Ñawpa Willanakuy

Imatam kaypi tarisunQawarichikuyniyku

Pujas llaqtaypa mulli sachan

Pujas runa, mana puchukaq runa

19. Pichqayninman kutinpuq alma

25. ¿Ymaraykum machaqway suchuspalla purin?

31. Sacha amachaq wamani

35. Pampasqaña japonespa quri kirun suway munaq

39. Condenaomanta

43. Zapateromanta asnumantawan

47. Cocharcasman riq almakuna

49. Tullullanñas kachkasqa

53. Qillqankuna allichakuq alma

57. Amachaqniy mulacha

61. Juiciopi purisqay

65. Pachan taqsakuq almakuna

69. Cabitokuna

77. Huamangamanta kutimuy

85. Pukllaypi michipakuq

91. Ñakariq almakunamanta

97. Misichamanta

99. Illaqkuna

Willaqkuna

�

�

Chirapaq paqarichiqkunaqa, 1986 watamanta pacham “Derechos Humanos” hatun kamachiq qillqa riqsiyta qallariraykuña.

Chay hatun qillqapa kamachiyninqa sunqunchik ukupi munasqanchik kikillanmi.

¿Imaynapi?

Ñuqanchikqa, wawa kayninchikmanta pacham yachanchik machu payanchik yupaychayta, ñawpa yachayninchikkunata sunqunchikpi tarpuyta, runa siminchik rimakuyta, takiyninchikta, tusuyninchiktapas llanllarichiyta, Pacha Mamanchikta riqsikuspa ima mana allinmantapas amachayta.

Maychikam kay hatun llaqtakunaman chayamurqanchik machu payakunaqa, sipisqa, chinkachisqapas wawanchikpa churin wakcha willkachanchikkunata qipirikuspa.

Huamangapi, Icapi, Limapiqa manam ancha piwan rimaytapas atirqanchikchu, rimayninchikta wakin runa mana yachaptin, ñuqanchikpas castellano rimayta mana atisqanchikrayku.

Kay hatun llaqtakunapiqa manañam tullpapa muyuriqninpi huñunarikuspa kurakninchikta uyarinchikñachu, paykunapas manañam warmakunawan rimariyta atinkuchu.

Qawarichikuyniyku

�

Chaynapim mana sapiyuq, mana yakuyuq, mana llantuyuq yura hina wañunayastin kawsakurqanchik.

¿Imaynapim kuyay machu payanchikkuna rimanakuykunman qipa wiñaykunawan, imaynam ñawpa ayllunchikpi karqa hina?

Chayna yuyaymanasqaykupim, wakinkunapapa ruwasqanta qawarispayku,, runa masinchikwan rimanakustinmi, kay ñawpa willakuyninchikta huñuykamuspa qillqaman churaykuyta ruwarusun niraniku.

Chaymi llaqtanchikpiraq kaq machu payanchikkunaman kutirispa, paykunawan tutan tutan rimaykuspa, kikin siminkuwan tukuy willwasqankuta taqiykamuspa, allinta huktawan huktawan uyariykuspa, iman kaqta qillqaykuspa, castellanoman tikraykuspa, allinninta akllarispa, libropiña qillqaruniku, iskaynin rimaypi, Leo Casas Ballón wawqinchikpa yachayninwan, kuyayminwan ima.

Chaytam kunan yachay wasipi warmanchikkuna qawaykunqa, yuyayninman churaykunqa, paykunapura willanarikunqa, tayta mamanmanpas, machu payanmanpas willarinqataq.

Chaynapim yapamanta ñawpa runa tinkuykunqa qipa wiñaykunawan.

Chaynapim awki yachayninchik llanllarimunqa warmanchikkunapi.

Runa simipipas, castellanopipas aswan allintam rimayta atinqaku, hinallataq qillqayta, leeytapas. Chaywanmi iskay umayuq hinapuni kanqa wawa churinchik, manaña ayllu runa kayninmanta pinqakuspa, mistikunata mana manchakuq, maypipas allinta sayaspa ñawpaqman puriq.

Chayta munaspaykum unayña tanqarichkaniku ÑUQANCHIK sutiyuq imaymana ruwayninchikta.

�

Iskay chunka watayuqñan kachkan CHIRAPAQninchik.

Hatunchañam kachkanchik, ñam yuyayta hapirunchikña.

Achkañam kachkanchik. Karu llaqtakunapipas riqsiwanchikñam runa masinchik.

Machu payanchikpa yuyayninwan, llapanchikpa kallpanchikwan, qipa wiñaykunapa musquyninwamni aswan karuman chayasun.

Tarcila Rivera ZeaCHIRAPAQ

�

�

Llaqtaypa hanayninpi hatunkaray mulli sachasumaqmi sayachkanki maymanta qawariptiypasqumir rapiykim manapuni qilluyarinchu maychika chiraw pachapipaswatantin mana paraptinpas sumaqtam llanllarinkimanataqmi imanasunkichu qasapas, chikchipas.

Taksa sachallaraq kachkaptiykimsapiykiqa yaykurqunña allpa ukuman, maykamaraqhinaspam qaqatapas chiqtarquntumpa huqu allpata maskasparapichaykikuna mana wañurqunanpaq.

Kulluykipas sapa wata astawan rakuyaspanmi aswan qaqata sayachkanmaychika wayrapas mana imanasuspaykimtumpallata kumuykachisunki.Qachqa qaraykita llaqllarusuptiykikupaskiriykimanta sutuq wiqimantamhuk musuq yura paqarimun.Witurusunkikuña chaypasallpa ukupi huk chikan sapiykimantammusuq mallki chikllirimun.

Pujas llaqtaypamulli sachan*

10

Miskichanrayku chiwakupa mikusqan ruruykimantapaskarukunapiraqmi wiñarimun musuq sachakuna.Chaynapim wiñaypaq kawsankirapillaykipas qumirllañaruruchaykipas pukay pukayancha kuyana mulli mallki.

Llullu rapichaykiwan qaqurikuptiymi allinyarin ima nanayniypas.Rapiykipa timpusqan quñi yakuwan aytiykuptiymiima unquypas waspirirun utqaylla.

Puka ruruykimanta qaywirisqa apichatam warmakuna mikuchakuykun saksanankamachaywan kallpachasqamaswan kusisqa pukllarikunkuchay miski apichawanmiaswan yuyaysapacha imatapas utqaylla yachakunku.

Chay ruruykipa miskichanmanta ruwasqa aqachataqmiwarma yanaypa uyachanta pukayarichinyawarniytapas timpuykachiniskayniykuta kuyanakuypi rawrarichiwankusansa wayllunakuywan uqllanakuykusparikchaspalla musquyniykupi hanaq pachaman qispirichiwanku.

Karu llaqtaman ripuptiypaskallmaykikunam mama taytaypa makin hina maywirikuspa

11

qamña allinlla nispa kacharpariwan.Unaymanta llaqtaypa millqayninman kutimpuspaypasqamtam qawarimuyki karumantaraqkuyay qisanman kutinpuq wakcha urpi kikillan.

Chakra llamkayman minkanakuq runa masiykunapasqampa llantuykipi samaykuspamwarmikunapa sumaq yanukuynintayarqayninpaq mikuchaykunpusuqullanpas puqchiriq sara aqawanchakiyninta tasnuykuspasumaq takiq warmikunapa kunkanpiharawikunata uyariykuspasunqunta kusirichinPacha Mamata yupaychaykunkallpanwan tarpuykuspahumpinwan qarpaykuspakawsay mirachisqanmanta.

¿Hayka watañam chaypi sayachkanki?Manam pipas yachanchu.Ichaqa, taytaypa taytanpas riqsisurankiñam.Ñawpa machu payaykunapa qampa llantuykipi qachwaspankuwayllunakusqanmanta paqarimuqmi kachkaniimaynam willkaypa willkankunatapaskunan qachwaypi hatun kuyaywan tarpuchkanichayna kikillanpuni.

12

Willka Wamanpa churin llaqtawaranqa watapi tukuy ima ñakariq wawa churiykimchay mulli sachayki hinapuni mana imapa atipananallinta sayachkan, qumirlla llanllarichkansumaqta sisarichkanrurunwan kallpachachkan qipa wiñaykunataastawan astawan sapinchakuspaastawan astawan kullunta rakuyachispaqaqay qaqata sayachkantukuy mana allinkunata atipaspa.

Wari runam ñawpa machu payayki karqapaykunam qichwa siminchikta llanllarichispatukuy llaqtakunapi tarpuykuspawaranqa waranqa runapa yuyayninwanrimayninwan, takiyninwan, kuyayninwansumaqta mastarirqan.Chay ñawpa awkinchikkunamsara, papa, kinwa, qañiwa, kiwicha, uqa, maswa tarpuyta yachachiwaranchikhinallataq miski mikuyniyuq paqay, paltay, chirimuyapa yuran mallkiytapas.

Pujas runa, manapuchukaq runa*

13

Wari machu payanchiktaqmi yachachiwarqanchikquwi, paqu, llama, kuchi, wallpa uywaytapas.Wasi rurayta, awayta, yarqa kichayta, yupayta,chaskakunata qawaspa punchawpa puriynintapasWari runa machu payanchikmi yachachiwarqanchik.

Chaynam karqanchikkikillanchik kay munaqmana pipapas kamachinanmana pipa qayllanpipas kumuykachaqsunqunchikpa rimayllan uyariqyuyayninchikpa yachayninman hinalla maymanpas puriqruna masintillan kallpachanakuspaima sasachakuytapas atipaspa.Chaynam kawsakurqanchik, hawkallamana piwanpas piñachinakuspaPacha Mamanchikta yupaychaspallamkayninchikpa chaninta mikukuspanchikmana pimanta mañapakuspamanataq pitapas llakichispayarqaytapas mana riqsispamuchuywanpas mana waqaspa.

Hina qipanmanñam inkakunaqa hamurqa.Paykunaman ratapakuyta mana munaptinchiktaqmiawqanakuyman churawaptinchikAntawayllapi Chankakunawan, Puqrakunawan, Warpakunawan,Rukanakunawan, Wankap Willkankunawan, Wankayuqkunawan, Tarumakunawan, Sawsakunawan,Yaruwillkakunawan, Wanukuqkunawan, Punpukunawanpas llapallankuwan allinta rimanarikuspanchik huk kallpalla sayarispanchikachka maqanakuypi atiparquspanchik

1�

Qusqu llaqtankama qatirurqanchikpay tukuspa, ñapas-ñapas purispa runa masinchikta atipaspasaruchakuy munawaqninchik inkakunataqa.

Chaymantañam inkakunaqaWillka Waman llaqtata sayarichirqakuTawantin Suyupa ñawi rurun Qusqumantapasaswan hatun llaqta kaspan,huk kallpalla, huk yuyaylla, huk sunqullañuqanchikwan kuska sayarispaallin qari hina maqanakuspapaykunawan mana saruchikuy munaqwakin llaqtakunamantaQusqupi qipa wiñay inkakunata ñuqanchikmanta harkananpaq.Chayraykus kay Willka Waman llaqtapihuknin inkapas paqarirqañawpa mamanchikpa wachakusqan.

Españamanta hamuq millay sunqu runakunaPacha Kamaq Wiraquchapa churin tukuspaquri qullqinchikta suwawaspanchikpaykunallapaq llamkachiwaspanchikwarminchiktapas saruykuspankuchurinchiktapas qichuwaspanchikmana chaninta ñakarichiwaptinchikpasñuqanchikmi ñawpaqta sayarirqanchiqchay saprasapa yuraq qara runakunata qarqunanchikpaqñawpaq hina munasqanchikta ruraspañuqanchikpura kamachinakuspatakiyninchikta takirikuspatusuyninchikta tusurikuspa

1�

Pacha Mamanchikpa kurak wawan hinapunihawkalla kakuspanchikallinlla kawsakunanchikpaq.

Chay tukuy ñakariymanta, waqaymanta, muchuymantapasqispichiyta munawaspanchik España runakunawan maqanakuq sumaq sunquTupaq Amaruwan, warmin Mikayla Bastidaswanpashinallataqmi sayarirqanchikMuru Chukukunapa, Basiliyu Awkipapaswillkan kaspanchikpaykunawan kuska purispaawqanchikta atipaspayapamanta hawka kayta haypaspakusilla kawsakunanchikrayku.

Kay suyukunapiña churiyasqa runakunaEspañamanta hamuq kikin taytankupa chiqnisqantukuy imapi qipanchasqa mistikunataytankuwan maqanakuypaq minkarikuwaptinchikpaskuskapunim sayarirqanchikyawarninchikta chaqchuykuranchikAyakuchu Kinwa pampapiisqun punchaw diciembre killapiwaranqa pusaq pachak iskay chunka tawayuq watapisupayninta aparqachispasikinpi haytaspawiñaypaq qarqunanchikkama.

Hina qipanman Chile suyumanta hamuspasarunchay munawaqninchik runatapasqari tukuq militarkuna allqunayaruptinñammaychika qaqa ñankunapi

1�

supayninta apachirqanchikhanayninmanta rumita kachaykamuspaTayta Cacerespa umachasqan.

Qayna watakunallapituta puyu llaqtanchikta pakaykuspachaychika llakita, waqayta, wañuyta, chinkaytapasapamuwaptinchikuma muyuyninchikmantasunqu nanayninchikmantañawi tutayayninchikmantamuspayninchikmantapashuk chikachanta allinyaykuspañaqatitanka hina sayaspanchikmiPujas llaqtanchikpi mulli sacha kikillanpuniawki tayta mamanchikpa kuyakuyninwanpaykunapa tarpusqan allin yachaykunataPacha Mamapa sunqunmanta pullpurimuqchuya yaku hatun mayuwan qarpaykuspamwañuymanta kawsarirqanchik.

Chaykunawan yuyayta hapispanchikmikunanqa ñawpaqtaña qawarichkanchikmanaña wañuytapas manchakuspaallin kawsayta maskarichkanchikñawpa machu payakunapa ramparisqanwayna sipaskuna

1�

qipa wiñay warmakunapasawki mulli sachanchik kikillanpunimusuqmanta llanllarimuchkanchikqumiryarichkanchiksisarimuchkanchikruruytaña qallarichkanchik.

Wiñayllam chaynapauni karqa.Chaynallapunim kasunchikwiñaypa wiñayninpaq.

*Kaytam qillqaran: Leo Casas

Ñawpa willanakuy

1�

Ñawpa willanakuy

1�

Pichqayninmankutinpuq alma

Aurelia Rivera Gamboa*

Kaytaqa willawara primoy Danielmi.Paysi hamusqa Huamangamanta Pujasman.Qullqin mana kaptinsi, unaychaña hinalla wischurayaq arroba kukachanta qipirikuspa hamuchkara.

Unayña purisqan hawas mayuman chayarqun, chaysi hamukuchkasqa manchay lluqllata apamustin.

- ¿Imaynatataq kaytari chimparusaq?, nispansi, llakisqa, huk rumi patapi tiyarayan.

Hinapis huk runa chayaramun, yuraq pantalunniyuq. Paysi Danielta nin kaynata:

- ¡Imaynallam, wawqiy! ¿Chimparusunchu…?- Manachusmi chimpaytaqa atirusunchu. Ñuqaqa kutipuypaqñam

kachkani, ninsi Danielqa.

- Ama llakikuychu, chimparullasunmi, ninsi chay runaqa.- Atakallaw, kaychika lluqllaqa aparuwachwanmi…

* Aurelia Rivera Gamboa, 81 watayuq, tawa wawayuq, Paqaypatapi wasiyuq.

Ñawpa willanakuy

20

- ¡Chimparusunpunim! Mapas qipirusayki. Wasayman lataspa allinta hapipakuy, manchakuspaqa amapas qawaychu, nispas runaqa kutirichin.

Chaynas Danielqa lluqlla mayuta chimparqun chay runawan qipichikuspa, warmacha kikillan, iskaynin makinwan qaqata kunkanmanta hapipakuspa, chakinta uqariykuspa, ñawinta chimlliykuspa.

Chimpapiña uraykuspa ñawinta kichariptinqa, chay runapa sapatunsi mana nuyusqalla, yuraq pantalunninpas sumaq chuyay chuyallas kachkasqa. Hanllarayaspa, manaraqpas rimarichkaptinsi, puriq masinqa nin Danielta:

- ¿Maytataq richkankiri wawqiy?, nispa.- Qullqicharaykum huk chikan kukacha rantikuq richkani Pujas llaqtayta...- ¡Kusa! Chaynaqa kuska purikusun. Ñuqaqa Aqumarkatam richkani, ninsi runaqa, kusisqa.- Hinaptinqa hakuyá, nispas puririnku.

Huk chikan purisqankupiñas chay runaqa kaynata rimapayan Danielta:

- Wasiykamam kuska risun. Chaypim huñusqa kachkan lliw kuyaqniykuna. Paykunam kukachaykitaqa rantirusunki, utqaylla. Manam wasin wasin purinkiñachu, nispa.

- Chaynaqa, haku wasiykita, ninsi Danielqa.

Hinas purinku unayña, upallalla. Sapankas sunqun ukullapi yuyaymanastin purikun. Llaqtan qawarina qasapiñas, chay runaqa kaynata nillantaq:

- Wasiypiña kachkaptinchikqa, amapunim rimapayawankichu. Uya puraña tupaptinchikpas mana rikuq tukuwanaykim. Amam paymi pusamuwan ninkipaschu pitapas.

- ¿Imaynatataq kukaytari rantikusaq? ninsi Danielqa.- Wasiypi kaqkunam munachkan kukataqa. - ¿Ripunaypaqri imanasaqtaq? ninsi Danielqa.- Chawpi tutatam ñuqaqa kuyaqniykumanta rakikamusaq. Chaykamaqa, ñam lliwchataña

Ñawpa willanakuy

21

rantikuyta tukurunki. Hinaspam, imaynam kuska hamuranchik, hinallataq kuska kutinpusun.

Hinapis chayanku, tutayaykuyta. Chayasqanku wasipiqa achkas runa kachkasqa, llapallan yana pachayuq, hatun llaki uyayuq.

Huk mesapis wañusqa runa chutarayaq hinapuni pachakuna churasqa kachkan, muyuriqninpitaq vilakuna qayllaslla rawrachkan. Wakin warmis waqakuchkan pachata llamiykustin, wakintaqsi esakuchkan

Huk hatun mesapitaqsi tukuy rikchaq mikuyñataq, pallay lliklla hawapi mastarisqa kachkan, hinallataq aqa, vinu, anisadu, waspiriq punchipas. Sumaq miski asnaychas wayrapi muyurimun...

Yuraq pantalonniyuq runaqa sapankatas napaykukun, marqaykuspa, ichaqa mana rimarispalla.Chaymantaqa, mikunayuq chuwakunatas kusisqa uqariykun iskaynin makinwan, punchiyuq tasakunata, vinu, anisadu copakunatapas. Ñawinta chimlliykuspas sapankata muskichaykun. Manas mayqintapas mikunchu, upyanpaschu. Ichaqa, muskiykusqan hawaqa, tumpatas pisiyarin mikuykuna, upyanapas.

Tukuy imatas chay runaqa qawaykacharin, kuchunkuchunta, hanaykunatapas. Kayta waktas puriykacharun.

Chaykamas, chaypi kaqkunaqa kukata rantichkanku. Sapanka runas, makinpi achka kukata puqtuykuspan, yuyaqkunaman haywaykun. Paykunataqsi, iskaynin makinta hukllaykuspa, sumaqta chaskirikuspa kintuykun, kruschakuykun, samayninwan saminchaykuspa, urqukunaman pukurin. Chaymantaqa, mastarisqa punchun hawapi wisñirispas,

Kutinpuq alma

Ñawpa willanakuy

22

kukapa rapichankunata qawapayan, upallalla tapupayan kuyaqninkunamanta, chakranmanta, uywachankunamanta, compadren-comadrenmanta, ayllu kamachiq kunamanta, ahijadonmanta, karupi kaq wawa churinmanta, pay kikinmantapas. Hinamanqa, punchunta qimpiykuspas, kukapa rapichankunata chulla chullallamanta akullikuykun, maynin chaynin llipta-tuqrachawan tupaykachistin.

Hinapis Danielpa kuka apasqanqa lliwña tukukapun.

Chaykamaqa chawpi tutañas.

Chaysi yuraq pantalunniyuq runaqa, sapankata marqaykuspa, lluksipun wasimanta. Manas pipas harkanchu, imaninpaschu. Ñanta puriyta qallariptinsi Danielpas, punchunta churakuykuspa, qipanta rillantaq.

Karuchakamas arpay violinpa miski waqaynin, warmi qaripa sumaq takiyninpas paykunawan kuska puririn. Chaywansi wasipi qipakuq runakunaqa llakiyninta tasnuykun, ripuqkunapas.

Unaysi hinalla purinku iskaynin, mana rimarispa, hawka sunqu.

Lluqlla mayuman chayaruptinkuqa, manaraq imatapas rimarichkaptinsi, puriq masinqa Danielta nin:

- Wasay pataman churakuy, chimparachisayki, nispa.

Chimpanankukamaqa, manañas Danielqa chimllinchu, aswansi uyapakuchkan. Hinapis musyarikun qipiqnin runapa lluqlla patallanta purispa mana challpuqyasqanta, hawachallanta achikyay wayra hina purisqanta.

Chimpapiña qawaykuptinqa, chay runapa chakinqa mana chikan nuyusqallas kachkasqa, yuraq pantalunninqa sumaq chuyallas, mana chikanpas lluqllawan challasqalla.

Ñawpa willanakuy

23

Chaypis chay runaqa hawkalla Danielta rimapayan:

- Kusikunim kaypi tupaspa kuska purisqanchikwan. Añaychaykim kuyaqniykunapa sunqunta kukachaykiwan miskiykachisqaykimanta.

- Qamwan mana tupaspayqa, manam kay lluqlla mayu chimpayta atiymanchu karqa. Qamraykum kuka apasqaytapas lliwchata rantikamuni, ninsi Danielqa.

- Qamña kusalla, wawqíy. Manam qunqarusaykichu.- Qampas hawkalla…

Chayta nispansi Danielqa huk marqarikuywan rakinakuyta munasqa chay allin runamanta. Ichaqa manas marqayninpi imatapas tarinchu…¡Chay yuraq pantalonniyuq puriq masinqa runapa llantullansi kasqa! Ripuqtaña qawaykuptinpas, chay runaqa mana pampata saruspallas, rumikunapa qurakunapapas hawachallanta purispansi, upallachalla ripukun, wayra hina llampuchalla.

Chaynas Pujas runaqa purisqa wañuy pachamanta kutimuspa, kikinpa pichqa punchawninman puriq ayawan kuska…

Kutinpuq alma

Ñawpa willanakuy

2�

Ñawpa willanakuy

2�

Víctor Soto Chuchón*

Unay watañas, huk hampatu machaqwaywan purunpi tuparuspa, qisqintuta qichunakuspa, kaynata qaparinakusqaku:

- Ñuqam mikurqusaq kay qisqitaqa utqaychalla, hatunkaray qalluyta chutarispay, ninsi hampatuqa.

- ¡WAAA-HA-HA-HAAAYY! ¡Amayá asirachiwaychu! ¿Imaynapitaq qamqa ñuqamanta aswan utqaylla puriwaq? Millaypaq chakiyuq, ñawisapa qachqa rumillamá qamqa kanki –ninsi machaqwayqa.

Hinallas astawan qaparinakunku. Sapankas, astawan rimayninwan, ñuqapunim mikurusaq qisqitaqa nin.Chaykamas qisqichaqa pawarikapunña. Kikillanchikmanta rimaspaqa manapunim huknintaqa uyarinchikñachu. Chaynapim, manaña rimanakuyta atispaqa, maqanakuymanña yaykunchik. Takanakustin rimasqankupim ninku:

- Atipaqmi mikupunqa atipasqa kaqta –nispa.

¿Ymaraykum machaqway suchuspalla purin?

* Víctor Soto Chuchón, 21 watayuq, Tranca Paya Kallpachinapi yachaq.

Ñawpa willanakuy

2�

Hatun pampamansi rinku. Manaraq maqanakuy qallarichkaptinsi, hampatuqa ayllunta qayarikun, chaysi achka hampatu muyuriykun machaqwayta, llapallanku kaynata qaparistin:

- ¡¡Atiparusunmi!! ¡¡¡HAYLLI, HAYLLIII!!! –nispa.- Machaqway wasaparuyta munaptinqa, llapallanchikmi kachurusun –ninkus llapachallan.

Machaqwayqa, hatunkaray, yuyaysapa, sinchi kallpayuq kayninta, manchay sipiq tuqaynintapas yuyarispansi, mana pisillatapas mancharikunchu. Hinas qaparin kaynata:

- Munaspaqa, llapallan hampatukuna huñurikuychik. Ñuqam millpurusaykichik, chulla-chullallamanta -nispa.

- ¡¡¡RUUUKKK-TAK-TAK-TAAAK!!! –nispas qaparin kuskalla lliw hampatukunaqa.

Kuchun kuchunmanta pawaylla hamuspas, hampatukunaqa aswan kallpawan qaparinku llapachallan:

- ¡¡¡RUUUKKK-TAK-TAK-TAAAK!!! –nispa. Chaynapim, llapallan hampatukunapa kallpawan takiynin uyarikun tukuy pampantinpi, wayqukunapi, urqukunapipas. Qaqakunas kutichinakun chay qapariyta, huk urqumanta huknin urquman:

- ¡¡¡RUUUKKK-TAK-TAK-TAAAK!!! –nispa.

Wayqukunamanta, pukyukunamanta, mayumanta, quchamanta, kaymanta, wakmanta, hanaymanta, uraymantas astawan, aswan achka hampatukunaqa chayamuchkan chay pampaman, mana usyaq para kikillan.

Hatun pampa huntañas hampatukunaqa, wakinninpa qipanman churakuspa, hatun kaqkuna ñawpaqpi, taksankunataq qipanpi, muyu kanchata ruwarunku.

Ñawpa willanakuy

2�

¿Ymaraykum machaqway suchuspalla purin?

Chaypa chawpinpi rikukuspansi, machaqwayqa, waska hina arwirukun. Chaymanta umanta uqarimuspas, kaspi hinaña sayarimun, ñawpaqpi kaq hampatuta rakrarqunanpaq.

Hampatukunaqa riqsirqanñam yachaysapa machaqwaytaqa. Chayraykum, manapuni mayqinpas kutirinchu, manataq machaqwaymanpas pawaykunchu.Aswanmi, tawqa-tawqa churakuspanku, hampatu pirqata hina ruwarunku.

Chaymantaqa, llapallan hampatukunam pusuquta aqtuykamunku, ñawpankupi kanchata hina hatarichispa.

Machaqwayqa manapunim tupaykunchu chay pusuqu kanchataqa. ¿Imarayku? Yachanñam qaranta ruparuspa lluchurunanta.

Machaqwayqa, wañuqpaq kaspaqa, pampapi arwirukuspam kallpawan paskarikun, wikullusqa kaspi hina wayranta pawarunanpaq. Kaytapas hampatukunaqa yachantaqmi. Chayraykum kikinku tawqanakuspa, pirqa hina sayarirachinku.

Hinapim machaqwayqa, kaspi hina sayariruspan, wakinninpa hawanpi kaq hampatuta mikurquyta munan.

Allinta sayariruspa machaqway qawaykuptinqa, hampatukunaqa kaspitas siminpi chakarukusqaku.Chaynaqa, manapuniyá mayqin hampatutapas mikuyta atirunmanchu machaqwayqa.

Ñawpa willanakuy

2�

Sayariyta munaspaqa, machaqwayqa kuskanninta pampapi arwiruspayá huknin kuskanninta sayarichinan. Chaynapim huknin hampatu machaqwaypa chupanta millpuyta qallarin. Chayman kutirimuptinqa, huknin hampatuñataqsi machaqwaypa umanman pawaykuspa millpuchkanña.

Hampatupa simin ukupi umayuq machaqway mukikuytaña qallarichkaptinsi, sikinmanta achka uña machaqwaychakuna qayllaslla lluqsirimuspa, pusuqu kancha ukupi muyukachaykun, hawanta pawaruyta munaspanku.

Hampatukuna munaspanqa, maman machaqwayta wañuchiyta tukuruspam, uñan machaqwaychakunata chulla-chullamanta mikurunkuman karqa, lliwchata.

Ichaqa, kuraknin hampatum, wakinnin kamachiq, maman machaqwaypa umanta aqturuspa, kaynata rimarin, ancha kallpawan:

- Hampatu masiy wawqi paniykuna, kunanqa atiparunchikmi kay machaqwayta…- ¡Mikurapusunña! –ninmi huknin hampatu.- ¡Wawankunapas wañuchun! –ninsi hukñataq.- ¡Yarqawachkanmi! –nispas qaparinku achka hampatukuna.- ¡Akakallaw, wawayuq warmi masiyta…! -ninsi huk paya hampatu.

Chaysi kamachiq hampatuqa, sapankata hawkalla uyariykuspanña, raku kunkanwan chuyata rimarimun:

- Wawqi paniykuna, llapanchikpim kallpaqa kachkan. Qamkunam amachawankichik mikuwananmanta. Achkam kancik. Chayraykum kay machaqway, llapallan wawantinpas, mana aypanqachu llapanchik mikunapaqqa.

- Mana mikurusunchu chayqa, paykunam mikurquwasun. Chaynapunim wiñaylla, ninsi huk hampatu.

- Chaytam kunan tikrananchik. Hina aswan ripuchunku. Ichaqa, kunanmantaqa hawkaña paykunawan kawsananchikpaq allinta rimaykuspa -nispas rimarin kamachiq hampatu.

Ñawpa willanakuy

2�

¿Ymaraykum machaqway suchuspalla purin?

Astawan rimaspañas, aswan achkapa munayninwan, maman machaqwayta, llapan wawachankunatapas pampachaykunku, ichaqa amaña astawan maqanakuypi kanankupaq allinta rimaykuspa.

Chay rimasqanku aktata qillqanankupaqpas achka rimaysi kallantaq.

- Pujas Pampa Juezpapi qillqamusun, ninsi kamachiq hampatu.- ¡Manam! Paytaqa Vilcas Subprefectum churaykachin, partidunpi

kasqanrayku –ninsi huk wayna hampatu.- Vilcaspi Hatun Juezman risun –ninsi ayllu kamachiq presidente.- ¡Amapuni chaytaqa rimasunpaschu! Sasa cuota churana,

abogaduman paganaraqmi chaypaqqa -ninsi huk wayna hampatuñataq.- Ñuqaqa compadre atuqtam akllakuyman –ninsi maman

machaqway.- ¿Chay mañan huntasqata? –nispas achka rimarinku.- ¡Tayta Pancho kachun, paymi mana pantayqa! -ninsi huk paya

hampatu.

Paytaqa manañam pipas manam ninchu.Chaynapim aktata qillqaranku hampatukuna, machaqwaykunawan.

Hina qipanmansi Taytanchik San Franciscuqa nisqa maman machaqwayta:

- Qampas, wawaykikunapas sararispa puriyta munaspaqa, amaña hampatukunata piñachiychikchu –nispa.

Tayta Panchuqa musyachkansi machaqwaypa hampatuta mikurquytapuni munasqanta. Chayraykus mana munanchu kunankama runa hina iskay chaki purinanta.

Ñawpa willanakuy

30

Ñawpa willanakuy

31

Aurelia Rivera Gamboa(Kaytam huknin waway willawarqa. Chaytam ñuqa willaykichik)

Yachay wasillapiraq kachkaspaymi Rurun Markata rirani. Chaymanta kutimuchkaptiymi, chawpi ñanpiña mamay ayparamuwan, caballuntin.

- Kay karu purisqaykiwanqa icha pisiparamunki. Kay uywapi ichiykuspaña chayaruy, hawkalla -nispam niwan mamayqa, kuyapayawaspa.

- ¿Imaynamá pisiparamuymanqa? Kayqay állinlla kachkani. Ñuqaqa waynaraqmi kani, ¿riki? ¿Imaynamá mana imayuqta, ichikuykuspayraqtaq kutichiyman kallpa sapa caballutaqa? Aswanmi achkachata allin llantata apakustinña risaq.

Chaynata qari tukustin nispaymi, llanta ruwaytaña qallaykuni. Mamayqa Rurun Markamanmi puririn.

- Diosllawanña, wawáy, nispanmi cruschaykatamuwan.- Qampas sumaqlla, mamáy, nispaymi qipakuni.

Kaballuyman yakucha upyaykachispay, qachuchayuqta wataykuspaymi, sacha sacha ukumanña yaykuni, llantakuq.

Sacha amachaqwamani

Ñawpa willanakuy

32

Raku-rakuchallanta akllakuspay, waranqu llantachata huñurikuspay, kusisqallana sukarikuchkaptiymi, munti ukumanta ¡CHAAN-CHAAAANNN! nimun, ancha kallpawan.

Hinapim huk chikan yuraq puyu rikuriramuptin, chawpi punchaw inti rupaypi, llumpayta paraykamun.

Hinapim runa qayaramuwan, kinraychaymanta hinalla, ichaqa manam ima niwasqanpas yachakunchu.

- ¡HAAAYYY, HAAAAAYYY! nispay kallpawan kutichiptiyqa, manataqmi imanimunpaschu.

Ichaqa hinallam astawan qayakamun. Hinaptinmi ñuqaqa qawaykachakuni hanayta, urayta, kinrayta.

- ¿Maypipunitaq runa llantakuchkan? Nispam nini. Manataqmi pitapas rikunichu.

- ¡CHANLÁN, CHANLÁAAN, CHANLÁÁÁN! -nispa niqllatam uyarini.

¿Imaynam hatun barritawan rumita takanchik?, chayna kikillanmi ancha kallpawan chanlanyamun.

Ancha mancharisqam, ñuqa kikillay kaynata tapukuni, sapachallay:

- ¡Mamallay mama! ¿Imataq chayri? ¡Manataqmi pipas kanchu maypipas…!

Ancha mancharisqam, tukuyta qawaykachastin llantakuni. Hinallam ¡CHANLAÁN- CHANLÁÁAANNN! nimuchkan. Chaywanmi ñuqaqa astawan mancharikuni.

Chaychika mancharikuywanmi, hanayta urayta, kayta wakta qawaykachakustin, utqaylla llanta huñurukuni. Iskay marqayta wataykuspaymi, uywa pataman churaykuspay, yaqa pawaristin puririni Pujas llaqtayman, wasiyman. Hinapim kallpawan qaparispa yapamanta qayamuwan. Manam ima nisqantapas yachanichu, ichaqa qayamuwanpunim.

Ñawpa willanakuy

33

Sacha amachaq wamani

¿Pim qayamuwara?¿Ima niwaytam munara?Manam yachanichu.

Pujasman chayamuspayñaqa, wasiypim willakuni chay tukuyta, ancha manchakuywan qilluy qillu, katatatastinraq.

Upallalla uyariwaspankum, kuraqniykunaqa kaynallata rimarin:

- Urqupa sunqunpi kaq Apu Wamanim chay sachakunata qawachkan, chinkarunanmanta amachachkannispa.

Ñawpa willanakuy

3�

Ñawpa willanakuy

3�

Gregorio Gamboa Salcedo*

Limapis huk japones karan achka qullqiyuq, llumpay apu. Wañuptinsi pamparusqaku qurimantakama kiruyuqta, anilluyuqta, pulserayuqta, collarniyuqta.Chay pampasqankutas rikusqa huk suwa. Chaysi chay tuta panteonta kutiruspa, nichuta kichaspa, wañusqa runayuq cajonta hurquruspan, pampaman churaykuspa, pikuwan tapanta qaqwaruspa kicharun.

Hinaspas wañusqa japonespa makinta maskaruspa qawaykun. Manas kanchu anillonkuna, pulserapas kantaqchu. Chaysi wañusqapa qasquntañataq, kunkantapas mullquykun. Manas kanchu hatunkaray quri collar rikusqan. Ancha piñasqañas, sasatataq, wañusqapa siminta kicharin. Manas kantaqchu quri kirupas.

- ¡Supay apachun kay wakcha tukuq japonesta!-nispas yapamanta tapanta clavaruspa, cajonta huqariyta munan, kaqta nichonman churapunanpaq. Manas cajon huqariyta atinpunichu.

Pampasqaña japonespa quri kirun suway munaq

* Gregorio Gamboa Salcedo, 78 watayuq, Paya Kallpachinapi wasiyuq.

Ñawpa willanakuy

3�

Llumpay pisipasqaña, ancha manchariywan chiri humpipa huqarisqantaqsi nin:

- ¡Hinaña kachun, carajo! - nispansi ripukun. ¡Manas puriyta atinchu! Kallpawan chutapakuspa hukta ichiriptillansi, alma cajonqa kuyurispa, paypa qipanta hamuyta munan…

- ¡¡Mamallay mama!! Suway munasqaywan anchata piñarikuspanmi, sepulturan ukuman chutaykuyta munawachkan kay wañusqa japonesqa, nispansi suwaqa astawanraq chutapakun.

Manapunis kuyurinchu alma cajonqa. Aswan kallpawan chutapakuptinqa, chay cajonqa suwapa qipantas puriytapuni munan.

- ¡Kunanchá wañunay punchaw chayaramun!

- ¿Imanaykusaqtaq kunanri? ¿Maychika runapa wiqinpa chaninmi chaychika quri karqa kay japonespa? Chaymantach Taytacha qarqumun Hanaqpachamanta. Chayraykum ñuqatawan supay wasiman chutayta munawachkan, paywan kuska ñakarimunaypaq. Kunanqa, kay wañusqa japoneswan kuskachá condenakuspay purimusaq llaqtan llaqtan, maykamaraq nispa waqapakuchkaptinsi yuyaynin chinkarun. Paqarinnintinqa, panteoneros tarirun chay suwataqa, chiriy chiritaña, kichasqa sepulturapa ñawpaqninpi. Alma cajonpa tapanwan kuska allin allin clavasqas suwapa casacanpa puntan kachkasqa. Chayraykus, nichonman kutichipuyta munaspaqa, cajon huqariyta manapuni atisqachu. Ripuyta munaspa kallpawan chutaptinpas, chay alma cajonqa mana kacharisqachu, aswanraq kuyurisqa, paypa qipantapas puriyta munanman hinapuni…

Ñawpa willanakuy

3�

Ñawpa willanakuy

3�

Gregorio Gamboa Salcedo

Wankasankustam rirqani Filomeno Gamboa, Misael Gamboa iskaynin tiyuywan.

Wankasankusmanta kutimuspaykuñam, karu purisqaykuwan pisipasqa kaspayku, Pallqa Wayqupa hanaynin Millpu capillapi samaruniku. Wichqasqa punkupa chinpallanpim qurpachakuniku, corredorpi.

Hinapim, yaqa chawpi tutataña ¡HUUUUQQQ- HUUUQQQQ! nispa runa uqupakamun, capilla ukupi, llavewan wichqasqa punku qipapi.

Wañuy wañuypaq uqupakusqan hawaqa chaqwaytañam qallaykun, kallpawan QUURR-QUUURRR nispa. Hinaptinmi ñuqaykuqa, ancha mancharikuywan katatastin, cue-puykupas hukmanyaruptin, condenaomi kayqa nispayku, capillapa qipanman lluqsiruspayku, akawan warakaniku. condenaoqa akatas manchakun, millakun.

Akawan warakaramuptiykum muyuq wayra, ancha kallpawan suquruspa, huqarirqun. Hinapim chay condenaoqa chinkaykapun,

Condenaomanta

Ñawpa willanakuy

�0

“¡ANALLÁUUU, ANANALLÁUUU!” nispa qaparistin, manaraq uyanta qawaykuspay pim kasqanta riqsiykuchkaptiy.

Maychikataña wayqu urayta warakaptiykupas, condenaotaqa manapunim rumi hapinchu. Hatun hispay nisqanchik akawan warakasqallawanmi muyuq wayra hatarispa hanayman apapun. Chaynatam rikurqani chay kuti.

¿Imamantataq chay condenaoqa paqarimun?

Condenaoqa cristiano masinchiksi. Masanchikwan, runa masinchikwanpas mana allin kawsasqanchikmantas, wañuptinchik Taytacha qarqumuwanchik Hanaq Pachamanta, almata cuerpontinta.Chaysi puriykachanchik, ancha sasawan imatapas llumpay llasaqta aysakachaq hina, llapallan hatun huchanchik lliw pampachasqa kanankama. Chayna purisqanchikwansi runa masinchikta mancharichinchik, amaña ñuqanchik hina pantananpaq. Maychika purisqanchikwanña sunqun tiyaykuptinsi Taytachaqa pampachawasun wakinninchikta, chayraqsi almanchik salvakuspa Hanaq Pachaman qispipunqa. Wakinninchikqa hinallas purisun, llumpayta ñakaristin, Juicio Punchawkama. Chaypiraqsi yachakunqa huchanmanta pampachasqachu qispinqa Hanaq Pachaman, icha wiñaypa wiñayninpaqchu hinalla ñakarinqa. Chaytaqa akllawasun kikin Taytachas, wañuqta, kawsaqtawan, kuskata.

Chaynatam qillqa riman nichkankum riki.¿Chiqapchu, imaynam?Manam yachanichu.

Ñawpa willanakuy

�2

Ñawpa willanakuy

�3

Gregorio Gamboa Salcedo

Taksa maqtachallaraq kachkaptiymi kay wasiypi yachara huk zapatero, Cangallomanta, Andrés Peralta sutiyuq.

Chaymi sirapakuspa ganarukusqa tukuy rikchaq kawsayta, Cangallopa hanaynin ayllukunapi. Sara, papa, uqa, ulluku, lakawiti, chaykuna apananpaqmi fletakamusqa qanchis asnuta.

Asnukunaqa, llumpay rupaypi achka cargantin purimusqanwansi, chakiymanta yanqallaña hamuchkanku, tukuy ñanpi yaku mana kaptin. Qata wichay ñanpiqa, aswansi manaña puriytapas atinkuchu chay asnuchakunallaqa.

Yaqaña Pujasman chayachkaspas, Marcelino Leonpa kunan pacha wasinpa kasqanpi, Cansa Caballo nisqapi, huk pukyuchata tarirunku. Chaypis asnukunaqa yakuta upyaykun, atisqanta. Asnunkuna yakuwan saksaykuptinqa, tayta Andresqa yapamantas puririnña.

Pujasman chayaramuspanñaqa, tayta Andresqa carganta wasiy punkupi paskaykspanmi, asnukunata wasi qipaman qatiykun.

Zapateromanta asnumantawan

Ñawpa willanakuy

��

Hina qipachallanman qawarimuptinqa, llapansi asnukunaqa pampapi chutarayachkasqa, wiksan punkisqa, wiksa nanaywan qiwiykachakustin.

Hinamanqa, llapallansi asnukuna wañurapun, tunqurinpas ancha yuraq, timpuq yakupi yanusqa kikillan.

Mana hampiy atinam chayqa.

¿Imaynatas kutichiran Don Andresqa fletasqalla qanchis asnukunamantari? Manam yachakunchu chayqa.

Chay pukyuqa manam kanñachu kunanqa. Kallpawan paramuptillanmi waspirimun chay wayqu, asufre nisqa sallina rumipa asnayninta hinataqmi wayra apamun.

Ñawpa willanakuy

��

Ñawpa willanakuy

��

Cocharcasman riq almakuna

Victoria Ochoa de Rivera*

Wañukusqanchik hawaqa, almanchiksi Cocharcas iglesiaman rinan kanqa.Chaysi Hanaq Pachap punkun.

Chayninta yaykuspas Taytachaman willamusun kay pachapi tukuy ruwasqanchikta, allinta mana allintapas.

Sapa naranjaman rispaykum, chay Comun Markapa uraynin chunniq wayqupi, wañukuqkunapa almanwan tupamuq kaniku.

Paykunaqa, pampakusqan pachanwan churaykusqam, kurkunpalla, mana pitapas maytapas qawaykuspallan, wayrapas kanman hinapuni, Cocharcasman ripukuqku.

* Victoria Ochoa, 64 watayuqmi tawa wawayuq, qusanqa wañukapunñan, Paqaypatapitaqmi yachan, Tranca nisqapi.

Ñawpa willanakuy

��

Ñawpa willanakuy

��

Victoria Ochoa de Rivera

Huk illaqkunas, Wanka Sankusman rispanku, tutayaykuyta chunniq wasiman yaykuspa, chaypi samasqaku. Chay pachaqa manam riki fosforoqa karachu.Chayraykus, yanukunankupaq, akchikunankupaq, quñirikunankupaqpas ninata ratachiyta munaspa, huk yuraq rumita chikan herrajitawan takapayanku, chuchawpa sunqunpa chinpanpi. Manapuniña nina ratachikuyta atispankus, sullkan kaq waynata kamaykachisqaku sansata apamunanpaq.Hinaptinsi chay waynaqa puririn, kallanata aparikuspa.Unayña purispansi huk hatusman chayarun.

- Ñuqallaymi, mamáy –nispa punkumanta qayaykuptinsi, chuklla ukullamanta huk warmi rimarimun, miski siminwan:

- Yaykukamullay -nispa.

Yaykuykuspan tullpa ninapa akchiyniywan qawaykuptinqa, sumaq sipas warmis wasiyuq kasqa.

- Nina sansachaykita quykuway, ama hina kaspayki - ninsi waynaqa.

Tullullanñas kachkasqa

Ñawpa willanakuy

�0

- Suyachaykuy huk chikachallanta, mikuchaykunkiraq, ninsi sipasqa.Mikusqankuman hinaqa, mana tukuqtas rimanakunku.Unayña rimanakusqankupis chay waynaqa ninaman risqantapas qunqarapun. Tutayaykuptin ripunanpaq wayna atipakuptinqa, chay sumaq warmiñataqsi llampu siminwan harkaykun:

- Ama ripuyraqchu. Killa lluqsiramuptinña ripunki -nispa.

Hinapis waynapa sunqunpiqa hatun kuyakuyña rawrarichkan, astawan, astawan.Sipaspa uyanpas pukay pukañas, ñawinpas nina sansa hinañas akchirimuchkan. Iskayninkus wayllunakuykunku.Hinamanqa, kuskañas puñunku.

Achikyarunñas. Chay wayna manaña rikurimuptinsi, wakin illaq mansinkunaqa maskaqninña puririnku, imanaruntaqri nispa, llakisqa. Hinapis hatusman chayarunku.

- Ñuqallaymi, nispa punkumanta qayapayaykuptinqa, manas pipas lluqsimunchu, manataqsi rimaywanpas kutichimunchu.

Hinaptin yaykuspankus, waynapataqa tullullantaña tarisqaku, pampapi tawqa-tawqa chutarayachkaqta.

Mana imanakuytapas atispankus, huk kaspimanta crusta ruwaykuspa, purun waytakunata wataykuspa, chay waynapa tullunkunataqa pamparunku, resakuykuspanku. Hinamanqa ripunkuñas, maymi purinankuta.

Huk llaqtaman chayaspa yuyaqkunata tapuykuptinkuqa, kaynatas ninku:

Ñawpa willanakuy

�1

- Supaysi, sumaq warmiman tukuspan, qarita pantachiwanchik. Paymi imamanpas qaraykunman karqa chay waynapa aychantaqa, Paytaq almanta supay wasiman apaykunanpaq.

Tullullanñas kachkasqa

Ñawpa willanakuy

�2

Ñawpa willanakuy

�3

Teresa Jesusa Quispe Palomino*

Huk viudas, payachaña, wañukusqa, chaysi pamparusqaku. Chay kikin tutallas, yaqa chawpi tutata, alman wasinman kutiramuspan, markapi anchata raqmachakuykusqa. Runaqa achkasyá uranpiqa puñusqaku, ichaqa manas rimayta, resakuytapas atisqakuchu, ancha mancharisqa kaspanku.Chayna llapallanku qiminakuspas achikyarunku. Chayraqsi chay almaqa kutikapun panteonman.

Pichqa punchawnin tutapis payachaqa kutiramullantaq wasinta. Hinaspansi rumiwan mikuy yanukusqanku hatun allpa mankata chiqirachin. Aswansi riki yakuqa manaraq timpusqachu kara, manachayqa muyuriqnimpi kaqkunatas ruparunman kara. Rikuqpaqqa, chay rumiqa manataqsi wakin hinachu, hukmansi kasqa.

Chay mankata pakirusqan hawaqa, huk mankatañas churkunku tullpapi. Mikuchkaptinkuñas, chay almaqa huktawan rumiwan chamqaramun mankataqa.

Qillqankuna allichakuq alma

* Teresa Jesusa Quispe Palomino, 80 watayuq, tawa churiyuq, Teneriapi yachaq.

Ñawpa willanakuy

��

Chaymantaqa, markaman qispiruspansi tukuy tuta raqmachakullantaq.

Gallo waqaramuptin hinaqa, panteounmanñas kutipun. Huk punchawñataqsi, mamaypa suegron don Mateo Gamboa machucha, wañukuq payachapa vecinun kaq, tardiykuqtaña vacan maskaq risqa chay Puyu Puyu Montepi, Atuqpa Wachanan nisqaykuman. Vacata tariramuspan kutimuchkaptinñas, Salvirayuq Pampata chayaruptin, qunqaymanta huk mana riksisqa vaca qispiramusqa, hinaspansi pawaychallaña hanayman pasakusqa, chaysi manchakuymanta utqayllaña hampusqa.

Mayu Pampaman chayaruptinqa, qawarina patachaman qispiruspansi wañukuq payachaqa don Mateota qayarimun:

- Mateooo, ama hina kaspayki warmaykunaman willaykanpuway, mamaykichikpa llapa ima saqisusqaykichiktaqa markapis tarinkichik -nispa.

Don Mateoqa, tutataña kutinpuspansi, paqarinnintintaña wañukuq payachapa kunakusqantaqa wawankunaman willaykun. Chaysi, maskaspanku, tarirusqaku testamentuta, chakrakunapa papelninkunatawan, mantelpi sumaq watasqata.

Paykunapura rimanaykukuspankus, chay payachapa wawankunaqa Vilcas llaqtata rispanku padrinonman willanku, wañukuq mamanpa wañukusqanmanta pacha tukuy ima rurasqanta. Chaysi payqa, wañukuq payachapa maymi pampakusqanman rispan, ahijadankunataqa qayllasta asutiwan waqtaykun, qunquraykachispa. Chaymanta pachas payachaqa manaña astawan mancharichiqninku kutimusqañachu.

Ñawpa willanakuy

��

Ñawpa willanakuy

��

Amachaqniy mulacha

Teresa Jesusa Quispe Palomino

Hatuspim yacharaniku. Hanaychaykupitaqmi yachara huk sapallan qari, paypas ñuqayku hina michiqllataq. Paymi, sapa imapas kaptinqa, qayamuwaqku pacha. Yuyachkanim, huk punchaw, chawpi punchaw karunchariytaña qayamuwaptinku wasinta riptiyku, ancha mancharisqa, kaynata niwanku:

- Sacha-sacha ukumanta, allquywan kuska uywaykunata qatikirikuspay lluksimuchkaptiymi, imayá chay qatimuwachkasqa. Chayraykum qayarikamuykichik -nispan.

Ovejachantinta, allquchantin, puñunan qatantintam chay michiq masiykutaqa pusaruniku maymi yachasqaykuman.Karuchapiraqmi wasiykuqa kara. Allin tutatañaqa, hanayniykup patanmantam millayta, ancha mancharikuypaq wayra pukuykamun:

- ¡¡¡QÁÁÁWWW , QÁÁÁWWW!!! –nispa niptinmi ñuqaykuqa:- ¡¡¡MAMALLAY, MAMA!!!, ¡¡¡ATAKALLÁW!!! ¿IMATAQ CHAYQA?

Nispaykum ñuqaykuqa, ancha mancharisqa, llapachallayku hukllanakuspa, usturuniku chullalla puñuna ukuman.

Ñawpa willanakuy

��

Ancha yuyaqñam huk payacha karqa chay ñuqaykupa kasqaykupi. Paymanmi qimipakuniku.

- ¡Resakusunchik! Nispa qallaykamuptinmi resakuniku, katatatastin:

Yayayku, hanaq pachakunapi kaq sutiyki muchasqa kachun qapaq kayniyki ñuqaykuman hamuchun huchaykuta pampachawayku imaynam ñuqaykupas pampachaniku piñachiqniykuta, hina.

¡Maytañach resakunikuqa! Huk chikachallanta upallaykuptiykuqa, hukniykum nin:

- ¡Yaykuramuwasunmi! –nispa.

Chaywanmi hatun mancharikuy yapamanta hapillawankutaq.

Allqukunaqa kayna haytanaykupiyá, hawaykupiraq tawqarayachkanku. Ñitiwaptinku hawaman tanqaptiyku, manapunim kuyurinkuchu, aswanmi qinqinyakuspan chayllapi kanku.

Chukllaykupa chimpanpim huk mulayku watarayachkara, wawallaraq uñachayuq. Chay mulaqa wawachantinmi nimuchkan:

- ¡¡¡QUURR-QÚÚUURRR, QÚÚÚUUUURRRRR!!! –nispanku.

Mulakuna qurquryayninta upallaykuptinqa, kaynatañataqmi qaparimun:

- ¡¡¡ANANÁUU, ANANACHALLÁÁÁUUU!!! ¡¡¡WAYY-WÁÁAAYYY!!! –nispa.

Ñawpa willanakuy

��

Chay qapariytataqmi wayra apamuchkan, urqukunapas yachapayanakuchkan.

Hinaptinmi ñuqaqa nirani:

- ¡¡Mamallay mama!! Kunanqa manañachiki kasunñachu, yaykuramuwaspanchikchá riki mikuruwasun –nispay. Hinalla kachkaptiykun huktawan qaparimun:

- ¡¡¡QAWWW, QÁÁÁWWW, QAÁÁWWW –nispan.

Kimsa kutitawan qaparimuspanqa, aswanmi upallarunña.

Chaymantaqa, hawkañam puñurapusqaniku, intipa qispimunankama.

Hatarispayqa, pawaylla rispaymi kunkachanta marqarikuspay, mulachaytaqa muchaykuni, hinaspaymi chankakata simichanman churaykuni, chayna hatun manchakuypaq tutapi amachawasqanmanta añaychaykuspay.

Amachaqniy mulacha

Ñawpa willanakuy

�0

Ñawpa willanakuy

�1

Juiciopi purisqay

Marcelino Tenorio León*

Mana yachayniyuq masiymi yanqallamanta hatun huchata tumpaykuwaran. Chayraykum Qarwanqa chaykunamanraq rirani. Chaypi testigunkuna mana payman qimipakuspa rimaykamuptinkuñataqmi, Cangalloman pasachiwan. Chaypipas testigunkunaqa hinallam paypa contranpi rimarunku, ñuqapa rimasqaywan tupaqllatataq, hinaptinmi juiciumanña yaykuniku.

Chay pachaqa riki achka runam tukuy imamanta juiciupiqa purichkaran. Ñuqaqa, mana chaykunapi puriyta yachaspaymi, hukninman-hukninman willakuni juiciuymantaqa. Hinaptinmi, kaynata niwaraku llapallan:

- Chaychawanqa asikuymanchá -nispanku.

Chaymantaqa, huk yachaysapa runawan tuparuptiyqa, kayna-kaynatam ruranki, nispanmi kaykunatawan yachachiwan:

- Amapunim abogadoykitaqa sapallanta purichinkichu, waqtallanpim kanki, paypipunim ñawiyki kanan. Maytaña risaq niptinpas watiqankipunim. Mana chayqa, hisparamusaq nispanmi mana hispaqchu rinqa. Chayta nispallanmi, escribanopata rinqa, paywan mana allinninykita yachachinakuq. Rinqapuni hinaptinqa, qipallantam qatinki, -nispan.

* Marcelino Tenorio León, 84 watayuq. Aurelina Najarropa qusanmi, chunka iskayniyuqmi churinkuna, Paya Kallpachinapi wasiyuq.

Ñawpa willanakuy

�2

Chay niwasqanta yuyayniyman churaykuspaymi, ñawillaypi hatallirani. Lluqsirun chayqa, karu qipallantam qatirini, “manam llumpay upataqa ruwawanqachu”, nispay. Chayarun escribanopata hinaspaqa, escribanowan, contraypa abogadon Alfonso Arriaránwan huñuykanakuspanmi, kaynata rimanakuraku:

- Amapunin kacharisunchikchu kay runataqa. Qullqita apamuwananchikpaqmi hukninpa favorninpi kunan decretaykusun allinta. Huk kutinpiñataqmi paypa allinninta. Chaymi riki ñuqanchikpaqa pirwanchik -nispankum imam rimasqankuta lliwta papilpi qillqarunku.

Ima rimanakusqankuta lliwtaña uyariruspayqa, ripukunaypaqña despedikamuq hinallam pasaykuruni, kayta nispay:

- Señor abogado, señor escribano, ñuqallaymi -nispay.

Abogadoyqa Arturo Ortegam, Cangallomanta, machuña kara. Hukmanyaruspanmi, mana atinchu ima rurayta, ima niytapas.

“¿Kunanqa imatataq rurasaq”? nisqaymantaqa, aswanyari librakurusaq kay suwa abogadomantaqa nispaymi, mana pipas visitan kachkaptin, llullayta niykurani payta:

- Doctor Arturo, iskay visitaykim, huk qari, huk warmi suyasuchkanki, wasiykipi –niykurani.

Chaymi payqa niwan:

- Juiciunkupi defendinaypaqmi seguro maskawachkan. Pawaylla wasiyman rispayki harkaykamuchkay, pasakunmankum maytapas, kunallanmi hamusaq, escribanowan rimayta tukuruspallay -nispan.

Calleman lluksiruni hinaspayqa, richkanmi ninallampaqmi tunpa utqayman puriq tukuni, kayta-wakta qawaykachastin. Hinachkaptiy qipaypi qunqaymanta rikuriramuspanmi, kaynata niwan:

Ñawpa willanakuy

�3

- ¿Maytaq chay visitaykunaqa? -nispa tapuwan. Chaymi ñuqa nirani:- Doctor, kutirimunaypaqqa manam kaypiñachu kasqaku, maytachiki

pasakunku, nispay.

Chayta niptiyñataqmi, mana sunqun tiyaptin, kaynata niwan:

- ¡Qatiparuy! Callipi, plasapipas mana kaspaqa, chay-chay tiendapim seguro tukuy ima mikunata rantichkan. Hinapim qullqinta tukurunqaku. Tarirunki chayqa, kaymanpunim iskayninta pusaramunki -nispan.

Chaymi, llullakusqayta mana musyachinayrayku, kaypi-chaypi maskaq tukuspay purisqaymanta kutiruni, hinaspaymi nini:

- Doctor, manam visitaykikunataqa tarimunichu. Ñuqamantaqa, llaqtanmanñan kutirunku -nispay.

Mana chaywanpas sunqun tiyaptinmi, iskay kimsakama niwan:

- Qamqa riksichkankim paykunataqa. Tuparunki paykunawan hinaspaqa, amapuni kachariruspaykim pusaramuwanki imaynatapas -nispan.

Ñuqaqa, sunquy ukullapiyá kaynata nini:

- Arí, suwa abogado, upaykiqa pusaramusaqmi upa masiykunata.

Chayta nispaymi hanpukuni Puqas llaqtayman.

Juiciopi purisqay

Ñawpa willanakuy

��

Ñawpa willanakuy

��

Víctoria Ochoa de Rivera

Huk almas, mayu patapi taqsakuchkarqa, nogalmanta tiñisqa abitunta yuraqman kutichinanpaq. Yuraqyachiyta mana atispansi, sapa tarde chay mayuman kuti tikraspan, abituntaqa taqsapayaq.

Chay willakuq runañataqsi, chayna chaynalla qawasqanmanta, yuyaq runakunata tapukun:

- ¿Imanasqataq almari nogal abituntaqa taqsapayan? -nispan.

Chaysi machuchakunaqa, payachakunapas, kaynata ninku:

- Tayta Diosmi paykunataqa qarqumun, yuraq pachayuqllam Hanaq Pachamanqa yaykun, nispa.

Chayta yacharuniña hinaspayqa, llapa runakunamanmi willaykuni, kunanmantaqa yuraq bayetamanta pachawanña almankuta panpanankupaq.

Ichaqa, chaymanta pachataqmi umaypi muyuylla muyuchkan kay tapukuy:

Pachan taqsakuq almakuna

Ñawpa willanakuy

��

- ¿Chaynaqa, Taytanchik San Franciscotapas Taytachaqa qarquramunchu Hanaq Pachamanta, nogal abitunrayku?

Hinallataqmi kay tapukuykunapas umaypi muyuchkallantaq:

- ¿Ñachuch Tayta Panchuqa nogal abitunta yuraqyarachinña, icha kunankamaraqchuch taqsakuchkan?

- ¿Mayqin mayup patanpis Taytanchik San Franciscoqa taqsakun?- Hinallaraq taqsakuchkanman chayqa, ¿manachu ñuqanchik wawankunaqa yanapaykamuyta

atichwan?

Ñawpaq tapukusqay machu-payakunaqa wañukapunñam. Ñuqaqa yuyaqña kayniypi manam chaykunataqa yachanichu. ¿Pitañam tapurikuyman?

Ñawpa willanakuy

��

Ñawpa willanakuy

��

Aurelina Najarro Quispe*

Unayñam inti chinkaykuptin tutayasqanmantaqa. Pujaspiqa, llapaykum puñukuchkaranikuña.

Hinapim rikcharachiwanku Capilla campana, Tayta Panchupa hatun punchaw misanman qayakuq kikillan waqayninwan.

Ñawpaqqa, chay urastaqa, manapunim pipas campanataqa waqtarachu. Manamá chaytaqa ruwanmanchu haqaruway warmapas, llumpay sinqasqa runapas, wayrasqa umayuq runapas.

¿Imarayku? Campanaqa Taytachapa kunkanmi. Chayraykum waqamun Tayta Panchupa vispiranpaq, hatun punchawninpi misallanpaqwan.

Chaymantaqa, campanataqa waqtamunku asambleaman qayananpaq, faynapaqwan. Mayninpiqa, waqamuntaqmi Pujaspipas, karu llaqtapipas runa wañukuptin.

Cabitokuna

* Aurelina Najarro Quispe, 76 watayuq, don Marcelino Tenoriopa warmin, chunka iskayniyuqmi wawankunaqa, Paya Kallpachinapitaqmi wasin.

Ñawpa willanakuy

�0

Sapanka qayayninmi ichaqa allin riqsisqalla. Manam pipas munaqchu campanataqa waqtamun. Yachaqllatam chaypaqqa churaniku llapan ayllu runa, allin umayuqta, chuya sunqu runata akllarispa.

Manapunim haykapipas, imaraykupas, campanaqa waqanchu kay uras tutapiqa. ¿Imapaqtaq waqamunmanri?Asambleyapaq, faynapaqqa, tutapayllam waqtamunku. Tayta Panchupa vispiranpaq, misanpaqpas, huk chikan ñawpaqllata. Piña wanukun chaypas, tutamanta, chawpi punchaw qispiykuytapas. Imapaqpas kimsa kutitan waqtamun. Maynin chaynillanmi ima llakitapas willanapaq waqtamun: wasita nina rupaptin, wayku chayamuptin, lluqlla hamuptinpas. Chaypaqpas kimsa kutitam waqtamun, asambleapaq hina, llakipa chayamusqan uras.

Manam kunanqa mayqinpas riqsisqa waqaychu karan. Allin rimaypiqa, uma nanaypaq waqtayllan karan, mana imata willakuspa yanqa qaparkachaylla.

“¿Pitaq kaynatari yanqa waqtayta, mana imapas willakuqtari waqachimun campanatari?”, nispa chayllaraq tapunakuchkaptiykum, punkuta kallpawan takaramunku, kaynata qaparistin:

- ¡Todos a la plaza, rápido! ¡El que no va es terruco y será fusilado!

Mancharisqa lluqsispaykum, waliykutapas kallipiña watakuyta tukuruniku. Allinlla qawaykuptiykuqa, Huamanga cuartelpi “Cabito” nisqa murukukunam sapanka wasimanta runata qarqumuchkasqa, qarqarya hina millayta qaparistin:

- ¡Todos a la plaza, carajo! ¡Rápido!

Manam ñuqaqa riyta munaranichu. Justinuyta, sullkachantawan chuchupakuchkaqta aparuptinkuñam qipanta rini. Chawpi kallipi allinta qawaykuptiyqa, qatiqniyku soldaduqa qiparikuchkasqam. Chaymi qusayta upallachalla niykuni:

Ñawpa willanakuy

�1

- Qamkunalla richkaychik. Ñuqaqa wasita kutirusaq - nispay.

Wasiy punkupi sayarayaq cachakutam nini:

- ¿Imatam kaypi ruwanki? ¡Hakuyá plasata llapanchik! –nispay.

“Cabituqa” supayta piñarikuspanmi, ñuqataqa mana imaniwaspan, hukninta nin:

- ¡A esta vieja llévala a patadas! ¡Si jode, sácale la mierda! –nispa.

Chayta uyarispayqa anchatam mancharikuni. “Icha kayqa maqaruwanman, armanwanpas sipiruwanman”, nispaymi utqaylla rini.

Plasapiña qusaywan, wawaykunawan ima kuskaña qawariptiykuqa, manam chullallapas soldaduqa kanchu. Torre patata qawaykuptiyqa, waway Mauropa suegronmi campanata waqtachkasqa. Manam payqa campaneruchu. Licenciadu kaspa Teniente Gobernador kaptinchá, soldadukuna paytaqa obligaran chay ruwananpaq..

Chaynam karaniku llapan comunero, warmintin, wawa churintin. Chimpaykupitaqmi ayllu kamachiqniyku utirayachkan, ñuqayku hina mancharisqa.

- ¿Imay uraskamam suyasaqku? – nispaymi rimarini, manchakuyniyta atipaspay, chunniq tutapi.

- Suyaykullasun huk chikantawan. Hamunqakuñach, ¿riki? –ninmi Presidente Comunal.

Cabitokuna

Ñawpa willanakuy

�2

Campana upallaruptinqa, astawanmi mancharikuy hatarin sunquypi. Manam chiripas chirichu. Llapallaykum sayarayaniku, mana imata rimarispalla.

Wakin machu-payakunaqa, warmakunapas, pisipaypa, puñuypa atipasqanmi tiyarikunku pampapi, ichaqa ayllupi Disciplina Vocalmi, paypas tropa licenciado, hatarichiwanku.

Tutapa chawpintam chayamuwanku, karumanta, huk asnupa HAWCHIS-HAWCHIS-HAWCHIS nispa qapariynin. Chayta uyarispankum, wakin yuyaq qarikuna ninku: “¡CHAWPI TUTAÑAM!”, nispa. Chaywan kallpacharikuspankum, payachakunapas rimarimun:

- ¿Kaypichu achikyasun?- ¡Hakuña wasinchikta!- ¡Hakuchikña!- ¡¡Hakuchik!!- ¡¡¡HAKUCHIK!!! -nispam llapallayku ripuniku, mana manchakuspa.

Manam chullallapas soldadu kanñachu mayqin callipipas.Allqukunallam anyakuchkan, aya manchachiq hina.

Wasiyman chayaykuptiykuqa, lliwtan taqwirusqaku. Tukuy imaykum pampapi wischusqa. Allinta qawariptiykuqa, “Cabitukunam” aparqusqa allinnin pachaykuta, waytachasqa sabanillayta, iskaynin fabrica frasadayta, Limamanta kurak wawaypa apamuwasqan radio-grabadorayta. Manallataqmi kanchu kaypi kaq sullka wawaykunapa buson, sapatillankunapas. Qachunniypa maletanmantapas allinnin pachachantam aparusqaku. Qusaypa musuq ternontapas plastico bolsachantintam apakusqaku. Yuyaynin chinkasqa hinapuni qullqita maskaspankum, mana munasqantaqa lliwta pampaman wischutamusqaku.

Wasi masiyku tayta Renépas ancha sunqu nanaywanmi waqakuchkan. Chayllaraq tapukusqan warminpa awachipusqan punchuntam aparusqaku. Iskay wata hunta millmata huñuspa, taqsaykuspa, tisaykuspa, sumaqta tiñiykuspa, tuta punchaw puchkaykuspa, allin yachaqwan awachipusqan

Ñawpa willanakuy

�3

punchuchansi mana kanñachu. Chaywan churakuykuspas kunan warmin kaqwan carnavalpi sumaqta tusuykurqa, wayna-sipasllaraq kachkaptinku, ancha kuyanakuypi. Tayta Reneypa sunqunqa astawanmi nanaykuchkan, violinchantapas suwarusqankuwan. Chay violinmi karqa warma yananpaq maychika takiq masin. Chay violinchanwanmi arpistakunawan kuska tocapakuq karqa kasarakuykunapi, fiestakunapipas, Pujaspi, wakin llaqtakunapipas. Chaymantam kutimuq alforjanpi queso, charki, tanta, pastelchakunantin ima, runapa kuyakuyninta huñuykuspa. Huk chikan qullqichatapas tarikuqmi chaynapi.¿Imatam yachan chay soldadokuna violinpa waqayninmanta, takiymanta, kuyakuymantapas?

Wawayqa, tayta Renéwan kuskam cachacokunata qatiruyta munanku, ichapas chaynapi yachamuchwan pim kasqankuta, nispa.

- Yanqam sipiramusunkichikmanpas, ama chayman churakuychikchu –nispanmi tayta Reneypa maman harkaykun.

Ñuqaykuqa tukuy tutam llakipakuniku, mana usyariqta waqakuspayku, chay mana allin ruwaqniykuta ñakaykuniku, suwa loro hina qumir pachayuq, unay wataña chakraykuta tukuspa muchuy apamuwaniyku haqaruway, nispa atisqaykuta kamiykuniku.

- Loropas, haqaruwaypas manam runachu ima ruwasqanpas yachananpaq. Soldadokunam ichaqa runa masinchik, chaymi mana pampachay atinaqa - ninmi qusayqa.

Chaywanmi llumpayta sunquy nanarqa. Kunankamam mana ima ruwakuyta atinichu. Yuyachkanim, octubre killa qallariypi chay ruwawasqankuta.

Cabitokuna

Ñawpa willanakuy

��

Chay wataqa, Tayta Panchupa rayminqa ancha llakim karqa. Paytaqa umantam nanarachiniku chaychika waqayniykuwan, ancha llakiyniykuwan.

- Tayta Panchum chay qanrakunata ñakarichinqa -nispam nini ñuqa.- Manam imananqapaschu. Paykunaqa manam cristiano masinchikchu -nintaqmi qusayqa.

Llapaykutam chaypachaqa llaki puyu ñitiykuwaraku, kunankamaraq mana llampuyay atiqta…!

Ñawpa willanakuy

��

Ñawpa willanakuy

��

Huamangamanta kutimuy

Marcelina Palomino Gutiérrez*Teresa Jesusa Quispe Palomino**

Manaraq carretera kachkaptinqa, uywa ñanninta chakillawan purispaykum Huamangata riq kaniku.

Kaymanta imatapas apanaykupaq, wakmanta kutimuspa tukuy ima pamunaykupaqpas, mulatam fletaq kaniku.

Sasa purinam chay ñankunaqa karqa. Suwakunam, chunniqpi suyawaspanku, qichuwaqku cargaykuta, qullqiykuta, mulakunata, punchuta, lliwchata.

Chayraykum huñunakuqku iskay-kimsa rantiyman puriqkuna, iskay pyara mulantin, chaykunapi puriy yachaq runantin.

Watapi iskay kutim chay hatun puriykuna kaq. Hukmi Navidadpaq, Musuq Watapaq, Carnavalpaqwan. Huknintaqmi Tayta Panchupa hatun rayminpaq.

* Marcelina Palomino, 80 watayuq, kikin Pujaspi wasiyuq.

** Teresa Jesusa Quispe Palomino, 80 watayuq, tawa churiyuq, Teneriapi yachaq.

Ñawpa willanakuy

��

Pujasmanta Huamangamanmi apaq kaniku sarata, papata, wakapa qaranta, charkita, sayaq wakatapas. Haykunata rantikuspaykum imapas apamunaykupaq qullqita tariq kaniku.

Huamangamantaqa kaykunatam apamuq kaniku: kukata, kañasu traguta, asukar, vela, jabon, kola, arros, fidiyus, miski, tanta-pastil ruwanapaq trigu hakuta, pacha ruwachinapaq telakunatapas.

Kaytam willaykichik, uyarikusqay yuyarisqayta.

Hamangamantas kutimuchkarqaku, iskaq piyara mulantin, suqta mula qatiq runa, iskay waynakunapas, iskaytaq kargapa duyñun mistikuna, sillana uywantinkama.

Sapanka piyaratam ñawparichkan huk madrinan mula, wakinmanta aswan hatun, kallpasapa, yuyaysapa, sumaq hakimayuq, kunkanpi hatunkaray iskilayuq. Chaypa waqayninta uyarispam, wakin mulaqa allinlla qatikamunqa, tutapipas puyupipas mana chinkaspallan.

Tutayaykuchkanñam, chayraykum utqaylla purichkanku, Tuqtu Qasapa uraychanpi Ankapa Wachanan qaqap sikin hatun machaypi samakuyta munaspanku.

Qunqayllamantam, yana puyu llantuykamuptin para challchaykamun, kunununuykamun, illapakunapas akchiykamun. Kaynapiqa, mulakunaqa huñullam sayarunku, hinaspan kumuykunku, rinrinkuta pakarunku. Hina puriqqa yachanñam chaynaspa illapamanta amachakusqankuta.

Para usyaruptinqa tutañam, ichaqa aswan utqayllas purinku, ñaqa nisqanku machaypiña samarikuyta munaspanku.

Unaysi purinku iskilapa chanlanyasqanta, mulakunapa samaqyasqanta, kikinkupa sukarisqanta, waraka tuqyarichisqankutawan uyaristin.

Hinapis, karumanta ancha qapariykuna chayamuspa, lliwta upallarachin:

- ¡¡¡AAAÁÁÁYYYYY!!!, ¡¡¡AAAÁÁÁAAAYYYYYYY!!!

Ñawpa willanakuy

��

Manas runa masinchikpa mancharisqa qapariyninchu. Aswansi ancha hatunkaray llakipa qapariynin, urqukunapa kutichinakusqan.

Silla caballukunas mancharikun, mistikunas cruschakuykun, mulakunataqsi sayaruspa umanta huqarin, rinrinta sayarichin, maymantam chay manchay qapariy hamun chayta yachay munaq hina. Mula qatiqkunataqsi qaparinku:

- ¡¡¡MULÁÁÁAAA!!!, ¡¡¡MULÁÁÁAAA!!! –nispa.

Manaraq hayka unay purisqankutapas musyakuchkaptinkus, yapamanta qaparimun kaynata:

- ¡¡¡AAAÁÁÁYYYYY!!!, ¡¡¡AAAÁÁÁAAAYYYYYYY!!!

Sunqupa llikikuynin kikillansi chay qapariyqa. Mana rimariy atina hatun ñakariypa hatun qapariyninsi chay lluqniq chiri tutata kuyurichin. Ñawpaq qapariymantaqa aswan kallpawansi chayamun kunanqa, manañas ancha karumanta hinañachu.

- ¡¡¡MULÁÁÁAAA!!!, ¡¡¡MULÁÁÁAAA!!!

Nispataqsi mula qatiq runakunapas qaparillankutaq, chay manchay qapariyta upallaykachiq hina. Warakatas tuqyarichinku. Llapallankus sukarinku. Iskilakunas aswan kallpawan chanlanyarimun. Mulakunapas, runapas aswan utqayllas puririnku, mana rikuy atina hatun kallpapa tanqarisqan hinapuni.

Hinapis, qunqaylla uyarinku:

- ¡¡¡QAAARRR, QÁÁAARRRR, QÁÁÁAAARRRRRRR!!!

Huamangamanta kutimuy

Ñawpa willanakuy

�0

Ancha mancharikuypaqsi chay saqra kunkapa qaparimuyninqa.Manas runa kunkanchu, manataqsi riqsisqa uywapa kunkanpaschu.¡Qipachallankupiñas kunanqa qapariykamun!Wakinqa ancha mancharikuywan qallun watasqa hinaraq kachkaptinsi, huknin wayna kaynata qaparin:

- ¡Carajo! Sipiyta munawaspaqa, ayparamuwayá –nispa.

Chaysi taytanqa, acha mancharisqa, piñarisqataq, kaynata qaqchaykun:

- ¿Imapaqmi qari tukunki? Ayparamuwaptinchikmi rikuyta munayki.

Manaraq chay yachaq runa rimaytapas tukuchkaptinsi, yapamanta manchay qapariy chayamullantaq:

- ¡¡¡QAAARRR, QÁÁAARRRR, QÁÁÁAAARRRRRRR!!!

Kunanqa, mula qatiq runakunapa rinrillanpiñas qapariykamun.Chaysi puriqkunaqa, ancha mancharisqa, paykunapas qaparillantaq, sukaykustin, warakankuta tuqyarichistin, mulakunata hikutaykunku aswan utqaylla purinankupaq.

- ¡¡¡QAAARRR-QÁÁAARRRR-QÁÁÁAAARRRRRRR!!!

Kayna llumpay qapariyqa aswan qipachallankupiñas kunanqa kachkan. Llapan runas, ancha mancharisqa, chirita humpiykustin, katatataykuchkan.

Tayta Pabloqa tukuy ima sasachakuy atipaqmi karqa. Kunanmi ichaqa, yaqaña wañuypi rikukuspan, ancha llakikuywan, sunqun ukullapi kaynata rimapakuchkan:

- ¿Imay sunqutaq saqiykusaq sapachallanta taksallaraq wawa- churiykunata? Ñuqaqa munarqani, yachaywasipi wakcha kayta atipay yachamusqanku qawariytam –nispa.

Ñawpa willanakuy

�1

Victortaqmi manaña warmachu, ichaqa manaraqtaq kurak runapaschu.Payqa munarqa Limata rispa, llamkapakustin hatun yachay wasiman yaykuspa,Pujaspi amauta hina llamkaqña kutimuytam. Chayraykum paypas sunqun ukullapi kaynata llakipakuchkan:

- Manam wañuyqa hapinuwanmanchu manaraq kay munayniykunata huntachkaptiyqa –nispa.

Manuelqa, taksachanmantapacham tayta kurata misapi yanapaspanmi, campana waqtayta yachaq. Payñataqmi, makinta pituchaykuspa, latinpi resakun kaynata:

- Pater noster…ora pro nobis…nispa.

Tayta Salvadorqa, pachakninpi imapaqpas sumaq takikuna yachaqmi, kayta takiykun, yuyayllanpi:

RIPUKUY-WAÑUKUY

Ay, ripuy ripuy ay, wañuy wañuy ripuywan, wañuywan kuskachallam kanchik.

Ñuqallay ripukuptiy ñuqallay wañukuptiy violincha kuchusqaymi cruschallay kanqa arpacha cajeyasqaymi

Huamangamanta kutimuy

Ñawpa willanakuy

�2

cajonchallay kanqa tragucha upyasqaymi agua benditay kanqa cigarro pitasqaymi inciensullay kanqa.

Tayta Juliotaqmi karqa mula qatiqkunapa qullanan, pachak kutiña kayna puriy yachaq, maypipas hawkalla kaq, pisilla rimayniyuq, ichaqa imapaqpas yachayniyuq. Paymi kaynata rimarimun, kallpawan, chuyatataq:

- Lapallan mulakunata huñuykuspa, paykunapa chawpinman churakusun –nispa.

Mulakunapa hakimanta qaqata makinpi hapiykuspa, wakinqa wiqawninman watakuruspanmi, muyuriqninkupi mulapa chawpinpi llapan runa sayaykun.

Tayta Julioqa madrina mulapa iskaynin hatun iskilantam hurqurun, wakin runapas makinpi iskilayuqkamam kachkanku. Chaymi tayta Julioqa rimarin huktawan:

- Tukuy kallpanchikwan llapallanchik waqtaykusun iskilata –nispa.- ¿Cohetitapas tuqyachichwanchu? Huk docenatam apamuchkani –ninmi Manuelqa.- ¡Kusam chaypas! Coheitita tuqyachisun, iskilata tapsisun, llapanchiktaq qaparisun kuskalla,

tukuy kallpanchikwan –nispam nin tayta Julioqa.

Chaymi cohetiqa tuqyaykamun, akchiykamuntaq, iskilakuna chanlanyaykun, llapan runataq qapariykamun, atisqanta.Chay tukuy qapariy upallaruptinqa, mama killam urqupa qipanta qispirqamuspa, sumaq akchiyninwan puyukunatapas pukayarichin.

Mulakunapa muyuriqninpa qipanpiqa lliwmi upallarqun. Llapankum mana rimarispalla qawaykanakunku, hinamantaqmi kaynata rimanarikunku:

- Condenaoqa mulatas manchakun –ninmi tayta Salvadorqa.

Ñawpa willanakuy

�3

-Tayta Panchom amachaykuwanchik. Payman resakuykusun –nintaqmi Manuelqa.

- Cohetikunawan, iskilakunawan imam mancharikura, nintaqmi tayta Pablopas.

- Suwaña, ima supayña kaptinpas, kikillanchikmi amachanakunchik kuskalla kayninchikwan, huk yuyaylla, huk sunqulla, huk kallpalla, huk qapariylla sayarisqanchikwan –nintaqmi tayta Julioqa.

Chaymantaqa, upallalla paykunapura marqarinakuspam kallapachanakunku.Hinamanmi tayta Salvador kuka kintuta Pacha Mamaman haywaykun, Manueltaq Yayaykuta resakuykun.

Mana pipapas kamachisqallan mulakunaman cargata wataykuspankum, Pujas llaqtankuman pusaq ñanninta puririnku, achikyananta mana suyaspallaña.

Mama killas, tukuy tuta kanchaykuspa, allinllata pusasqa Kuntur Quchakama.Chaypiñas cargankuta paskarispa, sumaq qachupi wataykunku mulakunata.caronakunata mastaykuspa, punchunkuwan qatakuykuspa, chayllaraqpas siriykuptinku hinallas, puñuy atiparun llapankuta.

Tayta intipa kuyay qawariyninwan quñirikuspañas rikcharikusqaku.

Huamangamanta kutimuy

Ñawpa willanakuy

��

Ñawpa willanakuy

��

Marcelina Palomino Gutiérrez

Pujas llaqtaypiqa, Pukllay-Carnaval chayaramuptinqa, warmi qarim purikamuqku takistin tusustin, pasyu nisqaykupi, aswan allin pachankuta churakuykuspa, ayllu masinkunawan, lliw kuyaqninkunawanpas minkanarikuspa.

Animupaqmi sara aqa, yunkamanta caña tragu. Mikuypaqtaqmi timpu, aychasapa, sacha kulischayuq, papayuq, chuqlluyuq, sinkasqa rikcharichiq allin hayaq ruqutu uchu kutachawan miskiykachisqa.

Pujaspiqa, manam wakin llaqtakunapi hinachu Pukllay Raymi-Carnaval nisqaqa wayna-sipasllapaq. Kaypiqa, machu-payapas, kurak wami-qaripas, wayna-sipas hinapunim, ancha kusirikuywan minkanarikuspa purikamuniku.

Mana lluqsirunikuchu chayqa, compadre - comadreyku hamuruspankum, kaynata takistin aysaruwaqku:

KAWSAY USUCHIKUY

Tiyarayachkankim uparayachkankim

Pukllaypi michipakuq

Ñawpa willanakuy

��

kawsakuyniykitam usuchikuchkanki.

Chaykamataqmi, wakcha warmapura yachachinakuspayku, kaqniyuq wasi masiykupa uywankunata michipakuq riq kaniku.

Michinaman lluqsinaykupaqqa, uywayuqmi yanukunan ukuman pusaywaspanku, saksanaykukama mikuykachiwaqku.

Hinamanqa, quqawtam qipichaykapuwaqku, chawpi punchaw yarqayniykupaq. Mayninpim papa yanuta kachi kurpa kisuchayuqta, mayninpitaqmi chuqllu yanuta charki saqta kankachayuqta. Mayninpiqa rakiykuwaqkum Huamanga chapla tantachanta kisuchayuqta, Lima tantatapas miskichayuqta, chankakayuqtapas. Hukpiqa yunkamanta hamuq naranjata, mangota, platanostapas.

Imakunatas karumanta hamuq wawa-churin, mayqin kuyaqninpas apamun, chayman hinam ñuqayku warmakunapas mallichaykuq kaniku. Mana hinaqa, manapas chay mikuykunataqa riqsiykumanchu kara.

Allin sunqu runataqa, chayna allin mikuykuna haywaykuqniykutaqa riqsiraykuñam, huk watamanpas michipuqnin kutinaykupaq. Hinallataqmi maqllakunapas riqsisqalla karqa, lliw michipakuq warmakunapa willanarikusqayku, uywan michiqpaq mana pitapas tarinanpaq.

Manam qullqipaqchu chay michipakuyqa karqa. Mikuynin raykullam, lichichanrayku imallam. ¿Imaynapi? Duyñunpa mana yachasqallanmi uñata chikuruq kaniku, tutallamanta. Chawpi punchawtaqa, uñakuna ñuñunayachikuspa manaraq anchata waqaykuchkaptinmi, chawaruqña kaniku. ¡Chayna simillaykumanña chawaykuspa, sara hamkachaykuwan tupaykachisqa lichichaqa mana qunqay atinam kunankamapas…!

Ñawpa willanakuy

��

¿Chaykamaqa imatataq ruwachkanku chay wakayuqkunari? Paykunaqaqachwaykuspam purikuchkanku, mana imamanta llakikuspan, takiykuspa, tusuykuspa, atisqanta mikuykuspa, munasqanta upyaykuspa.Manam puñuqpas kutimunchu wakinqa. Wakinpataqmi warmillan kutimuspa uywankunata puñuchin, tutamantanpas quqawniykuta yanupuwaqniyku.

¿Imaynataq karqa Pujaspi Pukllay-Carnavalqa?Domingo punchawtaqa Pampamarkatam riqku, lunestañataqmi Wanka Pukyuta. Wakin punchawñataqmi muyuriqpi huknin llaqtakunata. Chay pampakunapim achka runa huñunakuq kara. Wakinmi caballokunata kallpachiq, wakinñataqmi takichkaq, tusuchkaq, warakanakuchkaq, siqullunakuchkaqpas.

Pujasman kutimuspaqa, musuq takikunata takispañam qachwakuqku.

- Tiyáy Machi ¿Imaynataq kara chay takichakunarí?- ¿Uyariykuyta munawaqchu? Wakin wayna-sipas masiykikunaqa

manam ñuqaykumantaqa imatapas yachayta munankuñachu.- Qachwaymanta hurqusunaykichikpaq ñaqalla takisqaykiqa

ancha allinmi. Ñuqaqa munaymanmi iskay-kimsa takichallatawanpas yacharikuyta.

- Nispaqa, uyariykuy kaychata:

MISKI TAKIQ TUYA

Lambras-lambras patachapi miskilla takiq tuyachalláy ñuqallaytawan yachaykachiway qam hina miski takinaypaq.

Pukllaypi michipakuq

Ñawpa willanakuy

��

- ¡Sumaq takicham chayqa! Hukchatawan takiykapuway.- Tuyachamanta warmikunapa takiykusqan hawaqa, qarikunaqa kaytam kutirichiq:

MANAM QAMWAN HINAÑACHU

Purisqanchiktapas purirqamuniñam takisqanchiktapas takirqamuniñam ichaqa manañayá qamwan hinañachu sapallay purisqaypim sunquy nanawachkan.

- ¡Kusacham chayqa, tiyáy Machi! Chaywanqa rumi sunqupas llampuyarunmanmi ¿Aw, riki? ¿Warminta maqapayaq qaripaqrí manachu kan huk takillapas?

- Kaytaqa kanmi chaypaqpas. Tukuy imapaqmi takiqa. Mapas kayta uyariykuy:

MANA WANAQ

Haytanraqtaq takanraqtaq churintaqa wachanraqtaq mana wanaq.

- ¡Kusacha! Kay takiqa chayarqunmi maqapakuq qariman, chaywan mana wanaq warmimanpas.

- Chaynapunim. Rikusqayki hinapas, tukuypaqmi takiqa. Chaypas, kunanqa wakichallantam uyariykunki .

Ñawpa willanakuy

��

- Wakin wayna-sipas masiykutam huñuykamuyta munachkani. ¿Llapaykupaq takiykapuwankikumanchu?

- ¿Imaynamá manaqa munaymanchu? Kusisqam takiykapusaykichik yachasqallaytaqa.

- Añaychaykim, tiyáy, kay tukuy willawasqaykimanta, sumaqchata takiykapuwasqaykimantapas.

- Ñuqapas kusirikunim kay rimaykusqanchikwan.

Chaynam karqa Pujaspi warma kayniykuqa, huk chikan kusirikuyniyuq, tukuy imapaq kusa takikunayuq.

Pukllaypi michipakuq

Ñawpa willanakuy

�0

Ñawpa willanakuy

�1

Ñakariqalmakunamanta

Inés Palomino Ochoa*

Sipasraq kachkaspaymi Aysarkaman riq ñanninta purirani, suqta watayuq toroy maskaq. Manaña tarispaymi suwakunaman tumpaykurani, paykunalla chay mañayuq kaptin.

Chinkaq toroymanta waqapakustin kutimuchkaspaymi tayta Acevedo Gutierrezwan tuparurani. Payqa, wiqi ñawintinta qawaykuwaspanmi tapuwan:

- ¿Imanasqataq waqachkankiri, tiyay? –nispan.

Willakusqay hawaqa kaynatam niwan:

- Tiyáy, ¿imaniraqtaq toroykiqa kara?, nispan- Machusum riki, waqrasapa, muru qasqu –nispay.

Tayta Acevedoqa, yuyariykuspanmi, niwan:

- Tiyáy, chay torotaqa rikumuni Manka Pakipiñam, Wilber Gamboapa toronkunawan kuskata. Chaymanta mayu pataman qatichkaptiymi, huk waqrayllawan waranqu kichkapa hawanman churkuruwara. Chaymi ñuqaqa piñarikuspay, usutaywan chuñunpi waqtarurani. Chaywanñam kutirichini. Maypi toroy kasqanta yachasqay hawañam, kaynatam rimarinakuniku:

* Inés Palomino Ochoa, 63 watayuq, kikin Pujaspi yachaq.

Ñawpa willanakuy

�2

- Manapunim toroyqa Manka Pakimaqa rinmanchu. Kaykunallapim payqa mikuyta yachan. - Tiyáy, rantikuruwayña chay toroykitaqa, manaraq imapas pasachkaptin...- Manam toroytaqa rantikurusaq nichkanichu.- Chaynaqa, tiyáy, huk jornalmanta hapiramuspay pusarqanpusayki. - ¿Imaynamá jornalmantaraq apamuwaq chullalla torotaqa? - Toroyqa warmipa asuykunallanmi kampas, manam qamtaqa tupaykunaykitapas munanqachu

–ninitaqmi.- Rinayta mana munaspaqa, kikiykitaqyá pusaramuy, rantikuwanaykipaq –nispam niwara

Acevedoqa.- Manam riymanraqchu kunachallanqa, huk punchawñachá rispayqa risaqpas –nispaymi

ripukurani.

Pujasman chayaramuptiyqa, huk llaqtamasiy warmim, anchuykamuwaspan, ancha llakikuywan willawan:

- Doña Francisca Gutiérrez payachatas tarirunku puñunan hawapi wañusqata –nispan.

Hina qipamanmi, veloriomanta kutimuq aylluyqa niwan:

- Chay payachaqa mana piniyuqmi. Qayninpa punchawraqsi wañukunman karqa, manas chay posta qawaq Félixpas, wasi masinkunapas musyasqakuchu wañukusqantaqa -nispan.

Manchakuspaymi mana riranichu pampakuyninmanqa.

Chay doña Panchapa pichqaynin punchawqa, tutapaylla toroy maskaq purinayraykum, manaña pachan velakuyman riranichu. Achikyaruptin hinallam, toroy maskaysiwaqniyta mana tarispay, manchapakuspay, allquntin qatirikurani doña Normata, familiantinta. Qasaman qispirupyikuqa, sapallayta saqiykuwaspankum Muyu Kuchuman ripuraku. Chaymi Luychupa Pukllananman muyuykurani, Hatun Wayunataqa kaynintapas chayarusaqmi nispay.

Luychupa Pukllananman chayaruptiyqa, Parqu Kuchumanta kaq riksisqay runamkuchinillata pallachkasqa. Paymi, asuykuptiyqa, kaynata niwan:

Ñawpa willanakuy

�3

- Tiyáy, kuka apakamusqaymi pisirun. Ama hina kaspayki kukachaykita aptiykuway –nispan.

Kuka aptiykusqayta makimpi qawaykuspanqa, kaynatam niwan:

- Amaña toroyki maskaq riychu, mana allinwanmi tuparuwaq –nispan.

Chayta uyarispaymi ñuqaqa umay ukullapi kayta nirani: “Icha kay runaqa pay kikillantaq chaychayman toroyta qatiruspan chaytaqa niwachkan” -nispay.

Hina qipanman huk chikantawan kukata aptiykuptiyqa, makinpi qawaykuspanmi kaynata hikutawan:

- Kayllamantaña kutikuy, toroykiqa kikillanmi rikuriramunqa, yachasqa mikunanman –nispan.

Ñuqañataqmi, chay runata mana kasuspay toroy maskaq pasarani. Pupayuq nisqanman allquntin uraykuchkaptiyqa, hatun runapa yupinmi richkasqa, torop yupinpa qipanta. Chaytam qatini, qatini, manchapakustin, qillapakustin, hatun wayquntakama.

Mayuman chayaruspayqa, kaynatam sunquy ukullapi nirani:

- Kawsaywanqa chayaramuniraqmi kay Piña Pukyuman. Kaymi riki Chavelopa warmallaraq maqtachanta chinkarachira. Mayu rimaq kanman chayqa, willakunmanchá imayna millpurusqantapas, nispay.

Chay Piña Pukyu sutichasqa qaqa uku quchapi yakuqa, karukunamanta, una- unaymantam kutimuchkan ¡QULLCHÍÍÍN-QULLCHÍÍÍÍÍNNN! nistin. Chayta manchakuspay, Chavelopa sullka churinta chinkachisqanta yuyarispay imam, waklaw qaqanta aswan chimparusaq Asnu Rumimanqa,

Ñakariq almakunamanta

Ñawpa willanakuy

��

nirani. Chayraykum purini qurakunaman, rumikunaman, pati sachakunaman hapipakuspay, allquntin, sasachakustin, huk punkuta maskaspay. Hanayman qispiruspay, “Kaymantaqa Putqanqamanmi chayarusaqña” nisqay hawam, chaychika hatun qaqawan tuparuni. Chaynaqa, munaspa-mana munaspaymi, wayqukama uraykaramurani.

Chay chunniq, suquspa atipasqan wayquman chayaruspaytaqmi, kayta nirani umay ukullapi: “Kaypim Arcadio Chavez tiyuyqa wañukura, hanay patamanta wichiykamuspa, kikinpa vacallantaq waqraykamuptin”.

Chaymanataqa, “icha kay-kaypi toroyqa watarayachkan” nispaymi, kayman- wakman rumita chamqastin purini. Chawpi punchaw hinapiñam, maymi uraykamusqay qatanta qispichkaspay urayta qawariptiyqa… ¡wayquntakamam hamuchkasqa wañukuq doña Francisca Gutiérrez!: tisasqa chukchayuq, uqi mandilniyuq, uqi waliyuq, mana chanin kurkusqa, mana chimpanta qawarispà, maymi purisqan pampata qawastillan, qala chaki… Chaymantaqa suqus wayqu wichaypim chinkakuykun doña Panchaqa. Ñuqaqa hanaychanmantayá qawachkani, pati sachaman qimikuykuspay. Allquypas maypiyá, manam qipaypiqa kanchu. Chayraykum maskaq rirani, kaymanta Escipiunpa wasin punkuman hinaraq, almapa purisqantakama, lluksinaypaq ñanta mana tarispay. Qinquykuna patachata qispiykuptiyqa, ¡¡LLASAAAP!!! nispanraqmi ukuymanta animay lluqsirqun.

Hinallapim allquyqa qispiramun. Ichaqa, huk chikanta asuykamullawaspanmi uray mayuman chinkakuykun. Hinallamanmi kutiramun WAQAQ-WAQAQ-WAQAQ nispanña. Chaymantaqa IP-IIPP-IIIPPP nispanmi upallarun.

Chaymi ñuqaqa, patachaman qispiruspay, anchata qaparistin nini:

- ¡¡¡CHAVELOCHA!!! ¿Ima qanram kay, carajo, mierda? ¿Ima supaymi kay wayqupi condenakun? ¿Ima mana allinmi kay?

Chaynata qaparispaymi, tawa pichqa kuti rumiwan chamqaykachani chay almapa chinkaykusqan wayquta.

Ñawpa willanakuy

��

Hanayman kutiruptiyqa, sunquymi muyuwan, aqtupakuykunim. Muspaq hinam kani, purisqaytapas mana musyakuspay. Chayraykum pati sachap sikinman chayaruspay, manaña atinaykama kutiykachini, aqtuykuni.

Chayna kachkaptiymi allquyqa kutiykamun, qara supunpas lliw rawisqaña, WAAAQQ-WAAAAQQQ-WAAAAQQQ nistin, supaywan maqanakusqanmantapas kutimuchkanman hinapuni. Chaymi ñuqaqa nirani:

- ¡¡¡MAMALLAY MAMA!!! ¿Imañataq kay allquqa? ¿Imataq kaynatari ruwarqamun? ¡Uyarichkaptiymi riki chay supayqa upallarachin allquchaytaqa…! -nispay qawaykuptiyqa, qipaytam hamuchkasqa, karun-karunchalla.

Achupayuq Ronday Pataman qispiramuspayqa, qipiypi quqawniyta hurquykuspaymi mikuni, yakuta upyani, allquymanpas qaraykuni, siminman yakuta hillpuni. Ichaqa manam mikunchu, upyanpaschu.

Mayuman chayaruptiyqa, yuraq kamisayuq runam llantakuchkasqa. Chunniq wayqupi sapallanta qawaspaymi, “Ima supaychá riki wakqa, manam runachu kanman”, nispaymi, manchakuspay, mana asuykuranichu. Riqsisqay runa kanman chayqa, ayllu masiy kanman chayqa, asuykuspaymi chay tukuy llakiyta willakuyman kara… Ichaqa manayá, hukman runayá.

Unayña sayarayasqay hawam, qasa patanta hamuq iskay asnuta rikuruni, parejoyuqtakama. “Qipantach riki runa hamuchkan”, nispaymi kusirikuni.carullamantapas runa masiywan kuskaña purisqayta yachakuspaymi kruschakuykuni, “¡¡¡JESÚS!!!, ¡¡¡JESÚÚUUS!!!” nispay. Sutillam animay kutiykamun sunquyman. Chayraqmi, wayra hina purispay, utqaylla chayaruni wasiyman, qisqichakunapas chisinyaykuyta takikuchkaptin…

Qipaman Acevedowan tupaspaymi, ancha piñasqa nirani:- ¡Qammi huchayuq kanki chay tukuy ñakarimunaypaq! –nispay.

Ñakariq almakunamanta

Ñawpa willanakuy

��

Ñawpa willanakuy

��

Inés Palomino Ochoa

- Tapukuy (T): ¿Maykunatam mamayki rin? - Kutichiy (K): Qaqakunatam rin- T: ¿Imamantaq qaqakunataqa rin?- K: Tunasmanmi rin- T: ¿Maytaq chay tunasqa?- K: Allqum mikurusqa- T: ¿Maytaq chay allquqa?- K: Ispakuqmi pasan- T: ¿Maytaq chay ispayqa?- K: Chiwakum qachirusqa- T: ¿Maytaq chay chiwakuqa?- K: Tunas mikuqsi pasan- T: ¿Maytaq chay tunas mikusqanqa?- K: Pampaman wichiykuspas ismurun- T: ¿Maypitaqsi chay chiwakuqa kachkan?- K: Allpa akusqampis wañurun wichiykuspan- T: ¿Chay chiwakumantaqa pitaqsi waqasqa?- K: Wawansi - T: ¿Chay wawanqa imamantataqsi waqasqa?- K: Quejakuyninpaq justiciata mana tarispansi- T: ¿Pitaqsi tapukusqaqa?- K: Misichas

Misichamanta

Ñawpa willanakuy

��

Ñawpa willanakuy

��

Illaqkuna

Marcelina Palomino Gutiérrez

Sipasraq kachkaptiypas, runaqa lluqsiqñam Pujasmantaqa. Manam kunan hina achkachu, ichaqa illaqkuñam.

¿Maytam riq karqa illaqkuna?Wakinmi Huamangaman, wakintaq Apurimaq mayup patanpi yunkaman, wakin Palpaman, wakintaqmi Limakama.

¿Imamanmi puriqku?Lliwmi illaqkunaqa qullqita maskaspa puriqku. Yaqa llapallanmi llamkapakuq, iskay-kimsallam negociota apaspa riqku.

Palpapiqa naranja sacha quraypi, parquypi imam llamkana kaq. Kimsa killamantam kutimuqku chukchu unquywan katatataykuspa ñakariq. Apurimaq mayu patan yunkapiqa llamkana kaq kukapa rapin pallapakuypim, cafeypa puqu ruruchanta pallapakuspapas. Chaymantapas kutimuqku chukchu unquyniyuqmi, upichu unquy nisqawan qilluy-qillu, wakinñataq uta unquypa mikusqan simiyuq, manaña sinqayuq ima, llakiypaq.Limaman riqkunaqa atisqanpim llamkapakuq. Chaymantaqa wakillanmi

Ñawpa willanakuy

100

kutimuq misti hina pachaykusqa, runa simitapas manaña yachaq tukuspan. Wakinqa, tisis sutiyuq millay unquywan yawarta tuqasqanmi, tulluyayta tukuspam wañukapuq.

Iskay-kimsallam illaqkunamanta allin kutimuqqa.

Chay allin kutimuqkunamanta hukninmi karqa qusay.Paymi Palpa rirqa, ichaqa manam llamkapakuqchu, negociowanmi. Chaymanta kutimuspanmi apamurqa vacata, chiqtasqa ñuñuyuqta, hatun rasa torillukunatapas, hinallataq hatunkaray muru asnukunata.

Chay uywakunatam kaypi rantiqku makilla, rasata hurqunankupaq. Rantikusqan qullqiwanñataqmi, kaypi chakra allpata rantiniku. Chaywanmi kawsayniyku allinyaykun, wawa churiykupas manaña wakin hinachu muchuypi karqa.

Ñawpa willanakuy

101

Willaqkuna

Víctor Soto Chuchón, 61 watayuq, Tranca Paya Kallpachinapi yachaq.

Aurelina Najarro Quispe, 77 watayuq, don Marcelino Tenoriopa warmin, chunka iskayniyuqmi wawankunaqa, Paya Kallpachinapitaqmi wasin.

Teresa Jesusa Quispe Palomino, 80 watayuq, tawa churiyuq, Teneriapi yachaq.

Victoria Ochoa Rivera, 64 watayuqmi tawa wawayuq, qusanqa wañukapunñan, Paqaypatapitaqmi yachan, Tranca nisqapi.

Marcelino Tenorio León, 84 watayuq. Aurelina Najarropa qusanmi, chunka iskayniyuqmi churinkuna, Paya Kallpachinapi wasiyuq.

Marcelina Palomino Gutiérrez, 80 watayuq, kikin Pujaspi wasiyuq.

Aurelia Rivera Gamboa, 81 watayuq, tawa wawayuq, Paqaypatapi wasiyuq.

Inés Palomino Ochoa, 63 watayuq, kikin Pujaspi yachaq.

Gregorio Gamboa Salcedo, 78 watayuq, Paya Kallpachinapi wasiyuq