43
Алишер Худайбердиевич ДОНИЁРОВ Хоразм археология-этнография экспедиция»! Узбекистон этнография фанида Укув кулланма * * * Масъул мухаррир: Узбекистон Республикасида хизмат курсатган фан арбоби, Узбекистон Республикаси ФА академиги, тарих фанлар доктори, профессор С.К. КАМОЛОВ Такризчилар: Узбекистон Республикасида хизмат курсатган фан арбоби, фалсафа фанлари доктори, профессор И.М. ЖАББОРОВ; тарих фанлари номзоди III.Ж. САИДОВ Кулланма Узбекистон Республикаси Олий вауртамахсус, касб-хунар таълими укув-методик бирлашмалар фаолиятини Мувофицпаштирувчи кенгашининг 2007 йил 23 февралдаги 5-сонли баённомасига мувофиц тарих факультеты талабалари учун укув кулланмаси сифатида нашрга тавсия этилган. СУЗ БОШИ МУНДАРИЖА 4 КИРИШ ............................................................................................................ 5 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ ЭКСПЕДИЦИЯСИ: ЯРАТИЛИШ ТАР ИХ И ВА ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛЛАШТИРИШ 8 1.1. Хоразм экспедицияси дебочаси ва яратилиш тарихи ...................... 8 1.2. Хоразм археология-этнография экспедициясининг XX аср 50- йилларидан кейинги фаолияти................................................................ 12 Мухокама учун саволлар.......................................................................... 34 II боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ ЭКСПЕДИЦИЯСИ ФАОЛИЯТИНИНГ БАЪЗИ НАТИЖАЛАРИ..........................................37 И. 1. Хоразм археология-этнография экспедициясининг тарихшунослиги........................................................................................ 37 П.2. Хоразм вохасининг этнографияеи ва моддий маданият тарихини урганиш (XX аср анъанавий манзилгохдари мисолида)....................... 48 И.З. К^оракалпогистон этнографияеи: ривожланиш динамикаси ва илмий тадкшеотларнинг мазмундор жихатлари..................................... 57 Мухокама учун саволлар................................................ ..................... ,...72 ХУЛОСА.......................................................................................................... .. АДАБИЁТЛАР............................................................................................... 76 ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ ЭКСПЕДИЦИЯСИ АСАРЛАРИ..................................................................................................... 83 ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ ЭКСПЕДИЦИЯСИ МАТЕРИАЛЛАРИ....................... ................................................................. 83 К;ИСК^\РТМАЛАР РУЙХАТИ................................................................... 84 3

МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

  • Upload
    others

  • View
    57

  • Download
    1

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

Алишер Худайбердиевич ДОНИЁРОВ

Хоразм археология-этнография экспедиция»! Узбекистон этнография фанида

Укув кулланма

* * *

Масъул мухаррир:

Узбекистон Республикасида хизмат курсатган фан арбоби, Узбекистон Республикаси ФА академиги,

тарих фанлар доктори, профессор С.К. КАМОЛОВ

Такризчилар:

Узбекистон Республикасида хизмат курсатган фан арбоби, фалсафа фанлари доктори, профессор И.М. ЖАББОРОВ;

тарих фанлари номзоди III.Ж. САИДОВ

Кулланма Узбекистон Республикаси Олий вауртамахсус, касб-хунар таълими укув-методик бирлашмалар фаолиятини

Мувофицпаштирувчи кенгашининг 2007 йил 23 февралдаги 5-сонли баённомасига мувофиц тарих факультеты талабалари учун укув

кулланмаси сифатида нашрга тавсия этилган.

СУЗ БОШИ

МУНДАРИЖА

4

КИРИШ ............................................................................................................ 5

I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ ЭКСПЕДИЦИЯСИ: ЯРАТИЛИШ Т АР ИХ И ВА ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛЛАШТИРИШ 8

1.1. Хоразм экспедицияси дебочаси ва яратилиш тарихи...................... 8

1.2. Хоразм археология-этнография экспедициясининг XX аср 50- йилларидан кейинги фаолияти................................................................ 12

Мухокама учун саволлар..........................................................................34

II боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ ЭКСПЕДИЦИЯСИ ФАОЛИЯТИНИНГ БАЪЗИ НАТИЖАЛАРИ..........................................37

И. 1. Хоразм археология-этнография экспедициясининг тарихшунослиги........................................................................................37

П.2. Хоразм вохасининг этнографияеи ва моддий маданият тарихини урганиш (XX аср анъанавий манзилгохдари мисолида)....................... 48

И.З. К^оракалпогистон этнографияеи: ривожланиш динамикаси ва илмий тадкшеотларнинг мазмундор жихатлари..................................... 57

Мухокама учун саволлар................................................ ..................... ,...72

ХУЛОСА............................................................................................................

АДАБИЁТЛАР...............................................................................................76

ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ ЭКСПЕДИЦИЯСИ АСАРЛАРИ.....................................................................................................83

ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ ЭКСПЕДИЦИЯСИ МАТЕРИАЛЛАРИ....................... ................................................................. 83

К;ИСК^\РТМАЛАР РУЙХАТИ................................................................... 84

3

Page 2: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

СУЗ БОШИ

Хоразм вохдсида яшовчи халкдар этнографиясининг тарихий хамда тарихни баен этиш масалаларини урганиш - биринчи навбатда, Урта Осиё ушбу минтакасининг этномаданий узига хослиги, тарихининг алохдда маданий мохиятга эгалиги билан богликдир. Айнан шу минтакада куплаб асрлар мобайнида Урта Осиёнинг бошка минтакаларидан фарк киладиган, бетакрор, аксарият холларда, узига хос шаклларда куплаб халкдар ахлокий-маънавий ва маданий бойликларининг бир-бирига сингиб кетиши билан ифодаланувчи ноёб этник, маданий ва бошка жараёнлар кечган.

Хоразм вохаси ва унга ёндош худудларда яшаган хамда яшаётган халкдарнинг тарихи, археологияси, этнографияеи ва маданиятини хар томонлама тадкик этишни максад кдлиб олган ихтисослашган катор экспедицияларнинг турли вактларда ташкил этилганлигини шу билан изохдаш мумкин.

Хоразм археология-этнография экспедицияси (ХАЭЭ) Хоразм вохдеини тадкик; этишда етакчи илмий тузилма булди.

Мазкур укув кулланмада ХАЭЭни барпо этиш, унинг фаолиятини ташкил килиш ва техник жихозлаш буйича олиб борилган саъй-харакатлар уз ифодасини топган. Хоразм экспедицияси ишининг урушдан (1941-1945 йиллар) олдинги даври экспедиция илмий услубиятининг, уз тадкикот услубининг шаклланиш даври булди. Шунингдек, укув кулланмада услубияткинг изчиллиги ва х,озирги боскичда унинг янада ривожланиши акс этган.

Хронологияга амал килган холда утган аернинг 50-йилларидан бошлаб, экспедиция фаолиятининг асосий боскичлари берилган, энг ахдмиятли ёдгорликлар хамда экспедиция ишлари мавзулари айтиб утилган.

Экспедиция там гаси билан чикдан асарлар, экспедиция ходимларининг сунгги асарлари тарихни баён этиш жихдтдан тахдил этилган.

Илова тарзида ХАЭЭ асарлари ва материаллари руйхати берилди.Укув материалининг тугал булимлари тарзидаги хар бир боб

нихоясида оралик ва якуний назорат хамда талабаларнинг билимларини бахолаш учун назорат саволлари тавсия этилган, улардан мухокама хамда талабаларнинг мустакил ишлари учун саволлар сифатида хам фойдаланиш мумкин.

4

КИРИШ

Хоразм - кадим-кадимдан дехкончилиги ва шахар маданияти ривожланган, айни вакгда, кучманчи чорвадор кабилалар яшаган х>'дудга чегарадош булган тарихий-маданий вилоят сифатида Узбекистон худудида халкларнинг шаклланиши ва ривожланишида мухдм урин тутган. Бу ерда махсус урганиш ва умумлаштирипши такозо этувчи этно-маданий таракдиётнинг мураккаб жараёнлари содир булганки, бу муаммо Узбекистон ва бутун Урта Осиё тарихи учун долзарб ахамиятга эга.

Шу боис ушбу минтака тарихчилар, этнографлар, археологлар, шунингдек табиий шароитлари ва экология тизимининг ривожланиши узига хос булган Хоразм экологияси ва икдими муаммолари 'билан шу)улланувчи бошка соха вакилларининг (географлар, гидрогеологлар, тупрокшунослар) дикдат марказида эканлиги тасодифий эмас. Хоразм ва унинг маданиятини урганишда 1937 йилда ташкил этилган ва 40 йил мутгасил Сергей Павлович Толстое рахбарлик килган Хоразм археология экспедициясининг улкан ролини суз билан ифодалаш мушкул. Унда катнашган ходимларнинг тиришкоклиги ва ташаббускорлиги бу экспедицияни тарих фанининг йирик илмий гурухига айлантирди.

У комплекс археология-этнография экспедициясига айлангач, техник воситалар билан янада таъминланди. Экспедициянинг карийб 70 йиллик изланишлари натижасида кулга киритилган куплаб археологик материаллар Узбекистоннинг кадимий тарихига дойр бир катор долзарб муаммоларни янгича ёритиш имконини беради.

Хоразм ва унга чегарадош худудларнинг бой этнография материаллари экспедиция фаолиятининг бебахр натижасидир. Бизнинг давримизгача деярли йуколиб кетган куплаб обидалар, анъаналар, урф- одатлар Хоразм археология-этнография экспедицияси тадк^щотлари натижаси уларок, фан учун, тарихий хотира сифатида сакданиб келмокда.

Хоразм экспедицияси собик иттифокдош республикалар Фанлар академиялари билан доим узвий алокдца фаолият олиб борган.

Мазкзф археология-этнография экспедицияси билан бир пайтда таникди узбек олими Я.Е. Fуломов хам куп йиллар давомида ушбу муаммо билан шугулланган. Урта Осиёда тарих фанининг шаклланишида хам Хоразм экспедицияси катта ахамият касб этган. Узбекистон ва K,030j истоннинг хозирги тарихчи, археолог ва этнограф олимларининг аксарияти Хоразм археология-этнография экспедицияси мактабини утган.

Ушбу экспедиция тадкикотлари доирасида хар томонлама утказилган тахлиллар акс эггирилган ва экспедиция материаллари умумлаштирилган махсус асарларнинг йуклиги мазкур тадкикотнинг долзарблигини курсатади, зеро эътиборингизга хавола этилаётган ушбу кулланмада Хоразм археология-этнография экспедицияси фаолиятини тарихий умумлаштиришга ва, умуман, Урта Осиёда, шу жумладан Узбекистонда

5

Page 3: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

«

тарих фанининг ривожланишига ушбу экспедициянинг таъсирини курсатишга харакат килинган.

Илмий жамоатчилик экспедициянинг юбилей саналарини унинг беназир рахбари С.П. Толстовнинг таваллуд санаси билан уйгун холда доим кенг нишонлаб келган. Дарвоке, ушбу саналарга махсус маколалар багишланиб, уларда экспедиция фаолияти муфассал баён этилган эди1. Шунингдек, юбилей саналарига багишлаб тадкикотларнинг асосий йуналишлари камраб олинган тематик тупламлар хам чоп этилган2. Улардан бирида (Этнография и археология Средней Азии. - М.: Наука, 1979) С.П. Толстое асарларининг руйхати берилган3.

Бундан ташкари, Хоразм археология-этнография экспедицияси «Асарлар»ининг хар бир жилдида экспедиция фаолиятининг муайян даври буйича узига хос тарихий маълумотларни акс эттирувчи мукаддима бериб борилган. Шуни таъкидлаш жоизки, Хоразм археология-этнография экспедицияси фаолияти хануз махсус тадкик этилмаган.

Мазкур ишнинг асосий максади Хоразм археология-этнография экспедициясининг бутун фаолияти давомида белгиланган ва амалга оширилган тадкикотни тахдил этишга кул урищдир.

Тадкикот доирасида куйидагилар асосий максад кдлиб олинди:•Хоразм археология-этнография экспедициясини йулга куйиш ва

ривожлантириш, замонавий фан ютукдарини тадкикот методикасига татбих этиш ва техник жихозлаш борасидаги фаолиятини акс эттириш;

•Урта Осиёни тарихий урганишда Хоразм археология-этнография экспедициясининг роли ва урнини аникдаш;

«экспедиция фаолиятининг асосий жихатлари ва унинг натижаларини ёритиш;

•Хоразм археология-этнография экспедициясининг асосий нашрларини (Илмий асарлар, материаллар ва айрим нашрлар асосида) тахлил килиш.

Тахдил жараёнига Хоразм археология-этнография экспедициясининг 60 йиллик фаолияти натижаларини узида жам эттан ишлар жалб килинди. Бунда уларнинг мазкур иш мавзусига мослиги назарда тутилди.

Каранг, масалан: Жданко Т.А. Этнографические исследования и этнографы Хорезмской экспедиции // Этнографическое обозрение (ЭО). - 1997. - № 1. - С. 70-85; № 2. - С. 15-33.; Жданко Т.А., Итана М.А. Сергей Павлович Толстое (1907-1968) // Советская этнография (СЭ). - 1977. - № 2; Итина М.А. Проблемы археологии Хорезма (к 40-летию Хорезмской экспедиции) // Советская археология (СА). - 1977. - № 4. - С. 41- 51; ИтинаМ.А., Левина Л.М., Неразик Е.Е., Рапопорт Ю.А. К 60-летию Хорезмской археолого-этнографической экспедиции//ЭО. - 1996.-№ 6 .-С . 19-33.

2 Каранг: История, археология и этнография Средней Азии. - М.: Наука, 1968; Этнография и археология Средней Азии. - М.: Наука, 1979; Приаралье в древности и средневековье. К 60-летию Хорезмской археолого-этнографической экспедиции. - М.: Восточная литература, РАН, 1998.

3 Этнография и археология Средней Азии...- С. 173-179.

6

Эътиборингизга хавола этилаётган ушбу кулланмада тахлил килинган ишлар шартли равишда уч гурухга булинади.

Биринчиси — Хоразмни илмий урганиш тамал тошини куйган С.П. Толстовнинг монографиялари.

Иккинчиси ва, айни вактда, асосийси — «Хоразм археология- этнография экспедицияси»нинг Илмий асарлари булиб, хозирга кадар уларнинг 16 жилди, Хоразм экспедицияси материалларининг 10 та туплами чоп этилди.

Мазкур гурухга, шунингдек, экспедиция ходимларининг монографиялари хам киритилган.

Учинчи гурухни тупламлар ва даврий нашрлар, журналлар ва хар йили рус тилида нашр килинадиган «Археологик кашфиётлар» йилномаларидаги материаллар ташкил этади.

Тахлил кдмровига олинган барча асарлар экспедиция тадкикотининг кенг куламлилигини акс эттириб, ибтидоий даврдан то хозирги кунгача булган хронологик даврни к;амраб олган.

Хоразм археология-этнография экспедицияси уз фаолиятини 1937 йилда бошлаб, хозирга кадар давом эттирмокда. Собик; Итгифок худудидаги сиёсий узгаришлар таъсирида 'У'рта Осиёда Хоразм археология-этнография экспедицияси иппши ташкиллаштиришда муайян узгаришлар юз берди. Бирок; илмий ^локалар узилмади ва экспедиция Козогистон хамда ^иргизистон Фанлар академиялари, Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Археология института, Хоразм Маъмун академияси, Узбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Коракалпогистон булими ва илмий муассасалар билан узаро алокада ишлашни давом эттирмокда.

Матнни танкидий укиш методикаси ишнинг назарий-методологик асосини ташкил этиб, бунда ахборот у ёки бу ишнинг принципиал асослари, хулосалар тахдали матндаги далилларга асосланади.

Ушбу кулланмада Хоразм археология-этнография экспедицияси фаолияти тарихини тадкик этишга ва экспедиция натижалари баён этилган асарлар тахлилига харакат кдлинпш. У махсус Хоразм археология- этнография экспедициясига багишланган илмий ва публицистик материаллар, шунингдек унинг нашрларининг тарихшунослик тахдилини тадкик килиш борасидаги илк тажрибадир.

Кулланмадан ушбу мавзунинг бундан буёнги таджики ва тарих фанининг шаклланиши ва ривожланиш тарихини урганишда, шунингдек, Урта Осиё, шу жумладан Узбекистон (хусусан Хоразм) тарихи, этнографияси, археологияси буйича махсус курслар, маърузалар тайёрлашда, библиографик курсаткичлар тузишда, оммавий-маърифий ишларда фойдаланилиши мумкин.

Page 4: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

I боб

ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ ЭКСПЕДИЦИЯСИ: ЯРАТИЛИШ ТАРИХИ ВА ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛЛАШТИРИШ

1.1. Хоразм экспедицияси дебочаси ва яратилиш тарихи

Илдизлари узок утмишга бориб такаладиган Урта Осиё халкдарининг минглаб йиллик тарихи ва бой маданиятини тадкик; этиш археология фанининг энг мухим вазифаларидан биридир. Жанубий Туркманистон ва Жанубий Узбекистонда ривожланган ва куйи бронза даврининг илк шахдр марказларига эга булган кадимги дехдончилик ишларининг топилиши, шунингдек, Туркманистон, Узбекистон ва Тожикистон худудларида антик ва илк урта асрга оид меъморчилик обидалари ва тасвирий санъат ёдгорликларининг кашф этилиши археологлар олиб борган ва олиб бораётган улкан ишларнинг кичик бир кисми, холос.

Жахон цивилизациясининг энг кадимги марказларидан бири булган Урта Осиё худуди бугунги кунда нафакат махдллий тадкикотчилар, балки бир катор кушма экспедициялар томонидан хам урганилмокда. Кддимий Афросиёбдаги узбек-француз экспедицияси, Эски Термиз ва Сурхондарёнинг К,оратепа манзилгохддаги будда ёдгорлшида фаолият олиб бораётган узбек-япон экспедицияси фикримизга далил була олади. Узбекистон ва Германия мутахассислари Марказий Кдзилкумни урганиш буйича, Австралия олимлари эса УзР ФА К,орак,алпогистон булими4 билан хдмкорликда иш олиб бормокдалар.

Россия тарихшунослари х,ам Узбекистон олимлари билан я кин хамкорлик килмокдалар.

Бухоро якинидаги Пойканд кухда подэр харобаларида УзР ФА Археология института билан Россия Давлат Эрмитажи, Россия Шарк халклари музейи билан Узбекистон санъатшунослик экспедицияси уртасида узок йиллик хамкорлик давом этмокда. Россня-К,озогистон- Узбекистон кушма палеолит гурухи Россия Фанлар академияси Новосибирск булими рахбарлигида иш олиб бормокда.

Буларнинг хаммаси бугунги кун вокелигидир. Урта Осиё археологиясида булганидек, ушбу хамкорликка, умуман, утган асрнинг 30- йилларида Термиз (ТАКЭ), Етгисув, Фаргона, Куйи Зарафшон экспедициялари ташкил этилган вактларда асос солинган. Улар олдига Урта Осиё халклари тарихини кайта яратиш учун янги маълумотлар туплаш вазифаси куйилган эди. Уша давр тадкикотларига А.М. Беленицкий, А.Ю. Якубовский, Я.Г. Еуломов, В.А. Шишкин, А.П. Окладников, М.М. Дьяконов, А.И. Тереножкин каби куплаб таникли

4 Каранг: ИМКУ. ~ Т. 30-35. - Самарканд, 1998-2003; Отчеты Бухарского отряда - Л.: Гос. Эрмитаж, 1998-2003; Материалы Тохаристанской экспедиции. Т. 1-3. Т., 1999, 2003.

8

олимлар сулоласи рахбарлик килишган.Иирик олимлар ва фан ташкилотчиларининг кузга куринган

намоёндаларидан бири С.П. Толстов эди. Унинг номи 1937 йилда мазкур олим рахбарлигида иш бошлаган Хоразм археология-этнография экспедициясининг барпо этилиши ва фаолияти билан узвий боглик-

Биз С.П. Толстовнинг таржимаи холи устида батафсил сузламокчи эмасмиз. Унга багишланган бир катор маколаларда бу хакда айтилган5. Факат шуни эслатиб утмокчимизки, экспедиция ташкил этилган пайтдаёк у Москва давлат университетида даре берган, Моддий маданият тарихи институтининг илмий котиби булган, сунгра эса унинг Москва булимига рахбарлик килган, 40дан ортик (жумладан, Урта Осиё буйича) илмий асарлар яратган6.

Унинг илмий кизикишлари доираси нихоятда кенг эди. Олимнинг ибтидоий жамият тарихи, дин тарихи, Урта Осиё халклари тарихи, тарихий география ва нумизматика масалалари, замонавий этнография, палеогеография ва этнонимика, этногенез муаммолари ва тарих фанининг куплаб бошка сохалари буйича яратган асарлари мутахассисларга яхпга таниш.

С.П. Толстов Хоразмга биринчи марта 1929 йилда ижтимоий фанлар илмий-тадкикот институтлари Россия уюшмаси (РАНИОН) тарих- этнография экспедицияси таркибида келган эди. А.Ю. Якубовский рахбарлигидаги ушбу экспедиция кейинчалик унинг фаолият йуналишларини белгилаб берди.

1934 йилда М.Б. Воеводский рахбарлигидаги экспедиция Туркманистоннинг Тошовуз вилоятида иш олиб борди.

Хар икки экспедиция бир катор ёдгорликларнинг урта аср катламларини урганди. Тошкентлик археологлар Я. Гуломов ва Т. Миргиёсов рахбарлигидаги экспедициялар 1936 йилда Мангит якинидаги Кубатов тепалигида биринчи минг йиллик урталарига оид зардуштийлик кдбрини казиб очиб, Хоразмнинг исломгача булган кадимги тарихига илк бор кул урди. Я.Г. Гуломов 1937 йилда Жанубий Коракалпогистоннинг кадимий сугориладиган кудукларидаги бир катор

5 Сергей Павлович Толстов (таваллудининг 60 йиллигига). /История, археология и этнография Средней Азии. - М., 1968. - С. 5-7; Жданко Т.А., Итина М.А., Сергей Павлович Толстов (1907-1968). И СЭ. - 1977. - № 2. - С. 3-14; Итона М.А. Проблемы археологии Хорезма (К 40-летию Хоразмской экспедиции) // СА. - 1977. - № 4. - С. 41-51; Джаббаров И.М. С.П.Толстов и историко-этнографическая наука в Средней Азии П Этническая история и традиционная культура народов Средней Азии и Казахстана. - Нукус, 1989. - С. 259-270; Узбекистон тарихи ва этнографиясини бойитган буюк олим И Демократлаштириш ва инсон хукукларн. - 2005. - № 6. - 40-46-6.; Итина М.А., Левина Л.М., Неразик Е.Е., Рапопорт Ю.А. К 60-летию Хорезмийской археолого­этнографической экспедиции/ / ЭО. - 1996. -№ 6 .-С . 19-33.

6 Список трудов С.П. Толстова / Этнография и археология Средней Азии...- С. 173.

9

Page 5: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

<

кух,на шахар харобаларини тадкик килишда давом этди7.С.П. Толстов биринчи сафари чогидаёк мазкур минтака истикболини

муносиб бахолаб, аспиранта А.И. Тереножкинни уша ерга юборган эди (1937). Унинг илк урта асрга оид Бургуткалъа вохасини ва бир катор ёдгорликларни тадкик этиши Хоразм экспедицияси мунтазам дала ишларининг бошланишига асос булди8.

Хали йуловчи ва юк ташувчи автомобил йуллари Хоразмнинг барча худудларини камраб олмаган иккинчи жахон урушидан олдинги йиллардан муким экспедиция ишлари бошлаб юборилди: казилма ишлари илк урта аср калъаси булган Тешиккалъа (VI-VIII асрлар), Аёзкалъа-3 му ставкам кургони ва унинг якинидаги уй (милоднинг дастлабки асри), Жонбоскалъа-4 неолит даври манзилгохд ва бошка ёдгорликлар казиб очилди.

С.П. Толстовнинг 1942 йилда Топпсентда хлмоя килган докторлик диссертацияси асосида яратган «Кдцимги Хоразм» 9 номли монографияси экспедициянинг иккинчи жахон урушигача булган тадкикотларига я кун ясади.

Экспедиция олдида: Амударё ва Сирдарё кадимий узанлари тарихини, ушбу вохаларга ахолининг келиб жойлашиши тарихини урганиш; мамлакат тарихи ва маданиятининг айрим даврлари тавсифини мавжуд даврлаштириш доирасида кенгайтириш ва чукурлаштириш; Хоразм вохасига кушни булган кадимги хоразмликлар кучманчи ва ярим кучманчи ахолининг ижтимоий тузумини тадкик килиш каби бир катор йирик муаммолар турарди. Этник тадкикот ушбу барча даврлар учун нихоятда мухим экани эътироф этилди.

Дастлабки йилларда тупланган дала тадкикотлари материаллари бой ва хилма-хил булган.

Экспедиция маршрутлари 1500 километрга якин булиб, бунда 400 тадан зиёд ёдгорлик очилди, шулардан 14 таси турли даражада казилган10.

Уруш даврида экспедиция иши -фстатиб турилди. Деярли барча ходимлар кунгилли булиб фронтга кетдилар.

1945 йилдаёк Коракалпогистонда Тупроккалъада бир катор текширув ишлари олиб борилди, Жонбоскалъадаги неолит даврига оид бир канча ёдгорликлар казидди.

Урушдан кейинги йилларда Хоразм экспедицияси янги усулда иш олиб бориб, кулами кенгайди, у Собик Иттифок худудидаги энг йирик ва

7 Толстов С.П. Кдщшги Хоразм маданиятини излаб. - Т.: 1964.-33-6.8 Уша ерда. -27-6.9 Толстов С.П. Древний Хорезм. - М., 1948.10 Дастлабки дала ишлари нагажапарн маколалар тарзида журмалларда ва бошка даврий

нашрларда чоп этилган. Каранг, масалан: Толстов С.П. Хорезмская экспедиция (предварительный отчет) // КСИИМК. — Т. VI. - 1940. — С. 70-79; Уша муаллиф. Древности Верхнего Хорезма // ВЛИ. -1941.-№ 1 .-С . 155-180 вабошкалар.

10

техника жихатидан яхши таъминланган экспедициялардан бирига айланди. Узбекистондаги бир катор экспедициялар хам шу йусинда ривожланди. Жумладан, 1946 йилда барпо этилган Термиз комплекс археологик экспедицияси (ТКАЭ), Жанубий Туркманистон археологик комплекс экспедицияси (ЖТАКЭ), М.Е. Массон ташкил этган ва узи бошчилик килган Кашкадарё археология-топография экспедицияси шулар жумласидандир! 1.

Тадкикотларни комплекс олиб боришни катъий туриб ёкловчи С.П. Толстов мазкур экспедицияни археология-этнография экспедицияси12 сифатида кайта ташкил этди. Экспедиция ишларида археологлар ва этнографлардан ташкари, геологлар, геоморфологлар, тупрокшунослар, географлар, антропологларнинг хам ипггирок этиши, кенг куламда аэроусулларнинг3 кулланииги (жахон амалиётида биринчи марта) - буларнинг бари экспедиция олдида турган муаммолар доирасини кенгайтириш ва хал этиш имконини берди.

Археологик-кидирув ишларида аэроусуллардан фойдаланиш (аэрокидирув кузатуви, бутун борича ва режавий аэрофотосуратга олиш, аэрофотограмметрия, бориш кийин ерларга авиадесантлар тушириш) илк бор Хоразм экспедициясига насиб этди. Бу усулларни куллаш оркагш Хоразм минтакасининг табиий-икдим шароитларидан келиб чикадиган куйидаги муаммолар хал этилди: у

- кадимий сугориш тармогини урганиш (кадимги каналлар кум билан копланган булиб, ердаги текширувларда факат айрим кисмларигина кузга ташланади);.

- барханлар чала-ярим коплаган кадимий тураржойлар тархини ва меьморий киёфасини аниклаш ер усти улчовларига ва топографик суратга олишга кетадиган вактни тежаш имконини берди;

- чулдаги авиакидирувларнинг кенг куламлилиги объектларни тулик камраб олиш, улкан худудга назар солиш имконини берди.

Дарвоке, ушбу усулни куллаш Хоразм археология-этнография экспедициясининг анъанавий амалиётига айланди. Агар б из экспедициянинг илмий натижалари чоп этилган «Асарлар»идаги суратларга назар ташласак, объектларнинг аэрофотосуратлари-ю улкан массивларнинг карта-схемалари ва уларнинг изохномаларини курамиз14.

11 Усманова З.И. Кафедре археологии ТашГУ - 50 лет Н Древняя и средневековая археология Средней Азии. -Т ., 1990. С. 3-15.

12 Жданко Т. А. Этнографические исследования Хорезмской экспедиции (народы, проблемы, труды) Н Культура и искусство Древнего Хорезма! - М., 1981.

13 Толстов С.П. По следам... — С. 38; Андрианов Б.В. Древние оросительные системы Приаралья. - М., 1969; Уша муаллиф. Дешифровка аэрофотоснимков при изучении древних оросительных систем / Археология и естественные науки. - М., 1976.

14 Кой-крылган-кала // Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции.- Т. V. - С. 8. 9. 11; Кочевники на границах Хорезма // Труды Хорезмской археолого­

11

Page 6: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

I

Аэрокидирув натижаларидан бошка олимлар хам, айникса, сугориш тарихи билан боглик масалаларни тадкик этишда кенг фойдаланадилар. 15

Замонавий фан ва техника ютуклари бугунги кунда космосдан олинган тасвирлардан фойдаланишга асосланади16. Бу жараёнда яна “хоразмийлар” мухим роль уйнайдилар.

Урта Осиё чулларидаги иш шароитлари, археология ёдгорликларнинг узига хослиги, казиш жараёнида катта хажмдаги тупрок ишларини бажариш казишмалар вактининг узида энг янги усулларни куллашни такозо этади. С.П. Толстов бошчилигида экспедиция техника билан таъминланди. 50-йилларнинг бошидан энг сермехдат тупрок ишлари механизациялаштирилди - илк бор транспортёрлар кулланди. Х,а, янги техника ва янги усуллар кулланилмаганда эди, турли даврларга мансуб талайгина ёдгорлгаслар фанга номаълумлигича колар, Тупроккалъа ва Куйкирилганкалъа, Бабиш-мулла ва Тагискен каби ёдгорликларни казиш ишлари узок йиллар чузилган булар эди.

1.2. Хоразм археология-этнография экспедициясининг XX аср 50- йилларидан кейинги фаолияти

Хоразм археология экспедицияси 50-йиллар бошига келиб мураккаб мультисохалар буйича тадкикотлар олиб бора оладиган куп тармокли комплекс экспедиция сифатида узил-кесил шаклланди. Тадкикотлар кулами уз ичига этнографиядан то палеоклиматологиягача булган кенг доирадаги муаммолари ва вакг жихатидан эса тош асридан то бизиинг кунларимизгача булган улкан даврни камраб олган. Бу даврда комплекс археология-геоморфология тадкикотлари жойларда махсус йирик куламли аэрофотосуратлар олиш ва уларнинг натижаларини изохлаш баробарида Амударё ва Сирдарё дельталаридаги ён ирмокдар атрофида ахолининг жойлашиш тизимини аниклашга олиб келди. Бунда энди ran илгари - «Кадимий Хоразм» ёзилган даврдаги бошлангич материал хакида эмас, балки куплаб ахоли турар жойлари хусусида боради.

Адабиётларда кайд этиш раем булганидек, Хоразм этнография экспедициясининг узбек этнография гурухининг энг махсулдор даври 1940

этнографической экспедиции.- Т. XI.-М.: Наука, 1979.- С . 153,155; Городище Топрак-кала / / Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции. Т. ХП. - М.: Наука, 1981.-С . 9; Топрак-кала. Дворец // Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции. Т. XIV. -М .: Наука, 1984.—С. 15 ва бошкалар.

15 Гуломов Я.Г. Хоразмнинг сугорилиш тарихи (кадимги замонлардан хозиргача). - Т.,1959; Мухамеджанов А.Р. История орошения Бухарского оазиса с древнейших времен доначала XX в .-Т ., 1978.

Андрианов Б.А., Глушко Е.Б. Каранг: Экологическое ландшафтоведение ипроблемы изучения зон экологического бедствия // Аральский кризис (историко­географическая перспектива). - М., 1991.

12

йил боши - 1950 йиллар охирини уз ичига олувчи вактга тугри келади17. Бу уринда, аввало, Хоразм археология-этнография экспедицияси рахбари С.П. Толстовнинг амалда экспедиция катнашчиларининг узига хос, хар томонлама тадкикот якунлари булган экспедиция материалларига асосланган «Кадимги Хоразм» 18 (1948 ) номли йирик асарини курсатиб утиш жоиз. Комил ишоич билан айтиш мумкинки, ушбу асар Урта Осиё халклари этнографиясига оид бир катор муаммоларнинг келгусидаги куплаб тадкикига йуналиш берди. Хусусан, айтайлик, дин тарихи тадкик этилаётган минтакада узок кадимда яшаган халкдарда мавжуд булган эркаклар иттифоки, яширин жамиятлар ва хоказоларни урганиш кизикарли, албатта.

Кези келганда, жумладан, К. Задихина19, М. Сазонова20нинг, хусусан С.П. Толстовнинг экспедицияда этнографик ишлар буйича уринбосари Т. Жданко нинг илк асарларини, шунингдек Хоразм археология-

Тулик маълумот олиш учун каранг: Толстов С.П. Итоги двадцати лет работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиции //С Э . - М., 1957. - № 4. - С. 31-59

С.П. Толстовнинг илмий фаолияти хакида куплаб шил ар яратилиш. Его бу уринда Сергей Павловичиинг этнографик фаолиятига энг якин ишларни айтиб утамиз: Джаббаров И.М. С.П. Толстов и историко-этнографическая наука в Средней Азии // Этническая история и традиционная культура народов Средней Азии и Казахстана - Нукус, 1989. - С. 259-270; Т. Жданко ва М. Итинашшг “Советская этнография” журналида чоп этилган (1977. - № 2. - С. 3-14) “Сергей Павлович Толстов (1907-1976)” таъзия маколаси.

Задыхина К.Л. Узбеки дельты Амударьи: Археологические и этнографические работы Хорезмской экспедиции в 1945-1948 гг. // Труды Хорезмской археолого- этнографической экспедиции. - М., 1952. - Т. I. - С. 319-426; ?ш а муаллиф. Культ и быт узбеков Кипчакского района Каракалпакской АССР // Там же. - Т. И. - С. 761-808.

Каранг: Сазонова М.В. К этнографии узбеков Южного Хорезма // Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции. - М., 1952. - Т. I.

Каранг, масалан: Т.А. Жданконинг ХАЭЭ материаллари асосидаги куйидаги ишлари: Родоплеменная структура и расселение каракалпаков низовьев Амударьи вXIX - начале XX в. // Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. - М., 1949.- Т. VI. - С. 58-63; Очерки исторической этнографии каракалпаков: родоплеменная структура и расселение в XIX - начале XX в. - М.-Л., 1950. - С. 171; Изучение истории каракалпаков за годы Советской власти // КСИЭ. - М., 1950. - Т. П. - С. 110-114- Каракалпаки Хорезмского оазиса // Хоразм археология-этнография экспедицияси. - М.,1952. - I ж.; Историко-этнографический атлас Средней Азии // СЭ. - 1955. - № 3. - С 20-29; Изучение народного орнаментального искусства каракалпаков // Уша жойда. - № 4. - 56-69-6.; Каракалпаки в конце XVIII - начале XIX в. // История Узбекской ССР. - Т., 1956. - Т. I.; Об организации и методике полевых этнографических исследований // СЭ.

1956. - № 3. - С. 25-34 (В.Ю. Крупянская ва Л.Н. Терентьева); Каракалпакская эпическая поэма “Кырк кыз” как историко-этнографический источник // КСИЭ. - М.,1958. - Т. XXX. - С. 110-120; Народное орнаментальное искусство каракалпаков // Хоразм археология-этнография экспедицияси. - М., 1958. - Т. III. - С. 373-410; Новые материалы по патриархальным пережиткам в земельно-водной общине Средней Азии // Материалы Второго совещания археологов и этнографов Средней Азии. - М.-Л., 1959. - С. 190-208; Проблема полуоседлого населения в истории Средней Азии и Казахстана:

13

Page 7: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

этнография экспедициясининг илмий натижалари ёритилган бошка асарларии айтиб утиш жоиз.

Этнолог олим И. Жабборов23 М. Ломоносов номидаги Москва давлат

Доклад на XXV Международном конгрессе востоковедов. - М., 1960. - Секция X. - История Азии. — С. 12; Низовья Амударьи. Сарьпсамыш. Узбой: История формирования и заселения // Материалы Хорезмской экспедиции. - М., 1960. -. Т. 3; Быт колхозников рыболовецких артелей на островах Южного Арала // СЭ. - 1961. - № 5. - С. 27-43; Проблема полуоседлого населения в истории Средней Азии и Казахстана // Там же. - № 2. - С. 62; Проблемы этногенеза каракалпаков // Вестник Каракалпакского филиала АН УзССР. - Нукус, 1966. - № 1. - С. 73-81; Историко-этнографический атлас Средней Азии и Казахстана: Проект структуры разделов “Земледелие” и “Животноводство” // Региональное совещание но вопросам подготовки атласа Средней Азии и Казахстана: Методические материалы. - М., 1967. - С. 3-30; Номадизм в Средней Азии и Казахстане (Некоторые исторические и этнографические проблемы) // История, археология и этнография Средней Азии (К 60-летию С.П. Толсгова). - М., 1968. - С. 274-281; О типе этнических общностей с пережитками родоплеменной структуры в Средней Азии и Казахстане (XIX в. - начало XX в.). - М., 1973 ва бошкалар.

Каранг, масалан: Мошкова В.Г. Некоторые общие элементы в родоплеменном составе узбеков, каракалпаков и туркмен // Труды Института истории и археологии АН УзССР. - Т., 1950. - Т. II. — С. 135-158; Андрианов Б.В. Ак-Джагыз (К истории формирования современной этнической территории каракалпаков в низовье Амударьи // ХАЭЭ. - М., 1952. - Т. I. — С. 567-584; Уша муаллиф. Этническая история каракалпаков в Северном Хорезме (XVII-XIX вв.) // Там же. - М., 1959. - Т. Ш. - С. 252-282; Камалов С.К. Каракалпаки в Хивинском ханстве до присоединения к России (Историко-этнографический очерк): тарих фанлари номзоди... дисс. автореферата. - М.,1953. - 19 б.; Косбергенов Р. Положение каракалпакского населения в Хивинском ханстве в конце XIX - начале XX в.: Историко-этнографический очерк: Автореф. дисс. ... к.и.н. ■ М., 1953. - С. 15; Уша муаллиф. Там же N ХАЭЭ. - М., 1958. - III б.-С. 207- 268; Среднеазиатский этнографический сборник / Отв. ред. С.П. Толстов, Т.А. Жданко.- Т. I. - М., 1954. - С. 412; Т. II / Отв. ред. Н.А. Кисляков, Т.А. Жданко. - М., 1959. - С. 409; Морозова А.С. Культура домашнего быта каракалпаков начала XX в. (К вопросу этногенеза): Автореф. дисс. ... к.и.н. - Т., 1955. - С. 16; Шалекенов У.Х. Жилище каракалпакского колхозного крестьянства // Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. - М., 1958. - Т. XXVIII. — С. 47-51; Андрианов Б.В., Мелков А.С. Образцы каракалпакского народного орнамента // ХАЭЭ. - М., 1958. - Т. III; Джарылгасинова Р. Культура и быт корейцев совхоза «Раушан» Кунградского района Каракалпакской АССР И Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. - М., 1960. - Т. XXXVI.- С. 54-63 ва бошкалар.

Каранг, масалан: И.М. Жабборовнинг ХАЭЭ материалларн асосидаги куйидаги ишлари: Городское ремесло узбеков Хорезма в конце XIX - начале XX вв. (Историко­этнографический очерк): Автореф. дисс. ... к.и.н. - М., 1954. - С. 15; Некоторые этнографические материалы узбекского эпоса “АлпамыиГ // Тезисы докладов и сообщений регионального совещания по эпосу “Алпамыш”. - Т .,1956. - С. 25-26; Из истории изучения ремесла в дореволюционном Узбекистане // Краткие сообщения Института этнографии АН СССР (КСИЭ). - М., 1959. - Т. XXXII. - С. 74-94; Из истории изучения этнографии узбекского народа. - Т., 1959. - С. 20; К вопросу о технике чугунно-литейного производства Хорезма // История материальной культуры Узбекистана. - Т., 1959. - Т. I. - С. 208-215; Новые материалы к истории гончарного ремесла Хорезма // ХАЭЭ - М., 1959. — Т. IV. — С. 379-396; Об ученичестве и

14

университетида укиган йилларида мазкур экспедиция ишида иштирок этиб, кейинчалик туплаган илмий маьлумотлари асосида 1954 йилда “XIX аср охири XX аср бошларида Хоразм узбекларининг шахар хунармандчилиги (тарихий -этнографик очерк)” мавзуидаги номзодлик диссертациясини химоя килади. Шундан сунг, у куп йиллар мобайнида Хоразм мавзусини давом эттириб илмий ишларини эълон килган.

Хоразм экспедициясининг фаолияти ва, умуман, Узбекистондаги этнографик тадкдхот ишлари хакида суз борганда 1940 йилнинг иккинчи ярми - 50-йилларнинг биринчи ярми анчагина мураккаб, айни вактда, этнографик маълумотларга энг бой давр булганлигини айтиб утиш зарур.

Бу - «космополитизм» 24 ва этнографиядаги «миллатчилиюжа, патриархал-уругчиликни, патриархал-феодал тузумни кандайдир «идеаллаштиришга»га, халц оммаси турмушидаги «саркитлар»га кдрши шафкатсиз кураш даври эди. Этнографлар урушдан кейинги авлодининг катта фанга кириб келиши маълум даражада уларнинг 30-йиллар, «дахшатли 1937 йил»дан эсон-омон ута олган, Узбекистон этнографиясининг энг мухим кадриятларини саклаб колган катта авлод олимларининг тажриба ва билимлари, шунингдек дустона самимий ёрдамлари ва куллаб-кувватлашларига таянишлари боис енгил кечди. Булар, шубхасиз, мард ва ажойиб олимлар булиб, урушдан кейинги этнографлар улар каторидан муносиб урин эгалладилар.

Дарвоке, ана шундай ажойиб олимлардан бири, Хоразм экспедициясининг этнография булимини бошкарган (1945-59 йиллар) Т. Жданко эди. Олима тадкщотларининг асосий йуналиши - Урта Осиё даштларидаги кучманчи ва ярим кучманчи халкдар, асосан, коракалпоклар тарихи ва этнографиясини урганишдан иборат булди. Т. Жданко хар йили

ремесленных цехах в Средней Азии в конце XIX - начале XX вв. (По материалам Хорезма) // Материалы Второго совещания археологов и этнографов Средней Азии 29 октября - 4 ноября 1956 г. - М., 1959. - С . 81-89 ва бошкалар.

Бу жикатдан СССР ФА Этнография институтининг Илмий кенгашида «Этнографияда буржуа космополитизмига карши кураш хакида»ги масаланинг мухокама килинганлиги эътиборга лойикдир. Бу хакда каранг' СЭ - 1949 - № 2 —С

собик СССР ФА Тарих инстетугшшнг Илмий кенгашида 1949 йил 24,25 ва 28 мартда (Каранг: Вопросы истории. - 1949. - N° 3. - С 152) ва МДУ тарих факультетанинг Илмий кенгашида 1949 йил 25, 26 ва 28 мартида булиб *тли (Каранг: Там же. - № 2. - С. 154).

Т.А.Жданконинг илмий фаолияти хакида муфассал каранг: Итина М.А. Хорезмская экспедиция - основные этапы и перспективы исследований // Материалы научной конференции, посвященной 40-летию Хорезмской экспедиции. - М., 1978; Лунин Б.В. Биобиблиографические очерки о деятелях общественных’наук Узбекистана. - Т., 1976.- Т. 1 .-С . 224-229; Юбилей ученого-этнографа: К 70-летию со дня роадения Г.А.Жданко И Общественные науки в Узбекистане. - 1979. - № 10. - С. 63-64; Камалов С.К. О жизни и научной деятельности Татьяны Александровны Жданко // Этническая история и традиционная культура народов Средней Азии и Казахстана. - Нукус, 1989. -

15

Page 8: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

I

бир неча ойлаб Крракалпогистонда иш олиб борар экан, улканинг илмий хдётида, хоссатан. бу ерга собик Иттифок Фанлар академияси Этнография институтининг аспирантураси оркали этнограф илмий ходимлар тайёрлашда хам фаол иштирок этди.

Т. Жданко анъанавий ва унга якин тарихий-этнографик мавзулардан ташкари, янги ва энг янги давр этнографияеи муаммоларини хам тадкик этишга фаол киришган. Академик Ю. Бромлей рахбарлигида рус тилида тайёрланаётган «СССРда замонавий этник жараёнлар» номли йирик асарнинг муаллифлар таркибидан урин олди. 70-йиллар охири - 80-йиллар урталарига кадар у 5 та собик иттифокдош республиканинг илмий режаларига киритилган ва собик Иттифок Фанлар академиясининг Этнография институти томонидан мувофикланггириб турилган «Урта Осиё ва К,озогистон халкларининг кишлок оиласи турмушида янги ва анъанавий жихатлар» мавзусига илмий рахбарлик килди.

Хоразм археология-этнография экспедицияси фаолияти тугрисида суз борар экан, уша йилларда собик Иттифокда этнографик тадкикотларни мувофиклаштирувчи бош муассаса, йирик марказ хисобланган собик Иттифок ФА Этнография институти ходимларининг экспедициядаги фаол ииггироки хакида тухталиб утиш жоиз26.

Т. Жданко ва Ю. Рапопорт институтнинг Хоразм экспедицияси билан боглик ишларига оид лавхаларни эслаб, жумладан, шуларни кайд этган эдилар: “Институтимиздаги дастлабки коракалпок аспирантларидан бири Собир Камолов урушда лейтенант, взвод командири булган. Москвада укиётган кезларда унинг огир жарохати тез-тез очилиб, госпиталга ётар эди. Бу унинг Хоразм экспедициясининг хамиша кувнок, зехнли ходими булиб юришига асло халакит бермас эди. Ха, собик жангчиларнинг аксарияти кувнок ва одамшаванда эди. Хоразмда бегубор кулги ва кушиклар мудом жаранглаб турар эди» .

40-йилларнинг июсинчи ярмидан 80-йилларгача булган давр -тадкикот муаммоларини кенгайтириш ва теранлаштириш, тарих-этнография сохасида, шунингдек, бевосита йирик этнофафик асарларяратиш билан ажралиб турувчи коракалпок халкининг этнографияеимасалалари буйича кенг куламдаги илмий ишларнинг пайдо булиши билан

28характерланади .

26 Каранг: Жданко Т.А. Этническая история и историко-культурные связи народов Средней Азии и Казахстана в трудах этнографов // Проблемы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии и Казахстана. - Т. 1. - М., 1990.

27 Жданко Т.А., Рапопорт Ю.А. Годы войны жизни С.П.Толстова // Этнографическое обозрение. - М.: Наука, 1995. - № 2. - С. 73.

28 Каранг: Толстова J1.C. Каракалпаки Ферганской долины. - Нукус, 1959; Уша муаллиф. Каракалпаки за пределами Хорезмского оазиса в XIX - начале XX века. - Нукус, 1963; Хозяйство Каракалпакии в XIX - начале XX века: Материалы к историко­этнографическому атласу Средней Азии и Казахстана. - Т.: Фаи, 1972; Есбергенов X.,

16

Крракалпокдар тарихига багишланган асарлар билан бир каторда хужалик масалалари, коракалпок халки турмуш тарзи29, халкнинг анъана, маросим ва урф-одатлари30, амалий санъати31, фольклори32 ва театри33 чукур тахдил килинган бир катор асарлар дунёга келди.

Машхур узбек археологи Я.Еуломовнинг Узбекистон ва, умуман, собик Иттифок илмий жамоатчилиги уРтасиДа кенг маълум булган, жумладан кимматли этнографик маълумотларни хам уз ичига олган “Хоразмнинг сугориш тарихи (кадимги замонлардан хозиргача)”(1959й.) асари билан тугалланган куп йиллик археологик изланишлари хам, Хоразм

Атамуратов А. Традиции и их преобразование в городском быту каракалпаков. - Цукус,1975; Этнография каракалпаков // Отв. ред. Т.А.Жданко, С.К.Камолов. - Т.: Фан, 1980ва бопщалар.

29 Каранг, масалан: Морозова А.С. Культура домашнего быта каракалпаков в начале XX века (К вопросу этногенеза): Автореф. дисс. ... к.и.н. - Т., 1957; Камалов С.К. Каракалпаки в XVIII - XIX вв.: К истории взаимоотношений с Россией и среднеазиатскими ханствами. - Т.: Фан, 1968; Бекмуратова А.Т. Быт и семья каракалпаков в прошлом и настоящем. - Нукус, 1970; Этнография каракалпаков XIX - начала XX вв.: Материалы и исследования. - Т.: Фан, 1980 ва бопщалар.

30 Каранг: Камалов С.К. Пережитки ислама и традиции старого быта у каракалпаков // Материалы II совещания археологов и этнографов Средней Азии. - M.-JL, 1949; Есбергенов Х.Е. К вопросу о борьбе с пережитками устаревших обычаев и обрядов каракалпаков (На материале погребальной у обрядности). - М., 1963; Коган Г.Д. Каракалпакские народные детские игры. - Т.: Укитувчи, 1969; Атамуратов Т.А. Народные традиции и их преобразование в городском быту каракалпаков. - Нукус, 1976; Бекмуратова А. Терминология родства у каракалпаков И Семья и семейные обряды у народов Средней Азии и Казахстана И Сборник. - М.: Наука, 1978; Шилманов П., Корсеев О. Каракалпакские подвижные игры в школе. - Нукус, 1978; Есбергенов Х.Е. Реликты культа животных у каракалпаков в XIX - начале XX вв. // Всесоюзная сессия по итогам полевых этнографических и антропологических исследований 1978- 1979 гг.: Тезисы. - Уфа, 1980; Нурмухамедов М.К. Игры в альчики у каракалпаков // Вестник ККФ АН УзССР. - 1983. - № 1. - С. 54-60; Есбергенов X. Мужские собрания «зияфат» у каракалпаков: По итогам полевых этнографических и антропологических исследований 1982-1983 гг. / Тез. докл. - Часть 1. - Черновцы, 1984 ва бошкалар.

31 Кдранг: Жданко Т.А. Народное орнаментальное искусство каракалпаков: Материалы и исследования по этнографии каракалпаков // ТХАЭ. - Т. III. - М., 1958. - С. 373-411; Савицкий И.В. Народное прикладное искусство каракалпаков: Резьба по дереву. - Т.: Наука, 1965; Алламуратов А. Каракалпакская народная вышивка. - Нукус: Каракалпакстан, 1977; Утемисов А. Ремесло // Этнография каракалпаков. - Т.: Фан, 1980. - С. 142-175; Алламуратов А.А. Каракалпакское нагрудное украшение хайкель // Этническая культура народов Средней Азии и Казахстана. - Нукус, 1989 ва бошкалар.

32 Каранг: «Кырк кыз» - каракалпакский героический эпос. - Нукус, 1956; Жданко Т.А. Каракалпакская эпическая поэма «Кырк кыз» как историко-этнографический источник // КСИЭ АН СССР. - Т. XXX. - М., 1958; Коблан. Каракалпакский народный эпос. - Нукус, 1959; Каракалпакский фольклор. - Нукус, 1977; Есбергенов Х.Е., Хошиниязов Ж. Этнографические мотивы в каракалпакском фольклоре. - Т.: Фан, 1988 ва бошкалар.

33 Каранг, масалан: Алланазаров Т. Каракалпакский советский театр: Истоки и формирование. - Т.: Фан, 1966.

17

Page 9: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

археология-этнография экспедицияси сирасида амалга оширилган этнографларнинг Хоразм экспедицияси доирасидаги дала ишлари хам улкаигунослик ва тарих музейлари оркали, шу жумладан, 1948 йил 15 июлда Москвада очилган СССР халклари музейида хам кенг оммалаштирилди34.

ХАЭЭнинг этнографик тадкикот натижалари собик Итгифок доирасида хам, шунингдек, Узбекистоннинг узида хам турли илмий анжуманлар ва тадбирларда бир неча бор мухокама килинган. Шу жихатдан, масалан, собик Иттифок Фанлар академиясининг 1949 йил 4 июндаги умумий йигилишида35, мазкур академия Этнография институтининг Урта Осиёда этнографик ишларни ривожлантириш муаммоларига багишланган йигилишида (1949 й. декабр)36 ва ушбу институт экспедиция ишларининг илмий натижалари37га багишланган сессияларида(1949 ва 1950 йиллар) собик Иттифок Фанлар академиясининг тарих фанлари булимининг бирлашган сессиясида хамда шу академия Моддий маданият тарихи института пленумида (1957 й. март) С.П. Толстовнинг “Хоразм археология-этнография экспедициясининг иши хакида”ги маърузасининг мухокама килинганлиги днккатга сазовор38.

Хоразм экспедицияси Амударё ва Сирдарёнинг кадимги дельта текисликларини аэрофотосуратлар маълумотларидан фойдаланган холда, шунингдек, Узбой ва Амударёнинг кадимий Окчадарё дельтаси ирмоклари атрофидаги худудларни кезиб чикиш йули билан кенг куламда тадкик этиб, ушбу минтакада неолит ва бронза даври ёдгорликларининг очилишига олиб келди. С.П. Толстов неолит даври Калтаминор маданиятини урушдан олдинги даврда очди39. Худци шу даврда Жанубий Окчадарё дельтаси худудида Жонбоскальа-4 истехкоми топилди. Урушдан кейинги йилларда эса Амударё, Узбойнинг кадимий дельталари, Сирдарёнинг куйи окимлари ва Ички Кизил кумни уз ичига олган кенг худу для утказилган изланишлар неолит даври овчилари ва чорвадорлари дельталар ва сувсиз сайхонликларда жойлашганлигини аникдаш имконини берди. Ушбу кабилалар ягона Калтаминор этномаданий жамоасига киган . Утда куйган синч устунли уй-жойларнинг колдиклари, суякдан ясалган балщ овлайдиган кармоклар ва сопол идишлар ва бошка баъзи осори- атикалар сакланиб колган. Чамаси, ушбу манзилгох материаллари Урта Осиёнинг неолит даври шимолий дашти учун узига хос мезон вазифасини

34 Каранг: СЭ. - 1950.-№ 1 .- С . 195-197.35 Каранг: Вестник АН СССР. - 1949. - № 7. - С. 57-63.36 Каранг: СЭ. - 1950.-№ 2. - С. 193-201.37 Крранг: там же. - 1949. - № 3. - С. 208; 1 9 5 0 .-№ 3 .-С . 183-186.38 Каранг: Вопросы истории. - 1957. - № 6. - С. 205-208.39 Толстов С.П. Древний Хорезм.... - С. 59-66.40 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. -

ХАЭЭ. - Т. X III.-М ., 1981.

18

уташи мумкин.Калтаминор туркумидаги куйи давр (милодцан аввалги III минг

йилликнинг ярми) ёдгорликлари доирасига мансуб Сарикамиш буйи дельтасининг жанубий кисмидаги Тумек-кичижик неолит даври кабристонининг кашф килиниши гоят мухим ахамият касб этади. Кдбристондан олинган бош суяги уша давр ахолисининг антропологик типини ифода этади, унда хам шимолий, хам жанубий хусусиятлар мавжуд41.

Окчадарё жанубий дельтасининг янаги узлаштирилиш тарихи бронза даври (милоддан аввалги II минг йиллик урталаридан I минг йиллик урталаригача) билан боглик. Булар Тозабогёб маданиятининг ярим ертула тарзидаги синч устунли кулбалар, маданий катлами сакланган ёдгорликлардир. Тозабогёб маданияти хам худди неолит даври Калтаминоридаги каби урушдан олдинги йилларда казиб очилган материаллардан ажратилган .

Олимларнинг фикрича, у ёгоч ва андронов маданиятлари билан муштарак хусусиятларга эга. Кукча-3 ва бир катор бошка манзилгохлар очилгач, Жанубий Оролбуйи бронза даври ва унинг ёдгорликлари Евроосиё дашт бронза маданияти каторига киритилди. Хоразмнинг унг сохил кисмида бронза даврининг подачилик билан, кейинчалик, куйи бронза даврида эса (амиробод маданияти) махаллий асосда ривожланган яйлов чорвадорлиги билан уйгунлашган бронза даври сугориладиган дехкончилик маконининг очилиши жанубнинг кучли таъсиридан далолат беради.

Милоддан аввалги II минг йилликдан, хусусан унинг иккинчи ярмидан бошлаб Евроосиё даштларида дашт бронза даври маданиятини таркатувчи кучманчи-чорвадорларнинг кучиб юриши билан боглик булган мураккаб этник жараёнлар руй берганлигини аниклашга муяссар булинди.

Чорва туёгининг купайиши от ва гилдиракли араванинг таркалиши янги утлокларни излаш, ортикча махсулотнинг купайиб бориши ва шу билан боглик равишда айирбошлашга эхтиёжнинг ортиши шимолий дашт минтакасида мис ва кургошин хом ашё манбаларининг мавжудлиги туфайли бронза даври металлургиясининг ривожланиши - барча бу омиллар ички ва ташки алокаларнинг фаоллашувига олиб келди.

Урта Осиёнинг шимоли билан уша даврда илк шахар маданияти учоклари мавжуд булган жануби уртасидаги хар томонлама алокалар тобора фаоллаша борди, зеро чорвадорларнинг кишлок хужалиги махсулотлари ва жанубий дехкончлилик вохаларда юксак ривожланган хунармандчилик махсулотларига эхтиёжи улар жамиятининг

41 Виноградов А.В. Могильник Тумек-кичиджик в Северной Туркмении // АО- 1974.-М., 1975. - С. 520-521; Вайнберг Б.И. Могильник Тумек-кичиджик в Северной Туркмении//АО - 1972. - М., 1973.

4 Толстов С.П. Древний Хорезм... - С. 67-76.

19

Page 10: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

ривожланишида мухим иктисодий омил булди.ХАЭЭ ходимлари уз тадкикотлари давомида Урта Осиёда милоддан

олдинги II-I минг йилликнинг бошларидаги этногенетик жараёнларнинг хусусиятини аникладилар. Бир томондан, бу - жанубий дехкончилик худудларининг узаро хамда Жанубий Осиёнинг тамадцун олами билан этномаданий алокалари булса, иккинчи томондан, жануб тамадцунларининг шимолий дашт худудларига мунтазам ва кучли таъсири булиб, у мазкур иктисодий колок жамиятлар ишлаб чикарувчи кучларининг усишига ёрдам берди ва Шимол билан Жанубнинг икшсодий холатидаги фаркларнинг секин-аста йуколишига хамда ижтимоий якинлашувига олиб келди43.

Гуртепаларида хам гиштдан курилган мураккаб саганалар харобалари топилган Шимолий Тагискен кабристони Сирдарёнинг Крзогистондаги кадимий дельтасининг жанубий ирмогида жануб билан олиб борилган алокаларнинг далилидир. Шу даврда шимолий алокалар хам кузатилади44.

Барча даврларда Хоразм минтакасида инсон хаёти Амударё ва Сирдарё узанларининг сув таъминотига, кейинрок эса сунъий сугориш тизимларининг такомиллашуви холатига боглик булган45. Ушбу муаммони тадкик этишдан олинган материаллар муаллифлар жамоаси томонидан рус тилида яратилган «Амударё этаги, Сарикамиш ва Узбой» монографиясининг асосини ташкил этди. Унда геоморфологик ва археологик материалларни киёслаш Окчадаре, Сарикамиш дельтаси, Сарикамиш кули ва бу кул лиммо-лим булганда ундан окиб чикадиган Узбой ирмогининг сув билан таъминланиш даврларининг изчиллигини тиклаш имкониятини берди. Унда Узбой уз хажмига кура хеч качон Амударёнинг асосий ирмоги булмаганлиги исботланган, бирок Узбой сувининг бир кисми Сарикамиш кулидан окиб чиккан даврлари масаласи очик колган эди. Китоб 1960 йилда Хоразм экспедицияси материалларининг 3-нашри сифатида чоп этилди46. Монографияда агар неолит даврида Узбой узани буйлаб сув оккан булса, бронза даврига келиб, сув тухтаб-тухтаб окиб, ирмок кам сув булгани хакидаги хулосага келинган. Милоддан аввалги I минг йиллик бошларидан, гарчи, водийда

43 Итина М.А. История степных племен Южного Приаралья // ХАЭЭ - Т X - М 1977.

Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. - М., 1962; Итина М.А. Ранние саки Приаралья // Археология СССР. Степная полоса Азиатской части СССР в скифо- са^матское время. - М., 1992. - С. 31-37.

5 Толстов С.П. Древний Хорезм. - М.-А., 1948. - С. 43-56; Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма,..; Толстов С.П., Андрианов Б.В. Новые материалы по истории развитая ирригации в Хорезме // КСИЭ. - 1957. - Т. 26; Кесь А.С. Природные факторы, обуславливающие расселение древнего человека в пустынях Средней Азии // КСИЭ.- 1958.- Т . 30.

Низовья Амударьи, Сарыкамыш, Узбой. История формирования и заселения // МХЭ.- Т. 3. - М., 1960; Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта...

20

айрим чучук сувли куллар булса-да, бирок оким тухтаган. Айни вактда баъзан, айникса, харбий юришлар Хоразм сугориш тизимини издан чикарган даврларда Сарикамиш чукмасида улкан кул пайдо булган. Жуда куп бугланишга карамай, унинг сув юзаси океан сатхидан 52-53 метр кутарилиши туфайли, Узбойга яна сув ташланаверган.

С.П. Толстовнинг тахминича, харбий юришлар Хоразм сугориш тизимини издан чикарган даврларда Сарикамиш чукмасида улкан кул вужудга келган, бу ходиса IV-V асрлар оралигида хионит-сосонийлар урушлари даврида содир булган.

1954 йилда бутун Узбойда ягона калъа - Игдикалъанинг очилганлиги бу ходисанинг археологик далили сифатида эътироф этилади. Туркман археологи X. Юсупов кейинрок (куйи катлам сополига кура) кургон парфияликлар томонидан милоддан аввалги I асрда барпо этилганлигини аниклади . Казишлар вактида топилган манзилгох, сагана ва кургонлар Узбой водийси узани, сувсиз куриб ётган хозирги кунда булганидек, кадимда хам хаётсиз эмаслигидан далолат беради. Узбой ёкасидаги кумлик ва тепаликларда куплаб козок ва туркман кабристонлари ва кабрларини куриш мумкин. Айтиш жоизки, Узбойдан сунгти марта XIV - XV асрлар чегарасида Амир Темурнинг Хоразмга юришидан сунг сув оккан. С.П. Толстовнинг фикрича, Узбойнинг сув окар дарёлиги хакидаги энг ишончли маълумотлар айнан шу даврга (1392-1417 йилларга) тугри келади.

1952 йилдан бошлаб, талайгина мавсумларда экспедиция таркибида Б.В. Андрианов рахбарлигидаги археология-топография гурухи ицшади. Гурухнинг асосий вазифаси кадимий сугориш тизимини урганиш эди, лекин йул-йулакай бошка бир канча ёдгорликлар очилди, музей экспоната сифатида кимматли куплаб ёдгорликлар, бир канча буюмлар топилди. Археологик-топографик изланишлар Хоразмнинг унг сохил кисмидаги кадимий сугориладиган ерларни (2 мингга якин кидирув), Амударёнинг чап сохллидаги Сарикамишбуйи дельтасини (мингга якин кидирув) ва Сирдарёнинг улкан худудини камраган эди.

Г еодезиячи-мухандис Н.И. Итонин купгина худудларда айрим сугориш тизимларини, куплаб харобалар ва уларнинг теварак-атрофини аэрофотосуратга туширди. Буларнинг бари куплаб тархлар ва карталар, шунингдек хар бир тарихий давр учун хос сугориш иншоотларининг график схемасини тузиш имконини берди48. Олиб борилган тахлиллар натижасида сугориш тизими вакт утгани сайин узгариб борганлигини аниклашга эришилди. Экин майдонлари хажми хам шунга боглик булган,

Е.Е. Неразикнинг фикрича, археология-этнография гурухи топган

47 Юсупов X. Древности Узбоя. - Ашхабад, 1968.-С . 154-178.Андрианов Б.В. Древние оросительные системы Приаралья,..; Андрианов Б.В.,

Итина М.А., Кесь А.С. Земли древнего орошения Юго-Восточного Приаралья: ихпрошлое и перспективы освоения. // СЭ. - 1974. - № 5.

21

Page 11: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

материаллар ердан фойдаланиш тизими хакида мулохдза юритиш имконини беради49.

Сарикамиш кулидан чигирлар ёрдамида сув олинган XVI-XVII асрларгача булган урта асрларнинг турли даврларидаги ирригация хусусиятлари урганиб чикилди.

Экспедиция гурухларининг табиий ва тарих фанлари методларини комплекс куллаш воситасида Шаркий Оролбуйида утказган тадкикотлари Сирдарё кадимий дельталарининг сунъий гидрографик тармок ва кадимий сугориладиган ер майдонлари сифатидаги хусусияти ва тарихий ривожини аниклаш имконини берди. Собик Бутуниттифок «Союзводпроект» бирлашмаси билан тузилган шартномага кура экспедиция Сибирь дарёлари суви бир кисмини Орол хавзаснга окизиш лойихасига боглик холда Жанубий ва Шаркий Оролбуйининг жуда катта худудида Сирдарё1шнг кадимий дельта ирмокдарини урганди ва харитага туширди. Сирдарё ва Амударё куйи окимларининг археологик-геоморфологик харитаси (1:300ООО маштабли) тузилиб, у собик Иттифок Халк хужалиги ютукдари кургазмаси медалига сазовор булди. Экспедиция материаллари мухим хужалик ва экологик муаммоларни хал килишда катта ахамиятга эга булди50.

Экспедиция ходимлари тадкик килган ёдгорликларнинг асосий кисми Хоразм давлатчилиги тарихига тааллукди. Милоддан аввалги VII. аср охири - VI аср бошларида Сарикамиш дельтаси ирмокларидан бирида (унинг харобалари Кюзел-гир - «Сополли тепалию> деб аталади) катта калъа - илк шахар пайдо булади. Катга-кичик думалок идишларнинг куплаб жарангдор парчалари шахар устини коплаб ётарди51.

1953 йилда Кюзел-гир кухна шахарида ва айни вактда йирик калъалардан бири - К,алъали-гир харобаларида казиш ишлари бошланди. Юозел-гирда казиш ишлари анча вакт тухтаб-тухтаб олиб борилди -ва 9 дала мавсумига чузилди, охирги казиш ишларини 1982 йилдаО.А. Вишневская бошчилигидаги гурух олиб борган52.

Ушбу казишма ишлари натижасида Хоразмнинг унг киргок кисмидаги Дингилжа кургони вайронапаридан бу ерда узига хос кучли махаллий маданият мавжуд булган, деган хулоса чикариш имконини беради. Дарё ювиб кетган манзилгохдар сони анчагина. М.Г. Воробьева жуда катта

49 Неразик Е. Е. Материалы по землепользованию и землевладению в Хорезме первых веков н.э. // Этнография и археология Средней Азии. - М.: Наука, 1979. - С. 42-47.

50 Итина М.А., Левина Л.М., Неразик Е.Е., Рапопорт Ю.А. К 60-летию Хорезмской археолого-этнографической экспедиции // ЭО. - 1996. - № 6.

51 Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта... - С. 109-117; Рапопорт Ю.А., Лапиров-Скобло М.С. Раскопки дворцового здания на городище Калалы-гыр - 1 в 1958 г. // МХЭ. - Т. 6. - М., 1963. - С. 141-156; Рапопорт Ю.А. Святилище во дворце на городище Калалы-гыр-1 // Прошлое Средней Азии. - Душанбе, 1987. - С. 140-148.

52 Уша жойда.

22

микдордаги сопол буюмларини топган. Бронза даврига бориб такаладиган жанубий зироатчилик маданияти анъаналари намоён булмокда. Бу хол айрим олимларнинг Кюзел-гир кухна шахри Хоразм Ахоманийлар салтанати таркибига кирган даврда форс боскинчилари томонидан курилган,^деб тахмин килишларига олиб келди. Бирок бу фикр ёдгорлик форслар Урта Осиёни забт этишидан анча олдинги (милоддан аввалги VI асрнинг сунгги чораги) санасига мувофик келмайди. Ахоманийлар салтанати таркибига кирган мамлакатлар билан олиб борилган турли алокалар хисобига маданият бойиб борди. Чамаси, худди шу даврда хоразмийлар арамей алифбоси асосидаги ёзувни кабул килганлар. Тасвирий санъат ва хайкалтарошлик ривожлана бошлаган53.

Хоразмда (хатто сопол ишлаб чикариш сохасида хам аввалги анъаналардан кескин узилмаган холда) унинг учун янги мумтоз канг маданияти шаклланди. Бу маданиятнинг энг мухим ёдгорлиги Куикирилганкалъа булиб (милоддан аввалги VI аср охири — V асрнинг бошлари), у Хоразм экспедицияси фаолиятининг 2-йилидаёк очилган эди. Бу ерда 1952-1957 йиллардаги казиш ишлари экспедициянинг деярли барча аъзолари иштирокида С.П. Толстов бошчилигида олиб борилган .

Кейинрок милоддан аввалги IV-II асрларга мансуб бошка шахар ва иншоотлар хам казиб очилди. Элхарас, Говур-3 ва К,алъали-кир кабилар шулар жумласидандир. Элхарасда милрддан аввалги V аср охири - IVacp бошларидаги сарой мажмуаси ва ибодатхоналарнинг колдиклари топилди. Бу ерда Хоразмдаги энг кухна деворий ранг-баранг накцшар хамда лойдан ясалиб, буялган, металл кадамали одамникига ухшаш хайкал сакданиб колган55. Говур-3 (милоддан аввалги IV-II асрлар) манзилгохида ва Кдлъали-кир-2 калъасида тархи ва улчамларига кура тугарак ибодатхоналарга ухшаш иншоотлар топилди. Кухна Хоразм ёзувлари намуналари аникланди (2 0 дан зиёд нусхада, асосан сополларда). Кдлъали кир-2 , тархига кура, айлананинг туртдан бири шаклидаги муъжазгина калъа булиб, милоддан аввалги IV-II асрларга мансуб ибодат марказидир, унинг ичида мухташам тугарак ибодатхонадан тапщари бир катор ибодат иншоотлари хам бор56. Бу ердаги ёнгинда куйган катламларда куплаб

53 Воробьева М.Г. Керамика Хорезма античного периода / ТТХАЭЭ. - Т. IV. - М.,1959.-С. 76-78; Уша муагшиф. Дингильдже. Усадьба - I тыс. до н. э. в древнем Хорезме.-М., 1973. — С. 133, 206, 207; Воробьева М.Г., Лапиров-Скобло М.С., Неразик Е.Е. Археологические работы в Хазараспе в 1958-1960 гт. II МХЭ. - Т. 6. - М 1963 - С. 175-182, 198.

54 Кой-Крылган-кала - памятник культуры Древнего Хорезма в IV в. до н э - IV в.н.э. // ХАЭЭ. - Т. V. - М., 1967.

55 Левина Л.М. Елхарас // Древности Южного Хорезма. -ТХАЭЭ. - Т. XVI. - М 1991 -С . 80-154.

56 Вайнберг Б.И. Изучение памятников Присарыкамышской дельты Амударьи в 70-80-х. годах // Скотоводы и земледельцы Левобережного Хорезма (древность и средневековье). - М., 1991. - С. 26-38.

23

Page 12: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

ft

археологик ашёлар сакланиб колган. Бадиий безатилган сопол ритонлар, буртма накшли Хоразм сопол хумлари турли сюжетли раем парчалари (чавандоз, эркак хайкалчалари ва хоказо) гоят кизикарли. Безакларда, кадимги Хоразм афсоналари акс эттирилган (масалан, бутули таквим афсонаси, Гопадшох хакидаги афсона ва бошкалар намойиш килинган. Шундай бой материаллар, афсуски, хдлигача нашр этилмаган57.

Милоддан аввалги IV-II асрлар Хоразмнинг маданий ва иктисодий жихатдан юксак ривожланиш даври булди. Сугориш тармоги кенгайтирилиб, кайта курилди. К^ишлоклар, калъалар ва шахарлар курилиши илдам кечди. Тасвирий санъат кенг таркалди, амалий ва хайкалтарошлик санъати - деворий сурат излари ва хайкаллар Султонувайстогдаги Говур калъа, К,алъали кир-2 обидалари топилди. Куп жойларда В.А. Лившицнинг ишлари туфайли тилшунослик ва тарих фанлари ютугига айланган кадимги Хоразм ёзувлари намуналари кулга киритилди58.

Милоддан аввалги II аерда сахройи кабилаларнинг сикуви остида Парфия ва Юнон-Бактрия подшохдикларининг емирилиши окибатида Хоразмнинг куплаб ша^ар ва овуллари барбод булди59. Бирок, Куйикирилган калъанинг урта ва юкори катламлари материаллари маданий анъаналар узилмаганлигидан гувохдик беради.

Милоддан аввалги II аср охири - I аср бошларида Хоразм тангалари зарб этила бошлади60, милоднинг I асрида эса «Хоразм эраси» буйича йил хисоби жорий этилиб (унинг кулланишига нима сабаб булганини аник айтиш кийин) у карийб 8 аср амал килди61.

Тупроккалъа фан оламига 1938 йилда маълум булди62. Бу ерда казишмалар 1940 йилда бошланди ва уруш тугаган йили кайта тикланиб, 1950 йилгача давом этди.

Саройда кенг куламда олиб борилган изланишлар натижасида милоднинг дастлабки аерларидаги Хоразм меъморчилиги ва хайкалтарошлик санъатини тавсифлаш имкони тугилди- Топилмалар орасида саройда сакланган архив колдиклари - тери ва ёгочга ёзилган хужжатлар алохдца ахамият касб этди. В.А. Лившицнинг ушбу сарой архивидаги кадимги Хоразм хужжатларини таржимаси ва уларга шархдар

57 Итина М.А., Левина JI.M., Неразик Е.Е., Рапопорт Ю.А. К 60-легию ...58 Воробьева М.Г. Рашше терракоты Древнего Хорезма // История, археология и

этнография Средней Азии. - М., 1968. - С. 135-146; Уша муаллиф. Хорезмийские терракоты // Культура и искусство Древнего Хорезма. - М., 1981. - С. 184-194.

Гудкова А.В. Ток-кала. - Т., 1964. - С. 23-25; Гудкова А.В., Манылов Ю.Л. Хорезм и его северные соседи в раннеантичное время // Всесоюзное научное совещание «Античная культура Средней Азии и Казахстана». - Т., 1979.- С . 38-41.

60 Вайнберг Б. И. Монеты Древнего Хорезма. - М., 1977. — С. 49 ва бошкалар.61 Лившиц В.А. Хорезмийский календарь и эры Древнего Хорезма // Палестинский

сборник. - Т. 21 (84). - М., 1970. - С. 64,165.62 Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации... - С. 164-190.

24

билан чоп эттиргани изланишларнинг энг мухим натижаси булди63.1965-1975 йиллардаги казишмаларда тураржой мавзеидан ташкари

ибодатхона мажмуаси хам топилди. Биринчи якуний монографияда III-VI аерларга оид катта археологик мажмуа тавсифланган шахар иморатлари ва улардаги оилалар тузилишининг узига хос хусусиятлари баён этилган .

1967-1972 йилларда Баланд саройда казишмалар давом эттирилди. Ана шу йилларда ва анча илгари - 1945-1950 йилларда олиб борилган иш якунлари 1984 йилда чоп этилган монографияда умумлаштирилган. Гупроккалъадаги сунгти изланишлар шахар таищариси мажмуасини тадкдк этишдан иборат булди. Ана шу иш материаллари кисман нашрэтилган65

Хоразмнинг илк урта аерлардаги ёдгорликлари (милодий IV-V1I асрлар)гарчи, кичикрок куламда булса-да, изчил тадкик килинган. Бургуткалъа вохдеидаги изланиш каттагина дехкончилик худудининг узаро алокаларини, ах,оли хужалиги ва маданиятининг турли жихдтларини урганиш имконини берди.

Бу ердаги тадквдот Е.Е. Неразикнинг монографиясида66 умумлапггирилди. Тураржойларни таснифлаш ишлари давом этмокда, олинган натижалар куриб утилаётган даврда Урта Осиё археологик ёдгорликларини казиш куламлари кенгайиб борган сари тобора аниклаштирилмокда.

Бинобарин, кимсасиз х,овлилар, муайян даражада йирик тураржой минораси-донжонли мустахкамланган кургон ва каерларнинг бир хиллиги х,акидаги мавжуд тасаввурлар энди узини окдай олмай колди. Иморатлар аксарияти буш ховлисиз зич курилганлиги, донжонлар эса катта- кичиклиги ва вазифасига кура бир-биридан кескин фарк килган. 80- йилларда Бургуткалъа топографиясидан фарк киладиган купши Якка Парсон вохдеида Е.Е. Неразик утказган тадкикотлар илк урта аср Хоразм тарихи ва маданияти хакидаги умумий тасаввурни кескин кенгайтириб, аниклаштирди. Унинг шимолий кисмида маркази йирик Якка Парсон Кургони булган феодал мулк барпо этилади. Ундан ахолисиз катта майдон оркали ажралиб турадиган жанубий кисмида эса, бир нечта кичикрок манзилгохдар булган. Якка Парсон донжони ва кургон ичидаги хоналарда куплаб ёгоч ва суякдан ясалган буюмлар, ип газламадан тайёрланган кийим ва чарм пойафзаллар колдиклари ва бошкалар топилди67. У ердан

63 Лившиц В.А. Документы // Топрак-кала. Дворец. - ХАЭЭ. - Т. XV - М 1984 - С 251-286.

64 Городище Топрак-кала // ХАЭЭ. - Т. XII. - М., 1981. ‘65 Топрак-кала. Дворец // ХАЭЭ. Т. XV. - М., 1984; Ковалева Н.А., Рапопорт

Ю.А. Траурная сцена в настенной росписи из Хорезма // ВДИ. - 1 9 9 1 .-№ 2; Рапопорт Ю.А. Загородные дворцы и храмы Топрак-калы//Там же. -1993 . -№ 4 .

66 Неразик Е.Е. Сельские поселения афригидского Хорезма. - М., 1966.67 Неразик Е.Е. Раскопки Якке-Парсана // МХЭ. - Т. 7. - М., 1963.

25

Page 13: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

яна (хозирча ягона) ёгоч ва терига ёзилган илк урта аср Хоразм ёзувидаги дастлабки хужжатлар чикди. Воханинг шимолий кисмида милоднинг IV асрига оид ибодатхона казиб очилди. У гумбазсимон шаклда курилган булиб, хона уртасида курбонгох излари булган. Тархида Хоразм ховлиларига хос барча элементларга эга Номсиз калъа (VI-VII асрлар) диккатга сазовордир.

Номсиз калъадан шимолрокда уртасида катта ховуз ва гиштин айвон булган муъжазгина кургон урта асрлар саройлари меъморчилиги ибтидоси илк урта асрларга бориб такалишидан далолат беради. Бирок Аёзкалъа-2 касри этагида V-VII асрларга оид илк урта асрнинг биринчи ёдгорлиги - Катта саройнинг казиб очилиши энг мухим кашфиёт булди.

Ушбу тадкикотлар якунида Хоразм кишлок ахолисининг тарихи тулик урганилди. Хоразм вохаси хозирги ахолисининг айрим энг кенг таркалган уй-жойлари намуналари илк урта асрларда шаклланган. Мазкур материал айрим ижтимоий тартиботларни кайта тиклаш учун манба булиб хизмат килди68.

Илгари умуман маълум булмаган бир катор диний иншоотларнинг очилиши ва тадкик этилиши TV-VIII асрлар Хоразм маданияти тарихини урганишда янги сахифа очди. Алохида турган муъжазгина кишлок ибодатхоналари хамда шахар иншоотлари таркибида ёки шахарнинг (Тупроккалъа) «мукаддас кисми» ичида жойлашган мажмуалар, шунингдек хонадон ибодатгохлари топилди. Улар меъморчилиги ни тахдил килиш хам Урта Осиё учун муштарак булган, хам анъанавий махаллий ёки Олд Шарк кадимиятига бориб такал ад иган хусусиятларни аниклаш имконини беради69.

Хоразм тарихини тадкик этишнинг мухим жихати IV-V асрлардаги этник йуналишни урганишдан иборат булиб, бунда улка илк урта аср маданиятининг шаклланишида мамлакат дашт куршовининг таъсири ва хиссаси билан боглик аник йуналишлар белгиланади. Ушбу йуналишни тадкик этиш Хоразмнинг узидан кура анчагина катта минтаканинг - Оролбуйи - Каспийбуйи, Уралбуйи ва Сирдарё даштларининг этник тарихи билан туташган этногенетик ва этник тарихининг умумий масалаларини камраб олади.

Мугул истилосигача ва ундан кейинги икгисод ва маданият юксак ривожланган куйи урта аср дастлаб, асосан, унг сохил Хоразмнинг Кдват- калин вохасида ёзма манбалардаги маълумотлар хисобга олинган холда олиб борилган ишлар асосида тавсифланган. Воха топографияси ва ирригация хусусиятлари куп жихатдан илк урта асрлардагидан кескин фаркланадиган жамият ижтимоий ташкили тадкикининг асосини ташкил

68 Уша муаллиф. Сельское жилище в Хорезме (1-Х1У вв.). Археолого-этнографические очерки,-М., 1976.

69 Городище То1Грак-кала... -С . 140-141.

26

этди70.Урта аср ёдгорликларининг кейинги тадкиклари, биринчи навбатда,

бир катор шахарларда (К)Ь^на Урганч7', Хазорасп72, Шемахакалъа73, Шахарлик74 шахарларидаги казишмалар хамда Жигарбанд ва Садвордаги75 мухофаза ишлари) олиб борилди

Урта аср Хоразм шахарларининг пайдо булиши масалалари буйича олинган маълумотлар Хоразм худудида муайян даврлаштиришни амалга ошириш ва шахарлашиш минтакаларини белгилаш хамда умум Урта Осиё жараёнлари асосида уларнинг хусусиятларини аниклашга ёрдам берди76.

70-иилларда экспедиция олиб борган куриклаш ишлари мобайнида Хоразмни жанубий вилоятлар билан боглаб турган савдо йулларида жойлашган карвонсаройлар тугрисида маълумотлар пайдо булди. Экспедиция иш олиб борган Устюрт карвонсаройлари хамда Узбуй ёкалаб кетган йулдаги худди шундай вазифани бажарувчи тугарак иншоотларни киёслаш урта аср Хоразм меъморчилигининг бир неча мактабини аниклаш учун бой имконият берди77.

Чап сохил Хоразм худудида олиб борилган кидирув ва казишмаларда XII-XIV асрларга оид куплаб кишлоклар очилди ва аэрофотосуратларни тахлил килиш ёрдамида турли кишлок хужалик экинлари билан банд булган майдонлар муфассал хажми курсатилган холда уларнинг тархлари тузилди. Уларни этногрфия ва ёзма манбалар маълумотларини жалб килган холда тахлил килиш уша даврдаги ердан фойдаланишнинг айрим жихатларини тиклаш, ерга эгалик килишнинг катор муаммоларни

Толстов С.П. Древний Хорезм.... — С. 156-170; ^ш а муаллиф. По следам древнехорезмийской цивилизации... — С. 277-285; Уша муаллиф. По древним дельтам Окса и Яксарта...- С. 258-261.

71 Вактурская Н.Н. Раскопки городища Ургенч в 1952 г. // Хоразм археология-этнография экспедицияси. - Т. П .-М ., 1958.

Воробьева М.Г., Лапиров-Скобло М.С., Неразик Е.Е. Археологические раскопки в Хазараспев 1958-1960 гт.//М Х Э .-Т . 6 .-М ., 1963.

Вактурская Н.Н. О раскопках в 1948 г. па средневековом городе Шемаха-кала Туркменской ССР // Хоразм археология-этнография экспедицияси. - Т. I. - М, 1952.

7 Уша муаллиф. О средневековых городах Хорезма // МХЭ - Т. 7. - М., 1963. Вишневская О.А. Раскопки городища Джегирбент // АО 1974 г. - М., 1975; Уша муаллиф. Раскопки Джигербента/ / АО 1975 г. - М., 1975.

Вактурская Н.Н. Раскопки средневекового города Садвар // АО 1973 г. - М., 1974; Уша муаллиф. Раскопки на городище Садвар // АО 1974 г. - М., 1975; Утпа муаллиф. Новые данные о городище Садвар И АО 1975 г. - М., 1976: Армарчук Е.А. Садвар - город на юге Хорезма. Автореф. дисс.... к.и.н.. - М., 1992.

Неразик Е.Е. К проблеме развития городов Хорезма...Лоховиц В.А. Раскопки караван-сараев на пути из Хорезма в Бухару // АО 1974 г.

- М., 1975; Уша муаллиф. Караван-сараи Верхнего Хорезма // Этнография и археология Средней Азии....-С. 118-122.

27

Page 14: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

урганишида ёрдам беради78.Хоразм экспедицияси уз фаолиятининг бошланишидаёк унинг олдига

куйилган яна бир йирик муаммо билан шугулланди. Бу Оролбуйи худудидаги дехдонлар ва чорвадорлар уртасидаги узаро муносабатлар муаммосидир. Хоразм дехкончилик вохаларининг чулу дашт билан шундоккина ёнма-ёнлиги Хоразм тамаддуни ва икгисодиётининг шаклланишида, шахарлашиш жараёнларида ахоли этногенезининг вужудга келишида мухим ахамият касб этди.

Хоразм дехконлари ва чул минтакаси чорвадорлари ягона экологик тизимни хосил килишган. Хоразмнинг Урта Осиё чул минтакаси марказидаги географик урни мазкур воха (ва давлат) нинг кутни к^манчилар ва уларнинг бирлашмалари билан алохдда муносабатда булишига олиб келди. Хоразм Урта Осиё сак-массагетлар оламининг бир кисми булган, шунинг учун Кадимий Хоразм дехконлари билан кучманчиларнинг узаР° муносабатлари муаммолари экспедиция фаолиятида алохдда урин эгаллади.

Чорвадорлар турли гурухларининг бевосита воханинг узида колдирган ёдгорликларни урганиш тарих учун мухим ахамиятга эга. Чорвадорларнинг энг кадимги ёдгорликлари Сарикамиш буйи дельтасининг асосий узанлари сув билан таъминлана бошланган даврга, яъни милоддан аввалги VII асрга мансуб. Куйисой-2 манзилгохл ва Тумек- кичижик, Тарим-коя, Сакар-чага ва бошка кабристонлар тадкик этилди. Уларни урганиш чорвадорларнинг кучманчи хамда утрок ахолини уз ичига олган таркибан хилма-хил гурухларининг маданияти, палеоагггропологияси ва алокалари хакида тасаввур берди. Экспедиция фаолияти натижасида, аввало, алокаларнинг турли шакллари: сиёсий вазиятга, ахоли кучиши ва табиий шароитга боглик холда узгарадиган иктисодий, маданий, этногенетик муносабатлар карор топган Чап сохил Хоразм дехконлари ва чорвадорларининг узаро алокалари тарихи йирик планда тикланди7 .

Чап сохил Хоразм 70-80-йилларда турли даврларга оид кадимги гуртепаларни тадкик этиш асносида махаллий дафн маросими буйича хам янги маълумотлар олинди. Оссуарийлар сифатида фойдаланилган идишларда гуртепаларда дафн килиш бу ерда милоддан аввалги IV аср бошидаёк амалга оширилган, лекин уларга катъий зардуштийлик

78 Вайнберг Б.И. Памятники куюсайской культуры // Кочевники на границах Хорезма...- С. 7-79; Уша муаллиф. Памятники куюсайской культуры // Археология СССР. Степи азиатской части СССР в скифо-сарматское время. - М., 1992; Уша муаллиф. Куюсайская культура в Присарыкамышской дельте Амударьи // Успехи среднеазиатской археологии. - Т. 6. — JL, 1975; Яблонский JI.T. Саки Южного Приаралья.- М., 1996. Скотоводы и земледельцы Левобережного Хорезма. - Т. 1. - М., 1991; Скотоводы и земледельцы Левобережного Хорезма. - Т. 2. - М., 1992.

79 Неразик Е.Е. Сельское жилище в Хоразме... С. 88-157, 224-234.

28

таомилига амал килмай тозаланган скелетнинг барча суяклари солинган. Худди шундай анъана чорвадорларда милоднинг IV асригача сакданиб колган, дехкончилик билан шугулланувчи ахоли эса, эхтимол, милоддан аввалги 114 асрларда (милод бошланиши олдида) зардуштийлик анъанасига кура, мархумнинг жасадини махсус минора-дахмаларга куйиб кузгунларга едирганлар, шундан кейин суякларини оссуарийларда дафн этган л ар °.

1946 йилдан Хоразмда олиб борилаётган изланишлар билан бир вактда Крзогистон ва Крракалпогистон олимлари билан якин хамкорликда Сирдарёнинг кенг кадимий дельтаси комплекс археологик-геоморфрлогик тадкик этилиб, неолит (масалан Космаола, Талас, Жалпак ва бошка купгина манзилгохлар) хамда бронза асри ёдгорликларидан (Касмола-7, Егискок, Тас-1-3, Кук-Сенгир ва хоказо) то XVH-XVIII асрларга оид коракалпок ва козок кишлоклари хамда мозорларигача (масалан, Оралбой калъа, Хотин калъа кишлоклари, Шатпай мозори) урганилган. Куйи бронзадаги гапггли мозор - Шимолий Тагискен кабристони урганилганини алохида таъкидлаш жоиз. Жами 660 та ёдгорлик тадкик килинди. Уларнинг аксарият кисми милоддан аввалги, 1 минг йиллик - милоднинг 1 минг йиллиги даврига мансуб.

Милоддан аввалги VII-V асрларда кадимий Сирдарё ирмоклари хавзасидаги дельтанинг жанубий кисмида сак кабилалари яшаб, бизга 60 дан зиёд кишлок ва манзилгохлар, бир нечта кабристон, жумладан, кенг машхур Уйгарак ва Тагискен кабристонларини хамда узига хос “тошкол”ли гурларни колдирганлар. Кейинрок шу ернинг узида махаллий саклар маданияти асосида, шунингдек жанубий Урта Осиё дехкончилик вохалари маданиятининг кучли таъсири остида Чирикработ маданияти вужудга келди (милоддан аввалги IV-II асрлар). 200 га якин йирик мустахкамланмаган кишлоклар, 6 та кухна шахдр ва калъа, ривожланган сугориш тармоги, 40 тадан зиёд гипггли макбаралар, гуртепалар, шунингдек, мухташам меъморчилик обидалари ушбу маданиятга оиддир8 .

80 Вайнберг Б.И. Изучение памятников Присарикамышской дельты Амударьи в 70-х - 80-х годах/ / Скотоводы и земледельцы Левобережного Х орезм а.-Т . 1 .-М ., 1991.

81 Толстов С.П. Приаральские скифы и Хорезм И СЭ. - 1961. - № 4. - С. 114-145.; Уша муаллиф. По древним дельтам Окса и Яксарта. - М., 1962. - С. 136-204; Уша муаллиф. Среднеазиатские скифы в свете новейших археологических открытий // ВДИ. - 1963. - № 2. - С. 22-45; Толстов С.П., Итина М.А. Саки низовьев Сырдарьи (по материалам Тагискена) П СА. - 1966. - № 2 - С. 151-175; Вишневская О.А., Итина М.А. Ранние саки Приаралья // Проблемы скифской археологии. - М., 1971. - С. 197-208; Вишневская О.А. Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в VII-V вв. до н. э. (по материалам Уйгаряка). // ХАЭЭ. - Т. VIII. - М., 1973; Левина Л.М. Поселения VII-V вв. до н. э. и «шлаковые» курганы южных районов Сырдарьинской дельты // Кочевники на границах Хорезма....; Вайнберг Б.И., Левина Л.М. Чирикрабатская культура И Низовья Сырдарьи в древности. — Т. 1. - М., 1993; Уша муаллифлар. Чирикрабатская культура // Археология СССР. Степная полоса Азиатской части СССР в скифо-сарматское время. - М., 1992.

29

Page 15: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

Сирдарё дельтасининг шимолий худудларида Сирдарё, Кувондарё, Кух,на Кувондарё (Эскидарёлик)нинг кадимий ирмокдари хавзасида Жетиасар (милоддан аввалги VIII-VII асрлардан милоднинг бошларигача) га оид маданият йирик мустахкамланган шахар ва гуртепалар урганилди.Ушбу маданият сохиблари купгина хозирги Евроосиё халклари

^ 82 этногенезида мухим роль уйнаган .Хоразм экспедициясининг Сирдарё дельталарида олиб борган

тадкдкотларида IX асрдан XVI асргача булган даврдаги ёдгорликларни урганишга хам катта эътибор берилди.

Изланишлар турли даврларга оид мустахкамланган унлаб кухна шахарларда - дельтанинг шаркий кисмидаги (масалан, Сирли калъа, Зангор калъа, Женте, Асонас, Уйгарак) чорвачилик билан шугулланувчи кабилалар (угузлар, печенглар, эхтимол, кимаклар, кипчоклар ва бошкалар) «кишловлари»да ва гарбий худудлардаги «колонистлар» - хоразмликлар кишлокларида (масалан, Ашинансой калъа, Майнаркон) олиб борилди.

Сирдарё этаклари билан биргаликда Оролбуйи худудларида угказилган археологик изланишлар тарихий манзарани анча кенгайтирди: айрим маданиятлар ва муаммоларни тавсифлашдан кенг микёсда умумлаштиришга утиш имконини берди. Мажмуавий тадкикотлар олиб бориш, хужалик-маданий турлар ва тарихий-этнографик сохалар хакидаги назариядан фойдаланиш тупрокднунослик, иктисодий география, этнография ва бошка фанларга оид маълумотларни жалб килиш айрим кучманчи гурухлар $фтасидаги хужалик-маданий фаркларни аниклаш, факат икки асосий хужалик-маданий тур (кучманчи чорвадорлар ва сунъий сугоршццан фойдаланган дехконлар) уртасидагина эмас, балки бир катор оралик шакллар уртасидаги узаро муносабатлар кандай юзага келганлигини курсатиб бериш, этник худудларнинг шаклланишида экологик омилнинг ахамиятини аниклаш, харакат килиш, Оролбуйидаги чорвадорлар ва дехконлар уртасидаги узаро таъсирларни белгилаш имконини берди83.

Шундан келиб чиккан холда археологик мажмуалар ва археологик маданиятларга оид ёзма манбалар маълумотларини шархлаш этногенетик

82 Толстов С.Г1. По следам древнехорезмийской цивилизации...; Уша муаллиф. По древним дельтам Окса и Яксарта...; Левина Л.М. Керамика Нижней и Средней Сырдарьи в I тыс. н. э. -ТХХЭЭ. - Т. VII. - М., 1971; Уша муаллиф. Могильник Алтынасар // Низовья Сырдарьи в древности. - Т. IV. - М., 1994; Уша муаллиф. Этнокультурная история Восточного Приаралья в I тыс. до н. э.-1 тыс. н. э. - М., 1996.

83 Вайнберг Б.И. Модели взаимодействия скотоводов и земледельцев по археологическим материалам из Хорезма и сопредельных областей Средней Азии // Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций. - Алма-Ата, 1987; Уша муаллиф. Роль экологических факторов формировании этнической территории (по археологическим материалам из Восточного Прикаспия и Приаралья) // Проблемы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии и Казахстана. - М., 1990.

30

назариялар учун асос булиши мумкин. Мазкур муаммони тадкик этиш Оролбуйи ахолисининг этник тарихини ишлаб чикиш билан бевосита боглик. Экспедиция ходимларининг купгина асарларида IV-VIII асрлардаги Оролбуйининг этник холати, мазкур давр ахоли этногенезидаги этник шакллантирувчи ва этник табакалапггирувчи омиллар, Оролбуйининг этногенетик жараёнларида экологиянинг роли ёритилган.

Экспедиция ходимлари ушбу муаммо буйича утказилган катор кенгашларда, жумладан, «Урта Осиё ва Крзогистон халклари этногенези ва этник тарихи муаммолари» мавзуидаги бутуниттифок илмий анжуманида (1988 йил), «Кучманчи маданиятлар ва кадимий тамадцунларнинг узаро таъсир муаммолари» мавзуидаги кенгашда (1989 йил) ва бошкалар, да иштирок этдилар.

Юкорида олиб борилган мухофаза ишлари туфайли куплаб тарихий ёдгорликлар саклаб колингани ва урганиб чикилгани хакида айтган эдик. Ана шу жараёнда экспедиция кишлок ахолиси билимини оширишда мухим ахамият касб этган кичик-кичик махаллий музейлар ташкил этди. Нукус, Хива, Тошкент, Ашхобод, Самарканд, Кизил Урда, Олмаота ва бошка шахарлардаги мавжуд йирик музей захиралари экспедиция коллекцияларибилан хдм тулдирилди85.

Экспедиция фаолияти мобайнида дастлаб амалиётчи-талаба сифатида келиб, казишмаларда катнашган ва .уз такдирини экспедиция билан боглаган малакали мутахассисларнинг катта жамоаси етишди. Бу омил кенг куламли мавзу ва вакт доирасида иш олиб бориш имконини берди. Эндиликда бир вактлар нафакат Хоразм, балки Сирдарё этакларидаги ерларни, Кизил кум ва Коракум чулларининг кадимий вохаларга туташиб кетган худудларини хам уз ичига олган улкан майдонларда кидирув ва казишмалар олиб борилмокда.

Иш кулами, тайёрланган ходимлар сони ва уларнинг хилма-хил ихтисосга эгалиги айрим йилларда, бир вактнинг $?зида тадкикот олиб борадиган дала гурухларини 8 тагача етказиш имконини берди. Уларнинг хар бири Кадимий Хоразм ва кушни худудлар тарихининг у ёки бу даври учун асос хисобланган ёдгорликни урганган, купшмча тарзда катта худудлар ни куздан кечирган. Эндиликда С.П. Толстов яратган даврларга ажратиш усули купрок деталлаштирилмокда. Дарвоке, Хоразмни урганиш муаммоси, шубхасиз, умуман, Урта Осиё тарихига хам дахлдор булиб, купинча ундан ташкарига хдм чиккан.

1945 йилдан Хоразм археология экспедицияси таркибида этнографик гурухлар ташкил килина бошланди. Т.А. Жданко, Н.П. Лобачев, Г.П. Снесарев, П.П. Васильева86, В.Н. Басилов каби машхур

84 Итина и др. К 60-летию... С. 30.85 Угаа жойда.84 Каранг: Список основных научных работ Татьяны Александровны Жданко // ЭО. - 1999.

- № 6. - С. 140-145.

31

Page 16: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

тадкикотчиларнинг ижоди бевосита ана шу гурухдар фаолияти билан узвий богланган. Экспедиция таркибида 3 та - узбек, туркман, коракалпок этнографик гурух ишлаган. Хоразм археология-этнография экспедицияси этнографларининг тадкикот мавзулари археологик тадкикотларникидан кам эмас.

Куп холларда этнографлар археологлар билан якин алокада ишлайди. Улар факат кенг куламда фольклор тадкикотлари олиб бориш87, у ёки бу тарихий вокеа, шунингдек, Хоразмдаги археологик ёдгорликларнинг номлари ва уларнинг пайдо булиши билан боглик; ахоли орасида огиздан- огизга утиб келган ривоят хамда афсоналарни кайд этиш билан чекланишмаган. Купинча улар кидирув ишлари хам олиб бориб, натижада илгари номаълум булган археологик ёдгорликларни хам топишган88.

Хоразм утрок ахолисининг туй, дафн, дехкончилик удумлари ривоят ва афсоналарида намоён булувчи исломдан олдинги эътикод, диний маросимлар ва расм-русумларга оид материалларни йигишга катта эътибор каратилмокда89.

Этнографик гурухлар минтака халкдарининг тарихан таркиб топган хужалик юритиш шаклларининг хусусият ва анъаналарини, ердан ва сувдан фойдаланиш усулларини, далаларни сугориш тарзини аниклашни уз олдиларига вазифа килиб к^йшцци90, шунингдек, тураржойлар урганилди. Минтакада аввалдан бевосита кушни булиб яшовчи коракалпок, туркман, к;озок ва узбеклар уртасидаги тарихан шаклланган хужалик, турмуш ва маданий алокалар/ муаммоларига катта ахамият берилмокда . '

87 Жданко Т.А. Каракалпакская эпическая поэма «Кырк кыз» как историко- этнографический источник Н КСИЭ.

88 Каранг, масалан: Толстов С.П., Жданко Т.А., Итина М.А. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиции АН СССР в 1958-1960 гг. И МХЭ. - Т. 6. - М., 1963. - С. 25-27; Андрианов Б.В., Васильева Г.П. Опыт археолого-этнографического изучения покинутых туркменских поселений XIX в. // Изв. АН Туркм. ССР. - 1957. - Ха 2 - С . 99-106.

89 Снесарев Г.П. Материалы о первобытнообщинных пережитках в обычаях, обрядах узбеков Хорезма И МХЭ. - 1960. - Т. 4 —С. 143; Уша муаллиф. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. - М.: Наука, 1969; Уша муаллиф. Хорезмские легенды как источник по истории религиозных культов Средней Азии. - М., 1983. - С. 212; Лобачева Н.Л. Различные обрядовые комплексы в свадебном церемониале народов Средней Азии и Казахстана // Домусульманские верования и обряды в Средней Азии. - М.: Наука, 1975 ва бошка асарлар.

Андрианов Б.В. Народные традиции природопользования и экологические кризисы И Приаралье в древности и средневековье... - С. 60-74.

91 Жданко Т.А. К вопросу о хозяйственно-культурном типе полуоседлыхскотоводов-земледельцев-рыболовов дельтовых областей Средней Азии ИЭтнография и археология Средней Азии... - С. 148-154.

32

Айнан Хоразм экспедицияси коракалпокдар92, козоклар93 ва туркманлар этнографияеи масалаларини тадкик эта бошлашган. Бу тадкикотлар шу даражадаги кенг куламли муаммоларни уз ичига камраб оладики, ундан халклар этногенези муаммоси,95 турмуш икир-чикирлари, масалан, кийим-кечак кисмлари96, шунингдек турли жихатлар хам четда колмаган.

Хоразм, Коракалпогистон ва Туркманистон халкларининг хозирги маданияти ва турмушини, ахоли таркибини урганиш масалалари хам этнографлар вазифаси жумласига киради. Курама ахолили замонавий шахар тарзидаги кишлокдар, баликчилик ва чорвачилик -билан шугулланадиган жамоа хужаликларида97 маданият ва турмушнинг шаклланиш жараёнларини урганишда этнографлар гурухлари катта ишлар олиб бордилар.

Ундан тапщари, экспедиция Урта Осиё тарих-этнография атласини яратиш ва карта тузиш учун материаллар тайёрлашда фаол иштирок этди98.

Хоразм археология-этнография экспедициясининг этнографлар гурухлари фаолиятини ёритишда археологик ишларнинг муфассал баёнига нисбатан айрим номутаносибликни кайд этиш мумкин. Аммо бунинг боиси ушбу тадкикотларнинг асосий натижалари, одатда, Этнография институти нашрларида чоп этилганлигидадир. Биз суз юритаётган сохага оид тадкикотлар объекта, асосан,^ Хоразм археология-этнография

92 Толстов С.П. К вопросу о происхождении каракалпакского народа // КСИЭ. -1947. - № 3. - С. 99.; Жданко Т.А. Каракалпаки Хорезмского оазиса // ТХАЭ. - Т. 1. -1 9 5 2 .- С . 461-566; Уша муаллиф. Очерки исторической этнографии каракалпаков (монография) II ТИЭ АН СССР. - Т. 9 .-М .-Л., 1950.-С . 172.

Шалекеиов У.Х. Казахи низовьев Амударьи. - Т.: Фан, 1966.Васильева Г.П. Туркмены нохурли // Среднеазиатский этнографический сборник. -

1976 ^ ^ ^ ^ емидов ^ Туркменские обряды... - Ашхабад,

Масалан, Андрианов Б.А., Левина Л.М. Некоторые вопросы исторической этнографий Восточного Приаралья в I тысячелетии н.э. II Археология и этнография Средней Азии... - С. 94-100; Жданко Т.А. Этническая история и историко- культурные связи народов Средней Азии и Казахстана в трудах этнографов // Проблемы этногенеза и этническая история народов Средней Азии и Казахстана. - Т. 1. Общие проблемы. - М., 1990.- С. 105-117.

Морозова А.С. Типология мужских головных уборов туркмен (конец XIX - начало XX вв.) // Отражение этнических процессов в памятниках бытовой культуры. - Ашгабат, 1984. - С. 67-764. Уша муаллиф. Традиционная народная одежда туркмен II Традиционная народная одежда Средней Азии и Казахстана - М., 1988. - С. 39-89;

Каранг, масалан: Жданко Т.А. Быт колхозников рыболовецких артелей на островах Южного Арала Н СЭ. - 1961. - № 5. - С. 27-43; Джарылгасинова Р. Культура и быт корейцев совхоза «Раушан» Кунгратского района Каракалпакской АССР // КСИЭ - Т X X X V .- 1961.- С . 54-63.

9 8 1- .Васильева Г.П. Объяснительная записка к этнографической карте Ташаузской

области и карты. Материалы к историко-этнографическому атласу Средней Азии и Казахстана II ТТИЭ, новая серия. - Т. ХШП. 1960.

33

Page 17: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

экспедициясининг уз нашрлари хисобланади. Мазкур экспедиция фаолияти ва ахамиятига якун ясалар экан, шуни алохида кайд этиш керакки, барча юкорида айтилганлар, албатта, экспедиция тадкикотларининг бутун хилма-хиллигини, илмий жамоанинг нашр эттирган ишларини тулалигича уз ичига камрай олмайди.

Шуни кайд этиш лозимки, Хоразм археология-этнография экспедицияси фаолияти асосида килинган хулосаларнинг аксарияти, шу жумладан, Хоразм тарихини даврлаштириш хозирга кадар уз ахамиятини йукотмаган. У мунтазам равишда янги-янги тадкикот маълумотлари билан тулдириб борилди, у хануз аникдаштирилиб, ян ада купрок деталлаштирилмокда. Хоразм археология-этнография экспедициясининг 1937-41 йиллардаги тадкикот материаллари асосида кадимги Хоразм археологик ёдгорликларининг хронологик таснифи илмий муомалага киритилди:

Архаик давр - милоддан аввалги VI-V аср;К,анпой даври — милоддан аввалги IV аср - милоднинг I асри;Кушон даври - милоднинг I-И асрлари;Кушон-афригид даври - милоднинг III-V асрлари".Хоразм археология-этнография экспедицияси ходимларининг кейинги

ишлари уни бир канча деталлаштирган булса хам, ушбу схемадан тадкикотчилар бугунги кунда хам фойд ал ани ш мокд а. Чунончи, Куиикирилганкалъа кулолчилиги ва стратиграфиясини урганиш асосида кангюй даври илк кангюй (милоддан аввалги IV-Ш асрлар) ва куйи канпой (милоддан аввалги П аср - милоднинг I асри) даврларига булинган. Кушон даври хам илк кушон (милоднинг II асри) ва куйи кушон даврларига булинган100.

Археологияни ривожлантириш, экспедицияни жихозлаш, замонавий фан ва техника ютукдарини к^ллашнинг янги усулларини яратиш ва улардан фойдаланишда Хоразм археология-этнография экспедициясининг тутган урни катга. Бу борадаги изчиллик ва техника янгиликларини татбик килишни янада ривожлантириш экспедициянинг анъанасига айланди.

Урта Осиё республикалари олимлари билан якин хамкорлик хам анъана булиб колди. Купгина козок, коракалпок, туркман археологлари ва этнографлари узларини Хоразм экспедициясининг укувчилари ва давомчилари деб биладилар.

Мухокама учун саволлар

1. Турли соха олим ва мутахассисларининг Хоразм вохасига кизикишининг сабаби нимада?

99 Толстов С.П. Древний Хорезм.. - С. 145,147-149.Воробьева М. Г. Керамика античного Хорезма.... - С. 86-90, 124, 145, 157.

34

2. Хоразм вохаси илк бор кайси йилларда урганила бошлаган?3. Кайси археология-этнография экспедицияларини Хоразм

археология-этнография экспедициясининг утмишдошлари деб хисоблаш мумкин?

4. Хоразм археология-этнография экспедициясини ташкил этишга кайси олимлар бош булишган, илк тадкикот натижалари?

5. Хоразм археология-этнография экспедицияси тадкикот усуллари мажмуи кандай булган ва Хоразм вохасини урганишда кайсиларидан биринчи булиб фойдаланилган?

6 . Я. Гуломовнинг Хоразм археология-этнография экспедициясидаги роли ва фаолияти? ‘

7. Хоразмликларнинг кушни халклар билан муносабат хусусиятларини тахлил килинг.

8 . Милоддан аввалги II аср - I аср бошларида Урта Осиёдаги этно­генетик жараёнларнинг узига хос хусусиятлари ва характерини аникланг.

9. Кадимги хоразмликларнинг турмуши ва маданиятининг асосий хусусиятларини айтинг.

10. Кадимий Хоразм археология ёдгорликларининг кандай хронологик таснифи Хоразм тарихини даврлаштиришда илмий муомалага киритилган?

11. Урта аср^ Хоразм шахарлари пайдо булишининг узига хос хусусияти (умум Урта Осиё жараёнлари фонида) ва Хоразм худудида даврлаштириш ва шахарлашиш минтакалари кандай?

12. Кадимги ва урта аср Хоразм худудида ирригация ва ердан фойдаланиш хусусиятларини таърифланг.

13. Хоразм кишлок тураржойлари тарихини тавсифланг.14. IV-VIII асрларда Орол буйида этник вазият кандай булган?

Ахолисининг этногенезида этник шакллантирувчи ва этник табакалаштирувчи омиллар. Ушбу давр Орол буйидаги этногенетик жараёнларда экологиянинг роли.

15. Хоразм археология-этнография экспедициясининг куплаб тарихий ёдгорликларнинг сакданиб колиши хамда урганилишига сабаб булган мухофаза ишларидаги роли кандай?

16. Хоразм утрок ахолисида ислом дин и жорий этилишидан олдинги эътикод, ибодат ва расм-русумларнинг намоён булиш хусусиятлари кандай?

17. Хоразмнинг мугул истилосигача ва куйи урта аср даврининг хусусиятларини тахлил этинг.

18. Милоддан аввалги VII асрга оид булган Хоразм чорвадорларининг энг кадимий ёдгорликларини айтинг.

19. Минтака халкларининг тарихан таркиб топган хужалик юритиш, ер, сувдан фойдаланиш, далаларни сугориш усуллари, тураржойларни сув билан таъминлашнинг хусусиятлари ва анъаналарини тавсифланг.

35

Page 18: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

г

-20. Минтака худудида кадимдан бевосита девор-дармиён булиб яшаб келган коракалпоклар, туркманлар, козокдар ва узбеклар 5фтасидаги тарихий шаклланган хужалик, турмуш ва маданий алокаларнинг узига хос хусусиятлари кандай?

/

36

И боб

ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ ЭКСПЕДИЦИЯСИ ФАОЛИЯТИНИНГ БАЪЗИ НАТИЖАЛАРИ

II.1. Хоразм археология-этнография экспедициясининг тарих шунослиги

Хоразм археология-этнография экспедицияси иш олиб борган давр мобайнидаги фаолияти шу кадар кенг куламли нашрларда уз аксини топдики, уларнинг туда руйхатини тузишнинг узи анча-мунча вакт олади. Бу нашрлар бутун бир кутубхонани ташкил килган булур эди.

Хозирга кадар Хоразм археология-этнография экспедицияси «Асарлар»ининг 16 жилди, Хоразм археология-этнография экспедицияси «Материаллар»ининг 10 та жузи, 18 та тематик туплами чоп этилган. Шунингдек, ХАЭЭ ходимларининг маколалари «Вестник древней истории», «Вопросы истории», «Советская археология», «Советская этнография», «Этнографическое обозрение» ва бошка журналларда босилиб чиккан. Гурухларнинг ишлари хакидаги хисоботлар КСИИМК (Модций маданият тарихи институтининг киска ахбороти) хамда КСИЭ (Этнография инстипутининг киска ахбороти)нинг йиллик нашрларида, «Археологические открытия» ва бошка нашрларда бериб борилди.

Экспедиция ходимларининг маколалари куплаб хорижий журнал ва тупламларда нашр килинган. Уларнинг Encyklopedia (Колумбия университети нашри) ва «History of civiliazations of Central Asia” (ЮНЕСКО нашри) каби фаннинг хозирги ривожини акс эттирувчи нуфузли нашрлардаги иштирокини кайд этиш жоиз.

Хоразм археология-этнография экспедициясининг 60 йилдан зиёд фаолияти натижалари жамулжам булган юкорида кайд этилган нашрлар бизнинг тадкикот манбаимиз хисобланади. Бунда уларнинг мазкур иш мавзусига мувофикдиги назарда тутилган. Ушбу нашрлардаги асарлар шартли равишда куйидаги гурухларга булинган.

Биринчи гуруу; — Хоразмни илмий жихатдан урганишга асос солган Сергей Толстовнинг фундаментал ишлари.

Иккинчи ва асосий гуруу; — Хоразм археология-этнография экспедицияси «Асарлар»и. Мазкур гурухдаги манбаларда Хоразм археология-этнография экспедициясининг фаолияти тугрисидаги асосий маълумотлар акс этган.

Учинчи гуру^га юкорида айтиб утилган экспедиция ходимларининг монографик тадкикотлари мансубдир.

Туплам ва даврий нашрларда, журналларда босиб чикарилган айрим маколалар, «Археологические открытия» йиллик тупламидаги материаллар туртинчи гурухни ташкил этади.

37

Page 19: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

Тадкик этилган барча асарлар экспедиция изланишларининг кенг куламлилигини акс эттириб, ибтидоий даврдан хозирги кун муаммоларигача булган даврни уз ичига олган.

Асарлар тахлилига угар эканмиз, шуни кайд этиш лозимки, С.П. Толстовнинг «Древнии Хорезм» (Кадимги Хоразм), «По следам древних цивилизаций» (Кадимий маданият излари буйлаб), «По древним дейтам Окса и Яксарта» (Оке ва Яксартнинг кадимий делиаларн буилаб) сингари фундаментал монографияларида кутарилган бир канча масалалар бевосита Хоразмнинг узигагина тааллукли булган муаммолар билан чегараланиб колмаиди. Тадкикотнинг асосий мавзулари - Кадимги Хоразм тарихини даврларга булиш хамда ижтимоий тузуми, хужалига ва маданияти асосларини кайта таклаш - ушбу нашрларда нафакат Урта Осиё халклари тарихи, балки Шарк маданиятининг ривожланиши фонида шунингдек жахон тарихининг янада кенгрок аспектида куриб чикилган.

С.П. Толстовнинг узи монографияларига ёзган суз бошисида уларни «Хоразм экспедицияси материалларини умумлаштиришга унналиш» деб атаиди . Аммо, муаллиф келтирган дала материаллари, биЗнингча бир бутун тарихии манзаранинг муфассал тасвири булиб хизмат килади.

Муаллиф уз асарларида кенг куламдаги археологик, этнографик антропологик, лингвистик ва бошка манбаларга асосланади. ’

Масалага кар томонлама ёндашиш С.П. Толстов тадкикотларининг асосии хусусиятларидан бири хисобланади.

Суратлар, хариталар, чизмалар, ажойиб дала материалларига бойушбу китоблар йиллар утащи билан нафакат ?з илмий ахамиятинииукотмади, балки хануз Хоразм тарихи буйича кимматли манба булиб колмокда.

С.П. Толстов асарлари баён услуби билан хам ажралиб туради: жалб этилган манбалар ва урганилаётган муаммоларнинг мураккаблиги баеннинг равон ва ифодалилигига монелик килмайди. С.П. Толстов монографияларида илмий асослар ва назарий мулохазалар билан каторда шахеий дахлдорлик ва кизикувчанлик буртаб туради. Колаверса, бу Урта Осие археология фанининг шаклланиш тарихида кимматли далшт хисобланади.

Кимматлилигига кура бошкалардан колишмайдиган манбаларнинг навбатдаги гурухи «Материалы ХАЭЭ»да чоп этилган куплаб ва бой хилма-хил материаллардир. Аммо уларни якуний хужжатлар деб булмайди. Булар купрок экспедиция гурухларининг муайян давр мобайнидаги ёки маьлум объектдаги илмий хдеоботларидир. Зеро, юкорида таъкидланганидек, айрим йилларда экспедиция таркибида хар хил

101 Толстов С П. Древний Хорезм...; Уша муаллиф. По следам древних цивилизаций ■Уша муаллиф. По древним дельтам Окса и Яксарта - М., 1962.

Толстов С. П. По следам... - С. 3.

38

объектларда турли йуналищда саккизтагача мустацил гурувдар иш олиб борар эди. Уларнинг материалларини асар муаллифлари токи улар тулач и к и т 1ула' Тукис„илмии мУ°малага киритилгунча узок йиллар ишлаб чикиш билан машгул булишади.

Кайд этилганидек, Хоразм археология-этнофафия экспедициясининг дастлабки ун иилликда олиб борган ишлари якуни С П ТолстовнГ,пп7 Т МуЖаССаМДИР‘ Дзе^лабки хисоботлар илк бор даврийнашрларда , «Известия АН СССР»да (фалсафа ва тарих сериясиГ

™ ^ Г ао а х Т Т ТаРИХИ ИНСта1УГИ НаШрЛаРВДа экспедиция шуf K C ^ ^ f ^ 0ЛИГИД\ ШаКЛЛаНГаН) “ УНИНГ киска а*боротларида

ИНСта1утвда (<<А— “

XonJ,l52 aH Х°РаЗМ экс”едицияси «Асарлар»и нашр килина бошлади. Хоразм археология-этнография экспедицияси «АсаРлаР>,и„и„г I ва Пжилдлари хисоботлардан иборат булиб, 1-жилдига 1945-1948 йиллап 2 жилдига эса 1949-1953 й^ларга оид хисоботлар кирпш Д б LмГсТ'аРДа ЭКСПкДИЦИЯ аирим 1Ж ЧЦШРИНИНГ ™мий хисоботлари ва турли масалалар еки объектларга оид илк материаллар берилган.

1958<Ж ^еяГ аЛЫ " ИССЛТ ' Ва"ИЯ "° этногРаФан каракалпаков» - М., 1958. (Крравдлпок этнографияеи буйича материаллар ва тадкикотлар) деб номланган Ш жилд хакида тухталиб утщц жоиз.

Бу жилд буткул этнография масалаларига багишланган Унда 1945 иилдан тадкикот олиб борган Хоразм археология-э™1афияэ г а о ? ^ Г ЯСИНИНГ К;оракалпогастон ТРУ*и ходимларининг т а р ^ й - этиографик изланишлари чоп этилган. Ушбу жилдцаги туртта иш аслиниолганда, номзодлик диссертацияларидаи иборат (Б.В. Андрианов С. Камолов, Р. Есберганов ва У. Шалекенпй1 Kv т*™*. ’барчаси экспедициянинг уша даврда муаллифлар т у п л а г а н ^ ^ Г ^ и дала материаллари асосида ёзилган. Мазкур жилдцаги турггала иш мавзу жихатидан *заро богланпш б*либ, коракалпок х а ^ н и Г этакларига узил-кесил тулик жойлашган вактидан то бугунги кунгЛадар булган тарихии этнографиясига багишланган.

Бешинчи иш - Хоразм археология-этнография экспедицияси этнография кисмининг рахбари Т.А. Жданконинг кириш м аколасЛ ил^ берилган коракалпок халк накшлари намуналари тупламидан иборат Унда коракалпок амалии санъатининг асосий турлари, коракалпок халк безакларининг узига хос хусусиятлари уз ифодасини топган Ушбу тупламнинг ахамияти бекиёс. Туплам нашр килинганидан буен утган деярли ярим аср вацт мобайнида халк ижодиётанинг кунгина анъаналари

тртг: Г т с п -

J o X e c « ™ L c S aB

39

Page 20: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

изсиз йуколиб кетди.IV жилд - «Керамика Хорезма» (Хоразм кулолчилиги) - М., 1959.

Сопол буюмлар таснифи ва тарихини урганиш археологик тадкикотларнинг гоят мухим услубий вазифаси хисобланади. Сопол буюм энг оммавий археологик материал булиб, турли халкларнинг хилма-хил даврлардаги иктисодий ва маданий алокаларини урганишда асосий манба хисобланади. Айни вактда, у этногенез жараёнларини аниклашда асосий омил вазифасини бажаради.

Хоразм кулолчилиги куддан буён тадкик этиб келинади.Мазкур жилдца экспедиция жамоаси туплаган сопол ашёлар тахдили

буйича улкан тажриба умумлаштирилган. Хоразмда неолит давридан то бизнинг кунларгача булган сопол ишлаб чикариш тарихи баён этилган. Ушбу жилдга хам археологик, хам этнографик ишлар киритилган.

V жилд. «Кой-Крылган-кала - памятник культуры Древного Хорезма IV в. до н.э. - IV в. нз.» (Куйицирилганкалъа - милоддан аввалги IV аср - милодий IV аср Кадимги Хоразм маданияти ёдгорлиги) - М., 1967. Ушбу жилдца - ёдгорлик тавсифланиб, тасвири тикланади, кандай вазифа бажарганлигини аниклашга харакат килинган. Сопол, темир, суяк, тош, шиша ва бошка материаллардан ясалган моддий маданият буюмлари тахлил килинган. Терракота ва алебастр хдйкалчалар сингари амалий санъат буюмларининг бой коллекцияси келтирилган. Турли осори-атикалардаги ёзувларни укиш ва белгиларни шархлашгахаракат килинган.

VI жилд. Рапопорт Ю Л . «Из истории религии Древного Хорезма (оссуарии)» (Кадимги Хоразм дини тарихидан (суякдонлар))- М., 1971. Ушбу монографияда милоддан олдинги I минг йиллик - милодий I минг йиллик давридаги Урта Осиё дини тарихининг бир катор масалалари тадкик этилган. Шу жумладан, дафн маросимига, аввало, суякдонга (оссуарий), унинг пайдо б^лиши ва ривожланишига багишланган. Монографияда, бошка материаллар катори суякдонларнинг махаллий хайкалсимон Хоразм тури хам урганилган.

Тасвирий материалларга бой ушбу монографияда муаллиф Урта Осиёдаги кадимги халклар эътикодининг кадимнинг куч ли динларидан булган зардупггийлик билан алокдси масаласи тадкик этилган. Эх,тимол, ана шу тадкикотлар асосида Эроннинг намунавий зардупггийлик динидан кескин фарк килувчи Урта Осиёдаги зардупггийлик хусусида фикр юритиш мумкиндир.

Кенг куламдаг'и археологик, диншунослик, этнографик материаллар монография муаллифига Урта Осиёнинг кадимги дини ва маданиятининг куп жихатларини янгича ёритиш имконини берди.

VII жилд. Левина Л.М. «Керамика Нижней и Средней Сырдарьи I тысячелетия» (I мингйилликда Куйи ва Урта Сирдарё кулолчилиги) - М., 1971.

40

Сирдарё хавзасининг бепоён худудларини археологик урганиш натижасида олинган сопол материаллар тахлили асосида Жетиасар маданияти муфассал даврлаштирилди.

1959 йилдан ХАЭЭ ахборот органи сифатида «Материалы Хорезмской экспедиции» (Хоразм экспедицияси материаллари) нашр килина бошланди.505

1-жуз. «Полевые исследования Хорезмской экспедиции 1954-1956 г.г.» (Хоразм экспедициясининг дала тадкикотлари, 1954-1956 й.) - М., 1959.

2-жуз. «Древнее население Хорезма: по данным палеоантропологии» (Хоразмнинг кадимги ахоЛиси: палеоантропология маълумотлари буйича) — М., 1959.

Тозабогёб маданиятига оид Кукча-3 кабристонидан, Калъаликирдаги суякдон кабристонидан, Кубатогдан, К,анг калъадан олинган бош суяклари, Бургут калъа вохасидан топилган урта асрларга оид бош суяклари туркуми асосида утказилган краниологик ва антропологик тадкикот натижалари келтирилган.

Кухна Марв (Байрамали якинида) суякдон кабристони материаллари илова сифатида берилган.

3-жуз. «Низовья Амударьи, Сарыкамыш, Узбой. История формирования, развития и заселения” (Амударё этаклари, Сарикамиш, Узбой. Шаклланиш, ривожланиш ва ахолининг урнашиш тарихи) - М., 1960. Бу ишнинг мудом илмий ахамиятга эга эканини айтиб утиш лозим. Унда геоморфологик ва археологик материалларни киёслаб Акчадарё ва Сарикамиш дельтасининг Сарикамиш кули лиммо-лим тулганида ундан окиб чикдциган Узбой ирмогининг сув билан таъминланиш даврларининг пайдар-пайлигини аниклаш имконини берди.

Шу аснода Амударёнинг Каспий денгизига куйилиш муаммосини хал килиш учун мутлако янги материаллар тавсия кнлинди.

4-жуз. «Полевые исследования Хорезмской экспедиции в 1957 г.» (Хоразм экспедициясининг 1957 йилдаги дала тадкикотлари) - М., 196°.

5-жуз. «Могильник бронзового века Кокча 3» (Кукча 3 бронза даври кабристони) - М., 1961. Кукча 3 бронза даври кабристонидаги дафнни урганиш асосида Урта Осиё шимолидаги кадим ахолининг шаклланиш тарихи хакида хулосалар килинган хамда бош суяклари буйича маълумотлар келтирилган. Бош суяклари ва модций-маданият буюмлари тахлили асосида кадимги зироатчилар овчи ва балик овчилари, кейинрок

105 Материалы Хорезмской экспедиция / Под общ. ред. С.П. Толстова. - Т. 1-10. - М., 1959-1975.

41

Page 21: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

эса шимолии чеккалардаги чорвадор ва дехконларнинг кучиб утиши ва маданий алокалари хакида хулосалар килинган.

6 -жуз. «Полевые исследования Хорезмской экспедиции в 1958- 61г.», 1-кисм. (1958-1961 йилларда Хоразм экспедициясининг дала тадкикотлари.) - М., 1963.

7-жуз. «Полевые исследования Хорезмской экспедиции в 1958- 61г.», 2-кисм. (1958-1961 йилларда Хоразм экспедициясининг дала тадкикотлари. - М., 1963.

8-жуз. Виноградов А.Б. «Неолитические памятники Хорезма» (Хоразмнинг неолит даври ёдгорликлари). -М., 1968.

Бир катор тадкикот материалларига асосан илгари С.П. Толстов томонидан белгилаиган Калтаминор маданиятининг таркалиш жойлари ва мадании алокалари аниклаштирилди.

9-жуз. Воробьева М.Г. «Дингельдже. Усадьба I тыс. до н э в Древнем Хорезме» (Дингелжа. Кадимги Хоразмда милоддан аввалги I минг иилликдаги кургон.) - М., 1973. Казиш ишларидан олинган материаллар асосида режалаштириш усуллари, курилиш техникаси кадимги тураржои ашёлари тахдил этилган. Моддий маданиятга оид маълумотлар хунармандчиликнинг пайдо булиши ва милоддан аввалги I минг иилликдаги Хоразм манзилгохдари ахолиси машгулотининг хусусияти хакнда баъзи хулосалар килиш имконини беради

10-жуз. Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. «Первобытный Лавлякан: этапы древнейшего заселения и освоения Внутренних Кызылкумов» (Ибтидони Лавлакон: Цадимда Ички Кишлкумда ахолининг урнашнши ва уни узлаштириш боскичлари.) - М., 1975.

Ушбу жузда Ички Кизил кум минтакасининг географик баёни келтирилган. Шимолий, марказий, жанубий ва жануби шаркий кумликларининг ибтидоий манзилгохлари районлаштирилган Маълумотларни синчиклаб тахдил килиш асосида ибтацоий маданиятларнинг шаклланиш боскичлари ва Лавлакон кулларидаги ибтидоии едгорликлар хронологияси аникланган. Археологлар ва палеогеографлар хамкорликда утказган комплекс изланиш натижалари неолит ва энеолит даврларидаги Кизилкум иклими хакида катор хулосалар килиш имконини беради. Археологик кузатиш маълумотлари асосида тош давридаги ички Кизилкумни узлаштириш тарихига оид маълумотлар келтирилган. 1959 йилдан 1975 йилгача «Материалы Хорезмской экспедиции»нинг 10 та жузи нашр этилди, уларга мунтазам С.П. Толстов мухаррирлик килди.

«Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции» белпяси остида жами 15 жилдцан иборат муаллифлик ва жамоавий монографиялар чоп этилган. ^ г

Ушбу жуздаги асарлар милодий биринчи минг йилликдан иборат катта даврни уз ичига камраб олади. Сопол ишлаб чикариш тахлили

асосида минтакада кадимий маданиятларнинг миграция жараёни, уларнинг узаро алокалари ва узаро таъсири очиб берилган.

VIII жилд. Вишневская О.А. «Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в VII-V вв. до н.э. (по материалам Уйгарака)» (Милоддан аввалги VII-V асрларда Сирдарё этакларидагв сак кабилаларининг маданияти (Уйгурак материаллари буйича). - М., 1973.

Ушбу жилдца Куйи Сирдарё хавзасидаги кабилаларнинг милоддан олдинги VII-V асрлардаги моддий маданияти, турмуш тарзи, харбий иши дафн маросимлари ва эътикодлари, шунингдек, амалий санъати, бу кабилалар маданиятининг узига хос хусусиятлари, кушни скиф-сармат ва сак кабилалари маданияти билан ухшашлиги масалалари ёритилган Урта Осиенинг жанубий дехкончилик минтакалари билан алокалари урганилган.

IX жилд. Неразик Е.Е. «Сельское жилище в Хорезме I-XIV вв н.э.» (Хоразмдаги кишлок уй-жойлари. I-XIV асрлар) - М 1976 Муаллиф ушбу асарида кадимги ва урта аср Хоразм кишлок уй-жойкри ва манзилгохларининг ривожланиш муаммолари, Хоразмнинг кадимги дехкончилик жамоалари ва оилалари тарихини тадкик этган. Куп йиллик экспедициялар натижасида олинган бой материаллар асар негизини ташкил этади. Улар китобнинг биринчи кисмида таърифланган. Иккинчи кисмида эса Хоразм кишлок уй-жойларининг шаклланиш боскичлари курсатилиб, Хоразм тарихининг турли даврлардаги оилавий муносабатлар тарзини тиклашга харакат килинган.

X жилд. Итина М.А. «История степных племен Южного Приаралья П-начала I тысячелетия до н.э.» (Милоддан аввалги П-1 минг ииллик бошларида Жанубий Оролбуйи дашт кабилалари тарихи). - М., 1977.

XI жилд. «Кочевники на границах Хорезма» (Хоразм сархадларидаги кучманчилар). -М., 1979. Туплам Амударёнинг Сарикамиш буии дельтаси чеккаларидаги чорвадор ахоли яшаган даврларга оид казилмалардан олинган натижаларга багишланган Унда милоддан олдинги VJI-IV асрларга мансуб Куйисой маданиятанинг кишлок ва гуристонлари, милодий илк асрлардаги коплама-катакомба кабрлари урганилди, олинган маълумотларнинг тарихий талкини берилди.

XII жилд. «Городище Топрак-кала (раскопки 1965-1975 гг)» (Тупроккалъа кухна шахарлари (1965-1975 йиллардаги казилмалар) - М., 1981. у’

Ушбу асарда антик ва илк урта асрдагн Урта Осиёнинг этник ва ижтимои муаммоларини тадкик этиш учун турли маълумотлар илмий муомалага киритилган; кадимги шахар истехкомлари, илгари маълум булмаган ибодатхона мажмуалари меъморчилиги казишмалардан топилган кулолчик, зеб-зийнат ва рузгор буюмлари, танга-чакалар коллекциялари с>ратлари келтирилган. Тангалар каталоги илова килинган.

XIII жилд. Виноградов А.В. «Древние охотники и рыболовы

43

Page 22: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

I

Среднеазиатского Междуречья» (Урта Осиё Икки дарё орали,„пинг кадимги овчилари ва баликчилари) - М., 1981.

Урта Осиё икки дарё оралиги худудида тош даврИда яшаган кабилалар тарихи ва маданияти масалалари тахлил этилган. Ландшафт- шушм шароитлари кайта тикланган. Ёдгорликлар даврлаштирилган. Минтаканинг неолит даври кабилаларининг манзилгох ва тураржоиларининг хусусиятлари, хужалик фаолияти тадкик этилган 1984XIV ЖИЛД* <<Т°ПраК“Кала- ДвоРеЦ» (Тупроккалъа. Сарой). - М.,

II-III асрлар хоразмшозутрнинг «Мукаддас саройи» - кадим Урта Шаркнинг мух,им ёдгорлиги.

Монографияда саройдаги деворий расмлар ва хайкаллар билан безатилган 150 тага якин хонанинг (тахт урнатилган зал, Шохдар залиI алабалар зали, Раксга тушаётган никоблар зали, Жангчилар зали) б а ё т ва талкини берилган.

Сарой архивидан топилган хужжатлар чоп килиниб, шархпанганXV жилд. Виноградов А.В., Итина М.А., Яблонский Л Т

«Древнейшее население низовий Амударьи (археолого­палеоантропологическое исследование)» (Амударё этакларидаге энг кадимги ахоли) (археологик-палеонтропологик тадкикот). — М., 1986.

Неолит давридаги Тумек-Кичижик кабристони хамда ’ бронза давридаги Кукча 3 кабристони дафнларини урганиш асосида, Урта Осиё шимолидага энг кадимги ахолининг шаклланиш тарихи хакида хулосалар чикарилган, Урта Осиё жанубидаги кадимий дехкончилик маданияти ахолисининг, овчи ва баликчиларнинг, кейинчалик эса унинг шимолий чеккаларидаги чорвадор ва дехконларнинг миграцияси ва маданий алокаларининг тарихий тикланиши такдим килинган.

XVI жилд. «Древности Южного Хорезма» (Жанубий Хоразм обидалари). - М., 1991.

Мазкур туплам аксарияти Хоразмни Бактрия, Парфия, Хуросон Сугд Бухоро ва Марв билан боглаган кадимги карвон йулларида жойлашган археологик ёдгорлгосларга багишланган.„ Харобалари Амударё сохиллари буйлаб кад кутариб турган ёки куйи урта аср иморатлари остида колиб кетган антик ёдгорликлар тадкикоти натижаларига марказий урин берилган. Улардан бири - Елхарасда утказилган казишмалар милоддан олдинги IV-II асрлардаги меъморларнинг ажойиб махоратини, шу вакгггача маълум булмаган девории накшлар ва буялган сопол хайкалларни намойиш этди Хоразмнинг уша ва анча кейинги Кушон даври истех*омлари буйича Кашрас казишмалари янги маълумотлар берди. Неолит ва бронза даврида Жанубии Хоразмда ахолининг жойлашиш тарихи илк бор тадкик килинди.

ра3 Э СГ ДИЦИЯСИ асарлари ва материаллари хусусидаги кискача тавсиф С.П. Толстов томонидан экспедиция илмий фаолиятининг асосий

44

гояси сифатида жорий этилган анъана хануз уз ахамиятини иукотмаганлигини курсатади.

Тадкикотларнинг каттагина кисми этногенетик назариялар учун асос хисобланади. Кулолчилик, суякдон ёки айрим, хатго, материаллари ва ахамиятига кура ноеб хисобланган ёдгорликнинг (масалан, Тупроккалъа) мавжудлиги бир карашда торрок туюлган масалаларга багишланган айрим тадкикоглар нафакат Хоразм ёки бутун Урта Осиё тарихига тааллукли булган, балки дуненинг энг мухим жараёнлариии тушунишда катта ахамият касб этган башарий хулосалар чикариш учун асос ёки таянч булиб хизмат килади. Этногенез муаммосини тадкик этиш факат икки асбсий хужалик-мадании тоифа (сунъий сугориш билан шугулланадиган дехконлар ва кучманчи-чорвадорлар)нинггина эмас, балки бутун бир катор оралик шаклларнинг хам узаро алокаси масалалари билан узвий боглик булган этник тарихни яратиш заруриятидан келиб чиккан.

Тадкикотларни мажмуавий тарзда олиб бориш, хужалик-маданий турлар (тип) ва тарихий-этнографик сохалар тугрисидаги назариядан фоидаланиш, тупрокшунослик, иктисодий география, этнография маълумотларини жалб килиш кучманчи ахолиларнинг айрим гурухлари уртасидаги хужалик-маданий фаркларни аниклаш; шунингдек, нафакат икки асосии хужалик-маданий тоифалар (сунъий сугориш билан шугулланадиган дехконлар ва к у ч м ^ и чорвадорлар), балки оралик шаклларнинг, этник худудларнинг вужудга келишида экологик омиллар ролини аниклаш; Хоразмда дехкон ва чорвадорларнинг узаро муносабатлари моделини белгилаш имконини берди. Тамадцун ва атроф- мухитнинг ?заро таъсирлашуви гоят мухим ахамият касб этади.

Ваинбергнинг «Этнография Турана в древности VII в. до н э - VIII в.н.э.» (Кадимда - милоддан аввалги VII аср - милодий VIII асрда Турон этнографияси) асари шундаи тадкикотларга ёркин мисол була олади Монографияда кенг манбашунослик (палеогеография, экология тарихий моделлар, археологик материаллар, ёзма манбалар) асосида эрон кабилалари ва Урта Осиёнинг шимолий кисмида (Турон пастгекислигида) халкларнинг жоилашиш ва кучиш тарихи тадкик этилган.

Муаллиф этник тарихнинг бир катор тарихий муаммолари масалаларининг (масалан, хоразмликларнинг келиб чикиши, дахлар араклар, тохарлар, илк хазорлар ва бошкалар тарихи) янгича ечимларини тавсия килади. Ишда эрон кабилалари ва халкларининг кадимда Урта Осиё дашт минтакаларига к^чиб кела бошлашидан то туркийлашувигача булган даврдаги жойлашиши ва узаро муносабатларининг яхлит манзарасини яратишга харакат килинган. Муаллифнинг экология масалаларига катта эътибор каратганлиги уша даврнинг палеогеографик киёфасини тиклаш

106 Ваннберг Б.И. Этногеография Турана в древности VII в. до н.э - VIII в н э - М •Изд-во «Восточная литература)), РАН, 1999. ’

45

Page 23: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

Экспедиция илмий фаолият доирасининг накадар кенглиги тугрисида унинг бир катор ходимларининг ХАЭЭ асарлари тамгаси остида чоп этилган тадкикотлари, шунингдек сунгги йилларда алохида мустакил нашрлар сифатида эълон килинган асарлари руйхатининг узиёк яккол тасаввур беради. Шулар жумласидан баъзи бир монографияларнигина тилга олишни лозим топдик: Б.И. Вайнбергнинг кадимги Хоразм нумизматикаси107, Л.М. Левинанинг Шаркий Орол буйи этномаданий жараёнлари108, Е.Е. Неразикнинг шахарлар, кишлоклар ва уй-жойларнинг ривожланиши масалалари хамда Хоразм оиласи тарихи109 масалалари, Р.Л. Садоковнинг Урта Осиё халкдарининг мусикд маданияти110, Ю.А. Рапопортнинг дин тарихига111 оид асарлари, шунингдек, Б.И. Вайнбергнинг юкорида номи тилга олинган китоби ва хоказо.

Хоразм археология-этнография экспедицияси фаолияти билан боглик асарларнинг туртинчи гурухи га турли туплам ва даврий нашрлардаги маколалар киритилган (биз аввал изохларда уларга мурожаат килганмиз). Уларнинг хажми ва мавзу доираси шу кадар кенпси, кичик бир тадкикот куламида уларни нафакат тавсифлаш, балки шунчаки санаб утишнинг Хам имкони йук-

Мазкур ишда Хоразм археология-этнография экспедициясининг фаолияти га боглик саналар муносабати билан чикарилган тупламлар тилга олинган112. Юкорида дастлабки илмий хисоботлар КСИИМК, КСИЭ, Фанлар академияси ахбороти сингари нашрларда чоп этилганлигини айтиб утган эдик. 1966 йилдан «Археологические открытия» йиллик туплами нашр этила бошлади. Бу тупламларда собик Иттифокнинг барча республика ва вилоятларидаги дала-археология изланишлари хакида маълумотлар бериб борилди. Уларда казилма ёдгорликлар кискача тавсифланиб, мехнат куроллари, безаклар, идиш ва анжомлар, тангалар, ашёлар хазиналари сингари энг клзикарли ва мухим археологик топилмалар баён этилган. Тупламларнинг муаллифлари асосан экспедиция ёки гурух рахбарларидан иборат етакчи археологлардир. Табиийки, Хоразм археология-этнография экспедицияси аъзолари бундай нашрларда

имконини берди.

107 Вайнберг Б. И. Монеты древнего Хорезма. - М., 1977.108 Левина Л. М. Этнокультурные процессы в Восточном Приаралье. - М., 1996.109 Неразик Е.Е. Сельское жилшце в Хорезме (1-X1V вв.). Из истории жилища и

семьи. - М., 1976.1,0 Садоков Р. Л. Музыкальная культура древнего Хорезма. - М., 1970.111 Рапопорт Ю.А. Из истории религии древнего Хорезма. - М., 1971.112 История, археология и этнография Средней Азии (С.П. Толстов таваллудининг 60

йиллигига). - М., Наука, 1968; Этнография и археология Средней Азии (С.П. Толстовтаваллудининг 70 йиллигига ва ХАЭЭшшг 40 йиллигига). - М., Наука, 1979; Приаралье вдревности и средневековье (ХАЭЭнинг 60 йиллигига). - М., Фирма «Восточная литература»,РАН, 1998.

46

фаол иштирок этишди113.Хоразм археология-этнография экспедициясининг XX аср 90-

йилларидан чоп эта бошлаган катор серияли нашрларини алохида айтиб утиш жоиз. «Скотоводы и земледельцы левобережнего Хорезма» (Хоразм сул киргоги чорвадор ва дехконлари) 114 ва «Низовья Сырдарьи в древности» (Кадимда Сирдарё этаклари) 115 шулар жумласидандир.

Мазкур нашрлар уз мавзуси, материалларни бера билиш хусусияти буйича хам Хоразм экспедицияси тадкикотлари анъанасини хозирги даврга монанд давом эттирмокда. Янгидан олинган материалларни чоп килишда, аввалгидек, тадкикотларнинг мажмуавийлиги ва этногенез хамда турли доиралардаги маданиятларнинг узаро таъсири масалаларининг устуворлигига алохида эътибор берилади. Мазкур нашрлар Хоразм археология-этнография экспедицияси тадкикотларининг узлуксизлиги ва гоят изчиллигини акс эттиради.

Хоразм тарихи муаммоларини тадкик этишнинг турли жихатларига, топилмаларга, назарий масалаларга багишланган куплаб маколалар «Вопросы истории», «Вестник древней истории», «Советская археология», «Советская этиография», «Этнографическое обозрение» сингари кенг куламдаги махсус илмий даврий нашрларда чоп этилди. Муаллифлар, шунингдек, собик Иттифок республикаларида чикадиган журнал ва бошка нашрларда хам уз маколаларини эълон килишди. Хоразм археология- этнография экспедицияси анъанасининг УзР ФА Коракалпогистон филиалининг серияли нашрларидан бирига курсатган катта таъсирини алохида таъкидлаш лозим. Гап бу уринда 1982 йилдан чоп этилаётган «Археология Приаралья» 116 туплами хакдца боряпти.

Хоразм археология-этнография экспедицияси илмий натижалари чоп этилган нашрларнинг муъжазгина обзорига якун ясалар экан, яна бир бор тадкикотларнинг узига хос хусусиятига эътиборни жалб этиш лозим: уларда мудом жахон микёсидаги тарихий жараёнларга тааллукли мухим

113 Бир нечтагина тасодифий изохларни келтирамиз. Толстов С.П., Итина М.А., Виноградов А.В. Хорезмская археолого-этнографическая экспедиция // АО 1966 г. - М., Наука, 1967. - С. 303-307; Толстов С.П. Хорезмская археолого-этнографическая экспедиция // АО - 1967 г. - М., Наука, 1968. - С. 332-333; Толстов С.П. Работы Хорезмской экспедиции // АО - 1968 г. - М., Наука, 1969. - С. 409-411; Неразик Е.Е. Работы левобережного отряда Хорезмской экспедиции // АО - 1970 г. - М., Наука, 1971. - С. 415-416; Рапопорт Ю.А. Раскопки на городище Топрак-кала// АО - 1970 г. - М., Наука, 1971.-С . 416-417; Неразик Е.Е. Раскопки на городище Топрак-кала Н АО - 1974 г. - М., Наука, 1975. - С. 508-510; Виноградов А.В. Исследования стоянки Толстова//АО -1980 г. - М., Наука, 1981. - С. 447.

114 Скотоводы и земледельцы левобережнего Хорезма. - Т. I. - М., 1991;- Т. 2 .- М., 1992.115 Низовья Сырдарьи в древности.-Т. 1.-М., 1993;-Т. 4. - М., 1994.116 Археология Приаралья. Т. 1-5.-Т ., Фан, 1982-1991.

47

Page 24: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

хулосалар мавжуд. Х,агго алохдда ёдгорлик ёки кандайдир муайян материаллар гурухи доирасидаги тадкикотлар хам умумий хулосалар чикариш учун асос булиб хизмат килади. Бирон тадкикот махаллий минтака ёки тор хронологик доиралар билан чекланиб колмаган. Уларнинг деярли хар бири мухим тарихий даврни камрайди.

Аммо, мутуллар боскинидан аввалги ва куйи урта асрларга оид Хоразм тарихи хакида араб ва $Фта аср форс манбаларидаги мавжуд маълумотлар уз вактида В.В. Бартольд томонидан мохирона тадкик; этилганлигини, бошка даврлар археологик жихатдан камрок урганилганлигини таъкидлаш лозим.

Эхтимол, бу уринда экспедиция рахбарининг илк даврларга купрок кизикканлиги ёки шахарлар, аксарият холларда, куйи давр катламлари билан тусилган катламларга казиб тушиш мушкуллиги уз таъсирини утказгандир. Одатда, неолит давридан то илк урта асргача булган материаллар куриб чикилади.

Иккинчи жихати. Экспедициянинг уз шахсий нашрлари мавзуи тахлил этилар экан, археологияга оид асарлар купчиликни ташкил килишини кайд этиш лозим. «Труды ХАЭЭ»нинг деярли барча жузлари айнан шу мавзудаги ишларга тааллукди (1,П ва, айникса, III жилдлардан ташкари).

Этнографик тадкикот нашрлари этнографик гурухларнинг умумий экспедиция хисоботлари доирасидаги хисоботларига багишланган булимлар билан чекланган. Этнографик тадкикот натижалари «Труды ХАЭЭ»нинг дастлабки жилдларида хамда «Материалы ХАЭЭ»нинг алохида жузларида, шунингдек КСИИМК ва КСИЭларда босиляб чиккан. Асосий этнографик тадкикотлар, купинча, махсус этнографик журнал ва тупламларда, шунингдек Этнография институтининг нашрларида босиб чикарилган (мазкур ишда биз уларга кисман мурожаат килсак-да, лекин улар тадкикотимиз доирасидан тапщарида колади).

Экспедиция ходимлари турли вактларда мамлакатимиз ва Урта Осиё давлатлари тарихи буйича умумлаштирувчи асарлар ёзишда иштирок этганликларини ^таъкидлаш жоиз. М.А. Итина, Е.Е. Неразик, Ю.А. Рапопорт «Узбекистон тарихи» учун, Б.И. Вайнберг «История Туркменистана», Н.Н. Вактурская, М.А. Итина ва Е.Е. Неразик «Очерки истории Каракалпакской АССР», Е.Е. Неразик «Очерки истории СССР» хамда «История Таджикистана» китоблари учун булимлар ёзишган.

II.2. Хоразм во^асининг этнографияеи ва моддий маданият тарихиннурганиш

(XX аср анъанавий манзилгохлари мисолида)

Ушбу параграф XX аср анъанавий манзилгохлари мисолида Хоразм вохасининг этнографияеи ва моддий маданият тарихини урганишга багишланган. Уйлаймизки, мазкур материал Хоразм археология-

48

этнография экспедицияси фаолиятида ва «Труды ХАЭЭ»да Хоразм вохаси тарихини урганишда хосил булган кемтикликни тулдиради. Ундан ташкари, анъанавий кишлоклар хакидаги маълумотлар узбек халкининг моддий маданият тарихи хусусида кенгрок хулоса чикариш имконини беради.

Анъанавий узбек манзилгохдарини урганиш мухим илмий тадкикот масалаларидан булган ва шундай булиб колади. Бу масалани хал этиш тарихий-маданий, ижтимоий ва хужалик жихатидан нодир ходиса сифатидаги манзилгохларнинг ривожланиш жараёнини факат кайд этиш ва англаш имконинигина бериб колмай, балки халкнинг анъанавий хаёт тарзига, тарихий маънода миллий маданиятнинг ривожланишига бевосита ёки билвосита таъсир к$фсатувчи бир-бирини такозо этадиган ва бир-бири билан узвий алокада булган омилларни аниклаш имконини хам беради.

XX аср Узбекистон этнография фанида олимларнинг узбек халки моддий маданияти типологиясининг назарий муаммоларига нихоятда катта эътибор каратганликлари билан диккатга сазовор, бу эса, уз навбатида, манзилгохлар, уй-жойлар анъанавий хаёт тарзи ва урф-одатларни синчиклаб урганиш зарурияти билан боглик эди.

Хоразм вохаси этнографияеи тарихшунослигида анъанавий манзилгохларни урганиш муаммоси етакчи мавзулардан хисобланади. Айнан шу сабабга кура, ушбу параграфда Хоразм буйича этнографик билимларнинг ривожланиш жараёни XX аср анъанавий манзилгохларини урганиш мисолида куриб утилади.

Бирок, ушбу муаммони илмий идрок этишнинг муайян даражада жадаллашувига карамай, утган аерда моддий маданиятнинг барча жабхалари муфассал урганилмаган. Бу, биринчи навбатда, анъанавий манзилгохларга тааллукдидир.

Шубхасиз, бу борада олимларни, асарларнинг муаллифларини айбеитиб булмайди, зеро тадкикот жараёнини муайян тартиб ва коидаларга буйсундириш, айникса бирон-бир хронологик дойра билан чеклаш мумкин эмас.

Шуни айтиш жоизки, О. Сухарева ва Н. Турсуновнинг 1982 йилда чоп этилган «Из истории городских и сельских поселений Средней Азии» (Урта Осиё шахар ва кишлок манзилгохлари тарихидан) маколаси Урта Осиё анъанавий манзилгохлари муаммоси буйича илк, умумлаштирувчи этнографик материал хисобланади.

Макола муаллифлари археологик ва географик таснифларни назарда тутган холда минтакадаги кишлок ва шахар манзилгохлари типологиясини

117ишлаб чикишга харакат килишган .Муаллифларнинг ютуги шундаки, улар илк бор манзилгохлар

117 Каранг: Сухарева О.А., Турсуиов Н.О. Из истории городских и сельских поселенийСредней Азии //Жилище Средней Азии и Казахстана. - М., 1982.- С . 10-48.

49

Page 25: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

кучманчи авдли ттраржойлари ва даказолар киритилпш. Ушбу тасниф Г " Г бИЛаН « Р ™ ва Фойдалики, у умуман МаркГий Ос” ™ б л„Иб“ ™ и МаЮИЛГ0ХЛаР T™ “ чикиш учун асос

Агар Хоразм вовдси манзилгоздари тавсифи вдвдда суз юритаяиган булсак, тадкикотчш.арнинг бу борадап, таъртфидГш уZ a Z 1 1 ”

— I ЭТДИ,Ш’ Х°РаЗМ ^ в Л мобайнида анъагавийЦУ” “,Н ™ Ч ж н и н г ибтвдосини аниклаш имкониш

ерувчи вдшматли маълумотлар тупланишига олиб келган археологик тадкикотлар утказилган * археологик

^ 5У , 9ХИСОбга 0лган маизилгохлар шаклланиши жараёнинГ

А. Жилин анинг фикрича, Урта Осиёнинг120 шимоли-пюбий чеккасиляРаЗМ В0 СЙ’ аС0СШ1’ этаклаРи 7 а ^™ г а олиб, анъанавии моддий маданиятнинг шаклланишига таъст

курсатувчи мухим омил сифатида намоён булади

“ e f ^ T o T ' “ к'0ШЛаРтЯ ~ да

А Ж ^ина ТУРКМаНЛаР’ ВД0!даар- ^ Р ^ ^ И а р д а Г Т р ^ б 6 ™ ™ А. Жилина маълумотларига куоа 6 v еппяфоратар, араблар, татарлар ва бошка хшщ вак^шлари хам яш^ 121 УЛСа_Да’

Я = ~ “ = — • = • = ~ - i = 5

XX в в Т Т э 2 ™ ^ „ 1 ? о Х и ° ХОреЗМСКОГО 0азиса Р ® - м а л оКазахстана. - Нукус, 1989 традиционная культура народов Средней Азии и

^ Г с е ^ Г ^

ф0рМИр0ванИияС идней Азии и Казахстана - С 164 179 зии 11 Жилище народов

^ ™ с ^ Г ^ ^ Г н а з ^ л а ™ R М“Р“ Й •Т>^1шанИстон ,Т ож икистонва Узбекистан к и р ^ Г И ’ ^ К '0 3 0 Г И С Т 0 ^ Киргизистон,

Каранг: Жилина А. Указ. работа. - С. 98.

50

Ахоли турли гурухлари сони хакидаги маълумотлар мустамлака даврининг айрим муаллифлари асарларида учрайди. Масалан, Г. Данилевский маълумотларига кура, XIX аср охирида Хива хонлиги ахолиси сони 300 минг нафарни ташкил этган122. Бошка манбаларда 713937 раками учрайдики, бунга Хива хонлигининг уз ахолиси билан бирга Амударё булимининг1 3 ахолиси хдм киритилган. М. Йулдошев карийб 800 минг ахоли булганлигини эътироф этади124. Турли йиллар тадкикотчиларининг курсатишича, узбек тилида сузлашувчи ахоли XIX асрда асосан Хоразм вохасининг жанубий кисмларида яшаган. Г. Данилевскийнинг тахминича, улар сони 1850-йиллар урталарида такрибан 80-100 минг нафарни ташкил килган125. Улар билан ёнма-ён Дашти кипчок узбеклари яшашган, уларнинг умумий сони 1870-йилларда 2 0 0 минг киши булган .

Гиршфельд хамда Галкиннинг маълумотларига кура, узбеклардан кейинги йирик этник гурухни 139640 нафардан иборат туркманлар ташкил этган .

Хоразм вохасининг шимолида, шунингдек Оролбуйининг дашт ва чул кисмларидаги катта худудни коракалпоклар ва козокдар эгаллаган. Айрим маълумотларга кура, XX аср бошларида коракалпоклар сони 116125 нафарни , козоклар 77 минг нафарни1 ташкил этган.

А. Жилинанинг фикрича, ана шу этник гурухлар Хоразм худудида нихоятда нотекис жойлашган: «ахоли зич жойлашган жанубдаги кадимий дехкончилик минтакалари билан бир каторда ахоли сийрак жойлашган бепоён даштлар хам мавжуд эди»130. Бинобарин, бундан шундай хулоса чикариш мумкинки, турли табиий ва ижтимоий-иктисодий шароитларда хар хил манзилгохдар типлари вужудга келган.

О. Сухарева ва Н. Турсунов Урта Осиё шахарлари ва кишлокдари типологияси асосига куиидаги омилларни киритишган: а) ахоли

Ш Каранг: Данилевский Г.И. Описание Хивинского ханства // ЗапискиИмператорского Русского географического общества (ИРГО). Книга V - СПб 1881 -С. 100.

23 Каранг: Военно-статистическое описание Хивинского ханства / Сост. Гиршефельд пе|>ереб. Г алкин.-Т ., 1 9 0 3 ;-Ч .П .-С . 116.

Каранг: Юлдашев М.Ю. Землевладение и государственное устройство феодальной Хивы в XIX в. в. свете материалов архива хивинских ханов. Автореф дисс л и н - Л., 1953.- С . 17. • • • • « • • •

125 Каранг: Данилевский Г. Указ. работа. - С. 111.126 Каранг: Наши соседи в Средней Азии. - СПб., 1873. - Т. 1. - Хива и Туркмения -

С. 111. V127

Каранг: Военно-статистическое описание ... - С. 106-107.Каранг: Жданко Т.А. Каракалпаки Хорезмского оазиса // Труды Хорезмской

археолого-этнографическон экспедиции. - Т. 1. - М., 1952. - С. 494.Каранг: Шалекенов У.Х. Казахи низовьев Амударьи. - Т., 1966.- С . 58-61.

130 Жилина А. Указ. работа. - С. 100.

51

Page 26: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

- Т Г к т и и ш г бутун MHHrasa ёки у н и н г —ки и учун ахамияти. Е. Неразикнинг кайд этишича, шахарлар СОНи ахар хунармандлари сони, шунингдек савдо хамда ишлаб чикаоиш

«учларннинг ривожланиш даражасига курашраккиети хавда фикр юритиш мумкин»*2. Бунда, тадкикотчининг фикрига кура, шахар хаети тарихида Хоразмшохдар хукмронлиги даври

i z z z z ™ ™ 6' бувда *лка икти~содий ва — pa x ™ : rяшнаб, шахарлар угал шакяланган, Урта Осиё шадарининг уша давола вужудга келган киёфаси шу кунгача сакланиб колган. 133

оил1 вТ яп т Ш ВДР Ю № ш л о кл аРи н и н г энг мукаммал руйхати (X асрга ^ деб К этздиаРИДа КеЛТИрИЛГаН бУ™5’ У“ Р ™ г “ нини муаллиф 32

к а л ъ а ^ ^ ада6? ™ Р да келтирилишича, XVIII асрда Хоразм «Бешолиниши135 / тал ’ У ном Хоразмнинг Нодиршох томонидан босиб олиниши баен этилган чет эл манбаларида таркалган. «Наши соседи во Ц ш а Т?Ш,аМИНИНГ мУшшнФлаРи Вамберига асосланиб XIX асрохирида Хива хонлиги шахарлари сонини 32 та деб, «уларнинг барчасижуда кичикмигини кайд этишган. Айни вагсгда Гришфельд ва Галкин

^ с а ™ ^ а 7 Ж Т ^ У еРДЗ 2 5 ™ ШаХаР ва «оабалар мавжуд булган деб Чфсатишган А. Жилинанинг фикрига кура, бундай тафовутлар «шахарсавдо-сотщ билан шугулланувчи кишлокяар мохия™ „ Х ш Г а турлича ендашиш туфаили юзага келганки, булар орасида (Хива ва Янги Урганчдан ташкари) XIX асрда тафовут жуда оз булган» ™

Аирим тадкикотчилар О. Сухарева ва Н. Турсунов таснифидан келиб чикдб ахолиси 10 минг нафардан кам булмапш масканларни шахарлармарказит ° ^ аТда’ булар маъмУРий, иктисодий ва маданий

Д0ИНИИ и™1™ * ™ бозорларга, ихтисослашган хунармандчиликка, турли савдо-сотик нукгаларига эга эди 140

А Жилина Хоразмдаги Хива, КУнгирот, Янги Урганч Хазооаспни шундаи ш^арлар жумласига к и р и т т ^ Л и р о к ахоли сот, б"” у шахарлар Марказии Осиёнинг марказий худудлари шахарларидан анча

132 5 аракг: Сухарева ° ' А” Турсунов Н.О. Указ. работа. - С 32 Неразик Е. Сельское жилище в Хорезме. - С 226 Каранг: Там же. - С. 224- 229.

^ о Ч! атл.-МБЛ 9 б Г - В ЭП° ХУ МОНГОЛЬСКОГО " Б а ^ л ь д В.В.

19зкКСРТ з4 в Т Г ™ р аТеРИаЛЫ "° ИСТ°РИИ ТУР1МеН " TyPKMe"""' “ Т' "■ “ М- Л-Курсатилган асар. - С. 128-129.

|зв Каранг: Военно-статистическое описание...- С. 1 1 7 .1^9 Жилина А. Указ. работа. - С . 101. но ^ аранг: масалан: Жилина А. Указ. работа.^ Каранг: Юлдашев М. Указ. работа. - С. 36.

Каранг: Жилина А. Указ. работа. - С. 101.

52

оркада эди: Хивада 1873 йилда атиги 4 мингга якин ахоли истикомат килар эди, Янги Урганчда эса 2 минг киши яшаган142. О. Сухарева ва Н. Турсуновнинг фикрига Караганда, XX аср бошларида (1910 й.) Хива ахолиси кескин ортиб 2 0 минг нафарга етган, бу «улка шахар хаёти ривожланишининг мухим курсаткичларидан бири хисобланади» .143

Хоразм манзилгохлари хакидаги асарларнинг муаллифлари уларни тавсифлашар экан, масалан Гурлан, Хонка, Мангитни - кичик шахарлар, Янгиарик, Остона, Богот, Эшон бозор ва боищаларни - кишлок хужалиги туманларининг маъмурий марказлари булган савдо-хунармандчилик кишлоклари, «бозорлар» деб хисоблашган.1 Ана шу ахоли пунктларининг багоят муфассал тавсифи Хива хонлигининг деярли барча сайёхдари ва тарихчиларининг асарларида келтирилган. Масалан, А. Калмиков шулардан бири хакида куйидагиларни ёзган эди: «У кунгурадор деворли муъжазгина истехком булиб, ички томонида хар гаски чеккаси дуконлардан иборат бостирмали куча мавжуд» .145 В. Масальскийнинг таъкидлашича, кишлок марказини, одатда, узининг баландлиги ва басавлатлиги билан атрофдаги уйлардан кескин ажралиб турувчи хокимнинг уйи эгаллаган; «унинг ёнида усти берк бозор, масжид, савдогар ва хунармандларнинг уйлари жойлашар эди» .

Тадкикотчилар уз асарларида савдо-хунармандчилик кишлокдарининг нихоятда катга ахамиятга молик булганлигини таъкидлашади. Асосий бозорлар Амударё ёкалаб утувчи савдо йуллари буйлаб ч^зилган булиб, Бухорога олиб борувчи карвон нули ёкасида жойлашган.147

Асарлар муаллифларининг кайд этишича, Хива хонлигининг шахарлари ва йирик кишлоклари кадимдан савдо марказлари булиб, уларда, бир томондан, Хоразм дехконлари билан хунармандлари уртасида, иккинчи томондан, дашт ва чулларнинг ярим кяманчи ахолилари орасида махсулот айирбошлаш амалга оширилган. Хива бозорларидан козокдар, туркманлар, кисман коракалпокдар харид киладиган асосий махсулот - нон булган. Туркманлар билан савдо-сотиада кулда тикилган тунлар асосий урин эгаллаб, Марв ва Ашхободдан сотиб олинган тунларни Туркманистоннинг бошка ерларида сотишган. 148 У. Шалекеновнинг маълумотларига Караганда, дашт козокларн ва кучманчи туркманларнинг

Каранг: Наши соседи в Средней Азии... - С. 128-129.Сухарева А., Турсунов Н.О. Указ. работа. - С. 27.

144 Каранг: Там же. - С. 26-27.Калмыков А. Хива // Протоколы заседаний совещания членов Туркестанского

KjjjjTKKa любителей археологии.- Т., 1908. - С. 55.Масальский В.И. Туркестанский край: Россия: Полное географическое описание

нашего отечества. - СПб., 1910.- Т . 1 9 .-С . 750.147 Каранг: Жилина А. Указ. работа. - С. 102.

Каранг: Современный кишлак Средней Азии. — Т. II. - Ханкинская волость —Т1926.-С. 113.

53

Page 27: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

-асосий сотадиган махсулоти мол (куй) булган. 149

Туркманлар майда шохли моллардан таищари, Хива кушинларига салт от хам етказиб беришган, зеро улар, одатда, Хива кушинларида навкарлик хизмати эвазига Хоразм вохасининг гарбий чеккаларидан ер олишган1 .

Гиршфельд ва Галкин берган маълумотларга Караганда, улкада йирик шахар марказлари ва савдо-хунармандчилик манзилгохлари нихоятда оз булган. Чунончи, XX аср бошларида Хоразм вохаси шахар ахолиси унинг жами ахолисининг 4,7 фоизини (713937 киши) ташкил этган, хонликнинг жанубида эса бундан сал ортикрок - 10-25%, бу эса ушбу ерларда Хива ва -Янги Урганч каби шахарлар мавжудлиги билан изохданади .

Хоразм ахолисининг асосий кисми (95,3%) “таркок холдаги” 152 кишлокларда яшаган, уларни О. Сухарева ва Н. Турсунов “сугорма дехкончилик минтакасининг эски дехкончилик кишлоклари” 153 кичик гурухларидан бирига киритишган. Кургончаларни эслатувчи алохида уйлар гурухдари тарзидаги манзилгохлар воханинг бутун худуди буйлаб сугориш каналлари ёкасида жойлашган* .

Г. Данилевскийнинг ёзишича: “Барча шахарларнинг чеккалари далалардан иборат булиб, уларнинг хар жой-хар жойида уйлар мавжуд”155. А. Кун хам шунга ухшаш маълумотни баён этади: “Хивадан Газавотга кадар бирон ерда зич кишлоклар куринмайди”156. А. Калмиковнинг куйидаги сузлари хам шунга хамоханг: “Хиваликлар кишлокларда эмас, балки алохида чорбогларда яшашади. Хдр бир уй уз даласи уртасида якка- якка жойлашган» .

Хива манзилгохлари хдкидаги асарлар муаллифлари кишлокларнинг сони ва куламлари хдкидаги масалани тадкик этиш максадида XIX аср Хива хонлари архивид ан олинган хужжат маълумотларидан фойдаланишди. Хусусан, П. Иванов, Сайид Мухаммадхон хукмронлиги давридаги ховлиларни руйхатга олиш маълумотларини урганиб, уларда Хар бир кишлокдаги ховлилар сонини аниклаш мумкин булган хонадон эгаларининг номма-ном руйхати берилганлигини таъкидлайди158. Кейинчалик ушбу муаммо устида тадкикот олиб борган М. Йулдошевнинг кайд этишича, ана шу руйхатга олинган худудларда (Гурлан, Кипчок, Мангит, Нукус, Кунгирот ва бошка баъзи жойлар бундан мустасно) 1183 та

149 Каранг: Шалекенов У. Указ. работа. - С . 137.Кдраиг: Материалы по истории туркмен и Туркмении... - С. 523.Каранг: Военно-статистическое описание... - С. 116-117.Каранг: Жилина А. Указ. работа. - С. 103.Сухарева О.А., Турсунов Н.О. Указ. работа. - С. 30.Каранг: Ж шшнаА.Указ. работа. - С. 103.Данилевский Г. Описание Хивинского ханства... - С. 102.Кун А. От Хивы до Кун града и культура оазиса низовьев Амударьи // Материалы

для статистики Туркестанского края. - Т. IV. - СПб., 1876. - С. 203.Калмыков А. Указ. работа.. - С. 50.Каранг: Иванов П.П. Архив хивинских ханов XIX в. - Л., 1940. - С. 32-50.

54

масжид (кишлок) булиб, улар 37603 хужаликни уз ичига олган. Кишлоклар кулами турлича - 90 дан то 10 тагача ховлили булган; ундан кичикрок - 5- 6 хужаликдан иборат кишлоклар хам кузатилган159.

XX аср бошларида йигилган Узбекистон ва, умуман, Урта Осиёни районлаштириш материалларига мувофик, Хоразмнинг жанубий худудларида умумий хужаликлар сони 54529 та (1926 й.) булган 1355 та кишлок мавжуд эди160. Г. Снесаревнинг кайд этишича, булар, асосан, 20 тадан то 40 тагача хужаликни жам этувчи муъжазгина манзилгохлар эди161.

Г. Снесарёв ва бошка айрим муаллифлар элатлар хакида суз юритганда, бир элат ахолисининг ер майдонлари улар худудидан утувчи арик буйлаб жойлашганлигини кайд этишади. Бу, уз навбатида, Хораэм учун хос булган сувдан фойдаланиш шароитлари билан боглик эди162. Ерни сугориш асосан чигир ёрдамида амалга оширилган, каналларнинг кам чигирли юкори ва кисман куйи кисмларидаги хужаликларнинг ерлари сувнинг уз окдми билан сугорилган163.

Кишлок ахолисининг уй-жойлари ернинг чекка кисмига жойлаштирилган, бундан максад экин майдонини тежашдир. Е. Неразик Дур гад ик кишлоги мисолида жануб узбекларининг кенг маълум булган ховлилари билан бир каторда Урта Осиёнинг текислик кисмидаги уй- жойларга куп жихатдан ухшаб кетадиган узагача тарздаги кишлок уй-жой типлари хам мавжуд булганлигини таъкидлайди164.

Хоразм вохаси ахолисининг ярим кучманчи узбеклар, туркманлар, коракалпоклар ва козокдар гурухларининг манзилгохдарини олсак, масалан, Гиршфельд ва Галкин мазкур гурухлар, аксарият холларда, хонликнинг шахарлари ва йирик савдо-хунармандчилик кишлокларидан ташкарида яшовчи ахолилар таркибига (95,3%) кирган165.

К. Задихинанинг ёзишича, XIX аср Дашти кипчок узбеклари узларининг хужалик киёфалари жихатидан бир хил булмаганликларини ва улар жанубий хамда Амударё дельтасида жойлашган шимолий гурухдарга

159 Юлдашев М.Ю. Расшифровка 34-го дафтара из архива Хивинских ханов // Труды XXV Международного конгресса востоковедов. - Т. III. - М., 1963. - С. 66-71.

160 Каранг: Материалы по районированию Узбекистана. - Т. 1. - Самарканд, 1926. - С. 17-19.

161 Снесарёв Г. Ана шу хужаликларнинг ер-сув жамоаси - элатга бирлашганини урганган. Муфассал маълумот олиш учун каранг: Уша муаллиф. О некоторых причинах сохранения пережитков у узбеков Хорезма // СЭ. - 1957. - № 2; Уша муаллиф. Материалы о первобьггно-общинных пережитках в обычаях и обрядах узбеков Хорезма // Материалы Хорезмской экспедиции. - М., 1960. - Т. 4.

162 Караяг: Снесарёв Г. Материалы о первобьггно-общинных пережитках... - С. 24.163 Каранг: Жилина А. Указ. работа. - С. 104-105.164 Каранг: Неразик Е.Е. Средневековые сельские постройки Хорезма... - С. 177-178.165 Каранг: Военно-статистическое описание... - С. 123.

55

Page 28: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

булинганлигини кайд этади166. Бошка муаллифлар (Данилевский, Кун, Гиршфельд, Галкин ва бошкалар) Жанубий Хоразм ахолисининг турмуши ва хужалигини баён этишда сартлар ва узбеклар манзилгохларини аник че гарал амаганлар167.

Г.Данилевскийнинг тавсифига кура, Хоразм вохасининг шимолидаузбеклар ярим кучманчилик анъаналарини анча узок саклаб колишган.Бирок бу ерда хам XIX асрнинг биринчи ярмида улар аста-секиндехконларга айланиб, сугориш каналлари буйларида томоркалар барпо

168этишган .XIX аср охирларида Хоразмнинг шимолий кисмларида булган

А. Каульбарс: “Орол-узбеклар доимий томоркага эга булиб, атрофини девор билан ураб олишган, унда бог барпо этиб, буткул угрок турмуш тарзига утганлар”169.

Тадкикотчилар, шунингдек, Амударё мансабидаги узбекларнинг кичик-кичик мустахкамланган манзилгохлари мавжуд булганлигини, улар аксарият холларда вактинчалик булиб, одатда, туркманлар ва бошка кучманчиларнинг хужумидан сакдаш учун хизмат килганлигини таъкидлашади170.

Хоразм вохаси худудидаги туркман манзилгохлари муфассал урганилган171.

Крракалпокларнинг асосий оммаси учун «хуто{э>> тарзидаги манзилгохлар172, чорвадор козокдар учун эса овул73 тарзидаги манзилгохдар хос булган.

Умуман олганда, турли йилларда тадкикот олиб борган муаллифларнинг таъкидлашларича, XIX аср охири - XX аср бошларида атрофидаги дашт ва чаладашт худудлар билан бирга Хоразмнинг улкан

166 Каранг: Задыхина K.J1. Узбеки дельты Амударьи // Труды Хорезмской археолого- этнографической экспедиции. - Т.-М., 1952. - С. 354-355.

167 Каранг, масалан: Кун А. От Хивы до Кунграда... - С. 250.168 Данилевский Г. Указ. работа. - С. 92.169 Каульбарс А.В. Низовья Амударьи, описанные по собственным исследованиям в

1873 г. // Записки Русского географического общества по отделению общей географии. - Т . IX. -С П б., 1881. - С . 568.

170 Каранг: Материалы по обследованию кочевого и оседлого туземного хозяйства и землепользования в Амударьинском отделе Сырдарьинской области. - Т. 1. - Т . , 1915. - С . 134.

171 Каранг: Муравьев Н. Путешествие в Туркмению и Хиву. - Ч. 1; Военно­статистическое описание; Авдакушин И. Санитарный обзор Амударьинского отдела с 1887 по 1891 г. // Материалы по характеристике Сырдарьинской области. Т. 2. - Т., 1892; Вайнберг Б.И. К истории туркменских поселений ХПХ в. в Хорезме // СЭ. - 1959.- № 5; Васильева Г.П. Преобразование быта и этнические процессы в СеверномТуркменистане. - М., 1969.

Каранг: Жданко Т.А. Указ. работа.; Очерки исторической этнографии каракалпаков // Труды Института этнографии АН СССР. - Т. IX. - М.-Л., 1950.

Каранг: Шалекенов У. Указ. работа.

56

худудида воханинг тубжой ахолиси учун хам, шунингдек дехкончилик килишга утган ярим кучманчи узбеклар, туркманлар, коракалпоклар ва козокла^ учун хам таркок, «хутор» тарзидаги манзилгохлар типи хосбулган .

Тадкикотчилар, шу жумладан Е. Неразик Хоразмнинг кишлок манзилгохлари ва уй-жойларини урганиш натижасида олган бой ва хилма- хил материал кишлок ахолиси манзилгохларининг таркок холда жойлашиши кадимданок катъий шакл касб этган, деган хулосага келиш имконини беради. Дарвоке, муаллифнинг таъкидлашича, кичик оиланинг дехкон хужалигига эмас, балки патронимик гурухлар ёки катта оилалар хужалиги Хоразмда асосий иктисодий бирлик булган. Оилавий, кариндопь уруг гурухларининг XIX-XX аср бошларига кадар баркарор сакданганлиги1 сабаблари сув режими хусусиятларида ва унга асосланган ерданфойдаланиш тизимидадир .

Хуллас, XX аср бошларида Хоразм анъанавий манзилгохини урганишнинг сермазмун жихатларини акс эттирувчи тарихий-этнографик адабиётларнинг асосий хусусиятлари кискача шундан иборат. Бу борадаги изланишлар хам тадкикотнинг даврий куламини, хам ана шу илмии- тадкикот муаммосининг мазмундор жихатларини кенгайтирган холда янада давом эттирилиши фойдадан холи булмайди.

113. Коракалпогистон этнографияеи: ривожланиш динамикаси ва илмий тадкикотларнинг мазмундор жихатлари

«Коракалпок халкининг тарихи кддим-кадимдан узбек халкининг тарихи ва маданияти билан чамбарас богланган. Узбек хакининг маданияти коракалпок халкининг маданиятига катта таъсир к>фсатган» , деган фикрга кушилмаслик мумкин эмас. ^ Ва, шунга мувофик, Крракалпогистон тарихининг исталган жабхаси Узбекистон тарихи, Урта Осиё тарихи билан узвий богликликда урганилиши лозим.

Коракалпогастон этнографияеи “Узбекистон тарих фани таркибига киради», деган фикр табиий ва конунийдир. ^оракалпогистон этнографиясининг асосий вазифаси коракалпок халкининг хужалик ва маданий таракки&гини илмий тадкик этиш булган ва шундай булиб колмокда. 1920-йиллардан эътиборан коракалпокдарнинг этник тарихи, моддий ва маънавий хаёти тарихчилар, этнографлар, социологлар, маданиятшуносларнинг тадкикот маркази булганлиги хам бежиз эмас.

Бугунги кунда К,оракалпогистоннинг этнография фани уз

174 Каранг, масалан: Жилина А. Указ. работа. - С. 109.175 Каранг: Неразик Е.Е. Сельское жилище в Хорезме... - С. 224-230.176 Тлеумуратов М. Об этнических связях каракалпаков с узбекским народом //

Общественные пауки в Узбекистане. - 1998. - № 10-11.- С . 42.

57

Page 29: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

м а Г ™ Г ™ Т Са™ 83 хаРакгеРи XX “ РДа дунеда, минтакада, амлакатда руи берган узгаришлар куламини акс эттириши лозим булганулкан тахдилий ишларни амалга оширишни талаб киладиган даврни бошидан кечирмокда. д рми

Шубхасиз, XX асрда гоят катта хажмдаги илмий тадкикот ишлари амалга оширилган. Аини вактда, табиийки, илмий билимларнинг илдам р вожланищини ташкил килиш максадида уз тадкикини талаб этадиган муайян камчиликлар булган. Мазкур боскичда этнографик тадкикотлар мазмунини уларнинг Узбекистон мустакиллиги ва суверГн ривожланиши шароитларида таадимотлилик” нуктаи назаридан холисона танвдий- тахлилии англаш талаб килинади. Таъкидлаш лозимки, Коракалпогистон этнографияси КУСтакил фан сифатида илк бор шакллана бошлашиданок XX асрнинг 20-80-иилларида шуро хокимияти даврида маъмурий- буирукбозлик тартиботи томонидан килинган маълум гоявий с З * г а карамаи, изчил ва муттасил ривожланди.

Албагга, Кдакзлпогистон этнографияси ривожланишини историографик жихатдан англаш уни катьий такомиллаштиришга каратилган, зеро салмокли этнографик материалларга эга булган олимлар аввалги карашлар ва ендошувларнинг камчиликларини, утмищцошлари тадкикотларидаги «заиф жойлар»ии аниклашлари мумкин ва лозим. Бунда ran, албатта, илгари килинган барча тадкдкотларни кандайдир «оммавий танкид килиш» хакида бормаслиги керак. Аммо, америкалик тадкикотчи Е. Колсон хакконии таъкидлаганидек, “бир вактлар муайян одамларнинг бир-бирлари ва атроф-мухит билан урнатган муносабатларини белгиловчи асос хисобланган кадриятлар эндиликда хамма вакт ва барча шароитларда хатти-харакатларни олдиндан airra6 бериш учун фойдаланиладишн абадий хакикат билан эмас, балки замон билан боглик; б^либ колди” 177

Коракалпоклар ва Цоракалпогистон этнографияси масалаларини мунтазам ва хар томонлама тадкик этиш турли этнографик экспедициялао доирасида, чунончи, Козогистонни урганиш жамияти йули билан илк дала тадкикотлари ташкил килинган XX асрнинг 20-йилларидан амалгао ширила бошлади.

Н. Баскаков, С.Малов, А. Морозова каби катор олимлар Коракалпогистон этнографиясини урганиш асносида коракалпок халкининг тарихи, маданияти, анъаналари, урф-одатларига оид кимматбахо материалларни туплаш, тартибга солиш ва илмий тахлил этиш, ягона коракалпок орфографиясини178 белгилаш борасида улкан хажмдаги ишларни бажаришди.

Кези келганда шуни айтиш жоизки, ушбу давр илмий ишларнинг

' 77 ^ olf л Е- ТЪе Reorderning o f Experience: Anthropological Involvement in Time U Journal ol Anthropological Research. - 1984. - № 40. - P 7

“ а*лумот олиш У УН каранг: Этнография каракалпаков / Отв. ред Т А Жданко, С.К. Камолов. - Т., Фан, 1980. - С . 7.

58

тайинли бир системаси, шунингдек уни ташкил килиш учун тегишли базанинг йуклиги билан характерланади.

К,олаверса, айнан Крракалпогастон этнографияси учун XX асрнинг 20-йиллари - 30-йилларнинг биринчи ярмининг узига хос хусусияти шунда эдики, бу даврда этнографлар моддий ва маънавий маданиятнинг таркибий элементларини, таъбир жоиз булса, уни ичдан урганиш йули билан тадкик килинаётган муаммолар мохиятига кириб боришга харакат килдилар, вахоланки, бутун мустамлакачилик даври мобайнида Узбекистон ва Коракалпогистонни урганиш ташкаридан келган рус тадкикотчилари томонидан, юкорида кайд килинганидек, улкани карам мамлакат сифатйда узлаштириш максадида амалга оширилган.

XX аср 30-йилларининг иккинчи ярми ва 40-йиллар Коракалпогистон этнографиясининг ривожланишида янги боскич булди179. Махсус этнографик масалаларни урганишга Ж. Оринбаев, У. Курсекеев, К. Айимбетов ва бошка филологлар, тарихчилар, фольклорчилар каби махаллий тадкикотчилар билан бир каторда собик Итгифокнинг марказий шахарларидан П. Иванов, С. Толстов каби олимлар хам жалб килиндилар180.

Иккинчи жахон урушидан кейин, 40-йилларнинг иккинчи ярмида Коракалпогастонда этнографик ишлар аста-секин кенгая бошлади, тадкикотлар изчил ва чукур мулохаза асосида куплаб олимлар, шу жумладан ёш мутахассислар ипгшрокида утказиладиган б^лди181.

Бу уринда Хоразм комплекс археология-этнография экспедицияси фаолиятини кайд этиш лозим. Мазкур экспедиция таркибида 1945 йилдан Т. Жданко бошчилигидаги коракалпок этнографик гурухи фаолият юрита бошлаган. Ушбу гурух томонидан амалга оширилган ва Коракалпогистоннинг деярли барча худудини камраб олган тадкикотлар республикамизда этнографик ишларнинг янада жадал боришига самарали

Тула маълумот олиш учун каранг: Лунин Б.В. Этнографические исследования в Советском Узбекистане в 30-40-х годах // Общественные науки в Узбекистане. - 1986 - № 11.

Каранг: Этнография каракалпаков / Отв. ред. Т.А. Жданко, С.К. Камолов. - С. 7-8. Каранг яна: Толстов С.П. К вопросу о происхождении каракалпакского народа // Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. - М., 1947. - Т. II. - С. 72-75; Морозова А.С. Культура домашнего быта каракалпаков начала XX века (К вопросу этногенеза): Автореф. дне. ... к.и.н. - Т., 1955; Уша муаллиф. Каракалпакский женский шлемовидный головной убор «саукеле» // Научн. тр. ТашГУ. - Т., 1963. - Т. VI. - С. 134-138 ва куплаб бошка асарлар.

Каранг: Сессия по этногенезу Средней Азии // СЭ: сборник статей. - VI-VII. - М,- Л., 1947 (программа, тез. докладов); Толстов С.П. 40 лет советской этнографии // СЭ. -1957. - № 5; Лунин Б.В. Биобиблиографические очерки о деятелях общественных наук Узбекистана. - Т. I. - Т., 1976; Т. II. - Т., 1977; Уша муаллиф. Этнографические исследования в Советском Узбекистане в 30-40-х годах...; Т.А. Жданко беседует В.А. Тишков // Этнографическое обозрение. - М., 1994. -№ 1.

59

Page 30: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

аксиниШтоГ „КИу 1ЛаРИ На™ЖалаРи кейинчапик куплаб наш рларда уз

= Гашуни X С Г ~ и Р Г о Г Г з ! — б == 1 “ '

Поп J ° .Pa3M 5рХеология-этногРафИя экспедицияси фаолияти хакида суз орар экан, уша иилларда собик Итгифоеда этнографик тадкикотларни уаофиклаштирувчи иирик марказ, бош муассаса хисобланган Этногоайия

= ” ; ~ с ; г ^ = 2 "

. ™ s : rкоракалпок аспирантларидан бири Собир Камолов урущда лейтшанТ

доимий KVRHOK пя -J vxxr. унинг Хоразм экспедициясининг

— ^ л а р Г о Г и Г Г -

» B p ^ z : ^ “ = = -Д01фаси„инг ншсоятда илдам кенгайиши бВДа„ х а р а к х ^ Г а н ™ д ав д а

таъсир курсатди.

182^,„Я ^ раНГ- ^ анко Т А- Бьгг каракалпакского колхозного аула // СЭ - 1949 М> ?•

каракшшГ " Труды

^ с к но°Г Р ' ; ; „ ^ омш — 2 хэтнографии каракалпаков / ТХЭ. - М 1958 -Т^ГП C ^ ^ T S o ж ИССЛедованйЯ по каракалпакского этнографического о т р ^ а I T » Л Т А М ° 1НХорезмской экспедиции в 1954-1956 гг М ю чо ^ левые исслеДования каракалпакского этнографического отряда Хооетм J * муаллиф. РаботыМатериалы Хорезмской э^педщ щ и - ^ ? ^ 9 6 (^ ^ ? т а ЭКСПед™1И” » >957 г. // рыболовецких артелей на ослровах Южного Арала }/ с ! ^ б Г ^ ' з Каракалпаки // Народы Средней Азии и Казахслша. - М., 1962 - Т f С 474Z T ^ "

5 № Й = ? й = =

о&^Г-мС'СГ1°995Ю№ 2ГОДС .73™ ЖЮ"И СЛ ™ CTOBa " Э^П-Ф™ »=

60

тадкикотлар мавзуи кенгайиб, янада теранлашди, тарихий-этнографик, шунингдек, оддий этнографик тарздаги фундаментал асарлар пайдо булди185.

К,оракалпоклар тарихи га багишланган асарларда коракалпок халки хужалиги ва турмуш тарзи186, халк анъаналари, урф-одатлари187, халк амалий санъати188, коракалпок фольклори189 ва театри190 атрофлича тахлил

Каранг: Толстова Л.С. Каракалпаки Ферганской долины. - Нукус, 1959; Уша муаллиф. Каракалпаки за пределами Хорезмского оазиса в XIX - начале XX века. г Нукус, 1963; Хозяйство Каракалпакии в XIX - начале XX века: Материалы к историко- этнографическому атласу Средней Азии и Казахстана. - Т., Фан, 1972; Есбергенов X., Атамуратов А. Традиции и их преобразование в городском быту каракалпаков. - Нукус, 1975; Этнография каракалпаков / Отв. ред Т.А. Жданко, С.К. Камолов. - Т., Фан, 1980 ва хоказо.

Каранг, масалан: Морозова А.С. Культура домашнего быта каракалпаков в начале XX века (К вопросу этногенеза): Автореф. дис. ... к.и.н. - Т., 1957; Камалов С.К. Каракалпаки в XVIfl-XIX вв.: К истории взаимоотношений с Россией и среднеазиатскими ханствами. - Т., Фан, 1968; Бекмуратова А.Т. Быт и семья каракалпаков в прошлом и настоящем. - Нукус, 1970; Этнография каракалпаков XIX - начала XX вв.: Материалы и исследования. - Т., Фан, 1980 ва хоказо.

Каранг: Камалов С.К. Пережитки ислама и традиции старого быта у каракалпаков // Материалы Н-го совещания археологов и этнографов Средней Азии. - M.-JL, 1949; Есбергенов Х.Е. К вопросу о борьбе с пережитками устаревших обычаев и обрядов каракалпаков (На материале погребальной обрядности). - М., 1963; Коган Г.Д. Каракалпакские народные детские игры. - Т., 'Укитувчи, 1969; Атамуратов Т.А. Народные традиции и их преобразование в городском быту каракалпаков. - Нукус, 1976; Бекмуратова А. Терминология родства у каракалпаков // Семья и семейные обряды у народов Средней Азии и Казахстана: Сборник. - М.: Наука, 1978; Шылманов П., Корсеев О. Каракалпакские подвижные игры в школе. - Нукус, 1978; Есбергенов Х.Е. Реликты культа животных у каракалпаков в ХЕХ - начале XX вв. // Всесоюзная сессия по итогам полевых этнографических и антропологических исследований 1978- 1979 гг.: Тезисы. - Уфа, 1980; Нурмухамедов М.К. Игры в альчики у каракалпаков // Вестник ККФ АН УзССР. - 1983. - № 1. - С. 54-60; Есбергенов X. Мужские собрания «зияфат» у каракалпаков: По итогам полевых этнографических и антропологических исследований 1982-1983 гг. / Тез. докл. - Ч. 1. - Черновцы, 1984 ва бошка к$тша6 асарлар,

Каранг; Жданко Т.А. Народное орнаментальное искусство каракалпаков: Материалы и исследования по этнографии каракалпаков // ТХАЭ. - Т. III. - М., 1958. - С. 373-411; Савицкий И.В. Народное прикладное искусство каракалпаков: Резьба по дереву. - Т.: Наука, 1965; Алламуратов А. Каракалпакская народная вышивка. - Нукус: Каракалпакстан, 1977; Утемисов А. Ремесло И Этнография каракалпаков. - Т., Фан, 1980. -С . 142-175; Алламуратов А.А. Каракалпакское нагрудное украшение хайкель // Этническая культура народов Средней Азии и Казахстана - Нукус, 1989 ва бошкалар.

Каранг: «Кырк кыз» - каракалпакский героический эпос. - Нукус, 1956; Жданко Т.А. Каракалпакская эпическая поэма «Кырк кыз» как историко-этнографический источник Н КСИЭ АН СССР. - Т. XXX. - М., 1958; Коблан. Каракалпакский народный эпос. - Нукус, 1959; Каракалпакский фольклор. - Нукус, 1977; Есбергенов Х.Е., Хошиниязов Ж. Этнографические мотивы в каракалпакском фольклоре. - Т., Фаи, 1988 ва бошкалар.

61

Page 31: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

К.ИЛИНДИ.

Уша йилларда кенг куламда йигилган материал хозирга кадар кагга амалии ахамиятга эга булган этнографик маълумотларнинг бой « с и н и

е т = г £ я № к = =ташлаТ„адиаНЬаНаВИЙ ХуСус™ Р ™ би^га" Т а в ^ “ г!

бой ишУо л Г б „6пИРГа’ МуаШШФлаР' У“ У«ан, хажман катта маьлумотларга

= « = г — = г =

70-йилларнинг биринчи ярмида Узбекистоннинг тарихчи ва

Атлас таиерланиши жараёнида экспедиция, аввало Хооалм

6—К оракалн^арнииГ д ^ е т а Г

НС — ва^ у л Г р ^ Т Г Т ‘ МИНТакалаР- "И™0* к а л и г и мехнатини юритиш Z Z 7 , кизикарли маълумотлар йигилган. Чорвачилик ужалигининг асосии турларини урганиш иатижасила шуим

маьлумотларга эга булинган. ижасида мухимАтласнинг биринчи жузи - Коракаллогастонга дойр булимлаони

6 ш и Г Ш Жарае"ВДа ^бекистон Фанлар академияси Кдакалпогистонка“ д Х т Г в Т “ Тарих4илари адабиёт ва архив манбаларини аниклаш кайд килшн ва системалаштириш буйича кагга иш олиб боришди ушадавр учун энг янга археологик маълумотларни хисобга олшцциолим™ ™ ^ ” 1” ™ 3 ТаЪКИДЛаш л“ ™ки, Коракалпогастон ва Тошкент олимлари билан хамкорликда «Очерки истории Каракалпакской АССР с

™ Г ВРеМСН Д° НаШИХ ДНеЙ>>'И Ж ^ а л п о ш ст о н АССР “ ихиочерклари кадимги даврлардан бизнинг кунларимизгача) асарини

К " ^ « “ ^ с к о м у атласу С идней Азин „

дн=й.Кат л Г1 АССР С даеШ“ ЙШИХ ВРС“ “ »

62

Атласни тайёрлашда М. Йулдошевнинг Хива хонлигида аграр масала тадкдкига урин берилган асарлари193, А. Аминовнинг колониал даврда Коракалпогистон кишлок хужалнгигошг тарихи буйича маълумотлар келтирилган ишлари594, Р. Аминова195 ва В. Непомнин!9бнинг бошка масалалар катори Коракалпогистоннинг аграр ривожланиш тарихи тахдил этилган асарларидан фойдаланилган.

К,оракалпогистонда аграр муносабатлар муаммоларини тадкик этишда бевосита коракалпок муаллифлари хам тадкик этишган. Хусусан, Я. Досумов куплаб статистик ва архив маълумотларини жалб килган холда, 1917 йил октябригача Амударё булими халкларининг ижтимоий- иктисодий муносабатларини ва сиёсий ахволини батафсил урганган197.

Тарихий-этнографик атлас учун материаллар тайёрлашда А. Бекмуратова, Ж. Давлетов, Я. Досумов, Т. Жданко, С. Камолов, К. Сарибоев, А. Утемисов, У. Шалекенов, шунингдек, Б. Андрианов* Б. Кетебоева, И. Косимбетов, К. Максетов, Ф. Щукурбоева ва бошка тарихчи ва этнографлар фаол иштирок этишди.

Улар тайёрлаган монографияда198 коракалпокларнинг дехкончилик, ирригация, чорвачилик ва баликчилик тарихи умумлаштирилган, хужаликнинг хам барча коракалпокдар учун муштарак булган, хам республиканинг турли туманларида таркалган айрим махаллий гурухдарга хос булган хусусиятлари аниклаб курсатиб берилган.

Шунингдек, Крракалпогастоннинг XIX - XX аср бошларидаги хужалигига оид жамоавий фундаментал асар199 эътиборга лойик. Унда Амударё этаклари ахолиси ва табиий географик шароити; Коракалпогистоннинг дехкончилик тизими ва кишлок хужалиги экинлари; сугориш тизими; чорвачилик ва баликчилик каби масалалар атрофлича урганилган.

XX асрнинг 20-80-йилларида К,оракалпогистон этнографик фани ривожланишининг умумий тарзи хакида суз борар экан, бу давр илмий -

тайёрлаш жараёнида мухим материаллар кулга киритилди.

Каранг: Юлдашев М.Ю. Землевладение и государственное устройство феодальнойХивы XIX в. в свете материалов Архива хивинских ханов. - Л., 1953; Уша муаллиф. К вопросу об особенностях развитая феодального землевладения в Хиве в XIX в. // Материалы первой Всесоюзной конференции востоковедов в Ташкенте 4-11 июня 1957 г. - Т., 1958 ва бошкалар.

Каранг: Аминов А.М. Экономическое развитие Средней Азии. - Т., 1959.196 Аминова Р.Х. Аграр1гые преобразования в Узбекистане. - Т., 1965.

Каранг: Непомнин В.Я. К истории ирригации Узбекистана. - Т., 1940.Каранг: Досумов Я.М. Очерки истории Каракалпаксйой АССР. - Т.. 1960.Каранг: Хозяйство Каракалпакии в XIX - начале XX века...

1 Каранг: Хозяйство Каракалпакии в ХЕХезначале XX века (Материалы к историко- этнографическому атласу Средней Азии и Казахстана) / Отв. ред Т А Жданко - Т Фаи, 1972.

63

Page 32: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

тадкикот жихатдан анча самарали булганлигини таъкидлаш жоизАвваламбор, утказилган куп йиллик дала ишлари асносида, асосан

Узбекистон Фанлар академия™ Коракалпогастон филиалининг этнографик экспедицияси ходимлари коракалпок маданий-маиший анъаналарининг юзлаб билимдонлари уртасида суров олиб боришди Хунармандчиликни тадкик этишда металл кайта ишлаш ва ёгочсозлик сохасидаги маълумотларни олимлар авлодцан-авлодга утиб келаётганппГ 1 Ва Заргарлар> ДУРадгор ва ёгоч уймакорлариданолишган. Тажрибали усталар уй-жой, шу жумладан, >п-овнинг ёгочли кисмини таиерлаш ва уни урнатиш усуллари хакида гоят кимматли маълумотлар беришган.

Коракалпок аёллари озик-овкат ва уларни тайёрлаш усуллари, кийим-кечаклар, гиламдузлик, каштачилик, накшсозлик буйича кимматли маълумотлр берищди.

Дала тадкикотлари ваютда катта авлод ахборотчиларининг хотиралари асосида кийимларнинг баъзи турларини кайта тиклаш турмушда сакланиб колмаган бош кийимларни кийиш усулларини аниклашга муваффак булинган.

Коракалпок этнографлари ишлаб чикариш фаолияти билан богликудумларни, уй-жой, кийим-бош, озик-овкат билан боглик маросимлар ваэътикодларни урганишган. Минглаб этнографик предмет намуналарисуратга олинди, куплаб кашталар, 1улдор матолар накшлари чизилдитурли тарздаги КУрилипшарнинг тархлари олинди ва этнографик фильмлар яратилди. F

Этнограф олимлар, дала тадкщотла^идан тацщари, адабиёт ва архив манбаларини аниклаш ва хисобга олиш, Узбекистон ФА Коракалпогистон филиалининг махсус фондидаги нашр этилмапш кулёзмаларни урганиш Коракалпогистон давлат санъат музейи, Нукус улкашунослик музейи коллекцияларини урганиш буиича катта ишни амалга оширишди. Барча бу материаллар илмий муомалага киритилган.- ХХ аСрШ™г 2 0 -8 0 " йилларида тадвдотчилар, жумладан, жуда кенг

куламдаги манбаларга асосланган холда коракалпокларнинг кишлок ва тураржоилари билан боглик масалаларни нихоятда фаол урганишди Кези келганда ушбу масалага багишланган А. Морозованинг диссертацияси асосида юзага келган монографиясини айтиб утиш жоиз200.

Аксарият кисми Хоразм экспедицияси этнографик гурухи фаолияти давомида тупланпш уй-жой тарихи буйича маълумотлар Т.А Жданко,С К. Камолов, Р.К. Косбергенов, У.Х. Шалекенов ва бошка олимларнинг асарларида уз аксини топган .

0 Каранг: Морозова А.С. Культура домашнего быта каракалпаков начала XX века ГК вопросу этногенеза). - Автореф. ди с.... к.и.н. - Т., 1954.

Каранг: Жданко Т.А. Каракалпаки Хорезмского оазиса // Труды Хооезмской археолого-этнографической экспедиции. - М., 1962. - Т. 1. - С. 522-526; ?ш а муаллиф.

64

1971-1975 йилларда коракалпок олимлари томонидан утказшгган этнографик тадкикотлар02 илгари урганилган ва нашр килинган материаллар мажмуасига, хоссатан коракалпок утовини урганишига жиддий кушимчалар киритиш имконини берди,

Коракалпок тураржойларини урганувчи тадкикотчилар ёзма тарихий манбалар маълумотлари, археологик ва этнографик материалларга асосланган холда ярим кучманчи турмуш тарзи, шунингдек, дехкончилик, чорвачилик ва баликчилик билан yftfy^ainraH мажмуавий хужалик юритиш коракалпокдарга кадимдан хос, деган хулосага келишди203.

Муаллифлар нукгаи назаридан XX асрнинг 20-30-йилларигача коракалпокларнинг анъанавий турдаги тураржойлариКоракалпогистоннинг шимолий ва марказий туманларида булган, мазкур туманлар ахолиси дехкончилик билан бирга чорвачилик ва баликчилик билан хам шугулланган. Айни вактда республиканинг жанубий минтакаларидаги коракалпокларнинг тураржойлари узбекларникидан унчалик фарк килмаган. Шимолий минтакаларда кишлоклар, асосан, муъжазгина, айрим жойларда эса каттарок булиб, уларда муайян уруг- кабила гурухлари вакиллари истщомат килишган. Улар Амударё ирмокдари сохилларида, каналлар ёки йуллар буйида жойлашган. Уй ва утовлар бир чизикка тизилган булиб, утовлар жануб томонга карата курилган .

У. Шалекенов таъкидлаганидек, айрим йирик мадрасалар, шунингдек мукаддас жойлар якинида ташкил топган диний марказлар ХГХ асрнинг узига хос ахоли пунктлари хисобланган. Коракалпогистоннинг шимолидаги Коракум эшон мадрасаси ва овули, масжид, Мадраса мукадцас жойларга сигинишга келган зиёратчилар учун бино ва хоналар барпо этилган Кегейли тумани худудидаги Эшон калъани муаллиф шулар жумласига киритади. Худди шу ернинг узида курбонликлардан ва зиёратчиларнинг даромадидан фойдаланувчи эшонларнинг бутун бир сулоласи жойлашган кишлоклар булган.205

А. Морозова узи олиб борган дала тадкикотлари маълумотларидан фойдаланиб, коракалпок лой уйларининг курилиш тарзини батафсил

Каракалпаки // Народы Средней Азии и Казахстана. - М., 1962. - Т. 1. - С. 461-467' Косбергенов Р.К, Камалов С.К. Культура и быт каракалпакского народа до Великой октябрьской социалистической революции // Очерки истории Каракалпакской АССР. - Т., 1964. - Т. 1. - С. 393-396; Шалекенов У.Х. Жилище каракалпакского колхозного крестьянства // Краткие сообщения Института этнографии АН СССР - М 1957 Т X X V III.-С . 47-54 ва бошкалар. ‘

202 Каранг: Этнография каракалпаков. XIX-начала XX в.' (Материалы и исследования) / Отв. ред Т. Жданко, С. Камолов. - Т., 1980.

203 Каранг: Там же. - С. 16-17.204 Каранг: Там же. - С. 17.

Каранг: Шалекенов У.Х. Очерки по истории культуры Советской Каракалпакии(1917-1940).-Нукус, 1960.- С . 15-17.

65

Page 33: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

таърифлаган. Этнографик тахлиллар асосида у: «Турли хил уй-жойларни куриш малакаси ва коракалпокдар орасида муким тураржойлар барпо этишнинг жадал раем булиши уларнинг купдан буён у ^ о к д е х _ и к к а

6 — б“ " “ РУ™ — ’ ^ ™ — Бирок, коракалпок этнографияси буйича жамоавий ишлар

муаллифлари, шуро даврининг маъмурий-буйрукбозлик тюимга хос мафкурага кура, «коракалпокдар факат шуро хокимияти йилларидагина тулик утрок хаетга утишган. Коракалпогистон АССР шароитида нафакат совхоз ва жамоа хужаликларндаги жамоат курилишлари, балки ишчи ва жамоа хужалиги аъзоларининг замонавий тураржойлари ва уйлари хам шуро турмуш тарзининг ютукларидир» деб хисоблашган.208 Бу «хулоса» улар томонидан тегшшш «далиллар» билан таъминланган: «инкилобдан олдинги ииллардаги муким уйларнинг аксариятида печ булмаган, дераза урнида том еки пахеанинг гуртинчи каторида куйилган кичик туинуклардан фоидаланилган. Бинобарин, эски уй коронги, тугун босган гигиена шароитларидан махрум тураржой булган»209. Шу каби далиллар гуеки коракалпок халки агар шуро хокимияти булмаганида шу кунгача «коронги, тугун босган, гигиена шароитларидан махрум уйларда» «завксиз» хает кечиришаётган буларди, деган таассурот тугдиради.

Утов хакдца фикр юритганда А. Морозова, Шимолий Хоразм ахолисида булган утовлар, эхтамол, Орол-Каспий пастгекислигадаги кадимги кучманчи чорвадор халклар тураржойлари, хоссатан, скиф Кабилаларидан мерос булиб колган гилдиракли уйларнинг анчагина узгарган куриниши булса керак, деб тахмин килади.210

А. Морозова XX асрнинг 30-йилларидан, Т. Жданко эса 1945 йилдан

^ Лэ ™ р З " МаЗКУР МаСаЛЗ б$!ЙИЧа МУХИМ МаълУ«отааР™ 4>п»б,Узбекистан Фанлар академияси Коракалпогистон фшшалининг

Тарих, тил ва адабиёт института ходимлари 1958 йилда утов жихозлари ва анжомларини иига бошлашган. Орадан бир йил утгач, Институт таркибида санъатшунослик шуъбаси ташкил кшшнди.212 Шуъба коракалпокларнинг амалии саиъат намуналарини мунтазам йигиш ва харид килишни ташкил этишга катта хисса кушди. 60- йилларда шуъба ходимлари амалий санъат намуналарини, хусусан, утов жихозларини йигиш максадида

!!! КаРанг: Морозова А.С. Указ. работа. - С. 90-96.Уша ерда - С. 96.Этнография каракалпаков... - С. 26

™ Уша ерда.Каранг: Морозова А.С. Указ. работа. - С. 67.Каранг: Морозова А.С. Указ. работа. Жданко Т.А. Народное орнаментальное

искусство каракалпаков // ТХЭ. - Т. III. - С. 378-398. орнаментальноеШуъба мудири - Т. Алланазаров.

66

Коракалпогистон буйлаб катор сафарларни амалга оширишди.2131965 йилда И. Савицкий монографияси нашр этилди. Унда ёгоч

уймакорлиги санъати, утовнинг ёгоч эшикларидаги, коракалпокдар утовининг оддий, зарурий мебеллари жумласига кирувчи озик-овкат махсулотлари ва идиш-товок шкафлари ва жовонларидаги ёгоч уймакорлиги ижроси ва нащплари тахлил этилган214.

XX асрнинг 60-йилларида УзР ФА Коракалпогистон фшшалининг Тарих, тил ва адабиёт института амалий санъат лабораторияси ходими Л. Земская «Коракалпокларнинг гулдор газламалари» номли асар ёзди. Унда муаллиф, асосан, утов жихозлари - утовнинг ичи ва олд томонини, безатиб турувчи гулдор мато буюмларни тадкик этган 2,5 Муаллифнинг кайд этишича, утовнинг хар бир кисми, майда деталлари, утовдаги хар бир буюм, накшнинг хар бир элемента, рангин буёкдарнинг узи кизикарли ва фусункор, таъсирчан булиб, уларнинг бари зийнатнинг умумий тизимига буйсунган ва муштарак бадиий гояни ифода этади.216

1966 йили Нукус да Коракалпогистон АССР давлат санъат музейи очилди, унда кадимий, урта аср тасвирий санъати булимлари билан бир каторда халк амалий санъати булими хам ташкил килинган. Булимнинг бой коллекциялари, шу жумладан утов жихозлари доим бойиб борди. Музей коллекциясининг энг яхши экспонатлари 1976 йилда нашр килинган альбомга киритилган217.

Санъатшуносларнинг фикрича, коракалпок утови, боигка халклар утовларига Караганда, халк декорация санъати буюмлари билан анчагина бой безатилган. «Оддий усимлик ва хайвонот геометрик шаклларидаи халк усталари жуда хилма-хил композиция хосил килишган. 13-14 метр узунликдаги утов паёндозлари бор, улардаги алохида чузик медальонлар накши бошка ерда такрорланманган. Кизил-жигарранг чизма накшлар оч сарик фонда яккол кузга ташланади. Тукима шолчаларнинг ранглар жилосини, хатго, куёш нурлари хам с^ндиришга ожиз: офтобда куйган кизил ранг кизгиш-оч жигаррангга айланади», у жигарранг билан уйгунлашиб, нозик комбинация хосил килади. Якиндан разм солганда паёндоз накшлари ранг-баранг: кизил, жигарранг, кук, яшил, сарик- тилларанг жундан тукилгани намоён булади. Лекин к^шимча ранглар сочма тарзда берилиб, накшни жонлантирган ва муштарак кизил—

213 Каранг: Этнография каракалпаков... - С. 32.Каранг: Савицкий И.В. Народное прикладное искусство каракалпаков. Резьба по

дереву. - Т., 1965.Каранг: Земская Л.И. Узорнотканные изделия каракалпаков (рукопись) // 1?зР ФА

Коракалпогистон фшшалининг кулезмалар фонди. - Инв. № 62957 Уша жойда.Каранг: Государственный музей искусств Каракалпакской АССР. - Альбом / Сост.

И.В. Савицкий. - М., 1976. - Табл. 31-106.218 Земская Л.И. Указ. работа.

67

Page 34: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

жигарранг ранглар уйгунлигини бузмаган219.Коракалпокларнинг анъанавий кийим-кечакларини урганиш

коракалпок халкини этнографик урганишнинг мустакил бир йуналиши хисобланади. Кадимги кийим-кечак элементлари халкнинг этник тарихи ва маданият тарихини тадкик этишда мухим манба вазифасини бажаради. Коракалпок кийимларини тарихий-этнографик урганиш вазифалари айнан шу билан белгиланган. Халк кийим-бошининг купгина турлари ва кисмлари коракалпоклар этник тарихининг илк даврларида улар таркибига кирган этник таркибий кисмларни урганиш учун мухим манбадир Шунингдек улар коракалпокларнинг бошка халклар билан этник ва маданий алокаларини аниклаш имконини беради.

Коракалпокларнинг анъанавий кийим-кечак коллекциясини илк бор Тошкент, шунингдек Москва ва Ленинград илмий ходимлари, рассомлари йигишган. 1927 йилда юкорида номи тилга олинган А. Морозова Коракалпогистонда уз этнографик тадкикотларини бошлаган, кейинчалик у 2 0 -йиллардаги узининг кимматли кузатиишари ва кайдларидан коракалпоклар этнографиясига багишланган ишларида фойдаланган2 .

1931 йили Турткулда ташкил килинган Коракалпогистон комплекс илмий текшириш институтининг ходимлари XX асрнинг 30-йилларида дала этнографик тадкикотлари натажасида 100 дан ортик кимматли кийим- кечак экспонатларини туплашган. Бу материаллар республика пойтахти Нукусга кучишидан (1939) олдин дастлаб Турткулдаги музейга кеиинчалик Нукусдаги давлат улкашунослик музейига келтирилган2*1.

Этнография сохасидаги ишлар 1944 йилдан бошлаб Коракалпогистон Тарих, тил ва адабиёт институтининг тарих булими томонидан олиб бориладиган булди. 1945 йилдан Хоразм археология-этнография экспедициясининг Коракалпогистон этнография гурухи Коракалпогистонни этнографик урганишга киришди.

Коракалпок тадкикотчиларининг куп йиллик ишлари тавсифи ва натижалари хакида нашр этилган катор илмий хисоботларда ва шу гурух рахбари Т. Жданко асарларида батафсил маълумотлар келтирилган. Уларда коракалпоклар кийим-кечакларининг изчил тавсифи, кийим турларининг расмлари, чизмалари ва фотосуратлари берилган, баъзи турдаги либос шакли, улардаги безаклар, накш ва бошка элементларнинг келиб чикиш тарзи урганилган222. Коракалпок этнографлари эркак ва аёллар либосларининг турлари ва нусхаларини, шунингдек кийим учун кулда ту килган матоларни урганишган.

Каранг: Фахретдинова Д. Народное искусство Каракалпакии // Декоративное искусство СССР. - 1963. - № 8. - С. 33.

Каранг: Морозова А.С. Указ. работа.Каранг: Этнография каракалпаков... - С. 60.Каранг: Каракалпаки Хорезмского оазиса...; ?ш а муаллиф. Каракалпаки // Народы

Средней Азии и Казахстана. - М., 1961. - Т. 1. - С. 474^85 ва бошкалар.

Коракалпокларнинг миллий таомлари ва улар билан боглик удумлар олимлар назаридан четда колмаган. Бу мавзуни тадкик этиш, маълумки, миллий маданиятнинг шаклланиш йулларини ва узига хос хусусиятларини, шунингдек ухшаш табиий-хужалик шароитлари тарихий такдирлар муштараклиги, этник кардошлик ёки маданий алокалар ва узаро таъсир натижасида юзага келган бошка халклар маданияти билан якинлик ёки ухшашлик жихатларини аниклашга ёрдам беради.

Шуро даврининг илк этнографлари сирасида А. Морозова коракалпок халки таомларини урганган.22 Коракалпок таомлари хакидаги маълумотларни 1920-1980-йиллардаги бошка катор тадкикотчиларнинг, жумладан, С. Камолов, Р. Косберганов, Т. Жданко, У. Шалекенов ва бошка олимларнинг асарларида хам учратиш мумкин224. Мазкур муаллифлар айни вактда бошка мавзуларда хам тадкикот олиб боришган.

XX асрнинг 70-йилларида Узбекистон ФА Коракалпогистон филиалининг тарих-этнография экспедицияси дала тадкикотлари олиб бориб, айни вактда коракалпок таомларини хам урганган. Бу мавзу 1980 йилда нашр килинган «Коракалпоклар этнографияеи» очеркида изчил ёритилган. Муаллифларнинг таъкидлашича, «яримутрок турмуш тарзи билан уйгунлашган комплекс чорвачилик-дехкончилик ва балик-овчилик хужалиги коракалпок халки учун хос» булган. «Бу - баркарор дехкончилик ривожлана олмайдиган Сирдарё ва Амударё дельталарида хаёт кечириш ва хужалик юритиппшнг мушкулликлари билан боглик булган коракалпок халкига хос хусусиятлардан биридир. Таом хусусиятлари халкнинг хужалик фаолияти, улар яшаётган минтакалардаги табиий ва географик шароитлар, миллий-маданий анъаналар билан белгиланади... коракалпоклар озик-овкатида йил фаелларига боглик холда зироатчилик, чорвачилик ёки баликчилик махсулотлари купрок булган» ,225 деб хулоса чикаради муаллифлар.

У. Шалекенов «Уч ой сут, уч ой ковун, уч ой ошковок, уч ой балик» деган коракалпок халк маталини келтириш асносида таъкидлаганидек, бу маталда узига тук оилалар учун гушт шунчаки кундалик овкат хисобланган бир вактда гушт топиб ейиш имкони булмаган мехнаткаш оилаларнинг овкатланиш тартиби яккол акс эттирилган. Бадавлат оилалар кунига уч-турт марта гуштли ва бошка озик-овкатларни истеъмол килишган. Камбагаллар эса кунига нари борса, бир махал иссик овкат

223 Каранг: Морозова А. Указ. работа. - Автореф. - С. 13-15.Каранг: Камалов С.К. Каракалпаки в Хивинском ханстве до присоединения к

России: Автореф. д и с .... к.и.н. - М., 1953; Уша муаллиф. Каракалпаки в XVIII-XIX вв. - Т., 1968. - С. 94, 95, 98, 99; Косбергенов Р.К. Каракалпак халкыньш колониаль деуирдеги мэденияты хэм турмысы. - Нокис, 1970; Жцанко Т.А. Каракалпаки... - С. 485-489; Шалекенов У.Х. Быт каракалпакского крестьянства... - С. 344-349 ва бошкалар.

225 Этнографий каракалпаков...- С. 113.

69

Page 35: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

билан чекланишган, сигир ва эчкиси йуклигидан сутли овкат ея олмай, асосан, жухори, тарик ва ёввойи «ширин» усимлигидан тайёрланган бутка истеъмол килишган. Чимбой атрофида яшаган бойларнинг катга-катта мевали боглари булган, шунинг учун улар олма, урик, узумни бахизур ейишган, камбагалларнинг эса факат ковун ейишга курби етган.226

Тадкикотчилар ёзма ва тарихий манбалар, археологик маълумотлар, шунингдек, дала этнографик тадкикотлар ва шахсий кузатишлар асосида коракалпок таомларининг аксарияти зироат махсулотлари: бугдой, тарик, жухори, гуручдан^ тайёрланган дея хулоса чикаришган. Баъзи асарлар муаллифларининг кайд этишича, ёрма олиш учун бугдой дастлаб угирда, сунг кул тегирмонида туйилган.

Этнографлар уз асарларида овкат тайёрлаш тарзини, хусусан, нон ёпишни: тандир курит, хамир тайёрлаш ва пишириш усулларини баён этишган .

Айрим муаллифларнинг фикрича, бугдой унидан тайёрланган таомлар бир-биридан унчалик фарк килмаган: ингичка тугралган угра - кеспас, туртбурчак килиб тугралгани - кайсас, агар козонга хамир узиб-узиб ташланса - жулма кеспас, узбен деб юритилган, бинобарин, таом номлари хар хил, уларни тайёрлаш усуллари бир-биридан оз фаркпанган, лекин хамири бир m u булган. Агар угра туграшга вакт булмаса, нон шурва тайёрлашган .

Усимлик асосидаги озик-овкатлардан ташкари, этнографлар сут, гушт, баликдан тайёрланган овкатларни, шунингдек уларнинг турлича уйгунлашувида тайёрланган овкатларни хам урганишган^ .

Айрим тарих-этнографик тадкикотлар муаллифлари таомлар, хусусан диний маросимлар билан боглик таомларга оид урф-одатларни урганиб, ушбу масалаларни бир хилда мафкуралаштириш ва сиёсийлаштиришга интилганлар. Масалан, “Этнография каракалпаков” (Коракалпоклар этнографияеи) очеркининг муаллифлари Октябр тунтаришидан кейин коракалпок халкининг хаёт тарзи тубдан узгарди... Совет Итгифокининг бошка халкларидан узлаштириш хисобига коракалпокларнинг овкат хиллари янги турдаги озик-овкат махсулотлари ва таомлари билан сезиларли даражада бойиди. Озик-овкат нафакат мул, балки хилма-хил хам булди. Коракалпокларнинг узбеклар, козоклар, киргизлар, тожиклар, туркманлар, руслар, украинлар ва бошка халклар билан кенг дустона

226 Ушаерда.Каранг: Шалекенов У. Указ. работа. - С. 344-349.Каранг, масалан: Этнография каракалпаков...; Неразик Е.Е. Сельское жилище в

Хорезме (I-XIV вв.) // ТХЭ. - М., 1976. - Т. IX.Каранг, масалан: Жданко Т.А. Работа каракалпакского этнографического отряда

Хорезмской экспедиции в 1957 г. И Материалы Хорезмской экспедиции - М 1960 - Т 4. - С. 156-157;

Этнография каракалпаков... - С. 117.

70

маданий-иктисодий алокаларининг ривожланиши озик-овкат тайёрлаш хусусияти, таркиби ва усулларида узининг ижобий ифодасини топди,231 деб ёзишган.

Шундай, савол тугилиши табиий: XX асрнинг 80-йилларигача, яъни юкоридаги хулосалар чикарилган вактгача, муаллифларнинг фикрига кура, коракалпок халки «ахолининг мехдат шароитларида, хужалигида, уй~ жойида, кейим-кечагида ва овкатида бирон ижобий узгаришларсиз» колиб кетганмиди?232

XX асрнинг 20-80-йиллар коракалпок муаллифлари этнографик тадкикотларининг яна бир сохаси - коракалпокларнинг анъанавий машгулоти хисобланган ва улар хужалигида ахамият касб этган, уни* кишлок хужалиги куроллари, сув чикарадиган чигирлар, транспорт воситалари (арава, кайик) билан таъминлаган, ахолига эса кийим-кечак, утов, хужалик анжомлари ва хоказолар етказиб берган хунармандчиликдан иборат булган233.

Темирчилик хакида фикр юритишар экан, муаллифлар бундай турдаги хунармандчиликнинг Амударё этакларида яшовчи халкларда, шу жумладан, коракалпокларда кадимдан мавжуд булганлигидан далолат берувчи археологик ва тарихий-этнографик маълумотларга мурожаат килганлар2 4.

Муаллифларнинг фикрига к^ра^35, темирчиликка нисбатан чуян куйиш ишлаб чикариши коракалпокларда суст ривожланган. Хунармандчиликнинг бу тури авлоддая-авлодга мерос колган.

Заргарлик ва ёгочеозлик мавзулари хам махсус адабиётларда уз аксини топган236. Мисол учун коракалпок этнографияеи очерки муаллифлари коракалпок хунармандларининг мехнат малакалари, техникаси, ишлаб чикарган буюмлар сифати, шунингдек хунармандчилик

231 Каранг, масалан: Коракалпок баликчиларининг озик-овкати хакида: Утемисов А. Быт и культура рыбаков побережья Южного Арала (XIX асрнинг охири - XX асрнинг 60-йиллари): Тарих фан. номзоди...дисс. автореферати - Чимбой, 1970. - 33-37-6.

232 Уша ерда. - 40-6.233 Каранг: Материалы по истории каракалпаков // Тр. Института востоковедения АН

СССР. - Т. VII. - M.-JL, 1935. - С. 197-198; Джаббаров И. Ремесло узбеков Южного Хорезма в конце XIX-начале XX вв. // Занятия и быт народов Средней Азии // Среднеазиатский этнографический сборник. - Т . 3. - Л., 1971. - С . 75-76.

34 Каранг, масалан: Джаббаров И. Указ. работа; Жданко Т.А. Работы Каракалпакского этнографического отряда в 1956 г. // Полевые исследования Хорезмской экспедиции в 1954-1956 гг. - М., 1959; Камалов С.К Каракалпаки в XVIII- XIX в...; Садыков А.С. Экономические связи Хивы с Россйей. - М., 1965 ва бошкалар.

235 Каранг, масалан: Этнография каракалпаков... - С. 156.236 Каранг, масалан: Васильева Г.П. Туркменские женские украшения // СЭ. - 1973. -

№ 3; Джаббаров И. Указ. работа; Жданко Т.А. Каракалпаки Хорезмского оазиса...; Савицкий И.В. Народное прикладное искусство каракалпаков. Резьба по дереву. - Т., 1965.

71

Page 36: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

билан боглик диний эътикодлари, удум ва урф-одатларини тахлил килган холда, коракалпокдар хужалик тажрибаси ва маданияти куплаб жихатларининг Урта Осиё ва Козогистондаги бошка халклар, шу жумладан узбекларнинг хужалик-маданий анъаналаридаги купгина ухшаш ва умумий элементларни аникладилар237.

Умуман, XX асрнинг 20-80-йиллари давомида этнографлар, тарихчилар, санъатшунослар, шунингдек ижтимоий фанларнинг бошка соха мутахассислари бир катор тарихий-этнографик мавзуларни, хусусан, моддий маданиятнинг анъанавий шакллари (уй-жой, кийим-кечак, озик- овкат), эркаклар хунармандчилигининг асосий сохаларида уз ифодасини топган, асрлар давомида шаклланган мехнат тажрибаси (металл ва ёгоч ишлаш); амалий санъатнинг уй-жой ва кийим-кечакларни безатиш билан боглик баъзи турлари (утов учун гилам буюмлари, кашталар ва хокозалар) ва бошкаларни тадкик этишда катта ишларни амалга оширдилар.

Маданият ва турмушнинг барча бу элементлари кораколпок халки этномаданий киёфасининг асрлар давомида унинг этногенези жараёнида хужалик тармокдари, географик мухдт, этник тарих ва бошка халклар билан алокаларга узвий боглик холда шаклланган хусусиятларига мансубдир. Бу эса, шубхасиз, тупланган ва урганилган материалларнинг коракалпок халкининг келиб чикишига дойр мураюсаб муаммоларни хамда унинг алохдда, узига хос моддий ва маънавий анъанавий маданиятининг шаклланиш тарихини тадкик килиш имконини берувчи кимматли тарих- этнографик манба сифатида мухим ахдмиятга эгалигига далилдир.

Колаверса, этнографиянинг вазифаси маълумотларни олиш, уларии тартибга солиш ва тахдил этиш бил ангина чекланмайди. Хрзирги кунда руй бераетган миллий-маданий жараёнларнинг, Коракалпогистон Республикаси узвий ва таркибий кисми булган Узбекистоннинг мустакил ривожланиши кондепцияси асосини ташкил этадиган умуммиллий-назарий муаммоларини ишлаб чикиш зарур.

Мухокама учун саволлар

1. Хоразм археология-этнография экспедицияси ходимлари ва катнашчиларининг илмий асарларини кандай таснифлаш мумкин? Бугунги кунда Хоразм археология-этнография экспедициясининг асосий библиографияси кандай?

2. С.П. Толстовнинг Хоразм археология-этнография экспедицияси асосида нашр этилган асосий асарларини айтинг.

3. Кучманчиларнинг айрим гурухлари уртасидаги хужалик-маданий тафовутларини тавсифланг? Икки асосий хужалик типларининг узаро

23/Кдранг: Этнография каракалпаков... - С. 173.

72

таъсири кандай булган?4. Хоразм вохаси манзилгохлари типларини ажратиш имконини

берувчи мезонларни санаб беринг.5. XIX аср охири - XX аср бошларидаги Хоразм вохаси ахолисининг

хусусиятлари ва таркибини айтинг.6 . Коракалпогистон этнографиясининг XX асрнинг 20-30-йиллари

биринчи ярмидаги узига хос хусусияти нимадан иборат?7. Коракалпокдар маданияти ва турмуши, этногенези, этник таркиби,

жамоа-уругчилик тузуми хусусиятини, оила ва никохнинг кадимий шаклларини тахлил этинг.

8 . Коракалпоклар зироатчилиги, сугориш усуллари, чорвачилигини , тавсифланг.

9. Хоразм вохаси буйича адабиёт ва архив манбалари, археологик маълумотларни хисобга олиш хамда тартиблапггиришда Хоразм археология-этнография экспедициясининг тутган урни?

10. Амударё этакларидаги табиий-географик шароитлар ва ахоли кандай булган? К°ракалпогистониинг зироатчилик тизими ва кишлок хужалиги экинлари; сугориш тизими; чорвачилиги ва баликчилиги?

11. Коракалпокдар озик-овкати ва уларни тайёрлаш усуллари, халк кийим-кечаклари, гиламдузлиги, каштачилиги, безакларининг хусусиятларини тавсифланг. h

12. Коракалпокларнинг ишлаб чикариш билан боглик удумлари, уй- жой, кийим-кечак ва озик-овкат билан боглик расм-русум ва эътикодлари?

13. Айрим йирик мадрасалар, шунингдек кадамжолар якинида ташкил этилган диний марказлар кандай булган?

14. Коракалпокдарнинг анъанавий маппулоти булган ва уларнинг жамоа хужаликларида мухим ахамият касб этган хунармандчиликнинг ахамияти?

15. Коракалпок этногенези жараёнида хужалик тармокдари, географик мухит, этник тарих хусусиятлари хамда бошка халклар билан алокаларига боглик холда шаклланган коракалпок халки этномаданий киёфасини айтинг.

73

Page 37: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

ХУЛОСА

Урта Осиё жахон тарихий жараёнларида хар вакт улкан ахамият касб этиб келган, шунинг учун унга турли мамлакат олимларининг кизикиши юкори булган. Хрзирги вактда унинг минтакалари худудида турли сохадаги куплаб хаякаро ва кушма экспедициялар фаолият олиб бормокда.

Урта Осиёнинг хам табиий-икдим, хам тарихий-миллий шароитларга кура энг мураккаб минтакаларидан бири - Хоразм хисобланади. У утрок- дехдончилик ва кучманчилик, чорвачилик маданиятлари ^фтзсидаги доимий маданий ва этник алокалар минтакаси, мураккаб этногенез жараёнларининг гоят мухим чоррахасидир. Кдцимги Хоразм тарихи Урта Осиё жанубидаги кухда дехкончилик минтакаларидан хам (Парфия, Маргаёна, Бактрия), шунингдек шимолдаги вилоятлардан хам (Чоч, Фаргона) анчагина фаркданувчи хусусиятларга эга булган жамият тарихидир. Урта Осиёга нисбатан Хоразмга тадщи кучлар таъсири кам булган. У жуда киска вакт Ахамонийлар хукмронлиги остида булган, аммо юнон-македон асоратига тушмаган. Бу жихатдан Кдцимги Хоразм шимолий минтакага ухшаш, лекин унинг ривожланиш даражаси Чоч ва Фаргонанинг ривожланиш даражасидаи анча юкори булиб, жанубий минтака жамиятининг ривожланиш даражаси билан тенг эди. Хоразм - К^адимги Шарк ва антик тамаддун таъсирида мураккаблашмаган кадимги Урта Осиё жамияти ривожланишининг ёркин мисолидир.

Хоразм тарихини урганишга С.П. Толстов ва у ташкил этиб, бу ерда 1937 йилдан фаолият олиб борган Хоразм этнография экспедициясига асос солди.

1945 йилда экспедиция номи археология-этнография экспедицияси деб узгартирилди. Экспедиция ишида археолог ва этнографлардан тапщари, географлар, геологлар, геоморфологлар, тупрокдпунослар, антропологларнинг хам иштирок этиши, илк бор жахон амалиётида аэроусулларнинг кенг микёсда кулланиши - буларкинг барчаси экспедиция олдида турган муаммолар доирасини, уларни хал килиш жихатларини кенгайтириш имконини берди.

Аэроусуллардан фойдаланиш устуворлиги айиан Хоразм экспедициясига тегишлидир. Хоразм археология-этнография экспедицияси бугунги кунда хам техника жихатдан жуда яхши жихозланган экспедициялардан саналади. Замонавий фан ва техниканинг энг янги ютук ва усулларидан (бугунги кунда космосдан олинган суратлар натижаси) фойдаланиш хам экспедиция фаолиятининг узига хос хусусияти хисобланади.

Экспедиция олдига: Амударё ва Сирдарёнинг кадимий узанлари тарихи, мазкур худудларда ахолининг жойлашиш тарихини урганиш, мавжуд даврлаштириш доирасида мамлакат тарихи ва маданияти айрим даврлари тавсифини теранлаштириш ва кенгайтириш, кадимги

74

хоразмликлар - Хоразм вохасига ёндош кучманчилар ва ярим кучманчиларнинг ижтимоий тузумини тадкик килиш сингари катор йирикмуаммолар куиилган.

Тадкикотларнинг этник жихати барча ушбу даврлар учун жуда мухим ва муфассал деб тан олинган. Бу анъанавий йуналиш экспедициянинг хозирги вактдаги тадкикотларида хам сакланиб колган. Экспедициянинг кенг куламдаги этнографик тадкикотлари хам тарихий этнография муаммоларини, хам замонавий жараёнларни уз ичига камраган.

С.П. Толстов узи яратган китобларини дастлабки хисоботлардангина иборат деб хисоблаган. Аммо, улардаги хулосалар нафакат Хоразм минтакаси тарихи га тааллукди булган, балки жахон тарихи жараёнларини англашда мухим ахамият га молик.

Кейинчалик Хоразм археология-этнография экспедицияси фаолияти тугрисидаги хисоботлар экспедиция “Асарлар”и ва “Материаллар”ида чоп этилган. Тадкикот натижалари экспедиция тамгаси остида нашр этилган куплаб монографиялар ва макола хамда ихтисослашган тупламлар учун кимматли материал булиб хизмат килган.

Барча бу асарларнинг узига хос жихати - аксарият минг йилликларни уз ичига олувчи хронологик доирасининг кенглигидир.

Материалларни нашр этиш бирдан-бир максад эмас. Улар хар вакт умумтарихий хулосалар ва назариялар учун манба ва асос булиб хизмат килади. Асарларда кенг куламдаги: археологик, этнографик, антропологик, лингвистик ва бошка манбалардан фойдаланилган.

Хоразм археология-этнография экспедицияси тадкикотларининг асосий хусусиятларидан бири масалага хар томонлама ёндашувдир.

Суратлару хариталар, чизмалару расмларга, сермазмун дала материалларига бой булган бу китоблар вакг утиши билан узининг илмий ахамиятини й^котиш урнига, аксинча, хануз Хоразм тарихи буйича бойманба булиб колмокда.

Хоразм археология-этнография экспедициясининг умуман тарих фани, хоссатан Урта Осиё тарих фанининг ривожланишидаги ахамиятинибир суз билан бахолаш кдйин.

Таъкидлаш жоизки, Крзогистон, Туркманистон, Крракалпогистоннинг купгина хозирги олимлари дастлаб Хоразм археология-этнография экспедицияси мактабини утган, кейинчалик эса уз мамлакатларида етакчитадкикотчилар булишган.

Хоразм археология-этнофафия экспедицияси олиб борган тадкикотлар ва шу тадкикотларга оид асарлар экспедициянинг узок муддатли фаолиятига карамасдан, йиллар утса-да, у3 ахамиятини йукотмаган. Тадкикот объекти хисобланган археологик ва этнофафик материаллар тобора тулдириб бориладиган, лекин кайта тикланмайдиган материаллардир. Ва хар кандай янги кашфиёт хам илгари олинган ахборотни факат бойитиши ёки аниклаштириши мумкин.

Page 38: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

а д а б и ё т л а р

1996-200СбаРИМОВ И А' Асарлар ^ ПЛаМИ' ' 14 ЖИЛДЛИК' - Т-: Узбекистон,

1969 2 АнДрианов Б В ДРевние оросительные системы Приаралья. - М.,

„ Васильева 1 -11- Опыт археолого-этногоа&ическпгп- 1957.НТ 2 ™ ^ 9 Кт “ еНСКИХШселений ^ в' " № в' АНТуркм. ССР.

j-4, АндРианов Б-А, Глушко Е.В. Космическое ландшафтоведение и проблемы изучения зон экологического бедствия //Аральский кризис(историко-географическая перспектива). - М 1991

S “ M, , ' s r . г г г s sэтнография Средней Азии. - М.: Наука, 1979. Археология и

к.и.н.7-МРТ 9 9 Г Е' А' СаДВЗР ' Г°РОД Ш ЮГе Х°реЗМа- Автореф. дис. ...8 . Археология Приаралья. - 1-5-жуз. - Т.: Фан 1982-1991

АО. 19В7 Г м ?1 9 Б73И' M m W Т^к-кичиж ик в Северной Туркмении //

г р а н ^ ^ ^ С . ^ ™ 4 ~ afc ,° ‘ " Ко— и “!»' Б‘ И‘ Монеть1 Древнего Хорезма. - М., 1977. - С. 491 2 . Вайнберг Б.И. Модели взаимодействия скотоводов и земледельцев

С реХ й0^ ™ 4/ / ^ МаТе? ИЗЛаМ И3 Х°Резма и сопредельных областей S Г а ^ 1987 ;5аИМ°ДеИСТВйе КОЧевых * ^ Р и древних цивилизаций.

13. Вайнберг Б.И. Роль экологических факторов в формировании этнической территории (по археологическим материалам из Г с С Г г о Прикаспия и Приаралья) И Проблемы этногенеза и эшическойТтории народов Средней Азии и Казахстана, - М., 1990

Амуда4рьиавЙ70ехГ IfT Присарикамышской дельтых ;Г Г - 1- ^ з , 9 9 LX ОТОВОДЫ И ~ Л е в о б е р е ж н о г о

“ Р^-И . Этногеография Турана в древности VII в. до н э -VIIIв. н.э. М.. Изд-во Восточная литература РАН, 1999

Архесшо^ГсСГР ^ ’ ЛеВИНа Л,М' Чирикрабатская культура //Р я СССР. Степная полоса Азиатской части СССР в скифо­

76

сарматское время. - М., 1992.17. Вайнберг Б.И., Левина Л.М. Чирикрабатская культура // Низовья

Сырдарьи в древности. - 1-жуз. - М., 1993.18. Вактурская Н.Н. О раскопках в 1948 г. на средневековом городе

Шемахакала Туркменской ССР IIТХАЭЭ. - Т. I. - М., 1952.19. Вактурская Н.Н. Раскопки городища Ургенч в 1952 г II ТХАЭЭ -

Т.Н.-М., 1958.20. Вактурская Н.Н. О средневековых городах Хорезма // МХЭ - 7-

жуз. - М., 1963.21. Вактурская Н.Н. Раскопки средневекового города Садвар II АО,

1973. - М., 1974.22. Вактурская Н.Н. Раскопки на городище Садвар II АО, 1974. - М.,

1975.23. Вактурская Н.Н. Новые данные о городище Садвар II АО 1975 -

М., 1976.24. Васильева Г.П. Туркмены нохурли I Среднеазиатский

этнографический сборник. - ТИЭ. - Т. XXI. - М., 1954 - С. 190-220.25. Васильева Г.П. Объяснительная записка к этнографической карте

Ташаузской области и карты. Материалы к историко-этнографическому атласу Средней Азии и Казахстана//ТИЭ, новая серия. - Т. XVII. - 1960.

26. Виноградов А.В. Могильник Тумек-кичиджик в Северной Туркмении//АО, -1974. - М., 1975. - 520-521-6.

27. Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. - ТХАЭЭ. - Т. ХШ.-М., 1981.

28. Виноградов А.В. Исследования стоянки Толстова II АО 1980 - М ' Наука, 1981.-С . 447.

29. Вишневская О.А. Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в VII-V вв. до н. э. (по материалам Уйгаряка) II ТХАЭЭ. - Т. VIII. - М., 1973!

30. Вишневская О.А. Раскопки городища Джегирбент II АО, 1974. - М.,1975.

31. Вишневская О.А., Итина М.А. Ранние саки Приаралья // Проблемы скифской археологии. - М., 1971.

32. Воробьева М.Г. Керамика Хорезма античного периода II ТХАЭЭ - Т. IV.-М., 1959.

33. Воробьева М.Г. Ранние терракоты Древнего Хорезма // История археология и этнография Средней Азии. - М., 1968.

34. Воробьева М.Г. Дингильдже. Усадьба I тыс. до н. э в Древнем Хорезме II МХЭ. - 9-жуз. - М., 1973.

35. Воробьева М.Г. Хорезмийские терракоты // Культура и искусство Древнего Хорезма. - М., 1981.-С . 184-194.

36. Воробьева М.Г., Лапиров-Скобло М.С., Неразик ЕЕ Археологические работы в Хазараспе в 1958-1960 гг / МХЭ 6- ж у з М 1963.-С . 175-182.-С . 198.

77

Page 39: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

37. Галина Петровна Васильеванинг асосий илмий ишлари руйхати (илмий фаолиятининг 55-йиллигига) // ЭО. - 2001. - № 3, - 150-6.

38. ГородищеТопрак-кала//ТХАЭЭ. - XIIж.-М., 1981.39. Гудкова А.В. Ток-кала. -Т ., 1964.-С . 23-25.40. Гудкова А.В., Манылов Ю.П. Хорезм и его северные соседи в

раннеантичное время // Всесоюзное научное совещание «Античная культура Средней Азии и Казахстана». - Т., 1979. - С. 38-41.

41. Гуломов ЯР. Хоразмнинг сугориш тарихи. Кадимги замонлардан хозиргача. - Т., 1959.

42. Демидов СМ. Туркменские обряды. - Ашхабад, 1976.43. Джарылгасинова Р. Культура и быт корейцев совхоза «Раушан»

Кунгратского района Каракалпакской АССР II КСИЭ. - XXXV ж. 1961 - С 54-63.

44. Дониёров А.Х. Мустаклл Узбекистон этнографияси тарихшунослигининг айрим масалалари. - Т.: Янги аср авлоди, 2003. - 43 б.

45. Дониёров А.Х. Узбекистон этнографияси тарихидан айрим лавхалар (XX асрнинг 20-80-йиллари). - Т.: Янги аср авлоди, 2003. - 80 б.

46. Дониёров А.Х. Некоторые аспекты развития этнографических исследований в независимом Узбекистане II Узбекистонда ижтимоий фанлар. - 2001. - № 1. - 50-57*6.

47. Дониёров А.Х. Узбекистон этнографияси тадкикотчилар наздида II O’zbekiston tarixi. - 2001. - № 2. - 40-47-6.

48. Дониёров А.Х. Из истории этнографического изучения каракалпакского народа II Вестник Каракалпакского отделения АН РУз. - Нукус, 2001. - № 4. - С. 80-83.

49. Дониёров А.Х. Основные направления этнографических исследований Узбекистана конца XIX - начала XX вв. II Илмий тадкикотлар ахборотномаси /Алишер Навоий номидаги Самарканд давлат университет.- Самарканд, 2001. - № 4. - 22-26-6.

50. Дониёров А.Х. К вопросу изучения этнографии каракалпакского народа (1920-1980-е гг.) II Вестник Каракалпакского отделения АН РУз. - Нукус, 2001. - № 6 . - С. 62-65.

51. Дониёров А.Х. Проблема этногенеза узбекского народа в исторической литературе (К характеристике историографии вопроса) II Актуальные проблемы современной науки: Информационно­аналитический журнал. - М., 2002. - № 2. - С. 14-23.

52. Дониёров А.Х. Узбек халки этнографияси буйича 1940-1980 йилларда махсус этнографик журналда чоп этилган маколалар хусусида II O'zbekiston tarixi. - 2002. - № 4. - 31-40-6.

53. Дониёров А.Х. Узбекистонда 1940-50-йилларда этнография фани ташкил этилишининг баъзи йуналишлари II Алишер Навоий номидаги Самарканд давлат университета илмий тадкикотлар ахборотномаси. - Самарканд, 2002. - № 4. - 83-92-6.

78

54. Дониёров А.Х. Национальные традиции, обычаи и обряды в этнографической литературе Узбекистана (К историографии вопроса) II Ижтимоий фикр. Инсон хукуклари. - 2002. - № 4. - 129-145-6.

55. Дониёров А.Х. XIX аср охлри - XX аср бошларида Хоразм манзилгохларини урганиш (тарихнавислик тавсифи) // Узбекистонда ижтимоий фанлар. - 2002. - № 6 . - 75-80-6.

56. Дониёров А.Х. Политическая конъюнктура и научная этнография (К вопросу о влиянии политических моментов на научно- исследовательскую деятельность этнографов // Вестник Каракалпакского отделения АН РУз, - Нукус, 2003. - № 1 -2. - С. 66-70.

57. Дониёров А.Х. 1960-1970 йилларда Узбекистонда этнография фанининг ривожланиши масаласига дойр II Ilm sarchashmalari. Урганч давлат университета илмий-методик журнали. - Урганч, 2003. - № 1. - 16- 24-6.

58. Дониёров А.Х. Узбек халкининг этногенези ва этник тарихини урганиш (Тарихшунослик нуктаи назаридан) II Мозийдан садо. - 2003. - №1, -18-23-6.

59. Дониёров А.Х. Проблемы традиционного и инновационного в новейшей этнографической литературе Узбекистана (1991-2002 гг.) УзМУ хабарлари. - 2003. - №1.-48-56-6.

60. Дониёров А.Х. Развитие этнографических знаний в Узбекистане (40-50-е годы XX в.). Учебно-методическое пособие. - Т.: Молия, 2002. - 32 с.

61. Дониёров А.Х. Историография этнографии Узбекистана (60*-70-е годы XX в.). Учебно-методическое пособие. - Т.: Молия, 2002, - 20 с.

62. Древнейшие государства Кавказа и Средней Азии II Археология СССР. -М.: Наука, 1985.

63. Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков (монография) IIТИЭ АН СССР. - 9-жуз. - М.-Л., 1950. -172 с.

64. Жданко Т.А. Каракалпаки Хорезмского оазиса // ТХАЭЭ. -1-ж. - 1952.-С . 461-566.

65. Жданко Т.А. Быт колхозников рыболовецких артелей на островах Южного Арала II СЭ. - 1961. - № 5. - С. 27-43.

6 6 . Жданко Т.А. К вопросу о хозяйственно-культурном типе полуоседлых скотоводов-земледельцев-рыболовов дельтовых областей Средней Азии II Этнография и археология Средней Азии. - М.: Наука, 1968. -С . 148-154.

67. Жданко Т.А. Этнографические исследования Хорезмской экспедиции (народы, проблемы, труды) II Культура и искусство Древнего Хорезма. -М., 1981.

6 8 . Жданко Т.А. Этническая история и историко-культурные связи народов Средней Азии и Казахстана в трудах этнографов II Проблемы этногенеза и этническая история народов Средней Азии и Казахстана. - 1-

79

Page 40: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

I

жуз. Общие проблемы. - М., 1990. - С. 105-117.69. Жданко Т.А. Этнографические исследования и этнографы

Хорезмской экспедиции II ЭО. - 1997. -№ 1. - С. 70-85; №2. - С. 15-33.70. Жданко Т.А., Итина М.А. Сергей Павлович Толстов (1907-1968) //

СЭ. - 1977. -№ 2.71. Итина М.А. Проблемы археологии Хорезма (к 40-летию

Хорезмской экспедиции) // СА. - 1977. -№ 4. - С. 41-51.72. Итина М.А. Ранние саки Приаралья II Археология СССР. Степная

полоса Азиатской части СССР в скифо-сарматское время. - М. 1992 - С 31-37.

73. Итина М.А. История степных племен Южного Приаралья II ТХАЭЭ.-Xж.-М., 1977.

74. Итина М.А, Левина Л.М., Неразик Е.Е., Рапопорт Ю.А. К 60-летию Хорезмийской археолого-этнографической экспедиции. II Этнографическое обозрение. -1996. -№ 6 . - С. 19-33.

75. История, археология и этнография Средней Азии (к 60-летию С.П. Толстова). - М.: Наука, 1968.

76. История материальной культуры Узбекистана. - 30-35-жуз. - Самарканд, 1996-2003.

77. Кесь А.С. Природные факторы, обуславливающие расселение древнего человека в пустынях Средней Азии IIКСИЭ. - 1958. - 30-жуз.

78. Ковалева Н. А., Рапопорт Ю. А. Траурная сцена в настенной росписи из Хорезма IIВДИ. - 1991. - № 2.

79. Кой-крылган-кала - памятник культуры древнего Хорезма в IV в. до н.э-IV в. н.э. II ТХАЭЭ. - V ж. - М., 1967.

80. Левина Л. М. Поселения VII-V вв. до н. э. и «шлаковые» курганы южных районов Сырдарьинской дельты // Кочевники на границах Хорезма...

81. Левина Л.М. Керамика Нижней и Средней Сырдарьи в I тыс. н. э. - ТХАЭЭ.-VII ж.-М., 1971.

82. Левина Л.М. Елхарас II Древности Южного Хорезма. - ТХАЭЭ. - XVI ж. -М., 1991. - С. 80-154.

83. Левина Л.М. Этнокультурные процессы в Восточном Приаралье. * М., 1996.

84. Левина Л.М.. Могильник Алтынасар // Низовья Сырдарьи в древности.

85. Лившиц В.А. Хорезмийский календарь и эры Древнего Хорезма II Палестинский сборник. - 21(84) -жуз. - М., 1970. - С, 164, 165.

8 6 . Лоховиц В.А. Раскопки караван-сараев на пути из Хорезма в Бухару II АО -1974. - М., 1975.

87. Лоховиц В.А. Караван-сараи Верхнего Хорезма // Этнография и археология Средней Азии. - М.: Наука, 1979. - С. 118-122.

8 8 . Неразик Е.Е. Материалы по землепользованию и землевладению в

80

Хорезме первых веков н. э. // Этнография и археология Средней Азии. - М.: Наука, 1979. - С. 42-47.

89. Неразик Е.Е. Раскопки Якке-Парсана //МХЭ. - 7-жуз. - М., 1963.90. Неразик Е.Е. К проблеме развития городов Хорезма II Этнография

и археология Средней Азии. - М.: Наука, 1979.91. Неразик Е.Е. Сельские поселения афригидского Хорезма. - М.,

1966.92. Неразик Е.Е. Сельское жилище в Хорезме (I-XI вв.). Из истории

жилищаисемьи. -М., 1976.93. Rapoport Yu.A. Chorasmia. Archeology fnd Pre-Islamic History ,//

Encyclopedia Iranica / Ed.by E.Yarshater. Center of Iranian Studies. - Colombia Unoversity. N.Y., 1991. - V. - V. Fasc. 5. - P. 511-516; Nerazik E.E. Chorasma: AD 250 to 750 // History od Civiliazations of Central Asia. - V.II1 - The crosscroads of Civilization. - Unesco Publishing, 1996.

94. Низовья Амударьи, Сарыкамыш, Узбой. История формирования и заселенияIIМХЭ. -3-жуз. - М., 1960.

95. Низовья Сырдарьи в древности. - 1-жуз. - М., 1993; 4-жуз. - М., 1994.96. Отчет о работах Бухарского отряда. - 1-5-жуз. - А: Гос. Эрмитаж,

1998-2003.97. Рапопорт Ю.А. Из истории религии Древнего Хорезма (Оссуарии).

-М., 1971.98. Рапопорт Ю.А. Раскопки на городище Топрак-кала II АО. - 1970. -

М.: Наука, 1971. - С. 416-417.99. Рапопорт Ю.А. Святилище во дворце на городище Калалы-гыр-1 //

Прошлое Средней Азии. - Душанбе, 1987. - С. 140-148.100. Рапопорт Ю.А. Загородные дворцы и храмы Топрак-калы II Там

же. -1993. - № 4.101. Рапопорт Ю.А., Лапиров-Скобло М.С. Раскопки дворцового

здания на городище Калалы-гыр I в 1958 г. II МХЭ. - 6-жуз. - М., 1963. - С. 141-156.

102. Садоков Р.Л. Музыкальная культура Древнего Хорезма. - М.,1970.

103. Сергей Павлович Толстов (к 60-летию со дня рождения) // История, археология и этнография Средней Азии. - М,, 1968. - С. 5-7.

104. Снесарев Г.П. Материалы о первобытнообщинных пережитках в обычаях и обрядах узбеков Хорезма II МХЭ. -1960. - 4-жуз. — С. 143.

105. Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. - М.: Наука, 1969.

106. Снесарев Г.П. Хорезмские легенды как источник по истории религиозных культов Средней Азии. - М., 1983. - С. 212.

107. Скотоводы Левобережного Хорезма. - 1-жуз. - М., 1991; - 2-жуз. - М; 1992.

108. Татьяна Александровна Жданконинг асосий илмий ишлари

81

Page 41: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

руйхати IIЭО. - 1999. - № 6 . -140-145-6.109. Толстов С.П. Асарлари руйхати / Этнография и археология

Средней Азии....-173-6.110. Толстов С.П. Древнехорезмийские памятники Каракалпакии II

ВДИ. -1938*.-М3.1 1 1 . Толстов С.П. Хорезмская экспедиция (предварительный отчет) //

КСИИМК. - V! жуз. -1940. - С. 70-79.112. Толстов С.П. Хорезмская археолого-этнографическая экспедиция

АН СССР в 1945 г„ - ИАН, СИФ, -1946. -№ 1.113. Толстов С.П. К вопросу о происхождении каракалпакского

народа. II КСИЭ. -1947. - №3. - С. 99.114. Толстов С.П. Древний Хорезм. - М.-А. 1948. - С. 43-56.115. Толстов С.П. По следам древних цивилизаций. - М., 1948.116. Толстов С.П. Приаральские скифы и Хорезм II СЭ. -1961 -№ 4 -

С. 114-145.117. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта.-М., 1962.118. Толстов С.П. Среднеазиатские скифы в свете новейших

археологических открытий II ВДИ. -1963. - № 2. - С. 22-45.119. Толстов С.П. Хорезмская археолого-этнографическая экспедиция

II АО -1967. - М.: Наука, 1968. - С. 332-333.120. Толстов С.П. Работы Хорезмской экспедиции II АО. - 1968. - М.:

Наука, 1969. — С. 409-411.;121. Толстов С.П., Андрианов Б.В. Новые материалы по истории

развития ирригации в Хорезме // КСИЭ. /1957. - 26-жуз.122. Толстов С.П., Жданко Т.А., Итина М.А. Работы Хорезмской

археолого-этнографической экспедиции АН СССР в 1958-1960 гг. II МХЭ 6- жуз.-М., 1963.-С . 25-27.

123. Толстов С.П., Итина М.А. Саки низовьев Сырдарьи (по материалам Тагискена) IIСА. - 1966. - № 2. - С. 151-175.

124. Толстов С.П., Итина М.А., Виноградов А.В. Хорезмская археолого-этнографическая экспедиция II АО. 1966. - М.: Наука, 1967. - С. 303-307.

125. Топрак-кала. Дворец. - Труды ХАЭЭ. - XIV ж. - М.: Наука, 1984. - С. 15, рис. 3 и т.д.

126. Усманова З.И. Кафедре археологии ТаптГУ - 50 лет.// Древняя и средневековая археология Средней Азии. - Т., 1990. - С. 3-15.

127. Шалекенов У.Х. Казахи низовьев Амударьи. - Т.: Фан, 1966.128. Этнография и археология Средней Азии (к 70-летию С.П.

Толстова и 40-летию ХАЭЭ). - М.: Наука, 1979.129. Юсупов X. Древности Узбоя. - Ашхабад, 1968.-С . 154-178.130. Яблонский JI.T. Саки Южного Приаралья. - М., 1996. Скотоводы и

земледельцы Левобережного Хорезма. - 1-жуз. - М., 1991; Скотоводы и земледельцы Левобережного Хорезма. - 2-жуз. - М., 1992.

82

ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ ЭКСПЕДИЦИЯСИАСАРЛАРИ

I жуз. Полевые исследования Хорезмской экспедиции 1945-1948 гг. - М., 1957.

II жуз. Полевые исследования Хорезмской экспедиции 1949-1953 гг. - М., 1958.

III жуз. Материалы и иследования по этнографии каракалпаков. - М., 1958.

IV жуз. Керамика Хорезма. - М., 1959.V жуз. Кой-крылган-кала - памятник культуры Древного Хорезма IV

в. до н.э. - IV в.н.э. - М., 1967.VI жуз. Рапопорт Ю.А. Из истории религии Древного Хорезма

(оссуарии). - М., 1971.VII жуз. Левина Л.М. Керамика Нижней и Средней Сырдарьи. - М.,

1971.VIII жуз. Вишневская О.А. Культура сакских племен низовьев

Сырдарьи в VII-V вв. до н.э. (по материалам Уйгарака). - М., 1973.IX жуз. Неразик Е.Е. Сельское жилище в Хорезме. (I-X3II вв. н.э.) -

М., 1976.X жуз. Итина М.А. История степных племен Южного Приаралья 11-

начало I тысячелетия до н.э. - М., 1977.XI жуз. Кочевники на границах Хорезма. - М., 1979.XII жуз. Гордище Топрак-кала (раскопки 1965—1976 гг.).—М., 1981.XIII жуз. Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы

Среднеазиатского междуречья. - М., 1981.XIV жуз. Топрак-кала. Дворец. - М., 1984.XV жуз. Виноградов А.В., Итина М.А., Яблонский Л.Т. Древнейшее

население низовий Амударьи (археолого-палеоантропологическое исследование). - М., 1986.

XVI жуз. Древности Южного Хорезма. -М ., 1991.

ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ ЭКСПЕДИЦИЯСИ МАТЕРИАЛЛАРИ

1-жуз. Полевые исследования Хорезмской экспедиции 1954-1956 гг. - М., 1959.

2-жуз. Древнее население Хорезма: по данным палеоантропологии. - М., 1959.

3-жуз. Низовья Амударьи, Сарыкамыш, Узбой. История формирования, развития и заселения. - М., 1960.

4-жуз. Полевые исследования Хорезмской экспедиции в 1957 г. - М., 1960.

83

Page 42: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

5-жуз, Могильник бронзового века Кокча 3 - М 1961 М., 1 9 б Т ' ШЛеВЫе ИССЛед°ВаНИЯ Хорезмской экспедиции в 1958 г. Ч. 1. -

- Ч. 2."Ж '.И 9 й ВЫе ИССЛеДОВаНИЯ Хорезмской экспедиции в 1958-1961 гг.

19688"ЖУЗ' В™ОГрадов А А' Неолитические памятники Хорезма. - М.,

Х о р е!м Т :м :Р,09б73Ва ^ Ус№ ба 1

Ю-жуз. Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. Первобытный Лявлякан- Этапы древнейшего заселения и освоения Внутренних Кызылкумов. - М.|

Ки с к ;а р т м а л а р р у й х а т и

АО — археологические открытия.ВДИ - Вестник древней истории.ИИА АИ Уз ССР - Институт истории и археологии АН УзССР.ИМКУ — История материальной кулиуры Узбекистана.^ И И М ^ а1Ш? ' аРЬИНСКаЯ аРхеолого"топогРафическая экспедиция.

культ^“ сС рРа1КИе СО°бЩеНИЯ №CTInyTa “ “ Р"- матеРиальной

И А И ™ РТ е сообщения Института этнография АН СССР.ИАИ СИФ - Известия Академии наук. Серия истории и философии. МИА Материалы и исследования по истории и археологии СССР

» т7 МатеРиалы Хорезмской археолого-этнограбическойэкспедиции Института этнофафии АН СССР.СА - Советская археология.

~ реднеазиатский государственный университет ТеРмезск“ археологическая комплексная экспедиция.

И н с т ^ э т н 'о ^ и ^ '“ аРХеолого"этногРаФической экспедиции

ХАЭЭ- Хорезмская археолого-этнографическая экспедиция, экспедиция Южнотуркменистанская археологическая комплексная

Page 43: МУНДАРИЖА 4 I боб. ХОРАЗМ АРХЕОЛОГИЯ-ЭТНОГРАФИЯ … › uploads › books › 49959 › 53a16deeb471c.pdf · тарих фанининг ривожланишига

Хоразм археология-этнография экспедицияси Узбекистон этнография фанида (Бакалавриатнинг 5220200-Тарих (мамлакатлар ва миитакалар буйича) таълим йуналиши талабалари учун укув кулланма). Дониёров А., 84 б.

Кулланма Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус, касб-хунар таълими методик бирлашмалар фаолиятини Мувофиклаштирувчи кенгашининг 2007 йил 23 февралдаги 5-сонли баённомасига мувофик тарих факультета талабалари учун укув кулланмасн сифатида иашрга тавсия этилган

Алишер Худайбердиееич Дониёров

Хоразм археология-этнолграфия экспедицияси Узбекистон этнография фанида

Укув к^ллаима

Мухаррир Ш.Ш.Собитов Рассом Б.Мадиёров

Мусаххих Р.Одилова

Босмага рухсат этнлди 10.07.2007 й. Бичими 60x84 1/16. Х>жмн 5,8 б.т.

Адади 1000 нусха.Бахоси келишилган нархда

Буюртма № 215.

Тошкент давлат икгисодиёт университети босмахонаси Узбекистон шохкучаси, 49.

© Алишер Дониёров, 2007