kirc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi

kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi kir`

(641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi

dt

duRCiRu kir

chiq

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi

kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi

olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi

qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

123

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

u chiqkirkirkir (644)

Bundan 4

3

34

2

24

1

1 RR

uR

R

uR

R

uu кirкirkir

chiq (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti kir

chiq

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning

teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika

tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan

kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma

agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik

xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning

prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan

124

kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi

Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik

yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori

bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib

tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga

xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi

Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy

miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik

tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq

ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

125

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi

organiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan

Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati

neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga

aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan

oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga

aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va

porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni

bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen

xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

126

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi

uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi

Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish

momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch

aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni

inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining

aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari

integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash

maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat

xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali

elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

127

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga

proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar

odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi

ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil

rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish

uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish

mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida

qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

128

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va

jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli

armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli U

zo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

129

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr

yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada

unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus

qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya

sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga

kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi

joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor tipi

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr

yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus

chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment

olsquochirgichlari qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol

dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-

silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va

moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka

ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

130

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi

moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari

47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat

39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida

aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-

kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari

5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

131

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan

ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura

ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq

holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali

tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni

natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning

yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi

bilan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv

magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini

soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini

beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal

132

tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel

armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli

elektromagnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun

shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali

elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

133

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi

76 Elektromagnitli muftalar

Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq

ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -

ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-

shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi

muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil

bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6

muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil

bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga

olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun

muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki

magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi

elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli

tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi

moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib

134

tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)

ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga

kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok

olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

8-bob Avtomatika rostlagichlari

135

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari

Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi

Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va

aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning

xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli

ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab

turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi

rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning

136

berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi

Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida

rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma

(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament

talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi

miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir

qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy

sxemasi 81-rasmda keltirilgan

81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi

BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va

topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi

TB-talsquominot bloki

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi

parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi

organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning

har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

BО

ИМ

ТА

U

КО

TB

137

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi

asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa

qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

138

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan

avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga

chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar

ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq

emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan

139

qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik

qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi

zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi

lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

140

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining

topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida

drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash

jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish

signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga

muvofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori

avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan

141

parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-

rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga

berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi

A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish

tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish

signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G

kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan

ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish

tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash

elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi

kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan

talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2

soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi

Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda

S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda

taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim

esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda

sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni

tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish

mumkin

142

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi

zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo

tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang

momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va

qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi

gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va

zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi

belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

143

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)

yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef

bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-

qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish

olsquoqi 4- qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish

elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-

elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati

ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath

olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4

b

b

a

v

144

kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va

zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish

tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari

inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy

v

a

b

145

inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

146

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar

Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal

ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar

parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va

malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar

parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va

bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy

parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik

sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo

bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki

normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi

Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining

kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish

koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash

sifatining yomonlashuviga olib keladi

Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion

sabablariga bolsquolinadi

Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar

kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat

masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning

magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda

nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar

detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar

srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo

Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning

konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va

147

xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada

olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki

sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi

sharoitlardagina qisqartira oladi

Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig

talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi

Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va

butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz

tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element

parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi

qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi

Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element

parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi

relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi

suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini

oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori

malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi

Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham

nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar

ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni

bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan

oldin sunlsquoiy eskirtiriladi

Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach

eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi

lozim

148

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini

oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum

davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash

extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman

quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi

olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda

element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga

chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal

ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va

eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni

N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan

detallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda

ifodalangan

149

Y

t1 t2 t3

t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi

t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi

tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning

olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)

Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash

vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti

t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti

tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti

n - rad etishlarning umumiy soni

150

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan

davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik

extimolligi tushuniladi

Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy

termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar

texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish

hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan

yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli

rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi

Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi

shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni

rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni

ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan

chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim

Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari

xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi

Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni

takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng

qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va

narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi

sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham

avariya sodir bolsquolmaydi

151

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va

qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov 1904y e) Sharl 1878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov1904y e) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi

a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

ТE

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

БК ИМ БО

БУ

W1 W2 W3

W4

152

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

153

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12 V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

154

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga

bolsquolinadi

a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10

20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

b) 024-04-06-1-15-25-4

c) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

e) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

b) xajmning olsquozgarishi asosida

c) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

155

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim

e) tenzometrik

a b

g d e

v

156

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

v g

d e

a b

157

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

a b

a g b v

d

v b a

158

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim

e) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik

a b v

a b

v

g d e

159

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi

e) tenzometrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik

d j

e

v

a b

160

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

У

161

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion

e) pezoelektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

a b v

g

162

49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

163

62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

e) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan

a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

164

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

165

74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

166

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

у HL

у

х2 х1

167

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

e) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab kolish

y

у

х2 x1

HL

х2 х1

y1

HL

у2

у

168

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotira va eslab qolish

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

a

a

b

a

v

b

b

169

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

170

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

171

Test savollariga javoblar

Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob

1 a 26 a 51 b 76 e

2 b 27 a 52 a 77 c

3 c 28 c 53 c 78 d

4 b 29 b 54 a 79 e

5 a 30 d 55 a 80 a

6 a 31 d 56 - 81 b

7 b 32 b 57 b 82 c

8 b 33 d 58 - 83 c

9 c 34 b 59 a 84 b

10 a 35 d 60 b 85 d

11 b 36 d 61 c 86 e

12 d 37 d 62 e 87 e

13 d 38 a 63 d 88 b

14 c 39 a 64 d 89 e

15 d 40 b 65 - 90 -

16 c 41 e 66 d 91 a

17 d 42 a 67 a 92 e

18 e 43 e 68 d 93 c

19 c 44 a 69 b 94 c

20 b 45 a 70 c 95 -

21 a 46 b 71 b 96 d

22 a 47 b 72 e 97 a

23 b 48 a 73 a 98 b

24 e 49 c 74 b 99 c

25 b 50 c 75 c 100 e

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni

betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

172

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i

sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v

rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash

Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s

12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU

texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

173

M U N D A R I J A

Kirish 6

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari haqida umumiy tushunchalar

10

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

19

2-bob Avtomatika datchiklari 21

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24

23 Rezistiv datchiklar 25

231 Potensiometrik datchiklar 25

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27

233 Тenzometrik datchiklar 28

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30

241 Induktiv va transformator datchiklari 30

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33

223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35

25 Хarorat datchiklari 36

251 Suyuklik datchiklari 37

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38

253 Manometrik datchiklar 40

254 Тermoqarshiliklar 41

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43

262 Bosim datchiklari 47

263 Sarf datchiklar 49

264 Burchak tezligi datchiklari 50

27 Namlik datchiklari 53

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53

28 Generator datchiklari 56

281 Induksion datchiklar 56

282 Fotoelektrik datchiklar 57

2821 Fotorezistorlar 58

2822 Fotodiodlar 59

2823 Optoelektron asboblar 60

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64

3-bob Avtomatika relelari 67

174

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69

34 Elektromagnitli relelar 70

4-bob Mantiqiy elementlar 72

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73

43 Asosiy mantiqiy elementlar 81

431 Т-107 mantiqiy elementi 82

432 Т-101 mantiqiy elementi 82

433 Т-303 mantiqiy elementi 83

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86

51 Axborotni aks etish vositalari 86

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95

55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va

ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

100

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120

72 Elektrik ijro mexanizmlari 122

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126

75 Elektromagnitli muftalar 127

8-bob Avtomatika rostlagichlari 130

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130

82 Proporsional rostlagichlar 131

83 Integral rostlagichlar 133

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135

86 Gidravlik rostlagichlar 136

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik

vositalarining puxtaligi

140

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish

yolsquollari

142

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ

savollari

145

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165

175

C O N T E N T S

Introduction 6

Chapter I About general means of automation and about

their functional means

10

11 About means of automatic control value 10

12 Elements of automation and their general parameters 12

13 Automatic control schemes 16

14 General properties of automation and processing agricultural and

irrigation

19

Chapter II Automatic datchics 21

21 Main idea about datchices and their classification 21

22 Main parameters of datchics 24

23 Rezitional datchics 25

231 Potentiometer datchics 25

232 Coal datchics 27

233 Tenzometr datchics 28

24 Electromagnetic and capacity datchics 30

241 Induction and transformation datchics 30

242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33

243 Capacity datchics and their usage 35

25 Datchies of temperature 36

251 Datchics of liquid 37

252 Dilatometer and bimetal datchics 38

253 Manometer datchics 40

254 Termoresista 41

26 Speeds of level pressure and angle datchics 43

261 Level datchics and their principles 43

262 Pressure datchics 47

263 Expenditure datchics 49

264 Angle speed datchies 50

27 Damp datchics 53

271 Damp indexes 53

272 Classification of damp datchics and their principles 53

28 Generator datchics 56

281 Induction datchics 56

282 Photoelectric datchics 57

2821 Photo resistors 58

2822 Photodiodes 59

2823 Opto electric datchics 60

283 Pero electrical datchics 62

284 Termo electric datchics 64

Chapter III Reels of automatiration 67

176

31 Main idea about rile and their classification 67

32 General indexes of reels 68

33 Contacts of rile and their expluatation 69

34 Electromagnetic rile 70

Chapter IV logical elements 72

41 Main idea about logics 72

42 Functions of logical elements 73

43 Main logical elements 81

431 T-101 logical element 82

432 T- 107 logical element 82

433 T- 103 logical element 83

Chapter V Functional elements of automatisation 86

51 Means of visualization 86

52 Elements of compare 87

53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91

531 Elements of numeral analogue 91

532 Analogue numeral elements 93

54 Automatic remember functions 95

55 Automatic 97

Chapter VI Automatic motors 100

61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100

62 Gidravlic motors 117

63 liquid channel gidravlic motors 119

Chapter VII Role mechanisms of automatic 120

71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120

72 Electric role mechanisms 122

73 Modern electro role mechanisms 122

74 Electromagnetic role mechanisms 126

75 Electromagnetic drivers 127

Chapter VIII Automatic regulators 130

81 Main idea about automatic regulators 130

82 Proportional regulators 131

83 Integral regulators 133

84 Proportional integral regulators 133

85 Proportional diferensional regulators 135

86 Gidravlic regulators 136

Chapter IXAutomatic regulation systems and technical

principles

140

91 Main idea about quantity and their value 141

92 Value of elements and finding new quantities 142

Test variants about technical means of autoimmunization 145

Literature 165

177

O G L A V L YE N I YE

Vvedeniye 6

1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax

avtomatiki i funksionalnix elementax

10

11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10

12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12

13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16

14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva

19

2- chast Datchiki avtomatiki 21

21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21

22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24

23 Rezistivnie datchiki 25

231 Potensiometricheskiye datchiki 25

232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27

233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28

24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30

241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30

242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33

243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35

25 Datchiki temperature 36

251 Jidkostnie datchiki 37

252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38

253 Manometricheskiye datchiki 40

254 Тermosoprotivleniya 41

26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43

261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43

262 Datchiki avleniya 47

263 Datchiki rasxoda 49

264 Datchiki uglovoy skorosti 50

27 Datchiki vlajnosti 53

271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53

272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53

28 Generatornie datchiki 56

281 Induksionnie datchiki 56

282 Fotoelektricheskiye datchiki 57

282 1Fotorezistori 58

2822 Fotodiodi 59

2823 Optoelektronnie pribori 60

283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62

284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64

3 ndashchast Rele avtomatiki 67

31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67

32 Osnovnie parametri rele 68

178

33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69

34 Elektromagnitnie rele 70

4- chast Logicheskiye elementi 72

41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72

42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73

43 Osnovnie logicheskiye elementi 81

431 Logicheskiye elementi Т-101 82

432 Logicheskiye elementi Т-107 82

433 Logicheskiye elementi Т-303 83

5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86

51 Sredstva vidachi informatsii 86

52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87

53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91

531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91

532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93

54 Ustroystva xraneniya informatsii 95

55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97

6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100

61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya

predlsquoyavlyayemie k nim

100

62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117

63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119

7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120

71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120

72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126

75 Elektromagnitnie mufti 127

8-chast Regulyatori avtomatiki 130

81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130

82 Proporsionalnie regulyatori 131

83 Integralnie regulyatori 133

84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133

85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135

86 Gidravlicheskiye regulyatori 136

9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix

sistem upravleniya

140

91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141

92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142

Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva

avtomatikiraquo

145

Spisok ispolzuyemoy literature 165

9

VАХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA

Mavjud olsquoquv qolsquollanma 5521800- laquo Avtomatlashtirish va boshqaruvraquo (suv

xolsquojaligida) 5520200 ndash laquoElektroenergetikaraquo (suv xolsquojaligida) va 5630200 ndash

laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirishraquo yolsquonalishlariga

laquoAvtomatikani texnik vositalariraquo fanini olsquorganish uchun taqdim etiladi

Malsquolumki turli xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda faqatgina

alohida texnik vositalar olsquortasidagi boglsquolanishlarni elsquotiborga olish zarur shundan

solsquong esa umumlashgan fizik kattaliklarni olsquozgartirish mumkin Avtomatik

boshqarish qurilmasidagi har bir vosita alohida olsquozining funksiyasini bajaradi

Bunday avtomatik vositalarlarga avtomatika datchiklari avtomatika

kuchaytirgichlari mantiqiy va funksional vositalar elektrik relelar rostlashning

rostlagich va mikroprotsessorli rostlagichlarni va ijrochi mexanizmlarni misol

keltirish mumkin Bu olsquoquv qolsquollanmada avtomatikaning texnik vositalarini

olsquorganish qolsquollanish sohalari va texnik tavsiflari keltirilgan

Тaqrizchilar prof Amirov SF dots Raxmatov AD

VOХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA

Nastoyashee uchebnoye posobiye prednaznacheno dlya izucheniya disiplini

laquoТexnicheskiye sredstva avtomatikiraquo dlya napravleniy bakalavriata 5521800-

laquoAvtomatizatsiya i upravleniyeraquo (vodnogo xozyaystva) a takje 5520200-

laquoElektroenergetikaraquo (vodnogo xozyaystva)

Kak izvestno avtomatizatsiya razlichnix texnologicheskix protcessov vozmojna

tolko pri nalichii otdelnix svyazannix mejdu soboy texnicheskix sredstv v kotorix

proisxodit kolichestvennoye i kachestvennoye preobrazovaniye fizicheskix

velichin Kajdoye iz etix sredstv vipolnyayet svoyu funksiyu v sostave

avtomaticheskogo upravlyayushego ustroystva K takim sredstvam avtomatiki

sleduyet otnesti datchiki avtomatiki usiliteli avtomatiki logicheskiye i

funksionalnie sredstva elektricheskiye rele regulyatori i mikroprotsessornie

sredstva regulirovaniya ispolnitelnie mexanizmi Izucheniyu etix sredstv

10

avtomatiki i ix pravilnoy v dalneyshem texnicheskoy otsenke posvyashena eta

kniga

RETSENZENТI professor AMIROV SF dotsent RAХMAТOV AD

Vohidov AH Abdullaeva DA

This book intended for studding the following disciplines Technical means of

automation go the bachelors course 5521800 - Automation and management

(control) and also 5520200 - Electroenergetics(control)

We know that automation of different technological processes is possible only in

the presence of separate technical means incident between each other inside of

which there is quantitative and quantitative transformation of physical manipulate

Each of this means implements its ows function consisting of automatic

management of device To such means of automation we should refer transmitters

of automation amplifiers of automation means electrical relay regulators and

microprocessor ndash based means of regulation exciter mechanisms

This book is devoted to study of this means of automation and their correct further

technical valuation

References prof Amirov S F doc Rahmatov A D

11

Kirish

Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor

texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan

foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan

mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik

rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus

bilimga ega bolsquolishlari zarur

Olsquozbekiston Respublikasining ―Тalsquolim tolsquoglsquorisidagi qonuni va ―Kadrlar

tayyorlash Milliy dasturi mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini

yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh

milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal

qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining ―Eektroenergetika ―Avtomatlashtirish va

boshqarish va ―Qishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirish

talsquolim yolsquonalishlari uchun ―Avtomatikaning texnik vositalari fani kiritilgan

Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik

boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda

qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha

solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika

fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo

mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish

davrida ishlatila boshlandi

Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo

mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik

dvigatellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan

Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan

1868 yilda ishlab chiqildi

Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga

qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va

murakkablashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz

12

mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi

Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini

isbotladi

Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi

hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina

qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan

holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini

yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab

jarayonlar uchun hizmat qiladi

Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu

fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan

shuglsquoullanadi

Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud

texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga

javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy

mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa

yuqori bilim va malaka talab etadi

Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish

tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab

chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha

mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab

qilinadi

Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq

va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari

nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus

xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum

texnologik talablarga javob berishi kerak

Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan

biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik

13

sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish

kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha

oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik

jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan

a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni

esa qolsquozglsquoalmasligi

b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi

v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda

kutilmagan faktorlar)

g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)

Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik

mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik

boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash

kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi

Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va

texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida

foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat

Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi

uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan

solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga

talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar

relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar

ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash

olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni

umuman olganda uch davrga bolsquolinadi

Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning

ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli

asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina

va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi

14

Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli

asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich

joylashtiriladi

Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda

rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik

olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga

olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu

davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu

masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi

Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli

xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga

markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji

paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari

(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi

15

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari xaqida umumiy tushunchalar

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan

kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish

momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy

kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar

namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar

kiradi

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

16

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish

signali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chiqish signali

17

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy

korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish

elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan

ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga

deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

18

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish

(kuchaytirgichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay

ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya

koeffitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik

elementning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

19

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)

+δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К

1К2)-

δ2[1+1(К1+К1)

]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan

nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa

koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

20

ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi

deyiladi

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq

uzlukli Ks Kq const F

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element

xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb

ataladi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash

21

vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida

sinaladi

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik

sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular

funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

BK IM ВО

BU

22

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida

elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

ТE

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik

xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan

iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

23

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj

ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

24

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab

qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi

lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib

boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli

ravishda saqlash katta ahamiyatga ega

25

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi

turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi

talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli

parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan

chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat

asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish

vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus

shkaflarda olsquornatish mumkin

26

2-bob Avtomatika datchiklari

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik

elektrokimyoviy optik va elektron - ion

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch

tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim

va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning

sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)

poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib

berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va

generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

27

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar

rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo

-ele

ktr

ik

Po

tensio

me

trik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

28

21 ndash JADVAL

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN

KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI M

exa

nik

ELEKТRIK DAТChIKLAR P

ote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Ind

uk

tiv

Тer

mo

rezi

torl

i

Sig

lsquoim

Fo

tore

zist

orl

i

Ele

ktr

on

Ind

uk

sion

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

mo

elek

tri

Хo

ll d

atch

ikla

ri

Fo

toel

ektr

ik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

29

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

U = U 1- U 2 (22)

U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

U1

30

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar

tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)

tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat

qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini

talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

31

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)

Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik

potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

e

a b v

g d

32

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli

Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi

keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik

(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa

kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning

kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng

Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar

zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi

a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

33

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon

ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida

kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi

R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir

datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik

tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik

kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik

tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi

olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan

maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik

deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta

yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik

olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning

tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

a b v

34

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik

hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi

RRс

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi

- elastiklik moduli

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon

Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq

Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB

turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim

olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun

nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

a b

35

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika

tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -

rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish

kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv

qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning

induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama

orqali ifodalanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

36

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga

proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday

kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari

37

differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

38

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan

a b

v g

d e

39

Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir

necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida

olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort

chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -

rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

a b

40

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi

chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni

ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri

tufayli keng qolsquollanadi

41

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga

aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan

kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq

masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga

bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -

plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

a b

42

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil

qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga

proporsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan

43

muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir

elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va

dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar

ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib

chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

44

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim

qashilikli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan

Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli

kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)

d a b

v g

45

tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida

olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati

kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi

Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi

va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada

olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni

ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

a b v

46

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari

(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining

kattaligi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a b v

47

a - membranali b - silfonli v - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu

asboblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar

xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa

1000S dan 1000

0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich

bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi

Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish

xaroratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri

issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va

gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning

qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga

javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

48

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va

stabillashgan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar

intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha

xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining

emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi

Sim lak bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

49

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash

maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx

datchiklari qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan

qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi

Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha

elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik

satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

50

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina

murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda

ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari

bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial

sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi

quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar

orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va

releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga

R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V

olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori

bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi

51

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr

olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan

olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun

molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar

muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya

oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish

shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi

laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan

datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish

signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish

imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy

yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday

elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib

beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish

mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi

olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan

Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan

52

siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan

fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -

olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik

sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan

siglsquoim quyidagicha aniqlanadi

Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va

tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini

elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli

kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va

chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan

Bu olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil

qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining

olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil

qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan

signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath

kolsquorsatkichi hisoblanadi

53

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi

elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan

datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi

kabilar xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

54

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash

silfonli e) ndash manometrik trubkali

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari

faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)

sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan

gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki

bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida

silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi

kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

a b v

g d e

55

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop

tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli

hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va

Venturi trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

a b

v

56

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish

tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori

proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

57

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni

faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan

shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi

ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli

anchagina chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli

mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

58

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati

bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning

kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2

aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil

qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion

d e

j

59

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va

elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va

magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish

prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit

tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga

60

asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa

vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul

qilishi prinsipida ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib

bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik

dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga

gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion

datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz

va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan

namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda

namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi

Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda

turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi

termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va

61

buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan

yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning

parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va

olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik

singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va

SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo

kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham

tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

У

62

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2

(230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz

nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

63

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil

qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb

ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi

Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi

esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan

64

Ф

1

2

3

4

а) b)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda

elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

65

Asosiy kattaliklari

ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha

tanlanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi

elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

66

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga

joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli

fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

67

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini

belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili

fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan

oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik

bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

a b v g

68

Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)

signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab

bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil

etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

69

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-

rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3

70

bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning

ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va

sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar

farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda

Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu

xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat

zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan

EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar

zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil

metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik

kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon

talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat

holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi

paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan

joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda

hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa

chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik

stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga

bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori

sezgirlik

71

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari

termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA

termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan

izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan

tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun

termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish

kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik

sxemalar qolsquollaniladi

72

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

a b

v

g

73

3-bob Avtomatika relelari

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit

maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

74

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish

kattaligining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun

zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish

kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi

51

тХи

Хиштиз

75

qolsquoyib yuborish 01

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati

Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu

vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu

Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda

yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan

76

aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning

qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi

izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha

elementlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi

kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki

cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv

qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=

05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

a b v g d

77

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati

natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar

eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok

sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi

ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa

prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening

ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik

tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish

tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -

olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu

nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa

faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi

78

4-bob Mantiqiy elementlar

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos

ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining

murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi

U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan

kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik

apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va

holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal

mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda

79

shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va

son ham emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi

kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil

amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik

funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan

foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq

qilishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Haqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

80

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x

signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

1 Prinsipial sxemada belgilanishi

Хaqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x 1 10 1 1 4 13 y HL

y x

х

0 0

1 1

у

y HL х 1 10 1 14 13

81

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv

o

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

х1 y

х2

1

82

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 0

0 1 1

1 0 1

1 1 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 1

1 0 1

1 1 0

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

у HL

у

х2 х1

83

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va

matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1

yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 0

1 0 0

1 1 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

HL y 14 13

1

x1 1 10

x2 2 12

84

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida

ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga

signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х y

HL y 6 13 x 1 11

85

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

1 0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida

ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq

bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

86

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

87

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida

ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal

kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo

bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda

chiqish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

88

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4

voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali

elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin

Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish

kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS

sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil

qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

89

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi

Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)

kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning

chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi

Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi

bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11

dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining

tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi

yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA

sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi

rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish

bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

90

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan

zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda

kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

91

412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

92

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari

51 Axborotni aks etish vositalari

Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish

tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion

indikatorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli

indikatorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9

a

b

v

93

gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent

indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma

arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning

konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va

elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

94

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari

Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion

elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz

navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt

bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi

mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar

energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va

mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi

topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz

ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va

richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda

programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar

magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

95

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va

xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan

simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining

qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning

cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

b

a

v

g

96

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish

mumkin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki

tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar

ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning

qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi

mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy

perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti

esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib

aniqlanadi

97

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich

elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

a

b

98

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi

vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda

Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog

signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga

proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni

koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda

S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok

miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi

kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning

signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1

SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning

qiymatlariga boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori

kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

99

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n

diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga

yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

a

b

100

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel

yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash

chastotasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog

signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib

undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali

haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich

Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki

qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga

ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash

va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga

oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi

massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida

xotiraga kiritiladi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga

teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning

chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

101

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan

kuchlanishigacha davom etadi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya

sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga

boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va

tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar

hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash

natijalarini olish uchungina xizmat qiladi

a

b

102

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish

usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda

joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va

magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning

qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo

va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori

magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga

oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo

sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash

qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari

harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish

holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi

(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)

Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan

bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101

shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida

almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar

olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

103

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va

Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1

chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi

Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish

liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini

yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi

va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va

registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon

etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

104

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa

holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini

bajaradi(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa

chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

105

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash

natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali

deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)

kuchaytirgich sxemalari

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha

10000 dan yalsquoni

кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

a b

106

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda

rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish

quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi

vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni

tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega

bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida

kuchaytirgichlardan foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga

keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash

prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi

xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida

ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha

ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)

Е

I1 I2

U1 U2

Z1 Z2 Zн

61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi

107

4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning

chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini

kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi

Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti

deb yuritiladi

Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1

Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1

Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab

elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va

kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining

avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik

kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)

Avtomatika kuchaytirgichlari

Gidravlik Elektrik Pnevmatik

Elektron Magnitli Elektromexanik

Ionli Elektromashinali

62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi

Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq

marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni

kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli

jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli

108

kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish

miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan

chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli

turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar

qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator

chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli

kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish

signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan

ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga

erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar

kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

109

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish

zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati

shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni

xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish

kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil

a

b v

110

etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish

bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi

Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga

keltiradi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga

parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan

tok bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor

tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida

joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

111

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan

aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O

ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish

xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik

qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

112

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

113

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika

logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda

kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan

boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning

bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish

xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

a b v

a b v

114

65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator

(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(66-rasm)

115

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

116

кjke ЕU )3111( и

чикмахимахkj

R

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

bо

eBкокeb

I

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi

2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

121

RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

117

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi

2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмахи

U

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чикр

Р

РК (623)

118

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish

qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit

yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti

quyidagicha aniqlanadi

и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli

simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V

rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэчикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish

kuchaytirgichlarda

119

sign

chiq

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

kir

kir

sign

kirтб

1)1( (630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan

foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas

tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

120

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga

beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki

1

0``

Z

UI kir

kir (632)

Chiqish kuchlanishi

`` bogkirchiq ZIU (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

1

1

`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК

bog

kir

bogkir

kir

chiq (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK

121

ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal

OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion

kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

1

1bog

chiqtbZZ

ZUU (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

tbkirkir UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К

КUU kir

chiq1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

kir

kir

kir

chiq

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini

integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni

teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui kir`

(639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

122

1

0

`1

dtuRC

u kirc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi

kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi kir`

(641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi

dt

duRCiRu kir

chiq

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi

kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi

olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi

qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

123

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

u chiqkirkirkir (644)

Bundan 4

3

34

2

24

1

1 RR

uR

R

uR

R

uu кirкirkir

chiq (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti kir

chiq

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning

teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika

tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan

kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma

agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik

xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning

prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan

124

kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi

Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik

yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori

bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib

tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga

xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi

Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy

miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik

tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq

ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

125

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi

organiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan

Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati

neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga

aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan

oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga

aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va

porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni

bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen

xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

126

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi

uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi

Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish

momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch

aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni

inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining

aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari

integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash

maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat

xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali

elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

127

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga

proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar

odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi

ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil

rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish

uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish

mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida

qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

128

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va

jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli

armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli U

zo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

129

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr

yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada

unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus

qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya

sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga

kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi

joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor tipi

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr

yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus

chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment

olsquochirgichlari qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol

dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-

silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va

moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka

ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

130

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi

moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari

47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat

39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida

aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-

kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari

5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

131

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan

ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura

ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq

holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali

tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni

natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning

yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi

bilan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv

magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini

soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini

beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal

132

tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel

armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli

elektromagnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun

shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali

elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

133

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi

76 Elektromagnitli muftalar

Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq

ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -

ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-

shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi

muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil

bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6

muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil

bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga

olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun

muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki

magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi

elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli

tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi

moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib

134

tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)

ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga

kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok

olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

8-bob Avtomatika rostlagichlari

135

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari

Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi

Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va

aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning

xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli

ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab

turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi

rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning

136

berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi

Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida

rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma

(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament

talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi

miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir

qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy

sxemasi 81-rasmda keltirilgan

81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi

BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va

topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi

TB-talsquominot bloki

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi

parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi

organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning

har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

BО

ИМ

ТА

U

КО

TB

137

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi

asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa

qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

138

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan

avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga

chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar

ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq

emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan

139

qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik

qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi

zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi

lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

140

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining

topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida

drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash

jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish

signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga

muvofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori

avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan

141

parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-

rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga

berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi

A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish

tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish

signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G

kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan

ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish

tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash

elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi

kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan

talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2

soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi

Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda

S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda

taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim

esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda

sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni

tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish

mumkin

142

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi

zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo

tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang

momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va

qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi

gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va

zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi

belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

143

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)

yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef

bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-

qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish

olsquoqi 4- qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish

elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-

elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati

ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath

olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4

b

b

a

v

144

kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va

zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish

tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari

inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy

v

a

b

145

inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

146

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar

Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal

ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar

parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va

malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar

parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va

bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy

parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik

sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo

bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki

normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi

Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining

kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish

koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash

sifatining yomonlashuviga olib keladi

Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion

sabablariga bolsquolinadi

Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar

kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat

masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning

magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda

nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar

detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar

srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo

Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning

konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va

147

xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada

olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki

sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi

sharoitlardagina qisqartira oladi

Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig

talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi

Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va

butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz

tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element

parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi

qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi

Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element

parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi

relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi

suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini

oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori

malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi

Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham

nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar

ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni

bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan

oldin sunlsquoiy eskirtiriladi

Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach

eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi

lozim

148

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini

oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum

davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash

extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman

quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi

olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda

element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga

chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal

ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va

eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni

N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan

detallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda

ifodalangan

149

Y

t1 t2 t3

t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi

t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi

tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning

olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)

Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash

vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti

t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti

tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti

n - rad etishlarning umumiy soni

150

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan

davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik

extimolligi tushuniladi

Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy

termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar

texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish

hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan

yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli

rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi

Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi

shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni

rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni

ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan

chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim

Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari

xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi

Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni

takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng

qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va

narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi

sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham

avariya sodir bolsquolmaydi

151

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va

qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov 1904y e) Sharl 1878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov1904y e) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi

a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

ТE

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

БК ИМ БО

БУ

W1 W2 W3

W4

152

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

153

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12 V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

154

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga

bolsquolinadi

a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10

20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

b) 024-04-06-1-15-25-4

c) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

e) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

b) xajmning olsquozgarishi asosida

c) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

155

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim

e) tenzometrik

a b

g d e

v

156

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

v g

d e

a b

157

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

a b

a g b v

d

v b a

158

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim

e) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik

a b v

a b

v

g d e

159

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi

e) tenzometrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik

d j

e

v

a b

160

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

У

161

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion

e) pezoelektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

a b v

g

162

49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

163

62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

e) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan

a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

164

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

165

74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

166

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

у HL

у

х2 х1

167

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

e) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab kolish

y

у

х2 x1

HL

х2 х1

y1

HL

у2

у

168

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotira va eslab qolish

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

a

a

b

a

v

b

b

169

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

170

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

171

Test savollariga javoblar

Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob

1 a 26 a 51 b 76 e

2 b 27 a 52 a 77 c

3 c 28 c 53 c 78 d

4 b 29 b 54 a 79 e

5 a 30 d 55 a 80 a

6 a 31 d 56 - 81 b

7 b 32 b 57 b 82 c

8 b 33 d 58 - 83 c

9 c 34 b 59 a 84 b

10 a 35 d 60 b 85 d

11 b 36 d 61 c 86 e

12 d 37 d 62 e 87 e

13 d 38 a 63 d 88 b

14 c 39 a 64 d 89 e

15 d 40 b 65 - 90 -

16 c 41 e 66 d 91 a

17 d 42 a 67 a 92 e

18 e 43 e 68 d 93 c

19 c 44 a 69 b 94 c

20 b 45 a 70 c 95 -

21 a 46 b 71 b 96 d

22 a 47 b 72 e 97 a

23 b 48 a 73 a 98 b

24 e 49 c 74 b 99 c

25 b 50 c 75 c 100 e

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni

betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

172

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i

sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v

rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash

Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s

12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU

texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

173

M U N D A R I J A

Kirish 6

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari haqida umumiy tushunchalar

10

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

19

2-bob Avtomatika datchiklari 21

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24

23 Rezistiv datchiklar 25

231 Potensiometrik datchiklar 25

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27

233 Тenzometrik datchiklar 28

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30

241 Induktiv va transformator datchiklari 30

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33

223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35

25 Хarorat datchiklari 36

251 Suyuklik datchiklari 37

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38

253 Manometrik datchiklar 40

254 Тermoqarshiliklar 41

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43

262 Bosim datchiklari 47

263 Sarf datchiklar 49

264 Burchak tezligi datchiklari 50

27 Namlik datchiklari 53

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53

28 Generator datchiklari 56

281 Induksion datchiklar 56

282 Fotoelektrik datchiklar 57

2821 Fotorezistorlar 58

2822 Fotodiodlar 59

2823 Optoelektron asboblar 60

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64

3-bob Avtomatika relelari 67

174

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69

34 Elektromagnitli relelar 70

4-bob Mantiqiy elementlar 72

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73

43 Asosiy mantiqiy elementlar 81

431 Т-107 mantiqiy elementi 82

432 Т-101 mantiqiy elementi 82

433 Т-303 mantiqiy elementi 83

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86

51 Axborotni aks etish vositalari 86

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95

55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va

ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

100

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120

72 Elektrik ijro mexanizmlari 122

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126

75 Elektromagnitli muftalar 127

8-bob Avtomatika rostlagichlari 130

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130

82 Proporsional rostlagichlar 131

83 Integral rostlagichlar 133

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135

86 Gidravlik rostlagichlar 136

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik

vositalarining puxtaligi

140

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish

yolsquollari

142

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ

savollari

145

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165

175

C O N T E N T S

Introduction 6

Chapter I About general means of automation and about

their functional means

10

11 About means of automatic control value 10

12 Elements of automation and their general parameters 12

13 Automatic control schemes 16

14 General properties of automation and processing agricultural and

irrigation

19

Chapter II Automatic datchics 21

21 Main idea about datchices and their classification 21

22 Main parameters of datchics 24

23 Rezitional datchics 25

231 Potentiometer datchics 25

232 Coal datchics 27

233 Tenzometr datchics 28

24 Electromagnetic and capacity datchics 30

241 Induction and transformation datchics 30

242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33

243 Capacity datchics and their usage 35

25 Datchies of temperature 36

251 Datchics of liquid 37

252 Dilatometer and bimetal datchics 38

253 Manometer datchics 40

254 Termoresista 41

26 Speeds of level pressure and angle datchics 43

261 Level datchics and their principles 43

262 Pressure datchics 47

263 Expenditure datchics 49

264 Angle speed datchies 50

27 Damp datchics 53

271 Damp indexes 53

272 Classification of damp datchics and their principles 53

28 Generator datchics 56

281 Induction datchics 56

282 Photoelectric datchics 57

2821 Photo resistors 58

2822 Photodiodes 59

2823 Opto electric datchics 60

283 Pero electrical datchics 62

284 Termo electric datchics 64

Chapter III Reels of automatiration 67

176

31 Main idea about rile and their classification 67

32 General indexes of reels 68

33 Contacts of rile and their expluatation 69

34 Electromagnetic rile 70

Chapter IV logical elements 72

41 Main idea about logics 72

42 Functions of logical elements 73

43 Main logical elements 81

431 T-101 logical element 82

432 T- 107 logical element 82

433 T- 103 logical element 83

Chapter V Functional elements of automatisation 86

51 Means of visualization 86

52 Elements of compare 87

53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91

531 Elements of numeral analogue 91

532 Analogue numeral elements 93

54 Automatic remember functions 95

55 Automatic 97

Chapter VI Automatic motors 100

61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100

62 Gidravlic motors 117

63 liquid channel gidravlic motors 119

Chapter VII Role mechanisms of automatic 120

71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120

72 Electric role mechanisms 122

73 Modern electro role mechanisms 122

74 Electromagnetic role mechanisms 126

75 Electromagnetic drivers 127

Chapter VIII Automatic regulators 130

81 Main idea about automatic regulators 130

82 Proportional regulators 131

83 Integral regulators 133

84 Proportional integral regulators 133

85 Proportional diferensional regulators 135

86 Gidravlic regulators 136

Chapter IXAutomatic regulation systems and technical

principles

140

91 Main idea about quantity and their value 141

92 Value of elements and finding new quantities 142

Test variants about technical means of autoimmunization 145

Literature 165

177

O G L A V L YE N I YE

Vvedeniye 6

1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax

avtomatiki i funksionalnix elementax

10

11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10

12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12

13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16

14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva

19

2- chast Datchiki avtomatiki 21

21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21

22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24

23 Rezistivnie datchiki 25

231 Potensiometricheskiye datchiki 25

232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27

233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28

24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30

241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30

242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33

243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35

25 Datchiki temperature 36

251 Jidkostnie datchiki 37

252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38

253 Manometricheskiye datchiki 40

254 Тermosoprotivleniya 41

26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43

261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43

262 Datchiki avleniya 47

263 Datchiki rasxoda 49

264 Datchiki uglovoy skorosti 50

27 Datchiki vlajnosti 53

271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53

272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53

28 Generatornie datchiki 56

281 Induksionnie datchiki 56

282 Fotoelektricheskiye datchiki 57

282 1Fotorezistori 58

2822 Fotodiodi 59

2823 Optoelektronnie pribori 60

283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62

284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64

3 ndashchast Rele avtomatiki 67

31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67

32 Osnovnie parametri rele 68

178

33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69

34 Elektromagnitnie rele 70

4- chast Logicheskiye elementi 72

41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72

42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73

43 Osnovnie logicheskiye elementi 81

431 Logicheskiye elementi Т-101 82

432 Logicheskiye elementi Т-107 82

433 Logicheskiye elementi Т-303 83

5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86

51 Sredstva vidachi informatsii 86

52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87

53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91

531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91

532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93

54 Ustroystva xraneniya informatsii 95

55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97

6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100

61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya

predlsquoyavlyayemie k nim

100

62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117

63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119

7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120

71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120

72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126

75 Elektromagnitnie mufti 127

8-chast Regulyatori avtomatiki 130

81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130

82 Proporsionalnie regulyatori 131

83 Integralnie regulyatori 133

84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133

85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135

86 Gidravlicheskiye regulyatori 136

9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix

sistem upravleniya

140

91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141

92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142

Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva

avtomatikiraquo

145

Spisok ispolzuyemoy literature 165

10

avtomatiki i ix pravilnoy v dalneyshem texnicheskoy otsenke posvyashena eta

kniga

RETSENZENТI professor AMIROV SF dotsent RAХMAТOV AD

Vohidov AH Abdullaeva DA

This book intended for studding the following disciplines Technical means of

automation go the bachelors course 5521800 - Automation and management

(control) and also 5520200 - Electroenergetics(control)

We know that automation of different technological processes is possible only in

the presence of separate technical means incident between each other inside of

which there is quantitative and quantitative transformation of physical manipulate

Each of this means implements its ows function consisting of automatic

management of device To such means of automation we should refer transmitters

of automation amplifiers of automation means electrical relay regulators and

microprocessor ndash based means of regulation exciter mechanisms

This book is devoted to study of this means of automation and their correct further

technical valuation

References prof Amirov S F doc Rahmatov A D

11

Kirish

Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor

texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan

foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan

mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik

rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus

bilimga ega bolsquolishlari zarur

Olsquozbekiston Respublikasining ―Тalsquolim tolsquoglsquorisidagi qonuni va ―Kadrlar

tayyorlash Milliy dasturi mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini

yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh

milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal

qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining ―Eektroenergetika ―Avtomatlashtirish va

boshqarish va ―Qishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirish

talsquolim yolsquonalishlari uchun ―Avtomatikaning texnik vositalari fani kiritilgan

Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik

boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda

qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha

solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika

fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo

mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish

davrida ishlatila boshlandi

Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo

mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik

dvigatellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan

Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan

1868 yilda ishlab chiqildi

Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga

qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va

murakkablashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz

12

mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi

Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini

isbotladi

Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi

hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina

qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan

holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini

yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab

jarayonlar uchun hizmat qiladi

Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu

fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan

shuglsquoullanadi

Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud

texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga

javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy

mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa

yuqori bilim va malaka talab etadi

Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish

tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab

chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha

mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab

qilinadi

Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq

va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari

nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus

xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum

texnologik talablarga javob berishi kerak

Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan

biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik

13

sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish

kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha

oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik

jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan

a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni

esa qolsquozglsquoalmasligi

b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi

v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda

kutilmagan faktorlar)

g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)

Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik

mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik

boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash

kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi

Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va

texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida

foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat

Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi

uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan

solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga

talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar

relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar

ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash

olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni

umuman olganda uch davrga bolsquolinadi

Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning

ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli

asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina

va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi

14

Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli

asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich

joylashtiriladi

Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda

rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik

olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga

olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu

davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu

masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi

Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli

xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga

markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji

paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari

(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi

15

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari xaqida umumiy tushunchalar

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan

kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish

momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy

kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar

namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar

kiradi

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

16

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish

signali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chiqish signali

17

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy

korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish

elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan

ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga

deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

18

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish

(kuchaytirgichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay

ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya

koeffitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik

elementning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

19

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)

+δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К

1К2)-

δ2[1+1(К1+К1)

]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan

nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa

koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

20

ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi

deyiladi

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq

uzlukli Ks Kq const F

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element

xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb

ataladi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash

21

vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida

sinaladi

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik

sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular

funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

BK IM ВО

BU

22

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida

elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

ТE

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik

xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan

iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

23

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj

ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

24

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab

qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi

lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib

boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli

ravishda saqlash katta ahamiyatga ega

25

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi

turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi

talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli

parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan

chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat

asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish

vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus

shkaflarda olsquornatish mumkin

26

2-bob Avtomatika datchiklari

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik

elektrokimyoviy optik va elektron - ion

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch

tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim

va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning

sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)

poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib

berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va

generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

27

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar

rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo

-ele

ktr

ik

Po

tensio

me

trik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

28

21 ndash JADVAL

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN

KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI M

exa

nik

ELEKТRIK DAТChIKLAR P

ote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Ind

uk

tiv

Тer

mo

rezi

torl

i

Sig

lsquoim

Fo

tore

zist

orl

i

Ele

ktr

on

Ind

uk

sion

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

mo

elek

tri

Хo

ll d

atch

ikla

ri

Fo

toel

ektr

ik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

29

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

U = U 1- U 2 (22)

U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

U1

30

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar

tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)

tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat

qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini

talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

31

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)

Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik

potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

e

a b v

g d

32

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli

Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi

keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik

(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa

kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning

kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng

Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar

zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi

a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

33

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon

ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida

kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi

R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir

datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik

tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik

kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik

tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi

olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan

maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik

deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta

yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik

olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning

tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

a b v

34

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik

hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi

RRс

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi

- elastiklik moduli

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon

Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq

Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB

turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim

olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun

nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

a b

35

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika

tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -

rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish

kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv

qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning

induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama

orqali ifodalanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

36

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga

proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday

kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari

37

differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

38

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan

a b

v g

d e

39

Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir

necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida

olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort

chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -

rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

a b

40

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi

chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni

ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri

tufayli keng qolsquollanadi

41

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga

aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan

kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq

masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga

bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -

plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

a b

42

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil

qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga

proporsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan

43

muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir

elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va

dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar

ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib

chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

44

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim

qashilikli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan

Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli

kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)

d a b

v g

45

tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida

olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati

kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi

Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi

va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada

olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni

ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

a b v

46

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari

(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining

kattaligi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a b v

47

a - membranali b - silfonli v - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu

asboblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar

xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa

1000S dan 1000

0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich

bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi

Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish

xaroratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri

issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va

gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning

qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga

javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

48

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va

stabillashgan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar

intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha

xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining

emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi

Sim lak bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

49

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash

maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx

datchiklari qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan

qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi

Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha

elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik

satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

50

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina

murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda

ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari

bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial

sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi

quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar

orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va

releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga

R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V

olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori

bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi

51

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr

olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan

olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun

molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar

muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya

oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish

shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi

laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan

datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish

signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish

imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy

yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday

elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib

beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish

mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi

olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan

Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan

52

siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan

fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -

olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik

sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan

siglsquoim quyidagicha aniqlanadi

Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va

tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini

elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli

kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va

chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan

Bu olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil

qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining

olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil

qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan

signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath

kolsquorsatkichi hisoblanadi

53

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi

elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan

datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi

kabilar xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

54

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash

silfonli e) ndash manometrik trubkali

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari

faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)

sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan

gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki

bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida

silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi

kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

a b v

g d e

55

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop

tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli

hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va

Venturi trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

a b

v

56

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish

tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori

proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

57

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni

faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan

shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi

ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli

anchagina chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli

mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

58

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati

bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning

kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2

aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil

qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion

d e

j

59

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va

elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va

magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish

prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit

tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga

60

asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa

vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul

qilishi prinsipida ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib

bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik

dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga

gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion

datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz

va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan

namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda

namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi

Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda

turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi

termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va

61

buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan

yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning

parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va

olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik

singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va

SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo

kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham

tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

У

62

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2

(230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz

nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

63

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil

qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb

ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi

Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi

esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan

64

Ф

1

2

3

4

а) b)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda

elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

65

Asosiy kattaliklari

ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha

tanlanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi

elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

66

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga

joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli

fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

67

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini

belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili

fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan

oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik

bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

a b v g

68

Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)

signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab

bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil

etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

69

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-

rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3

70

bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning

ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va

sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar

farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda

Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu

xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat

zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan

EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar

zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil

metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik

kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon

talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat

holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi

paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan

joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda

hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa

chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik

stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga

bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori

sezgirlik

71

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari

termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA

termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan

izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan

tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun

termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish

kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik

sxemalar qolsquollaniladi

72

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

a b

v

g

73

3-bob Avtomatika relelari

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit

maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

74

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish

kattaligining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun

zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish

kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi

51

тХи

Хиштиз

75

qolsquoyib yuborish 01

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati

Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu

vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu

Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda

yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan

76

aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning

qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi

izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha

elementlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi

kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki

cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv

qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=

05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

a b v g d

77

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati

natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar

eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok

sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi

ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa

prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening

ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik

tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish

tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -

olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu

nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa

faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi

78

4-bob Mantiqiy elementlar

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos

ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining

murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi

U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan

kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik

apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va

holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal

mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda

79

shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va

son ham emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi

kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil

amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik

funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan

foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq

qilishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Haqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

80

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x

signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

1 Prinsipial sxemada belgilanishi

Хaqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x 1 10 1 1 4 13 y HL

y x

х

0 0

1 1

у

y HL х 1 10 1 14 13

81

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv

o

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

х1 y

х2

1

82

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 0

0 1 1

1 0 1

1 1 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 1

1 0 1

1 1 0

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

у HL

у

х2 х1

83

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va

matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1

yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 0

1 0 0

1 1 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

HL y 14 13

1

x1 1 10

x2 2 12

84

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida

ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga

signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х y

HL y 6 13 x 1 11

85

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

1 0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida

ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq

bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

86

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

87

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida

ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal

kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo

bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda

chiqish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

88

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4

voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali

elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin

Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish

kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS

sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil

qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

89

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi

Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)

kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning

chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi

Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi

bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11

dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining

tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi

yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA

sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi

rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish

bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

90

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan

zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda

kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

91

412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

92

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari

51 Axborotni aks etish vositalari

Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish

tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion

indikatorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli

indikatorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9

a

b

v

93

gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent

indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma

arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning

konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va

elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

94

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari

Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion

elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz

navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt

bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi

mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar

energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va

mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi

topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz

ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va

richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda

programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar

magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

95

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va

xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan

simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining

qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning

cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

b

a

v

g

96

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish

mumkin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki

tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar

ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning

qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi

mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy

perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti

esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib

aniqlanadi

97

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich

elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

a

b

98

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi

vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda

Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog

signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga

proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni

koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda

S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok

miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi

kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning

signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1

SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning

qiymatlariga boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori

kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

99

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n

diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga

yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

a

b

100

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel

yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash

chastotasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog

signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib

undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali

haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich

Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki

qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga

ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash

va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga

oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi

massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida

xotiraga kiritiladi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga

teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning

chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

101

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan

kuchlanishigacha davom etadi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya

sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga

boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va

tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar

hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash

natijalarini olish uchungina xizmat qiladi

a

b

102

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish

usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda

joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va

magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning

qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo

va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori

magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga

oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo

sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash

qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari

harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish

holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi

(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)

Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan

bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101

shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida

almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar

olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

103

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va

Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1

chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi

Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish

liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini

yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi

va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va

registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon

etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

104

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa

holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini

bajaradi(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa

chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

105

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash

natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali

deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)

kuchaytirgich sxemalari

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha

10000 dan yalsquoni

кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

a b

106

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda

rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish

quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi

vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni

tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega

bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida

kuchaytirgichlardan foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga

keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash

prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi

xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida

ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha

ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)

Е

I1 I2

U1 U2

Z1 Z2 Zн

61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi

107

4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning

chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini

kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi

Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti

deb yuritiladi

Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1

Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1

Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab

elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va

kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining

avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik

kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)

Avtomatika kuchaytirgichlari

Gidravlik Elektrik Pnevmatik

Elektron Magnitli Elektromexanik

Ionli Elektromashinali

62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi

Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq

marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni

kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli

jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli

108

kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish

miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan

chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli

turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar

qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator

chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli

kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish

signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan

ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga

erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar

kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

109

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish

zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati

shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni

xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish

kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil

a

b v

110

etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish

bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi

Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga

keltiradi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga

parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan

tok bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor

tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida

joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

111

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan

aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O

ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish

xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik

qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

112

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

113

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika

logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda

kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan

boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning

bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish

xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

a b v

a b v

114

65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator

(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(66-rasm)

115

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

116

кjke ЕU )3111( и

чикмахимахkj

R

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

bо

eBкокeb

I

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi

2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

121

RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

117

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi

2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмахи

U

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чикр

Р

РК (623)

118

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish

qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit

yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti

quyidagicha aniqlanadi

и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli

simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V

rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэчикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish

kuchaytirgichlarda

119

sign

chiq

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

kir

kir

sign

kirтб

1)1( (630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan

foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas

tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

120

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga

beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki

1

0``

Z

UI kir

kir (632)

Chiqish kuchlanishi

`` bogkirchiq ZIU (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

1

1

`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК

bog

kir

bogkir

kir

chiq (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK

121

ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal

OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion

kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

1

1bog

chiqtbZZ

ZUU (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

tbkirkir UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К

КUU kir

chiq1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

kir

kir

kir

chiq

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini

integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni

teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui kir`

(639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

122

1

0

`1

dtuRC

u kirc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi

kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi kir`

(641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi

dt

duRCiRu kir

chiq

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi

kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi

olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi

qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

123

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

u chiqkirkirkir (644)

Bundan 4

3

34

2

24

1

1 RR

uR

R

uR

R

uu кirкirkir

chiq (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti kir

chiq

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning

teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika

tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan

kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma

agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik

xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning

prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan

124

kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi

Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik

yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori

bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib

tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga

xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi

Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy

miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik

tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq

ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

125

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi

organiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan

Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati

neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga

aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan

oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga

aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va

porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni

bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen

xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

126

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi

uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi

Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish

momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch

aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni

inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining

aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari

integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash

maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat

xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali

elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

127

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga

proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar

odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi

ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil

rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish

uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish

mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida

qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

128

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va

jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli

armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli U

zo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

129

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr

yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada

unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus

qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya

sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga

kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi

joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor tipi

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr

yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus

chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment

olsquochirgichlari qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol

dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-

silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va

moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka

ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

130

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi

moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari

47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat

39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida

aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-

kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari

5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

131

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan

ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura

ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq

holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali

tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni

natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning

yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi

bilan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv

magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini

soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini

beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal

132

tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel

armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli

elektromagnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun

shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali

elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

133

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi

76 Elektromagnitli muftalar

Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq

ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -

ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-

shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi

muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil

bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6

muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil

bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga

olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun

muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki

magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi

elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli

tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi

moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib

134

tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)

ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga

kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok

olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

8-bob Avtomatika rostlagichlari

135

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari

Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi

Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va

aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning

xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli

ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab

turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi

rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning

136

berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi

Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida

rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma

(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament

talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi

miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir

qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy

sxemasi 81-rasmda keltirilgan

81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi

BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va

topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi

TB-talsquominot bloki

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi

parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi

organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning

har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

BО

ИМ

ТА

U

КО

TB

137

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi

asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa

qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

138

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan

avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga

chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar

ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq

emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan

139

qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik

qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi

zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi

lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

140

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining

topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida

drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash

jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish

signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga

muvofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori

avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan

141

parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-

rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga

berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi

A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish

tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish

signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G

kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan

ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish

tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash

elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi

kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan

talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2

soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi

Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda

S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda

taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim

esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda

sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni

tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish

mumkin

142

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi

zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo

tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang

momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va

qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi

gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va

zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi

belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

143

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)

yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef

bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-

qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish

olsquoqi 4- qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish

elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-

elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati

ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath

olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4

b

b

a

v

144

kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va

zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish

tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari

inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy

v

a

b

145

inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

146

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar

Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal

ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar

parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va

malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar

parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va

bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy

parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik

sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo

bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki

normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi

Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining

kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish

koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash

sifatining yomonlashuviga olib keladi

Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion

sabablariga bolsquolinadi

Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar

kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat

masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning

magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda

nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar

detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar

srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo

Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning

konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va

147

xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada

olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki

sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi

sharoitlardagina qisqartira oladi

Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig

talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi

Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va

butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz

tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element

parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi

qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi

Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element

parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi

relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi

suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini

oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori

malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi

Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham

nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar

ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni

bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan

oldin sunlsquoiy eskirtiriladi

Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach

eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi

lozim

148

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini

oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum

davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash

extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman

quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi

olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda

element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga

chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal

ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va

eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni

N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan

detallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda

ifodalangan

149

Y

t1 t2 t3

t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi

t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi

tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning

olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)

Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash

vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti

t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti

tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti

n - rad etishlarning umumiy soni

150

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan

davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik

extimolligi tushuniladi

Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy

termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar

texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish

hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan

yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli

rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi

Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi

shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni

rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni

ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan

chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim

Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari

xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi

Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni

takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng

qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va

narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi

sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham

avariya sodir bolsquolmaydi

151

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va

qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov 1904y e) Sharl 1878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov1904y e) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi

a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

ТE

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

БК ИМ БО

БУ

W1 W2 W3

W4

152

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

153

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12 V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

154

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga

bolsquolinadi

a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10

20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

b) 024-04-06-1-15-25-4

c) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

e) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

b) xajmning olsquozgarishi asosida

c) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

155

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim

e) tenzometrik

a b

g d e

v

156

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

v g

d e

a b

157

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

a b

a g b v

d

v b a

158

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim

e) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik

a b v

a b

v

g d e

159

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi

e) tenzometrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik

d j

e

v

a b

160

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

У

161

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion

e) pezoelektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

a b v

g

162

49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

163

62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

e) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan

a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

164

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

165

74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

166

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

у HL

у

х2 х1

167

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

e) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab kolish

y

у

х2 x1

HL

х2 х1

y1

HL

у2

у

168

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotira va eslab qolish

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

a

a

b

a

v

b

b

169

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

170

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

171

Test savollariga javoblar

Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob

1 a 26 a 51 b 76 e

2 b 27 a 52 a 77 c

3 c 28 c 53 c 78 d

4 b 29 b 54 a 79 e

5 a 30 d 55 a 80 a

6 a 31 d 56 - 81 b

7 b 32 b 57 b 82 c

8 b 33 d 58 - 83 c

9 c 34 b 59 a 84 b

10 a 35 d 60 b 85 d

11 b 36 d 61 c 86 e

12 d 37 d 62 e 87 e

13 d 38 a 63 d 88 b

14 c 39 a 64 d 89 e

15 d 40 b 65 - 90 -

16 c 41 e 66 d 91 a

17 d 42 a 67 a 92 e

18 e 43 e 68 d 93 c

19 c 44 a 69 b 94 c

20 b 45 a 70 c 95 -

21 a 46 b 71 b 96 d

22 a 47 b 72 e 97 a

23 b 48 a 73 a 98 b

24 e 49 c 74 b 99 c

25 b 50 c 75 c 100 e

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni

betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

172

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i

sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v

rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash

Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s

12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU

texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

173

M U N D A R I J A

Kirish 6

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari haqida umumiy tushunchalar

10

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

19

2-bob Avtomatika datchiklari 21

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24

23 Rezistiv datchiklar 25

231 Potensiometrik datchiklar 25

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27

233 Тenzometrik datchiklar 28

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30

241 Induktiv va transformator datchiklari 30

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33

223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35

25 Хarorat datchiklari 36

251 Suyuklik datchiklari 37

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38

253 Manometrik datchiklar 40

254 Тermoqarshiliklar 41

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43

262 Bosim datchiklari 47

263 Sarf datchiklar 49

264 Burchak tezligi datchiklari 50

27 Namlik datchiklari 53

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53

28 Generator datchiklari 56

281 Induksion datchiklar 56

282 Fotoelektrik datchiklar 57

2821 Fotorezistorlar 58

2822 Fotodiodlar 59

2823 Optoelektron asboblar 60

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64

3-bob Avtomatika relelari 67

174

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69

34 Elektromagnitli relelar 70

4-bob Mantiqiy elementlar 72

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73

43 Asosiy mantiqiy elementlar 81

431 Т-107 mantiqiy elementi 82

432 Т-101 mantiqiy elementi 82

433 Т-303 mantiqiy elementi 83

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86

51 Axborotni aks etish vositalari 86

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95

55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va

ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

100

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120

72 Elektrik ijro mexanizmlari 122

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126

75 Elektromagnitli muftalar 127

8-bob Avtomatika rostlagichlari 130

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130

82 Proporsional rostlagichlar 131

83 Integral rostlagichlar 133

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135

86 Gidravlik rostlagichlar 136

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik

vositalarining puxtaligi

140

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish

yolsquollari

142

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ

savollari

145

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165

175

C O N T E N T S

Introduction 6

Chapter I About general means of automation and about

their functional means

10

11 About means of automatic control value 10

12 Elements of automation and their general parameters 12

13 Automatic control schemes 16

14 General properties of automation and processing agricultural and

irrigation

19

Chapter II Automatic datchics 21

21 Main idea about datchices and their classification 21

22 Main parameters of datchics 24

23 Rezitional datchics 25

231 Potentiometer datchics 25

232 Coal datchics 27

233 Tenzometr datchics 28

24 Electromagnetic and capacity datchics 30

241 Induction and transformation datchics 30

242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33

243 Capacity datchics and their usage 35

25 Datchies of temperature 36

251 Datchics of liquid 37

252 Dilatometer and bimetal datchics 38

253 Manometer datchics 40

254 Termoresista 41

26 Speeds of level pressure and angle datchics 43

261 Level datchics and their principles 43

262 Pressure datchics 47

263 Expenditure datchics 49

264 Angle speed datchies 50

27 Damp datchics 53

271 Damp indexes 53

272 Classification of damp datchics and their principles 53

28 Generator datchics 56

281 Induction datchics 56

282 Photoelectric datchics 57

2821 Photo resistors 58

2822 Photodiodes 59

2823 Opto electric datchics 60

283 Pero electrical datchics 62

284 Termo electric datchics 64

Chapter III Reels of automatiration 67

176

31 Main idea about rile and their classification 67

32 General indexes of reels 68

33 Contacts of rile and their expluatation 69

34 Electromagnetic rile 70

Chapter IV logical elements 72

41 Main idea about logics 72

42 Functions of logical elements 73

43 Main logical elements 81

431 T-101 logical element 82

432 T- 107 logical element 82

433 T- 103 logical element 83

Chapter V Functional elements of automatisation 86

51 Means of visualization 86

52 Elements of compare 87

53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91

531 Elements of numeral analogue 91

532 Analogue numeral elements 93

54 Automatic remember functions 95

55 Automatic 97

Chapter VI Automatic motors 100

61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100

62 Gidravlic motors 117

63 liquid channel gidravlic motors 119

Chapter VII Role mechanisms of automatic 120

71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120

72 Electric role mechanisms 122

73 Modern electro role mechanisms 122

74 Electromagnetic role mechanisms 126

75 Electromagnetic drivers 127

Chapter VIII Automatic regulators 130

81 Main idea about automatic regulators 130

82 Proportional regulators 131

83 Integral regulators 133

84 Proportional integral regulators 133

85 Proportional diferensional regulators 135

86 Gidravlic regulators 136

Chapter IXAutomatic regulation systems and technical

principles

140

91 Main idea about quantity and their value 141

92 Value of elements and finding new quantities 142

Test variants about technical means of autoimmunization 145

Literature 165

177

O G L A V L YE N I YE

Vvedeniye 6

1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax

avtomatiki i funksionalnix elementax

10

11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10

12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12

13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16

14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva

19

2- chast Datchiki avtomatiki 21

21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21

22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24

23 Rezistivnie datchiki 25

231 Potensiometricheskiye datchiki 25

232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27

233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28

24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30

241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30

242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33

243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35

25 Datchiki temperature 36

251 Jidkostnie datchiki 37

252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38

253 Manometricheskiye datchiki 40

254 Тermosoprotivleniya 41

26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43

261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43

262 Datchiki avleniya 47

263 Datchiki rasxoda 49

264 Datchiki uglovoy skorosti 50

27 Datchiki vlajnosti 53

271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53

272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53

28 Generatornie datchiki 56

281 Induksionnie datchiki 56

282 Fotoelektricheskiye datchiki 57

282 1Fotorezistori 58

2822 Fotodiodi 59

2823 Optoelektronnie pribori 60

283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62

284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64

3 ndashchast Rele avtomatiki 67

31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67

32 Osnovnie parametri rele 68

178

33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69

34 Elektromagnitnie rele 70

4- chast Logicheskiye elementi 72

41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72

42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73

43 Osnovnie logicheskiye elementi 81

431 Logicheskiye elementi Т-101 82

432 Logicheskiye elementi Т-107 82

433 Logicheskiye elementi Т-303 83

5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86

51 Sredstva vidachi informatsii 86

52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87

53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91

531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91

532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93

54 Ustroystva xraneniya informatsii 95

55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97

6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100

61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya

predlsquoyavlyayemie k nim

100

62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117

63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119

7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120

71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120

72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126

75 Elektromagnitnie mufti 127

8-chast Regulyatori avtomatiki 130

81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130

82 Proporsionalnie regulyatori 131

83 Integralnie regulyatori 133

84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133

85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135

86 Gidravlicheskiye regulyatori 136

9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix

sistem upravleniya

140

91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141

92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142

Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva

avtomatikiraquo

145

Spisok ispolzuyemoy literature 165

11

Kirish

Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor

texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan

foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan

mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik

rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus

bilimga ega bolsquolishlari zarur

Olsquozbekiston Respublikasining ―Тalsquolim tolsquoglsquorisidagi qonuni va ―Kadrlar

tayyorlash Milliy dasturi mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini

yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh

milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal

qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining ―Eektroenergetika ―Avtomatlashtirish va

boshqarish va ―Qishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirish

talsquolim yolsquonalishlari uchun ―Avtomatikaning texnik vositalari fani kiritilgan

Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik

boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda

qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha

solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika

fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo

mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish

davrida ishlatila boshlandi

Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo

mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik

dvigatellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan

Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan

1868 yilda ishlab chiqildi

Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga

qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va

murakkablashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz

12

mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi

Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini

isbotladi

Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi

hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina

qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan

holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini

yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab

jarayonlar uchun hizmat qiladi

Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu

fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan

shuglsquoullanadi

Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud

texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga

javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy

mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa

yuqori bilim va malaka talab etadi

Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish

tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab

chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha

mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab

qilinadi

Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq

va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari

nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus

xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum

texnologik talablarga javob berishi kerak

Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan

biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik

13

sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish

kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha

oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik

jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan

a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni

esa qolsquozglsquoalmasligi

b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi

v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda

kutilmagan faktorlar)

g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)

Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik

mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik

boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash

kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi

Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va

texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida

foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat

Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi

uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan

solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga

talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar

relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar

ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash

olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni

umuman olganda uch davrga bolsquolinadi

Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning

ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli

asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina

va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi

14

Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli

asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich

joylashtiriladi

Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda

rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik

olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga

olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu

davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu

masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi

Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli

xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga

markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji

paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari

(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi

15

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari xaqida umumiy tushunchalar

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan

kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish

momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy

kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar

namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar

kiradi

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

16

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish

signali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chiqish signali

17

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy

korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish

elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan

ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga

deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

18

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish

(kuchaytirgichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay

ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya

koeffitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik

elementning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

19

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)

+δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К

1К2)-

δ2[1+1(К1+К1)

]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan

nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa

koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

20

ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi

deyiladi

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq

uzlukli Ks Kq const F

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element

xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb

ataladi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash

21

vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida

sinaladi

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik

sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular

funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

BK IM ВО

BU

22

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida

elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

ТE

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik

xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan

iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

23

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj

ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

24

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab

qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi

lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib

boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli

ravishda saqlash katta ahamiyatga ega

25

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi

turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi

talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli

parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan

chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat

asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish

vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus

shkaflarda olsquornatish mumkin

26

2-bob Avtomatika datchiklari

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik

elektrokimyoviy optik va elektron - ion

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch

tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim

va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning

sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)

poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib

berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va

generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

27

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar

rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo

-ele

ktr

ik

Po

tensio

me

trik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

28

21 ndash JADVAL

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN

KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI M

exa

nik

ELEKТRIK DAТChIKLAR P

ote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Ind

uk

tiv

Тer

mo

rezi

torl

i

Sig

lsquoim

Fo

tore

zist

orl

i

Ele

ktr

on

Ind

uk

sion

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

mo

elek

tri

Хo

ll d

atch

ikla

ri

Fo

toel

ektr

ik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

29

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

U = U 1- U 2 (22)

U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

U1

30

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar

tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)

tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat

qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini

talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

31

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)

Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik

potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

e

a b v

g d

32

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli

Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi

keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik

(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa

kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning

kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng

Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar

zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi

a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

33

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon

ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida

kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi

R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir

datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik

tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik

kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik

tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi

olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan

maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik

deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta

yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik

olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning

tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

a b v

34

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik

hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi

RRс

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi

- elastiklik moduli

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon

Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq

Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB

turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim

olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun

nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

a b

35

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika

tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -

rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish

kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv

qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning

induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama

orqali ifodalanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

36

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga

proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday

kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari

37

differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

38

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan

a b

v g

d e

39

Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir

necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida

olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort

chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -

rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

a b

40

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi

chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni

ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri

tufayli keng qolsquollanadi

41

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga

aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan

kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq

masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga

bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -

plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

a b

42

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil

qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga

proporsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan

43

muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir

elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va

dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar

ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib

chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

44

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim

qashilikli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan

Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli

kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)

d a b

v g

45

tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida

olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati

kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi

Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi

va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada

olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni

ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

a b v

46

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari

(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining

kattaligi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a b v

47

a - membranali b - silfonli v - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu

asboblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar

xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa

1000S dan 1000

0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich

bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi

Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish

xaroratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri

issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va

gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning

qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga

javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

48

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va

stabillashgan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar

intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha

xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining

emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi

Sim lak bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

49

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash

maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx

datchiklari qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan

qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi

Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha

elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik

satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

50

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina

murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda

ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari

bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial

sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi

quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar

orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va

releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga

R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V

olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori

bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi

51

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr

olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan

olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun

molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar

muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya

oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish

shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi

laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan

datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish

signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish

imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy

yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday

elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib

beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish

mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi

olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan

Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan

52

siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan

fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -

olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik

sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan

siglsquoim quyidagicha aniqlanadi

Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va

tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini

elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli

kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va

chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan

Bu olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil

qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining

olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil

qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan

signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath

kolsquorsatkichi hisoblanadi

53

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi

elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan

datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi

kabilar xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

54

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash

silfonli e) ndash manometrik trubkali

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari

faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)

sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan

gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki

bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida

silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi

kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

a b v

g d e

55

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop

tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli

hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va

Venturi trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

a b

v

56

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish

tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori

proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

57

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni

faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan

shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi

ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli

anchagina chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli

mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

58

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati

bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning

kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2

aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil

qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion

d e

j

59

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va

elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va

magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish

prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit

tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga

60

asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa

vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul

qilishi prinsipida ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib

bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik

dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga

gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion

datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz

va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan

namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda

namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi

Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda

turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi

termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va

61

buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan

yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning

parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va

olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik

singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va

SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo

kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham

tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

У

62

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2

(230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz

nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

63

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil

qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb

ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi

Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi

esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan

64

Ф

1

2

3

4

а) b)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda

elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

65

Asosiy kattaliklari

ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha

tanlanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi

elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

66

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga

joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli

fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

67

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini

belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili

fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan

oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik

bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

a b v g

68

Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)

signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab

bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil

etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

69

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-

rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3

70

bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning

ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va

sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar

farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda

Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu

xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat

zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan

EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar

zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil

metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik

kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon

talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat

holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi

paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan

joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda

hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa

chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik

stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga

bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori

sezgirlik

71

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari

termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA

termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan

izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan

tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun

termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish

kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik

sxemalar qolsquollaniladi

72

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

a b

v

g

73

3-bob Avtomatika relelari

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit

maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

74

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish

kattaligining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun

zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish

kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi

51

тХи

Хиштиз

75

qolsquoyib yuborish 01

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati

Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu

vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu

Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda

yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan

76

aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning

qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi

izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha

elementlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi

kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki

cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv

qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=

05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

a b v g d

77

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati

natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar

eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok

sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi

ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa

prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening

ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik

tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish

tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -

olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu

nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa

faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi

78

4-bob Mantiqiy elementlar

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos

ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining

murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi

U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan

kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik

apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va

holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal

mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda

79

shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va

son ham emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi

kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil

amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik

funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan

foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq

qilishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Haqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

80

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x

signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

1 Prinsipial sxemada belgilanishi

Хaqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x 1 10 1 1 4 13 y HL

y x

х

0 0

1 1

у

y HL х 1 10 1 14 13

81

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv

o

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

х1 y

х2

1

82

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 0

0 1 1

1 0 1

1 1 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 1

1 0 1

1 1 0

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

у HL

у

х2 х1

83

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va

matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1

yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 0

1 0 0

1 1 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

HL y 14 13

1

x1 1 10

x2 2 12

84

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida

ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga

signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х y

HL y 6 13 x 1 11

85

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

1 0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida

ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq

bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

86

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

87

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida

ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal

kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo

bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda

chiqish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

88

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4

voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali

elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin

Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish

kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS

sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil

qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

89

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi

Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)

kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning

chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi

Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi

bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11

dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining

tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi

yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA

sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi

rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish

bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

90

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan

zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda

kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

91

412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

92

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari

51 Axborotni aks etish vositalari

Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish

tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion

indikatorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli

indikatorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9

a

b

v

93

gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent

indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma

arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning

konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va

elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

94

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari

Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion

elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz

navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt

bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi

mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar

energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va

mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi

topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz

ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va

richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda

programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar

magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

95

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va

xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan

simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining

qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning

cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

b

a

v

g

96

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish

mumkin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki

tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar

ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning

qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi

mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy

perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti

esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib

aniqlanadi

97

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich

elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

a

b

98

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi

vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda

Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog

signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga

proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni

koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda

S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok

miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi

kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning

signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1

SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning

qiymatlariga boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori

kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

99

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n

diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga

yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

a

b

100

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel

yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash

chastotasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog

signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib

undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali

haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich

Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki

qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga

ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash

va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga

oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi

massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida

xotiraga kiritiladi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga

teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning

chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

101

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan

kuchlanishigacha davom etadi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya

sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga

boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va

tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar

hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash

natijalarini olish uchungina xizmat qiladi

a

b

102

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish

usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda

joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va

magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning

qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo

va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori

magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga

oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo

sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash

qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari

harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish

holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi

(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)

Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan

bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101

shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida

almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar

olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

103

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va

Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1

chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi

Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish

liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini

yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi

va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va

registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon

etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

104

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa

holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini

bajaradi(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa

chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

105

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash

natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali

deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)

kuchaytirgich sxemalari

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha

10000 dan yalsquoni

кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

a b

106

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda

rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish

quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi

vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni

tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega

bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida

kuchaytirgichlardan foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga

keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash

prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi

xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida

ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha

ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)

Е

I1 I2

U1 U2

Z1 Z2 Zн

61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi

107

4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning

chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini

kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi

Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti

deb yuritiladi

Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1

Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1

Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab

elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va

kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining

avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik

kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)

Avtomatika kuchaytirgichlari

Gidravlik Elektrik Pnevmatik

Elektron Magnitli Elektromexanik

Ionli Elektromashinali

62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi

Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq

marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni

kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli

jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli

108

kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish

miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan

chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli

turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar

qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator

chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli

kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish

signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan

ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga

erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar

kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

109

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish

zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati

shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni

xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish

kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil

a

b v

110

etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish

bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi

Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga

keltiradi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga

parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan

tok bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor

tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida

joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

111

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan

aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O

ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish

xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik

qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

112

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

113

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika

logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda

kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan

boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning

bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish

xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

a b v

a b v

114

65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator

(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(66-rasm)

115

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

116

кjke ЕU )3111( и

чикмахимахkj

R

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

bо

eBкокeb

I

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi

2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

121

RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

117

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi

2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмахи

U

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чикр

Р

РК (623)

118

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish

qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit

yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti

quyidagicha aniqlanadi

и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli

simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V

rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэчикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish

kuchaytirgichlarda

119

sign

chiq

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

kir

kir

sign

kirтб

1)1( (630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan

foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas

tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

120

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga

beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki

1

0``

Z

UI kir

kir (632)

Chiqish kuchlanishi

`` bogkirchiq ZIU (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

1

1

`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК

bog

kir

bogkir

kir

chiq (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK

121

ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal

OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion

kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

1

1bog

chiqtbZZ

ZUU (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

tbkirkir UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К

КUU kir

chiq1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

kir

kir

kir

chiq

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini

integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni

teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui kir`

(639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

122

1

0

`1

dtuRC

u kirc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi

kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi kir`

(641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi

dt

duRCiRu kir

chiq

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi

kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi

olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi

qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

123

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

u chiqkirkirkir (644)

Bundan 4

3

34

2

24

1

1 RR

uR

R

uR

R

uu кirкirkir

chiq (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti kir

chiq

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning

teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika

tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan

kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma

agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik

xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning

prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan

124

kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi

Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik

yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori

bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib

tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga

xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi

Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy

miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik

tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq

ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

125

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi

organiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan

Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati

neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga

aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan

oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga

aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va

porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni

bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen

xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

126

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi

uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi

Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish

momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch

aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni

inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining

aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari

integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash

maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat

xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali

elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

127

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga

proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar

odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi

ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil

rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish

uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish

mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida

qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

128

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va

jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli

armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli U

zo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

129

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr

yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada

unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus

qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya

sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga

kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi

joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor tipi

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr

yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus

chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment

olsquochirgichlari qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol

dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-

silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va

moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka

ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

130

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi

moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari

47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat

39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida

aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-

kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari

5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

131

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan

ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura

ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq

holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali

tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni

natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning

yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi

bilan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv

magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini

soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini

beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal

132

tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel

armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli

elektromagnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun

shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali

elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

133

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi

76 Elektromagnitli muftalar

Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq

ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -

ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-

shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi

muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil

bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6

muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil

bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga

olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun

muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki

magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi

elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli

tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi

moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib

134

tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)

ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga

kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok

olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

8-bob Avtomatika rostlagichlari

135

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari

Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi

Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va

aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning

xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli

ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab

turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi

rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning

136

berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi

Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida

rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma

(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament

talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi

miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir

qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy

sxemasi 81-rasmda keltirilgan

81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi

BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va

topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi

TB-talsquominot bloki

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi

parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi

organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning

har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

BО

ИМ

ТА

U

КО

TB

137

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi

asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa

qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

138

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan

avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga

chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar

ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq

emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan

139

qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik

qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi

zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi

lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

140

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining

topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida

drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash

jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish

signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga

muvofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori

avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan

141

parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-

rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga

berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi

A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish

tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish

signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G

kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan

ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish

tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash

elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi

kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan

talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2

soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi

Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda

S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda

taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim

esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda

sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni

tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish

mumkin

142

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi

zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo

tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang

momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va

qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi

gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va

zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi

belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

143

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)

yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef

bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-

qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish

olsquoqi 4- qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish

elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-

elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati

ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath

olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4

b

b

a

v

144

kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va

zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish

tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari

inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy

v

a

b

145

inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

146

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar

Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal

ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar

parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va

malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar

parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va

bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy

parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik

sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo

bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki

normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi

Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining

kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish

koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash

sifatining yomonlashuviga olib keladi

Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion

sabablariga bolsquolinadi

Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar

kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat

masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning

magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda

nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar

detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar

srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo

Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning

konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va

147

xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada

olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki

sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi

sharoitlardagina qisqartira oladi

Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig

talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi

Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va

butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz

tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element

parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi

qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi

Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element

parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi

relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi

suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini

oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori

malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi

Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham

nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar

ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni

bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan

oldin sunlsquoiy eskirtiriladi

Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach

eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi

lozim

148

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini

oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum

davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash

extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman

quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi

olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda

element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga

chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal

ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va

eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni

N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan

detallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda

ifodalangan

149

Y

t1 t2 t3

t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi

t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi

tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning

olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)

Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash

vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti

t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti

tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti

n - rad etishlarning umumiy soni

150

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan

davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik

extimolligi tushuniladi

Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy

termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar

texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish

hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan

yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli

rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi

Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi

shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni

rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni

ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan

chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim

Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari

xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi

Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni

takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng

qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va

narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi

sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham

avariya sodir bolsquolmaydi

151

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va

qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov 1904y e) Sharl 1878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov1904y e) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi

a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

ТE

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

БК ИМ БО

БУ

W1 W2 W3

W4

152

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

153

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12 V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

154

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga

bolsquolinadi

a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10

20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

b) 024-04-06-1-15-25-4

c) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

e) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

b) xajmning olsquozgarishi asosida

c) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

155

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim

e) tenzometrik

a b

g d e

v

156

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

v g

d e

a b

157

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

a b

a g b v

d

v b a

158

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim

e) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik

a b v

a b

v

g d e

159

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi

e) tenzometrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik

d j

e

v

a b

160

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

У

161

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion

e) pezoelektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

a b v

g

162

49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

163

62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

e) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan

a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

164

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

165

74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

166

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

у HL

у

х2 х1

167

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

e) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab kolish

y

у

х2 x1

HL

х2 х1

y1

HL

у2

у

168

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotira va eslab qolish

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

a

a

b

a

v

b

b

169

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

170

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

171

Test savollariga javoblar

Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob

1 a 26 a 51 b 76 e

2 b 27 a 52 a 77 c

3 c 28 c 53 c 78 d

4 b 29 b 54 a 79 e

5 a 30 d 55 a 80 a

6 a 31 d 56 - 81 b

7 b 32 b 57 b 82 c

8 b 33 d 58 - 83 c

9 c 34 b 59 a 84 b

10 a 35 d 60 b 85 d

11 b 36 d 61 c 86 e

12 d 37 d 62 e 87 e

13 d 38 a 63 d 88 b

14 c 39 a 64 d 89 e

15 d 40 b 65 - 90 -

16 c 41 e 66 d 91 a

17 d 42 a 67 a 92 e

18 e 43 e 68 d 93 c

19 c 44 a 69 b 94 c

20 b 45 a 70 c 95 -

21 a 46 b 71 b 96 d

22 a 47 b 72 e 97 a

23 b 48 a 73 a 98 b

24 e 49 c 74 b 99 c

25 b 50 c 75 c 100 e

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni

betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

172

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i

sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v

rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash

Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s

12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU

texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

173

M U N D A R I J A

Kirish 6

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari haqida umumiy tushunchalar

10

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

19

2-bob Avtomatika datchiklari 21

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24

23 Rezistiv datchiklar 25

231 Potensiometrik datchiklar 25

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27

233 Тenzometrik datchiklar 28

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30

241 Induktiv va transformator datchiklari 30

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33

223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35

25 Хarorat datchiklari 36

251 Suyuklik datchiklari 37

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38

253 Manometrik datchiklar 40

254 Тermoqarshiliklar 41

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43

262 Bosim datchiklari 47

263 Sarf datchiklar 49

264 Burchak tezligi datchiklari 50

27 Namlik datchiklari 53

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53

28 Generator datchiklari 56

281 Induksion datchiklar 56

282 Fotoelektrik datchiklar 57

2821 Fotorezistorlar 58

2822 Fotodiodlar 59

2823 Optoelektron asboblar 60

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64

3-bob Avtomatika relelari 67

174

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69

34 Elektromagnitli relelar 70

4-bob Mantiqiy elementlar 72

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73

43 Asosiy mantiqiy elementlar 81

431 Т-107 mantiqiy elementi 82

432 Т-101 mantiqiy elementi 82

433 Т-303 mantiqiy elementi 83

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86

51 Axborotni aks etish vositalari 86

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95

55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va

ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

100

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120

72 Elektrik ijro mexanizmlari 122

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126

75 Elektromagnitli muftalar 127

8-bob Avtomatika rostlagichlari 130

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130

82 Proporsional rostlagichlar 131

83 Integral rostlagichlar 133

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135

86 Gidravlik rostlagichlar 136

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik

vositalarining puxtaligi

140

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish

yolsquollari

142

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ

savollari

145

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165

175

C O N T E N T S

Introduction 6

Chapter I About general means of automation and about

their functional means

10

11 About means of automatic control value 10

12 Elements of automation and their general parameters 12

13 Automatic control schemes 16

14 General properties of automation and processing agricultural and

irrigation

19

Chapter II Automatic datchics 21

21 Main idea about datchices and their classification 21

22 Main parameters of datchics 24

23 Rezitional datchics 25

231 Potentiometer datchics 25

232 Coal datchics 27

233 Tenzometr datchics 28

24 Electromagnetic and capacity datchics 30

241 Induction and transformation datchics 30

242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33

243 Capacity datchics and their usage 35

25 Datchies of temperature 36

251 Datchics of liquid 37

252 Dilatometer and bimetal datchics 38

253 Manometer datchics 40

254 Termoresista 41

26 Speeds of level pressure and angle datchics 43

261 Level datchics and their principles 43

262 Pressure datchics 47

263 Expenditure datchics 49

264 Angle speed datchies 50

27 Damp datchics 53

271 Damp indexes 53

272 Classification of damp datchics and their principles 53

28 Generator datchics 56

281 Induction datchics 56

282 Photoelectric datchics 57

2821 Photo resistors 58

2822 Photodiodes 59

2823 Opto electric datchics 60

283 Pero electrical datchics 62

284 Termo electric datchics 64

Chapter III Reels of automatiration 67

176

31 Main idea about rile and their classification 67

32 General indexes of reels 68

33 Contacts of rile and their expluatation 69

34 Electromagnetic rile 70

Chapter IV logical elements 72

41 Main idea about logics 72

42 Functions of logical elements 73

43 Main logical elements 81

431 T-101 logical element 82

432 T- 107 logical element 82

433 T- 103 logical element 83

Chapter V Functional elements of automatisation 86

51 Means of visualization 86

52 Elements of compare 87

53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91

531 Elements of numeral analogue 91

532 Analogue numeral elements 93

54 Automatic remember functions 95

55 Automatic 97

Chapter VI Automatic motors 100

61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100

62 Gidravlic motors 117

63 liquid channel gidravlic motors 119

Chapter VII Role mechanisms of automatic 120

71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120

72 Electric role mechanisms 122

73 Modern electro role mechanisms 122

74 Electromagnetic role mechanisms 126

75 Electromagnetic drivers 127

Chapter VIII Automatic regulators 130

81 Main idea about automatic regulators 130

82 Proportional regulators 131

83 Integral regulators 133

84 Proportional integral regulators 133

85 Proportional diferensional regulators 135

86 Gidravlic regulators 136

Chapter IXAutomatic regulation systems and technical

principles

140

91 Main idea about quantity and their value 141

92 Value of elements and finding new quantities 142

Test variants about technical means of autoimmunization 145

Literature 165

177

O G L A V L YE N I YE

Vvedeniye 6

1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax

avtomatiki i funksionalnix elementax

10

11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10

12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12

13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16

14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva

19

2- chast Datchiki avtomatiki 21

21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21

22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24

23 Rezistivnie datchiki 25

231 Potensiometricheskiye datchiki 25

232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27

233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28

24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30

241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30

242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33

243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35

25 Datchiki temperature 36

251 Jidkostnie datchiki 37

252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38

253 Manometricheskiye datchiki 40

254 Тermosoprotivleniya 41

26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43

261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43

262 Datchiki avleniya 47

263 Datchiki rasxoda 49

264 Datchiki uglovoy skorosti 50

27 Datchiki vlajnosti 53

271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53

272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53

28 Generatornie datchiki 56

281 Induksionnie datchiki 56

282 Fotoelektricheskiye datchiki 57

282 1Fotorezistori 58

2822 Fotodiodi 59

2823 Optoelektronnie pribori 60

283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62

284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64

3 ndashchast Rele avtomatiki 67

31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67

32 Osnovnie parametri rele 68

178

33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69

34 Elektromagnitnie rele 70

4- chast Logicheskiye elementi 72

41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72

42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73

43 Osnovnie logicheskiye elementi 81

431 Logicheskiye elementi Т-101 82

432 Logicheskiye elementi Т-107 82

433 Logicheskiye elementi Т-303 83

5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86

51 Sredstva vidachi informatsii 86

52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87

53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91

531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91

532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93

54 Ustroystva xraneniya informatsii 95

55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97

6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100

61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya

predlsquoyavlyayemie k nim

100

62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117

63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119

7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120

71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120

72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126

75 Elektromagnitnie mufti 127

8-chast Regulyatori avtomatiki 130

81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130

82 Proporsionalnie regulyatori 131

83 Integralnie regulyatori 133

84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133

85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135

86 Gidravlicheskiye regulyatori 136

9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix

sistem upravleniya

140

91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141

92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142

Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva

avtomatikiraquo

145

Spisok ispolzuyemoy literature 165

12

mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi

Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini

isbotladi

Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi

hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina

qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan

holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini

yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab

jarayonlar uchun hizmat qiladi

Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu

fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan

shuglsquoullanadi

Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud

texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga

javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy

mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa

yuqori bilim va malaka talab etadi

Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish

tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab

chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha

mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab

qilinadi

Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq

va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari

nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus

xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum

texnologik talablarga javob berishi kerak

Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan

biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik

13

sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish

kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha

oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik

jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan

a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni

esa qolsquozglsquoalmasligi

b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi

v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda

kutilmagan faktorlar)

g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)

Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik

mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik

boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash

kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi

Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va

texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida

foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat

Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi

uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan

solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga

talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar

relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar

ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash

olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni

umuman olganda uch davrga bolsquolinadi

Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning

ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli

asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina

va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi

14

Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli

asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich

joylashtiriladi

Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda

rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik

olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga

olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu

davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu

masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi

Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli

xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga

markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji

paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari

(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi

15

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari xaqida umumiy tushunchalar

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan

kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish

momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy

kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar

namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar

kiradi

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

16

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish

signali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chiqish signali

17

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy

korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish

elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan

ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga

deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

18

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish

(kuchaytirgichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay

ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya

koeffitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik

elementning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

19

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)

+δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К

1К2)-

δ2[1+1(К1+К1)

]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan

nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa

koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

20

ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi

deyiladi

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq

uzlukli Ks Kq const F

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element

xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb

ataladi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash

21

vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida

sinaladi

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik

sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular

funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

BK IM ВО

BU

22

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida

elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

ТE

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik

xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan

iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

23

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj

ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

24

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab

qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi

lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib

boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli

ravishda saqlash katta ahamiyatga ega

25

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi

turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi

talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli

parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan

chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat

asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish

vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus

shkaflarda olsquornatish mumkin

26

2-bob Avtomatika datchiklari

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik

elektrokimyoviy optik va elektron - ion

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch

tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim

va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning

sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)

poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib

berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va

generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

27

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar

rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo

-ele

ktr

ik

Po

tensio

me

trik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

28

21 ndash JADVAL

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN

KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI M

exa

nik

ELEKТRIK DAТChIKLAR P

ote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Ind

uk

tiv

Тer

mo

rezi

torl

i

Sig

lsquoim

Fo

tore

zist

orl

i

Ele

ktr

on

Ind

uk

sion

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

mo

elek

tri

Хo

ll d

atch

ikla

ri

Fo

toel

ektr

ik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

29

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

U = U 1- U 2 (22)

U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

U1

30

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar

tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)

tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat

qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini

talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

31

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)

Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik

potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

e

a b v

g d

32

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli

Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi

keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik

(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa

kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning

kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng

Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar

zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi

a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

33

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon

ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida

kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi

R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir

datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik

tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik

kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik

tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi

olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan

maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik

deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta

yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik

olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning

tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

a b v

34

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik

hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi

RRс

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi

- elastiklik moduli

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon

Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq

Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB

turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim

olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun

nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

a b

35

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika

tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -

rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish

kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv

qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning

induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama

orqali ifodalanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

36

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga

proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday

kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari

37

differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

38

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan

a b

v g

d e

39

Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir

necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida

olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort

chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -

rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

a b

40

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi

chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni

ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri

tufayli keng qolsquollanadi

41

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga

aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan

kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq

masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga

bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -

plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

a b

42

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil

qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga

proporsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan

43

muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir

elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va

dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar

ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib

chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

44

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim

qashilikli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan

Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli

kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)

d a b

v g

45

tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida

olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati

kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi

Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi

va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada

olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni

ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

a b v

46

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari

(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining

kattaligi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a b v

47

a - membranali b - silfonli v - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu

asboblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar

xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa

1000S dan 1000

0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich

bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi

Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish

xaroratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri

issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va

gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning

qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga

javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

48

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va

stabillashgan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar

intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha

xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining

emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi

Sim lak bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

49

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash

maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx

datchiklari qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan

qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi

Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha

elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik

satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

50

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina

murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda

ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari

bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial

sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi

quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar

orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va

releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga

R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V

olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori

bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi

51

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr

olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan

olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun

molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar

muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya

oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish

shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi

laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan

datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish

signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish

imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy

yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday

elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib

beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish

mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi

olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan

Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan

52

siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan

fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -

olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik

sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan

siglsquoim quyidagicha aniqlanadi

Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va

tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini

elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli

kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va

chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan

Bu olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil

qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining

olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil

qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan

signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath

kolsquorsatkichi hisoblanadi

53

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi

elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan

datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi

kabilar xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

54

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash

silfonli e) ndash manometrik trubkali

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari

faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)

sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan

gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki

bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida

silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi

kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

a b v

g d e

55

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop

tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli

hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va

Venturi trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

a b

v

56

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish

tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori

proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

57

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni

faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan

shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi

ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli

anchagina chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli

mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

58

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati

bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning

kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2

aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil

qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion

d e

j

59

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va

elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va

magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish

prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit

tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga

60

asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa

vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul

qilishi prinsipida ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib

bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik

dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga

gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion

datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz

va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan

namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda

namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi

Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda

turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi

termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va

61

buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan

yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning

parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va

olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik

singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va

SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo

kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham

tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

У

62

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2

(230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz

nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

63

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil

qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb

ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi

Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi

esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan

64

Ф

1

2

3

4

а) b)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda

elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

65

Asosiy kattaliklari

ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha

tanlanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi

elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

66

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga

joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli

fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

67

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini

belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili

fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan

oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik

bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

a b v g

68

Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)

signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab

bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil

etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

69

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-

rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3

70

bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning

ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va

sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar

farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda

Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu

xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat

zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan

EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar

zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil

metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik

kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon

talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat

holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi

paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan

joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda

hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa

chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik

stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga

bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori

sezgirlik

71

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari

termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA

termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan

izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan

tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun

termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish

kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik

sxemalar qolsquollaniladi

72

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

a b

v

g

73

3-bob Avtomatika relelari

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit

maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

74

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish

kattaligining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun

zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish

kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi

51

тХи

Хиштиз

75

qolsquoyib yuborish 01

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati

Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu

vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu

Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda

yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan

76

aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning

qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi

izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha

elementlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi

kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki

cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv

qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=

05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

a b v g d

77

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati

natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar

eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok

sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi

ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa

prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening

ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik

tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish

tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -

olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu

nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa

faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi

78

4-bob Mantiqiy elementlar

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos

ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining

murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi

U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan

kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik

apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va

holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal

mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda

79

shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va

son ham emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi

kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil

amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik

funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan

foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq

qilishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Haqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

80

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x

signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

1 Prinsipial sxemada belgilanishi

Хaqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x 1 10 1 1 4 13 y HL

y x

х

0 0

1 1

у

y HL х 1 10 1 14 13

81

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv

o

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

х1 y

х2

1

82

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 0

0 1 1

1 0 1

1 1 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 1

1 0 1

1 1 0

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

у HL

у

х2 х1

83

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va

matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1

yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 0

1 0 0

1 1 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

HL y 14 13

1

x1 1 10

x2 2 12

84

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida

ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga

signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х y

HL y 6 13 x 1 11

85

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

1 0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida

ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq

bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

86

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

87

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida

ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal

kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo

bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda

chiqish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

88

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4

voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali

elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin

Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish

kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS

sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil

qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

89

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi

Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)

kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning

chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi

Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi

bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11

dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining

tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi

yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA

sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi

rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish

bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

90

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan

zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda

kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

91

412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

92

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari

51 Axborotni aks etish vositalari

Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish

tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion

indikatorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli

indikatorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9

a

b

v

93

gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent

indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma

arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning

konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va

elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

94

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari

Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion

elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz

navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt

bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi

mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar

energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va

mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi

topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz

ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va

richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda

programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar

magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

95

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va

xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan

simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining

qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning

cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

b

a

v

g

96

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish

mumkin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki

tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar

ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning

qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi

mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy

perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti

esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib

aniqlanadi

97

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich

elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

a

b

98

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi

vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda

Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog

signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga

proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni

koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda

S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok

miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi

kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning

signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1

SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning

qiymatlariga boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori

kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

99

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n

diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga

yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

a

b

100

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel

yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash

chastotasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog

signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib

undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali

haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich

Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki

qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga

ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash

va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga

oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi

massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida

xotiraga kiritiladi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga

teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning

chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

101

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan

kuchlanishigacha davom etadi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya

sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga

boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va

tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar

hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash

natijalarini olish uchungina xizmat qiladi

a

b

102

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish

usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda

joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va

magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning

qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo

va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori

magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga

oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo

sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash

qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari

harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish

holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi

(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)

Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan

bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101

shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida

almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar

olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

103

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va

Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1

chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi

Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish

liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini

yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi

va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va

registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon

etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

104

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa

holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini

bajaradi(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa

chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

105

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash

natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali

deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)

kuchaytirgich sxemalari

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha

10000 dan yalsquoni

кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

a b

106

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda

rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish

quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi

vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni

tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega

bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida

kuchaytirgichlardan foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga

keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash

prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi

xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida

ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha

ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)

Е

I1 I2

U1 U2

Z1 Z2 Zн

61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi

107

4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning

chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini

kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi

Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti

deb yuritiladi

Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1

Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1

Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab

elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va

kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining

avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik

kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)

Avtomatika kuchaytirgichlari

Gidravlik Elektrik Pnevmatik

Elektron Magnitli Elektromexanik

Ionli Elektromashinali

62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi

Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq

marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni

kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli

jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli

108

kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish

miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan

chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli

turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar

qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator

chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli

kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish

signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan

ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga

erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar

kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

109

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish

zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati

shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni

xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish

kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil

a

b v

110

etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish

bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi

Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga

keltiradi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga

parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan

tok bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor

tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida

joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

111

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan

aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O

ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish

xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik

qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

112

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

113

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika

logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda

kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan

boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning

bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish

xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

a b v

a b v

114

65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator

(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(66-rasm)

115

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

116

кjke ЕU )3111( и

чикмахимахkj

R

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

bо

eBкокeb

I

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi

2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

121

RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

117

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi

2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмахи

U

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чикр

Р

РК (623)

118

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish

qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit

yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti

quyidagicha aniqlanadi

и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli

simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V

rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэчикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish

kuchaytirgichlarda

119

sign

chiq

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

kir

kir

sign

kirтб

1)1( (630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan

foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas

tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

120

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga

beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki

1

0``

Z

UI kir

kir (632)

Chiqish kuchlanishi

`` bogkirchiq ZIU (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

1

1

`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК

bog

kir

bogkir

kir

chiq (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK

121

ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal

OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion

kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

1

1bog

chiqtbZZ

ZUU (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

tbkirkir UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К

КUU kir

chiq1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

kir

kir

kir

chiq

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini

integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni

teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui kir`

(639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

122

1

0

`1

dtuRC

u kirc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi

kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi kir`

(641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi

dt

duRCiRu kir

chiq

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi

kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi

olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi

qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

123

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

u chiqkirkirkir (644)

Bundan 4

3

34

2

24

1

1 RR

uR

R

uR

R

uu кirкirkir

chiq (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti kir

chiq

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning

teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika

tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan

kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma

agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik

xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning

prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan

124

kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi

Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik

yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori

bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib

tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga

xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi

Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy

miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik

tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq

ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

125

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi

organiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan

Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati

neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga

aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan

oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga

aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va

porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni

bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen

xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

126

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi

uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi

Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish

momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch

aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni

inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining

aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari

integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash

maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat

xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali

elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

127

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga

proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar

odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi

ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil

rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish

uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish

mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida

qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

128

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va

jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli

armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli U

zo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

129

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr

yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada

unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus

qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya

sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga

kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi

joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor tipi

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr

yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus

chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment

olsquochirgichlari qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol

dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-

silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va

moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka

ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

130

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi

moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari

47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat

39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida

aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-

kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari

5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

131

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan

ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura

ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq

holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali

tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni

natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning

yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi

bilan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv

magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini

soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini

beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal

132

tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel

armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli

elektromagnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun

shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali

elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

133

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi

76 Elektromagnitli muftalar

Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq

ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -

ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-

shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi

muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil

bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6

muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil

bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga

olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun

muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki

magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi

elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli

tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi

moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib

134

tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)

ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga

kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok

olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

8-bob Avtomatika rostlagichlari

135

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari

Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi

Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va

aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning

xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli

ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab

turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi

rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning

136

berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi

Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida

rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma

(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament

talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi

miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir

qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy

sxemasi 81-rasmda keltirilgan

81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi

BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va

topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi

TB-talsquominot bloki

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi

parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi

organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning

har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

BО

ИМ

ТА

U

КО

TB

137

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi

asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa

qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

138

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan

avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga

chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar

ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq

emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan

139

qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik

qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi

zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi

lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

140

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining

topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida

drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash

jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish

signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga

muvofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori

avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan

141

parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-

rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga

berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi

A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish

tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish

signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G

kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan

ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish

tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash

elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi

kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan

talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2

soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi

Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda

S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda

taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim

esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda

sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni

tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish

mumkin

142

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi

zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo

tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang

momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va

qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi

gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va

zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi

belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

143

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)

yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef

bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-

qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish

olsquoqi 4- qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish

elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-

elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati

ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath

olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4

b

b

a

v

144

kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va

zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish

tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari

inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy

v

a

b

145

inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

146

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar

Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal

ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar

parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va

malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar

parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va

bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy

parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik

sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo

bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki

normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi

Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining

kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish

koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash

sifatining yomonlashuviga olib keladi

Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion

sabablariga bolsquolinadi

Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar

kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat

masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning

magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda

nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar

detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar

srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo

Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning

konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va

147

xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada

olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki

sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi

sharoitlardagina qisqartira oladi

Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig

talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi

Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va

butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz

tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element

parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi

qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi

Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element

parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi

relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi

suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini

oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori

malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi

Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham

nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar

ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni

bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan

oldin sunlsquoiy eskirtiriladi

Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach

eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi

lozim

148

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini

oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum

davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash

extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman

quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi

olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda

element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga

chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal

ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va

eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni

N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan

detallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda

ifodalangan

149

Y

t1 t2 t3

t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi

t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi

tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning

olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)

Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash

vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti

t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti

tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti

n - rad etishlarning umumiy soni

150

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan

davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik

extimolligi tushuniladi

Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy

termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar

texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish

hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan

yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli

rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi

Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi

shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni

rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni

ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan

chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim

Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari

xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi

Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni

takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng

qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va

narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi

sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham

avariya sodir bolsquolmaydi

151

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va

qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov 1904y e) Sharl 1878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov1904y e) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi

a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

ТE

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

БК ИМ БО

БУ

W1 W2 W3

W4

152

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

153

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12 V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

154

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga

bolsquolinadi

a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10

20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

b) 024-04-06-1-15-25-4

c) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

e) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

b) xajmning olsquozgarishi asosida

c) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

155

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim

e) tenzometrik

a b

g d e

v

156

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

v g

d e

a b

157

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

a b

a g b v

d

v b a

158

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim

e) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik

a b v

a b

v

g d e

159

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi

e) tenzometrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik

d j

e

v

a b

160

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

У

161

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion

e) pezoelektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

a b v

g

162

49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

163

62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

e) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan

a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

164

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

165

74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

166

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

у HL

у

х2 х1

167

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

e) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab kolish

y

у

х2 x1

HL

х2 х1

y1

HL

у2

у

168

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotira va eslab qolish

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

a

a

b

a

v

b

b

169

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

170

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

171

Test savollariga javoblar

Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob

1 a 26 a 51 b 76 e

2 b 27 a 52 a 77 c

3 c 28 c 53 c 78 d

4 b 29 b 54 a 79 e

5 a 30 d 55 a 80 a

6 a 31 d 56 - 81 b

7 b 32 b 57 b 82 c

8 b 33 d 58 - 83 c

9 c 34 b 59 a 84 b

10 a 35 d 60 b 85 d

11 b 36 d 61 c 86 e

12 d 37 d 62 e 87 e

13 d 38 a 63 d 88 b

14 c 39 a 64 d 89 e

15 d 40 b 65 - 90 -

16 c 41 e 66 d 91 a

17 d 42 a 67 a 92 e

18 e 43 e 68 d 93 c

19 c 44 a 69 b 94 c

20 b 45 a 70 c 95 -

21 a 46 b 71 b 96 d

22 a 47 b 72 e 97 a

23 b 48 a 73 a 98 b

24 e 49 c 74 b 99 c

25 b 50 c 75 c 100 e

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni

betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

172

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i

sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v

rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash

Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s

12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU

texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

173

M U N D A R I J A

Kirish 6

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari haqida umumiy tushunchalar

10

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

19

2-bob Avtomatika datchiklari 21

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24

23 Rezistiv datchiklar 25

231 Potensiometrik datchiklar 25

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27

233 Тenzometrik datchiklar 28

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30

241 Induktiv va transformator datchiklari 30

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33

223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35

25 Хarorat datchiklari 36

251 Suyuklik datchiklari 37

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38

253 Manometrik datchiklar 40

254 Тermoqarshiliklar 41

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43

262 Bosim datchiklari 47

263 Sarf datchiklar 49

264 Burchak tezligi datchiklari 50

27 Namlik datchiklari 53

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53

28 Generator datchiklari 56

281 Induksion datchiklar 56

282 Fotoelektrik datchiklar 57

2821 Fotorezistorlar 58

2822 Fotodiodlar 59

2823 Optoelektron asboblar 60

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64

3-bob Avtomatika relelari 67

174

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69

34 Elektromagnitli relelar 70

4-bob Mantiqiy elementlar 72

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73

43 Asosiy mantiqiy elementlar 81

431 Т-107 mantiqiy elementi 82

432 Т-101 mantiqiy elementi 82

433 Т-303 mantiqiy elementi 83

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86

51 Axborotni aks etish vositalari 86

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95

55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va

ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

100

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120

72 Elektrik ijro mexanizmlari 122

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126

75 Elektromagnitli muftalar 127

8-bob Avtomatika rostlagichlari 130

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130

82 Proporsional rostlagichlar 131

83 Integral rostlagichlar 133

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135

86 Gidravlik rostlagichlar 136

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik

vositalarining puxtaligi

140

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish

yolsquollari

142

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ

savollari

145

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165

175

C O N T E N T S

Introduction 6

Chapter I About general means of automation and about

their functional means

10

11 About means of automatic control value 10

12 Elements of automation and their general parameters 12

13 Automatic control schemes 16

14 General properties of automation and processing agricultural and

irrigation

19

Chapter II Automatic datchics 21

21 Main idea about datchices and their classification 21

22 Main parameters of datchics 24

23 Rezitional datchics 25

231 Potentiometer datchics 25

232 Coal datchics 27

233 Tenzometr datchics 28

24 Electromagnetic and capacity datchics 30

241 Induction and transformation datchics 30

242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33

243 Capacity datchics and their usage 35

25 Datchies of temperature 36

251 Datchics of liquid 37

252 Dilatometer and bimetal datchics 38

253 Manometer datchics 40

254 Termoresista 41

26 Speeds of level pressure and angle datchics 43

261 Level datchics and their principles 43

262 Pressure datchics 47

263 Expenditure datchics 49

264 Angle speed datchies 50

27 Damp datchics 53

271 Damp indexes 53

272 Classification of damp datchics and their principles 53

28 Generator datchics 56

281 Induction datchics 56

282 Photoelectric datchics 57

2821 Photo resistors 58

2822 Photodiodes 59

2823 Opto electric datchics 60

283 Pero electrical datchics 62

284 Termo electric datchics 64

Chapter III Reels of automatiration 67

176

31 Main idea about rile and their classification 67

32 General indexes of reels 68

33 Contacts of rile and their expluatation 69

34 Electromagnetic rile 70

Chapter IV logical elements 72

41 Main idea about logics 72

42 Functions of logical elements 73

43 Main logical elements 81

431 T-101 logical element 82

432 T- 107 logical element 82

433 T- 103 logical element 83

Chapter V Functional elements of automatisation 86

51 Means of visualization 86

52 Elements of compare 87

53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91

531 Elements of numeral analogue 91

532 Analogue numeral elements 93

54 Automatic remember functions 95

55 Automatic 97

Chapter VI Automatic motors 100

61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100

62 Gidravlic motors 117

63 liquid channel gidravlic motors 119

Chapter VII Role mechanisms of automatic 120

71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120

72 Electric role mechanisms 122

73 Modern electro role mechanisms 122

74 Electromagnetic role mechanisms 126

75 Electromagnetic drivers 127

Chapter VIII Automatic regulators 130

81 Main idea about automatic regulators 130

82 Proportional regulators 131

83 Integral regulators 133

84 Proportional integral regulators 133

85 Proportional diferensional regulators 135

86 Gidravlic regulators 136

Chapter IXAutomatic regulation systems and technical

principles

140

91 Main idea about quantity and their value 141

92 Value of elements and finding new quantities 142

Test variants about technical means of autoimmunization 145

Literature 165

177

O G L A V L YE N I YE

Vvedeniye 6

1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax

avtomatiki i funksionalnix elementax

10

11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10

12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12

13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16

14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva

19

2- chast Datchiki avtomatiki 21

21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21

22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24

23 Rezistivnie datchiki 25

231 Potensiometricheskiye datchiki 25

232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27

233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28

24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30

241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30

242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33

243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35

25 Datchiki temperature 36

251 Jidkostnie datchiki 37

252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38

253 Manometricheskiye datchiki 40

254 Тermosoprotivleniya 41

26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43

261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43

262 Datchiki avleniya 47

263 Datchiki rasxoda 49

264 Datchiki uglovoy skorosti 50

27 Datchiki vlajnosti 53

271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53

272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53

28 Generatornie datchiki 56

281 Induksionnie datchiki 56

282 Fotoelektricheskiye datchiki 57

282 1Fotorezistori 58

2822 Fotodiodi 59

2823 Optoelektronnie pribori 60

283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62

284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64

3 ndashchast Rele avtomatiki 67

31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67

32 Osnovnie parametri rele 68

178

33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69

34 Elektromagnitnie rele 70

4- chast Logicheskiye elementi 72

41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72

42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73

43 Osnovnie logicheskiye elementi 81

431 Logicheskiye elementi Т-101 82

432 Logicheskiye elementi Т-107 82

433 Logicheskiye elementi Т-303 83

5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86

51 Sredstva vidachi informatsii 86

52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87

53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91

531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91

532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93

54 Ustroystva xraneniya informatsii 95

55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97

6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100

61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya

predlsquoyavlyayemie k nim

100

62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117

63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119

7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120

71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120

72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126

75 Elektromagnitnie mufti 127

8-chast Regulyatori avtomatiki 130

81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130

82 Proporsionalnie regulyatori 131

83 Integralnie regulyatori 133

84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133

85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135

86 Gidravlicheskiye regulyatori 136

9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix

sistem upravleniya

140

91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141

92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142

Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva

avtomatikiraquo

145

Spisok ispolzuyemoy literature 165

13

sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish

kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha

oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik

jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan

a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni

esa qolsquozglsquoalmasligi

b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi

v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda

kutilmagan faktorlar)

g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)

Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik

mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik

boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash

kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi

Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va

texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida

foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat

Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi

uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan

solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga

talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar

relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar

ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash

olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni

umuman olganda uch davrga bolsquolinadi

Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning

ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli

asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina

va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi

14

Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli

asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich

joylashtiriladi

Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda

rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik

olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga

olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu

davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu

masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi

Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli

xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga

markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji

paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari

(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi

15

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari xaqida umumiy tushunchalar

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan

kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish

momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy

kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar

namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar

kiradi

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

16

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish

signali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chiqish signali

17

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy

korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish

elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan

ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga

deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

18

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish

(kuchaytirgichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay

ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya

koeffitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik

elementning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

19

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)

+δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К

1К2)-

δ2[1+1(К1+К1)

]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan

nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa

koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

20

ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi

deyiladi

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq

uzlukli Ks Kq const F

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element

xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb

ataladi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash

21

vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida

sinaladi

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik

sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular

funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

BK IM ВО

BU

22

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida

elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

ТE

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik

xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan

iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

23

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj

ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

24

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab

qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi

lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib

boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli

ravishda saqlash katta ahamiyatga ega

25

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi

turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi

talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli

parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan

chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat

asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish

vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus

shkaflarda olsquornatish mumkin

26

2-bob Avtomatika datchiklari

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik

elektrokimyoviy optik va elektron - ion

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch

tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim

va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning

sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)

poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib

berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va

generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

27

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar

rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo

-ele

ktr

ik

Po

tensio

me

trik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

28

21 ndash JADVAL

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN

KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI M

exa

nik

ELEKТRIK DAТChIKLAR P

ote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Ind

uk

tiv

Тer

mo

rezi

torl

i

Sig

lsquoim

Fo

tore

zist

orl

i

Ele

ktr

on

Ind

uk

sion

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

mo

elek

tri

Хo

ll d

atch

ikla

ri

Fo

toel

ektr

ik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

29

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

U = U 1- U 2 (22)

U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

U1

30

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar

tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)

tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat

qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini

talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

31

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)

Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik

potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

e

a b v

g d

32

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli

Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi

keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik

(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa

kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning

kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng

Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar

zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi

a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

33

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon

ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida

kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi

R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir

datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik

tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik

kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik

tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi

olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan

maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik

deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta

yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik

olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning

tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

a b v

34

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik

hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi

RRс

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi

- elastiklik moduli

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon

Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq

Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB

turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim

olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun

nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

a b

35

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika

tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -

rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish

kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv

qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning

induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama

orqali ifodalanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

36

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga

proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday

kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari

37

differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki

yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi

asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda

EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi

yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan

cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib

ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok

oqib olsquota boshlaydi

38

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan

a b

v g

d e

39

Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir

necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida

olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort

chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -

rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

a b

40

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi

chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni

ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri

tufayli keng qolsquollanadi

41

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga

aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan

kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq

masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga

bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -

plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

a b

42

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil

qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga

proporsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan

43

muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir

elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va

dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar

ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib

chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

44

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim

qashilikli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan

Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli

kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)

d a b

v g

45

tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida

olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati

kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi

Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi

va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada

olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni

ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

a b v

46

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari

(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining

kattaligi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a b v

47

a - membranali b - silfonli v - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu

asboblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar

xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa

1000S dan 1000

0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich

bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi

Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish

xaroratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri

issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va

gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning

qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga

javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

48

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va

stabillashgan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar

intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha

xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining

emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi

Sim lak bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

49

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash

maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx

datchiklari qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan

qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi

Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha

elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik

satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

50

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina

murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda

ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari

bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial

sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi

quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar

orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va

releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga

R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V

olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori

bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi

51

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr

olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan

olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun

molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar

muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya

oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish

shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi

laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan

datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish

signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish

imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy

yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday

elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib

beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish

mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi

olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan

Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan

52

siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan

fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -

olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik

sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan

siglsquoim quyidagicha aniqlanadi

Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va

tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini

elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli

kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va

chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan

Bu olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil

qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining

olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil

qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan

signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath

kolsquorsatkichi hisoblanadi

53

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi

elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan

datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi

kabilar xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

54

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash

silfonli e) ndash manometrik trubkali

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari

faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)

sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan

gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki

bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida

silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi

kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

a b v

g d e

55

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop

tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli

hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va

Venturi trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

a b

v

56

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish

tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori

proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

57

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni

faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan

shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi

ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli

anchagina chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli

mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

58

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati

bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning

kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2

aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil

qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion

d e

j

59

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va

elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va

magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish

prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit

tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga

60

asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa

vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul

qilishi prinsipida ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib

bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik

dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga

gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion

datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz

va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan

namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda

namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi

Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda

turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi

termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va

61

buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan

yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning

parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va

olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik

singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va

SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo

kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham

tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

У

62

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2

(230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz

nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

63

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil

qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb

ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi

Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi

esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan

64

Ф

1

2

3

4

а) b)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda

elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

65

Asosiy kattaliklari

ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha

tanlanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi

elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

66

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga

joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli

fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

67

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini

belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili

fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan

oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik

bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

a b v g

68

Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)

signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab

bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil

etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

69

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-

rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3

70

bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning

ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va

sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar

farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda

Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu

xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat

zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan

EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar

zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil

metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik

kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon

talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat

holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi

paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan

joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda

hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa

chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik

stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga

bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori

sezgirlik

71

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari

termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA

termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan

izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan

tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun

termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish

kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik

sxemalar qolsquollaniladi

72

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

a b

v

g

73

3-bob Avtomatika relelari

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit

maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

74

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish

kattaligining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun

zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish

kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi

51

тХи

Хиштиз

75

qolsquoyib yuborish 01

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati

Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu

vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu

Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda

yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan

76

aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning

qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi

izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha

elementlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi

kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki

cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv

qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=

05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

a b v g d

77

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati

natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar

eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok

sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi

ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa

prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening

ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik

tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish

tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -

olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu

nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa

faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi

78

4-bob Mantiqiy elementlar

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos

ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining

murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi

U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan

kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik

apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va

holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal

mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda

79

shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va

son ham emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi

kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil

amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik

funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan

foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq

qilishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Haqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

80

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x

signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

1 Prinsipial sxemada belgilanishi

Хaqiqiylik jadvali

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x 1 10 1 1 4 13 y HL

y x

х

0 0

1 1

у

y HL х 1 10 1 14 13

81

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv

o

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

х1 y

х2

1

82

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 0

0 1 1

1 0 1

1 1 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 1

1 0 1

1 1 0

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

у HL

у

х2 х1

83

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va

matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1

yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

0 0 1

0 1 0

1 0 0

1 1 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

HL y 14 13

1

x1 1 10

x2 2 12

84

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida

ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga

signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х y

HL y 6 13 x 1 11

85

Rele ekvivalent sxemasi

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

1 0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida

ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq

bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

86

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalent sxemasi

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

87

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida

ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal

kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo

bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda

chiqish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalent sxemasi

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

88

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4

voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali

elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin

Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish

kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS

sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil

qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

89

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi

Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)

kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning

chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi

Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi

bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11

dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining

tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi

yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA

sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi

rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish

bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

90

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan

zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda

kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

91

412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

92

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari

51 Axborotni aks etish vositalari

Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish

tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion

indikatorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli

indikatorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9

a

b

v

93

gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent

indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma

arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning

konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va

elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

94

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari

Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion

elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz

navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt

bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi

mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar

energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va

mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi

topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz

ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va

richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda

programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar

magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

95

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va

xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha

shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan

simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining

qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning

cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

b

a

v

g

96

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish

mumkin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki

tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar

ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning

qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi

mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy

perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti

esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib

aniqlanadi

97

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich

elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

a

b

98

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi

vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda

Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog

signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga

proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni

koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda

S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok

miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi

kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning

signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1

SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning

qiymatlariga boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori

kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

99

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n

diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga

yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

a

b

100

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel

yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash

chastotasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog

signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib

undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali

haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich

Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki

qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga

ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash

va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga

oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi

massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida

xotiraga kiritiladi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga

teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning

chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

101

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan

kuchlanishigacha davom etadi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya

sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga

boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va

tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar

hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash

natijalarini olish uchungina xizmat qiladi

a

b

102

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish

usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda

joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va

magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning

qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo

va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori

magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga

oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo

sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash

qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari

harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish

holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi

(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)

Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan

bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101

shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida

almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar

olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

103

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va

Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1

chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi

Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish

liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini

yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi

va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va

registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon

etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

104

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa

holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini

bajaradi(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa

chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

105

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash

natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali

deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)

kuchaytirgich sxemalari

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha

10000 dan yalsquoni

кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

a b

106

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda

rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish

quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi

vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni

tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega

bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida

kuchaytirgichlardan foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga

keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash

prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi

xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida

ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha

ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)

Е

I1 I2

U1 U2

Z1 Z2 Zн

61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi

107

4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning

chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini

kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi

Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti

deb yuritiladi

Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1

Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1

Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab

elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va

kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining

avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik

kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)

Avtomatika kuchaytirgichlari

Gidravlik Elektrik Pnevmatik

Elektron Magnitli Elektromexanik

Ionli Elektromashinali

62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi

Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq

marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni

kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli

jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli

108

kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish

miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan

chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli

turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar

qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator

chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli

kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish

signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan

ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga

erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar

kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

109

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish

zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati

shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni

xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish

kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil

a

b v

110

etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish

bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi

Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga

keltiradi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga

parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan

tok bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor

tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida

joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

111

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan

aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O

ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish

xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik

qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

112

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

113

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika

logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda

kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan

boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning

bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish

xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

a b v

a b v

114

65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator

(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(66-rasm)

115

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

116

кjke ЕU )3111( и

чикмахимахkj

R

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

bо

eBкокeb

I

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi

2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

121

RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

117

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi

2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмахи

U

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чикр

Р

РК (623)

118

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish

qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit

yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti

quyidagicha aniqlanadi

и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli

simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V

rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэчикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish

kuchaytirgichlarda

119

sign

chiq

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

kir

kir

sign

kirтб

1)1( (630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan

foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas

tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

120

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga

beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki

1

0``

Z

UI kir

kir (632)

Chiqish kuchlanishi

`` bogkirchiq ZIU (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

1

1

`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК

bog

kir

bogkir

kir

chiq (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK

121

ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal

OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion

kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

1

1bog

chiqtbZZ

ZUU (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

tbkirkir UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К

КUU kir

chiq1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

kir

kir

kir

chiq

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini

integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni

teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui kir`

(639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

122

1

0

`1

dtuRC

u kirc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi

kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi kir`

(641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi

dt

duRCiRu kir

chiq

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi

kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi

olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi

qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

123

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

u chiqkirkirkir (644)

Bundan 4

3

34

2

24

1

1 RR

uR

R

uR

R

uu кirкirkir

chiq (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti kir

chiq

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning

teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika

tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan

kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma

agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik

xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning

prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan

124

kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi

Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik

yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori

bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib

tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga

xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi

Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy

miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik

tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq

ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

125

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi

organiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan

Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati

neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga

aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan

oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga

aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va

porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni

bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen

xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

126

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi

uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi

Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish

momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch

aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni

inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining

aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari

integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash

maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat

xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali

elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

127

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga

proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar

odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi

ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil

rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish

uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish

mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida

qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

128

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va

jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli

armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli U

zo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

129

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr

yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada

unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus

qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya

sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga

kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi

joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor tipi

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr

yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus

chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment

olsquochirgichlari qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol

dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-

silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va

moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka

ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

130

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi

moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari

47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat

39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida

aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-

kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari

5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

131

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan

ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura

ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq

holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali

tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni

natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning

yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi

bilan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv

magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini

soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini

beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal

132

tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel

armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli

elektromagnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun

shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali

elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

133

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi

76 Elektromagnitli muftalar

Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq

ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -

ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-

shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi

muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil

bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6

muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil

bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga

olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun

muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki

magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi

elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli

tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi

moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib

134

tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)

ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga

kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok

olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

8-bob Avtomatika rostlagichlari

135

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari

Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi

Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va

aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning

xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli

ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab

turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi

rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning

136

berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi

Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida

rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma

(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament

talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi

miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir

qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy

sxemasi 81-rasmda keltirilgan

81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi

BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va

topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi

TB-talsquominot bloki

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi

parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi

organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning

har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

BО

ИМ

ТА

U

КО

TB

137

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi

asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa

qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

138

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan

avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga

chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar

ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq

emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan

139

qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik

qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi

zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi

lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

140

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining

topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida

drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash

jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish

signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga

muvofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori

avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan

141

parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-

rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga

berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi

A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish

tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish

signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G

kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan

ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish

tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash

elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi

kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan

talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2

soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi

Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda

S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda

taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim

esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda

sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni

tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish

mumkin

142

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi

zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo

tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang

momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va

qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi

gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va

zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi

belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

143

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)

yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef

bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-

qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish

olsquoqi 4- qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish

elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-

elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati

ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath

olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4

b

b

a

v

144

kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va

zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish

tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari

inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy

v

a

b

145

inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

146

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar

Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal

ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar

parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va

malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar

parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va

bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy

parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik

sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo

bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki

normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi

Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining

kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish

koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash

sifatining yomonlashuviga olib keladi

Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion

sabablariga bolsquolinadi

Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar

kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat

masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning

magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda

nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar

detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar

srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo

Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning

konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va

147

xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada

olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki

sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi

sharoitlardagina qisqartira oladi

Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig

talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi

Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va

butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz

tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element

parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi

qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi

Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element

parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi

relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi

suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini

oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori

malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi

Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham

nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar

ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni

bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan

oldin sunlsquoiy eskirtiriladi

Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach

eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi

lozim

148

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini

oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum

davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash

extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman

quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi

olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda

element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga

chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal

ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va

eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay

ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni

N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan

detallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda

ifodalangan

149

Y

t1 t2 t3

t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan

rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish

nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni

nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi

t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi

tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning

olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)

Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash

vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti

t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti

tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti

n - rad etishlarning umumiy soni

150

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan

davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik

extimolligi tushuniladi

Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy

termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar

texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish

hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan

yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli

rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi

Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi

shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni

rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni

ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan

chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim

Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari

xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi

Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni

takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng

qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va

narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi

sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham

avariya sodir bolsquolmaydi

151

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va

qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov 1904y e) Sharl 1878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y

d) Popov1904y e) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi

a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

ТE

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

БК ИМ БО

БУ

W1 W2 W3

W4

152

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan

a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

153

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12 V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

e) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

154

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar

kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga

bolsquolinadi

a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10

20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

b) 024-04-06-1-15-25-4

c) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

e) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

b) xajmning olsquozgarishi asosida

c) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

155

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim

e) tenzometrik

a b

g d e

v

156

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

v g

d e

a b

157

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim

e) tenzometrik

a b

a g b v

d

v b a

158

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim

e) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik

a b v

a b

v

g d e

159

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi

e) tenzometrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik

d j

e

v

a b

160

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim

e) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik

У

161

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion

e) pezoelektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

a b v

g

162

49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik

bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

163

62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

b) termorezistorli induksion fotoelektrik

c) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

e) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan

a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

164

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

165

74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

b) kirish kattaligining eng kichik qiymati

c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

166

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

у HL

у

х2 х1

167

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

e) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab kolish

y

у

х2 x1

HL

х2 х1

y1

HL

у2

у

168

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy

e) xotira va eslab qolish

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy

e) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

a

a

b

a

v

b

b

169

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan

a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali

kuchaytirgich e) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

e) gidravlik

170

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan

a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral e) gidravlik

171

Test savollariga javoblar

Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob

1 a 26 a 51 b 76 e

2 b 27 a 52 a 77 c

3 c 28 c 53 c 78 d

4 b 29 b 54 a 79 e

5 a 30 d 55 a 80 a

6 a 31 d 56 - 81 b

7 b 32 b 57 b 82 c

8 b 33 d 58 - 83 c

9 c 34 b 59 a 84 b

10 a 35 d 60 b 85 d

11 b 36 d 61 c 86 e

12 d 37 d 62 e 87 e

13 d 38 a 63 d 88 b

14 c 39 a 64 d 89 e

15 d 40 b 65 - 90 -

16 c 41 e 66 d 91 a

17 d 42 a 67 a 92 e

18 e 43 e 68 d 93 c

19 c 44 a 69 b 94 c

20 b 45 a 70 c 95 -

21 a 46 b 71 b 96 d

22 a 47 b 72 e 97 a

23 b 48 a 73 a 98 b

24 e 49 c 74 b 99 c

25 b 50 c 75 c 100 e

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni

betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

172

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i

sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v

rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash

Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s

12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU

texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

173

M U N D A R I J A

Kirish 6

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional

elementlari haqida umumiy tushunchalar

10

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

19

2-bob Avtomatika datchiklari 21

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24

23 Rezistiv datchiklar 25

231 Potensiometrik datchiklar 25

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27

233 Тenzometrik datchiklar 28

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30

241 Induktiv va transformator datchiklari 30

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33

223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35

25 Хarorat datchiklari 36

251 Suyuklik datchiklari 37

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38

253 Manometrik datchiklar 40

254 Тermoqarshiliklar 41

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43

262 Bosim datchiklari 47

263 Sarf datchiklar 49

264 Burchak tezligi datchiklari 50

27 Namlik datchiklari 53

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53

28 Generator datchiklari 56

281 Induksion datchiklar 56

282 Fotoelektrik datchiklar 57

2821 Fotorezistorlar 58

2822 Fotodiodlar 59

2823 Optoelektron asboblar 60

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64

3-bob Avtomatika relelari 67

174

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69

34 Elektromagnitli relelar 70

4-bob Mantiqiy elementlar 72

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73

43 Asosiy mantiqiy elementlar 81

431 Т-107 mantiqiy elementi 82

432 Т-101 mantiqiy elementi 82

433 Т-303 mantiqiy elementi 83

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86

51 Axborotni aks etish vositalari 86

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95

55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va

ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

100

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120

72 Elektrik ijro mexanizmlari 122

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126

75 Elektromagnitli muftalar 127

8-bob Avtomatika rostlagichlari 130

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130

82 Proporsional rostlagichlar 131

83 Integral rostlagichlar 133

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135

86 Gidravlik rostlagichlar 136

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik

vositalarining puxtaligi

140

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish

yolsquollari

142

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ

savollari

145

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165

175

C O N T E N T S

Introduction 6

Chapter I About general means of automation and about

their functional means

10

11 About means of automatic control value 10

12 Elements of automation and their general parameters 12

13 Automatic control schemes 16

14 General properties of automation and processing agricultural and

irrigation

19

Chapter II Automatic datchics 21

21 Main idea about datchices and their classification 21

22 Main parameters of datchics 24

23 Rezitional datchics 25

231 Potentiometer datchics 25

232 Coal datchics 27

233 Tenzometr datchics 28

24 Electromagnetic and capacity datchics 30

241 Induction and transformation datchics 30

242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33

243 Capacity datchics and their usage 35

25 Datchies of temperature 36

251 Datchics of liquid 37

252 Dilatometer and bimetal datchics 38

253 Manometer datchics 40

254 Termoresista 41

26 Speeds of level pressure and angle datchics 43

261 Level datchics and their principles 43

262 Pressure datchics 47

263 Expenditure datchics 49

264 Angle speed datchies 50

27 Damp datchics 53

271 Damp indexes 53

272 Classification of damp datchics and their principles 53

28 Generator datchics 56

281 Induction datchics 56

282 Photoelectric datchics 57

2821 Photo resistors 58

2822 Photodiodes 59

2823 Opto electric datchics 60

283 Pero electrical datchics 62

284 Termo electric datchics 64

Chapter III Reels of automatiration 67

176

31 Main idea about rile and their classification 67

32 General indexes of reels 68

33 Contacts of rile and their expluatation 69

34 Electromagnetic rile 70

Chapter IV logical elements 72

41 Main idea about logics 72

42 Functions of logical elements 73

43 Main logical elements 81

431 T-101 logical element 82

432 T- 107 logical element 82

433 T- 103 logical element 83

Chapter V Functional elements of automatisation 86

51 Means of visualization 86

52 Elements of compare 87

53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91

531 Elements of numeral analogue 91

532 Analogue numeral elements 93

54 Automatic remember functions 95

55 Automatic 97

Chapter VI Automatic motors 100

61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100

62 Gidravlic motors 117

63 liquid channel gidravlic motors 119

Chapter VII Role mechanisms of automatic 120

71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120

72 Electric role mechanisms 122

73 Modern electro role mechanisms 122

74 Electromagnetic role mechanisms 126

75 Electromagnetic drivers 127

Chapter VIII Automatic regulators 130

81 Main idea about automatic regulators 130

82 Proportional regulators 131

83 Integral regulators 133

84 Proportional integral regulators 133

85 Proportional diferensional regulators 135

86 Gidravlic regulators 136

Chapter IXAutomatic regulation systems and technical

principles

140

91 Main idea about quantity and their value 141

92 Value of elements and finding new quantities 142

Test variants about technical means of autoimmunization 145

Literature 165

177

O G L A V L YE N I YE

Vvedeniye 6

1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax

avtomatiki i funksionalnix elementax

10

11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10

12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12

13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16

14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva

19

2- chast Datchiki avtomatiki 21

21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21

22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24

23 Rezistivnie datchiki 25

231 Potensiometricheskiye datchiki 25

232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27

233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28

24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30

241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30

242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33

243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35

25 Datchiki temperature 36

251 Jidkostnie datchiki 37

252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38

253 Manometricheskiye datchiki 40

254 Тermosoprotivleniya 41

26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43

261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43

262 Datchiki avleniya 47

263 Datchiki rasxoda 49

264 Datchiki uglovoy skorosti 50

27 Datchiki vlajnosti 53

271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53

272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53

28 Generatornie datchiki 56

281 Induksionnie datchiki 56

282 Fotoelektricheskiye datchiki 57

282 1Fotorezistori 58

2822 Fotodiodi 59

2823 Optoelektronnie pribori 60

283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62

284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64

3 ndashchast Rele avtomatiki 67

31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67

32 Osnovnie parametri rele 68

178

33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69

34 Elektromagnitnie rele 70

4- chast Logicheskiye elementi 72

41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72

42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73

43 Osnovnie logicheskiye elementi 81

431 Logicheskiye elementi Т-101 82

432 Logicheskiye elementi Т-107 82

433 Logicheskiye elementi Т-303 83

5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86

51 Sredstva vidachi informatsii 86

52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87

53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91

531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91

532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93

54 Ustroystva xraneniya informatsii 95

55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97

6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100

61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya

predlsquoyavlyayemie k nim

100

62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117

63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119

7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120

71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120

72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122

74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126

75 Elektromagnitnie mufti 127

8-chast Regulyatori avtomatiki 130

81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130

82 Proporsionalnie regulyatori 131

83 Integralnie regulyatori 133

84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133

85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135

86 Gidravlicheskiye regulyatori 136

9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix

sistem upravleniya

140

91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141

92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142

Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva

avtomatikiraquo

145

Spisok ispolzuyemoy literature 165