Aydınlanma ve Yeni Türk Edebiyatı

8/14/2019 Aydnlanma ve Yeni Trk Edebiyat

1/14

Pamukkale niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi Yl:2001 Say:9 45

AYDINLANMA HAREKET VE YEN TRK EDEBYATI

Yard.Do.Dr.Nurettin ZTRK*

ZET

Aydnlanma insann akl rdn ispat ederek btn hayatn buna gre tanzim

etmesini ifade eder. Trkiye'de Aydnlanma lkenin iine dmekte olduu tehlikelihale kar arelerin arand bir srada etkisini gstermitir. Aydnlanma hareketininTrkiye ile ilikilerini incelemek, mukayeseli edebiyat aratrmalarnn konusunu tekileder. Aydnlanma fikr ve pedagojik adan Tanzimat'tan sonra Trk edebiyat vedncesini daha ok etkilemitir. Aydnlanma dnrleri "Cumhuriyet" i "faziletrejimi"olarak tanmlarlar. Trkiye'de cumhuriyetin kurulmas Aydnlanmann siyas birzaferidir. Bugnk Trk nesilleri zerindeki Nmk Keml'den Mustafa Keml'e uzananAydnlanma etkilerini bilmek, her Trk iin bir yurttalk grevidir.

Anahtar Kelimeler: Aydnlanma, Rt, Akl, Tanzimat

ABSTRACT

Enlightment means that a man arranges his wole life as he proves his rational

emancipation. In Turkey, Enligtment showed its effects while solutions which weresearched against the dangerous situation that Turkey has fallen into. Investigating therelationships between Turkey and the Enligtment movement forms the subject of thecomparative literature. After Tanzimat, Enlightment, intellectually and pedagogicly,affected the tought and literature of Turks a lot more than it did before. Philosophers ofEnlightment define "Rebublics" as the regimes of virtue. The establishment of therebuplic in Turkey was a political victory of the Enligtment. Knowing the effects of theEnligtment, which starts with Namk Kemal and continues towards Mustafa Kemal,must be one of the tasks of citizenship for every Turk.

Keywords: Enlightment, emancipation, Mind, Tanzimat

GIRI

Aydnlanma Kavram ve Aydnlanma'nn Tarih Geliimi

Rnesans, Aydnlanma'nn balangc ve hazrlk aamasdr. XVIII. yzylAydnlanma'nn kurulu a, sonras ise dnya lsnde kurumlama dnemidir.Macit Gkberk'e gre insan hayatn kendi aklyla dzenlemeye Rnesans'la balar.1Aydnlanma, ite bu srecin en yksek aamasdr. 1784'te Jena niversitesi'nin atWas ist Aufklrung? (Aydnlanma Nedir?) anketine verdii cevapta Kant Aydnlanmakavramnyle aklamt:

Aydnlanma, insann kendi suu ile dm olduu ergin olmama durumundan kurtulmasdr. Buergin olmay durumu ise insann kendi akln bir bakasnn klavuzluuna bavurmaksznkullanamaydr. te bu ergin olmaya insan kendi suu ile dmtr; bunun nedenini de aklnkendisinde deil, fakat akln bakasnn klavuzluu ve yardm olmakszn kullanmak kararlln

*PA Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm retim yesi1-Macit Gkberk, Felsefe Tarihi , Ank. Bilgi Yaynevi, 1974, s.336-337; "Aydnlanmann n-tarihinde, on beinciyzyln ortalarndaki Rnesans hareketi, onaltnc yzyldaki Reformasyon ve onyedinci yzyln ortalarndan itibarenbelirginleen Kartezyen felsefe bulunmaktadr."Ahmet idem, Aydnlanma Felsefesi, st. Aa Yaynclk, 1993, s.15


2/14


ve yrekliliini gstermeyen insanda aramaldr. 'Sapere aude!. Akln kendin kullanmak cesaretini gster' (Horatius) sz imdi Aydnlanma'nn parolas olmaktadr... Geri devrimlerle bir baskrejimi, kiisel bir despotizm, bir zorbalk ynetimi yklabilir; ancak yalnz bunlarla dncelerdegerek bir dzelme, dn biimlerinde ciddi bir iyileme elde edilemez... Oysa Aydnlanma iinzgrlkten baka birey gerekmez ve bunun iin gerekli olan zgrlk de zgrlklerin enzarars z olandr: Akl her ynyle ve her bakmdan kitlenin nnde apak olarak kullanmazgrl... imdi acaba aydnlanm bir ada m ya yoruz? sorusu sorulunca, yantyleolacaktr: Hayr, aydnlanm bir ada deil, fakat aydnlanmaya giden bir dnemde yayoruz.imdiki zamanlarda olduu gibi, insanln bir btn olarak bakasnn rehberlii olmakszndinsel konularda kendi akln iyi bir biimde ve gvenilir birekilde kullanmas durumunda olmas

ya da bu duruma getirilebilmesi iin katedilecek daha ok yolumuz var..."2

Aydnlanma'nn toplum, din ve birey alanndaki anlam doru olarak belirlenmezse, sanki anarizmin, ateizmin ve materyalizmin felsefesi gibi grlebilir.Oysa Aydnlanma bir devrim rtkanl deildir. Mevcut politik rejimi ykmakamacyla ihtilal provakasyonu yapma amac tamaz. nk rejimlerin kurulmas ya dayklmas d deimelerdir. Gerek deiiklik insann iinde, benliindegereklemelidir. Bu bakmdan Aydnlanma "hak ve devlerini bilen yurtta" yetitirmeye abalar. Ama, yurtttan gnll katlm olmadan hibir politik iingrlmemesidir. Baka bir deyile despotizmin d mdahale ile deil i aydnlanma ileortadan kaldrlmasdr. Din konusunda da Aydnlanmann hedefleri arptlabilir.Ancak bu kastl giriim bir yana braklrsa Aydnlanma dinin de tpk politik sistemgibi insana ve onun ftratna uygun olmas gerektiini savunur. Din hibir grup veya

kiinin zel

kar

iin kullan

lmamal

d

r. Bu ynyle Ayd

nlanma dinin deilruhbanln karsndadr. Aydnlanmac anti-klerikalizmin gereklerinden biri de, insanaldatmak amacyla retilen hurafelerin, insanlarn cahilliinden yararlanlarak gerekdinin yerine gemesini nlemektir. Bir bakma antropomorfik sahte dinlerin yerineevrensel dinin konmasdr. nsan fiziksel bir varlk deil zihn bir varlk olarak grenAydnlanmaclar, btn insan etkinliklerin kaynan ve amacn yine insandabulmaktadrlar. O halde Aydnlanma, insann zgrlemesi demektir. Aydnlanma,zgr insan oluturmay amalamaktadr. Herder'in dedii gibi, efendisiz olamayaninsan hayvandr. nsan insan olduu anda efendiye gerek duymaz. Btn zihin ubeleriile hr olan insan, tam insandr. Laik yurtta, tam insann toplumdaki yansmasdr.Nmk Keml bu insana "mucize-i kudret"derken, Fikret "rabb-i mmkinat"diyordu.

M.. V. yzylda ortaya kan ve Grek Aydnlanmasn gerekletirdii ilerisrlen Sofist akm da Aydnlanma'nn ilkelerine benzer grleri dile getirmiti. Bu

adan Aydnlanma Sofizmin Rnesansdr. Gkberk, iki dnemi karlatrarak,aadaki ortaklklar belirler3:Dnce insana dnktr. nsanlk kltrn insan akl kurar. Metafizikten

uzaklalr. Devlet, toplum ve dinin kkleri ve yaplar tartlr. Bilgi halka alr.Edebiyat felsefenin ve genel olarak dncenin buyruundadr.4. Aydnlanma insanaratrma etkinliini uzman felsefeciler ve akademisyenler araclyla deil,ansiklopedisyen aydnlar ve edebiyatlar araclyla srdrr. Edebiyat ve felsefetarihinde Les Philosophes denildiinde bu yazarlar kastedilir. Henz kalem erbabarasnda uzmanlama, toplumsal ve bilimsel i blm balamamtr. Aydnlanma

2-. Kant,"Aydnlanma Nedir Sorusuna Yant", Seilmi Yazlar, (ev. N. Bozkurt), st. Remzi Kitabevi, 1984, s.213-2213-Gkberk, 1974, s.339-3404

-"Ayd

nlanmac

l

n edebiyatla kaynat

dorudur.(...) Ayd

nlanma filozoflar

felsefeyle edebiyat aras

nda bir yertutarak (...) edebiyatla felsefeyi badatrarak toplumla ilgili tm sorunlar genel insan sorunlar iinde ele aldlar.(...)Felsefe bylece onlarda felsefe olmaktan uzaklam; edebiyata yaklamtr."Afar Timuin, Gereki DnceninGeliimi, st. de Yaynevi, 1986, s.306, 309, 369


3/14


dnemi edebiyatnn belirgin zellii tolerans fikri, dnya yurttal ideali ve felsefekltrdr.5Grek Aydnlanmasnn merkezi Atina'dr. XVIII. yzyl Aydnlanmas isengiltere'de deneyci ve duyumcu olarak balar. Fransa'ya geip rasyonalist nitelikkazanr. Almanya'ya ise mistik-rasyonalist ynlerle ular. Bylece btn Avrupa'ya veAmerika'ya yaylr. Hatta sko, Amerikan ve bir Trk Aydnlanmasndan bile szedilir.6. lk a'da Greke, Orta a'da Latince, Aydnlanma dneminde ise Franszcayaygn bir kltr dili olur.7 Daha l685'te Pierre Bayle Franszcann btn Avrupa

milletleri iin ortak anlama noktas olduunu syler.8.

AYDINLANMA'NIN EVRENSELLEMES VE TRKYE

a.Lle Devri

Yaygnlaan yalnz Fransz dili deil; bu dilin tad btn bir Franszkltrdr. Saraylar Versailles'a benzetilir. Giyim-kuam modas Fransa'dan Avrupa'yayaylr. Dans ancak Fransz hocalardan renilir. Mutfaklar abalar Fransz'dr.talyan Muratori ve Alman Thomasius yle derler:

"Frans zlar ne yap yorlarsa hemen yapmak, onlarn her trl adetlerini Tanr emri imi gibitaklid etmek iin mthi bir tela iindeyiz. Bugn hereyimiz Frans z usl oldu: Kyafetimiz,

mutfamz, dilimiz, adetlerimiz, hatta kusurlarmz bile Fransz."9

Trk-Frans

z ilikilerine de bu erevede bak

ld

nda; ilk kar

lama tarihinin,Trkle Anadolu'nun ve dolaysyla batnn kaplarn aan Malazgirt Sava sonrasnave yalnzca vuruma ilikisi olarak grlmemesi gereken Hal Seferlerine kadargtrlebilecei grlr. Ancak Fatih dnemine kadar kltr ve diplomasi ilikilerininkurulmad bilinmektedir. Fatih'le birlikte Bizans'tan devralnan ve gelitirilereksrdrlen Trk-talyan ilikilerinin ardndan; XVI. yzylda Fransa ile diplomatik vesiyas ilikiler kurulur.10 Kanuni ile I. Franois arasnda balatlan devletler arasdostluk XVI. yzyln sonuna kadar srer. XVII. yzylda btn Avrupa ve Rusya'y

5- Grsel Ayta, Yeni Alman EdebiyatTarihi, Ank. KTB Yaynlar, 1983, s. 339-3406-idem, 1993, s.70, 73, 102; Gkberk, 1974, s.188; "Trk toplumu da Tanzimat'tan beri bir aydnlanma sreci iindebulunmaktadr."Macit Gkberk, Felsefenin Evrimi, st. MEB Yaynlar, 1979, s.627-Berke Vardar, Aydnlanma a Fransz Yazn, st. Kuzey Yaynlar, 1985, s.48

-Paul Hazard, Bat

Dncesinde Byk Deime, (ev. E. Gngr) st. Tur Yay

nlar

, 1981, s.78; "Voltaire,dnceleri ak bir biimde ifade etmeye ngilizceden .elverili olduu iin 'Frans z dili neredeyse evrensel dilednmtr' diye bir saptamada bulunmutu." Ulrich m Hof, Avrupa'da Aydnlanma, (ev.. Sunar), st. AfaYaynlar, 1995, s.19, 929-Hazard, 1981, s. 79; "XIV. Louis Avrupa krallarna rnek tekil etti.(...) Btn dnya onu taklid etmeye balad. Avrupa'da ne kadar prens ve hkmdar varsa, hepsi de paralarnn ve tebalarnn msaadesi nisbetinde kendiVersay'larn ina ediyorlard.(...) Prusya kral Byk Friedrich (1740-1786) in de Potsdam'da kendi Versay' vard.Fransa Kralnn kltrne rakip olan Potsdam saraynda Franszca konuulur, Franszlarn edebi eserleri okunurdu.(...)Petro da kendi Versay'n kurdu.(...) Prusya'da olduu gibi Rusya'da da Franszca saray dili halini ald."Bkz. HerbertGeorge Wells, Ksa Dnya Tarihi, (ev. .Z. shan), st. 1972, Varlk Yaynlar, s.252-254; "XIV. Louis ve Versailles'sakisaray, btn hkmdarlara olabildiince iyi rnek olmutu..."m Hof, 1995, s.19, 9210-Genel olarak bkz. smail Soysal, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri: 1789-1802, Ank.TTK Yaynlar, 1964; Gndz Aknc, Trk-Fransz Kltr likileri (1871-1859), Ank. Atatrk niv. Yaynlar,1973; Ercment Kuran, Avrupa'da Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siyasi Faaliyetleri1793-1821, Ank. TKAE Yaynlar, 1988; Konuya Trk modernleme tarihiyle ilgili eser ve yazlarda da nemledeinilir: Bernard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, (ev. M. Kratl) Ank. TTK Yaynlar, 1984, s.41-74; Hilmi

Ziya lken, Trkiye'de ada Dnce Tarihi, st. lken Yay

nlar

, 1979, s. 20-29; Mmtaz Turhan, KltrDeimeleri, st. M. lh. Fak. Vakf Yaynlar, 1987, s.35; Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, st. Dou-BatYaynlar, 1978, s.36; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Ank. TTK Yaynlar, 1988, C.V, s. 21; Ahmet HamdiTanpnar, 19'uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, st. alayan Kitabevi, 1976, s.37


4/14


5/14


Trkiye'de Aydnlanma'nn ilk etkilerini Lle Devri'nde, Yirmisekiz Mehmedelebi'nin elilii etrafnda gelien atmosferde aramak doru olur. Yukarda da anldgibi, elebi'nin raporu Trkiye'de zihn dnm iin nemli bir dnemetir. Bununla birlikte, dnemin baka bir Aydnlanmaccna ve eserine de deinmek gerekir.Montesquieu'nn ran Mektuplar'nn yaynlanmasndan on bir yl sonra 1732'dednemin padiah I. Mahmud'un isteiyle toplum dzeninin bilimsel yntemlerinisergilemek amacyla Usl'l-Hikem f Nizm'l-mem adl eserini yaynlayanbrahim Mteferrika, tpk ada Montesquieu gibi ynetim biiminden sz eder.Ne var ki Montesquieu halk iin yazarken Mteferrika sultan iin fikir retmektedir.Ayrca her iki yazarn ynetim biimleri arasnda baz farkllklar grlr. Bunlaraada karlatrmal bir izelge ile verilmitir:

Montesquieu'nn dzen sralamas

(1721)20:Mteferrika'nn dzen sralamas (1732)21:

1. Despotizm 1. Platoncu dzen: Monari2. Monari 2. Aristotelesi dzen: Aristokrasi3. Cumhuriyet: Demokrasi veya aristokrasi 3. Demokratik dzen: Demokrasi

Dorusu Mteferrika'nn Montesquieu'y okuduunu dnmek iin bukarlatrmadan daha fazla kanta ihtiya vardr. Bana gre Mteferrika ynetim biimlerini kendi okuma ve dnmeleri sonucunda sralam ve kavramlatrmtr.

Basmac'nn gr Montesquieu'ye gre daha tutarl ve monolitiktir. O, ynetimlerikatlmn dzey ve oranna gre sralar. Montesquieu ise monarinin dizginlenmesindeMteferrika gibi berrak deildir. Monarkn yetkilerinin aristokrasi veya btn halktarafndan dengelenmesi ve denetlenmesi arasnda onun iin ok nemli bir fark yoktur.1748'de yaynlad eserinde de gr deimez. Konunun ayrntlar siyas dncelertarihisinin profesyonel disipliner abasn beklemektedir. Ancak u kadarsylenmelidir ki iki lkenin fikir ortam arasnda grlen bu ilgi ve konu yaknlmukayeseli edebiyat ve fikir tarihi aratrmalar iin ok deerli bir ipucudur. teyandan eitimin aydnlatc ilevini yrtmede nemli yeri olan okullarn almaskonusunda da baz paralellikler vardr:

Fransz Asker MhendislikOkullar (Paris'te)

Alman MadencilikAkademileri

Trk Asker Mhendishaneleri

(stanbul'da)22

1. 1718, Ecole des ngenieurs 1. 1770, Berlin'de 1. 1773, Mhendishane-i Bahr-iHmayun

2. 1747, Ecole de Ponts etChauses

2. 1775, Clausthal-Zellerfeld'de 2. 1793, Mhendishane-i Bahr-iHmayun

3. 1765, Ecole du Gniemarin

3. 1776, Freiberg-Saksonya'da 3. 1834, Mekteb-i Fnn- Harbiye

4. 1778, Ecole des Mines

Bu izelge, zellikle Fransa ve Trkiye'de mhendislik okullarnn balangtasivil deil asker amalarla kurulduklarn gstermek bakmndan ilgintir. te yandan

20-Copleston, Felsefe Tarihi: ada Felsefe: Aydnlanma, (ev. A. Yardml), st. dea Yaynlar, 1989, C.VI, s.24;Montesquieu ynetim biimine ilikin grlerini ran Mektuplar'nda dile getirdikten sonra Kanunlarn Ruhu'nda(1748) gelitirip karlatrmal sosyoloji yolu ile ynetimleri deerlendirerek Locke'un daha nce nispeten eksik olarakortaya att gler ayrm kuramn gelitirir. Bkz. Norman Hampson, Aydnlanma a, (ev. J. Parla), st. HrriyetVakf Yaynlar, 1991, s.85; Alaeddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi, Ank. ASBF Yaynlar, 1982, s.447-45321-. Mteferrika, Milletlerin Dzeninde lm Usller, (Sad. . Okutan), st. MEB Yaynlar, 1990, s.3022-Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, Ank. AEBF Yaynlar, 1989, s.163-169


6/14


Trkiye'deki gecikme de aka grlmektedir. Okullamay tamamlayc bir giriimolarak Fransa ve btn Avrupa'da XVIII. yzyldan itibaren sosyal snf ayrmnadayanmayan karma okullar alm; papazlarn vaazlar ile yaygn halk eitiminekatkda bulunmalar salanm; gazeteler, ktphaneler, okuma salonlar ve "maariftakvimleri" ile zellikle Fransa'da halk Aydnlanma'nn gerek sahibi olarak"kefedilmitir".23

b.Tanzimat ve Sonras

Aydnlanma'nn asl karakteristiinin insana verilen merkez nem olduu

yukarda belirtilmiti. Ynetimin de, inancn da, eitimin de amac insana hizmettir. tebu ana ilkeyi benimseyen Trk Aydnlanmaclarndan Sadk Rfat Paa'nn Risle'sinde(1838) yazdna gre insan hkmet iin deil, hkmet insan iindir. Viyana eliliide yapan Paa, insanlar ynetmek iin onlar ve tabi haklarn tanmak gerektiineinanr. Avrupa medeniyetinin esas can, mal ve rz gvencesidir. Bunlar da "hukk-lzme-i hrriyet" in uygulanmasna baldr. Bu aklc teklifleriyle Paa toplumhayatnn arlk merkezini "insan" a kaydrr. Tanpnar Paa ile ilgili u yerindeyorumu yapar:

"Umum izgileri gz nnde tutulursa 'Avrupa Ahvlne Dair Risale' nin, orada grdklerinimemleket ahvlne tatbikten baka birey olmayan 'Devlet-i aliyenin Islah- ahvl' hakkndakimtalaaname ile beraber Glhane Hatt'nn esaslarna bir nevi hazrla benzediini ve asl

mhim, belki Reid Paa'y bile geen tarafnn, insan zerinde srar edii olduunusyliyelim."24

Glhane Hatt'n hazrlayan Reid Paa'nn, kendisinden sekiz ya kk olanmeslekta Rfat Paa'dan ne kadar etkilendii, tarih verilerle deilse bile fermannilkelerinin deerlendirilmesiyle anlalabilir. A. G. Sayar; ferman fert haklar ve devlet-fert ilikileri asdan tahlil eden Y. Abadan ve Tanzimat'ta sosyal hayat asndan"ferdleme"ye dnk bir deime olduunu syleyen Fndkolu ile lke iin bilim veakl gerekli gren Rfat Paa'dan yararlanarak Tanzimat hakknda u yorumu yapar:

"Bireyin ortaya k ya da 'ben merkezini evreleyen kaytlarn zorla kaldrlmas' ile Trktarihinde iktisaden bams z bireyin varln kabul eden bir devlet otoritesi ilk kez Tanzimat'labirlikte ortaya kmtr. Bu bak as yla Tanzimat bireyi sindiren basklar ortadan kaldran,'ferd hrriyet sahas' aan, dolays yla mlkiyet ilikilerini, binnetice, Osmanl toplumunun

iktisad-sosyal yapsn ke kadar yeniden belirleyen ok nemli bir atlmdr."25

Aydnlanma filozofu Kant da aydnlanma'nn sosyal deimeye deil ferdinhrlemesine bal bir sre olduunu kabul ederek Horatius gibi "sapere aude"diyor;insann kendi akln btn d kaytlardan bamsz biimde, ama hibireyin lehindeveya aleyhinde olmadan kendisi iin ve kendisi tarafndan kullanmasn istiyordu. Kiiancak bylece "kk adam"olmaktan kurtulur, "insan"olur. nk insan tabiat varl

23-m Hof, 1995, s.197-20124-Tanpnar, 1976, s.120-123; Necdet Kurdakul, "Tanzimat Dneminin Gereince Tannmayan Dnr Mehmet SadkRfat Paa", Tarih ve Toplum Dergisi Tanzimat zel Says, Kasm 1989, S:71,s.56-6225-Ahmed Gner Sayar, Osmanlktisat Dncesinin adalamas, st. 1986, Der Yaynlar, s.242; "nsanmzkuatan zincirlerin krlp toplumun merkezi konumuna oturtulmas gerei Tanzimat'la balamtr."Ahmed GnerSayar, "150. Ylnda Tanzimat'a Dair Dnceler", Trkiye Gnl Dergisi, Kasm 1989, S:8, s.8 Kalaycolu ve

Sar

bay da Tanp

nar ve F

nd

kolu'ndan hareketle "19. yzy

l

n ortalar

na doru Osmanl

toplumunda cematten ayr

olarak birey, kendi bana bir deer olarak alglanmaya balam ve ksaca birey domutur"demektedir. Bkz ErsinKalaycolu, Ali Yaar Sarbay, "Tanzimat:Modernleme Aray ve Siyasal Deime", Trk Siyasal HayatnnGeliimi(ed. E. Kalaycolu-A. Y. Sarbay) iinde, st. 1986, Beta Basm-Yaym-Datm, s.23


7/14


deil kltr varldr. Verilenle yetinmeyip kazanmlaryla yeni bir hayat kurmaldr.26Elbette bu balantlarla Tanzimat ve Trk modernlemesinin; Aydnlanma'nn birebirgereklemesi olduu sylenemez. Ancak tarih birikimiyle Aydnlanma'nn, Tanzimatdnce ve edebiyatn kuran en nemli d kaynak olduu da inkar edilemez. Bualmann bak alarndan biri Tanzimat yazarlarnn Aydnlanma'y en azndanFransa ve biraz da ngiltere kaynakl ynleriyle tand kabuldr. Tanzimat'tan sonrakiTrk edebiyatnn bir aya Aydnlanma'ya basar.27

Hilmi Ziya lken, Uyan

Devirlerinde Tercmenin Roladl

eserinde (st.1935) son Trk uyannn Tanzimattan sonra ark ve garpten yaplan tercmelerlebaladn yazmt. Macit Gkberk de, Trk toplumunun Tanzimattan beri biraydnlanma sreci iinde bulunduunu belirtmektedir.28 Gerekten de Tanzimat aydnansiklopedisyen olma isteindedir. Devlet adamndan yazarna bu toplumun sekinleri,tiyatrodan gazeteye, mimariden filolojiye ve doa bilimlerine kadar her konuya el atmave dzenleme abasndadr. Hem rical, hem mnevver yledir.29

Tanzimat dnemi Trk edebiyatn dnemde incelemek, kolaylk salayanbir gelenek olmutur:

I-1839-1860: Hazrlk dnemiII-1860-1876: inasi, Ziya Paa ve Nmk Keml tarafndan meydana getirilen

politik arlkl"toplum iin sanat" amacna ynelik I. dnemIII-1876-1896: Ekrem, Hmid, Sezai, Ahmed Midhat, Beir Fuad ve Muallim

Naci gibi yazarlarn yer ald ve daha ok psikolojik arlkl "sanat iin sanat"amacna ynelik II. dnem

Hazrlk dneminde balayan ve sonraki dnemlerde de sren Aydnlanma ilebalantl eviriler30 arasnda, Cambrai Ba piskoposu olarak kiliseye ve krala karhmaniter muhalefet yrten Katolik Fnelon'un iyi hkmdar taslan izdiiTlmaque (1859)31, Aydnlanma'nn politik ideallerine coku ile bal olan Hugo'nunLes Miserables' (1862), nsann bilgisi ve emeiyle doaya egemen oluununyksn anlatan Robinson (1864), nsann ycelii ve dknln yine insana yaniokuyucuya dndrtmeyi amalayan Gulliver'n Gezileri (1872) gibi eserler dikkatiekmektedir.

26-Bkz. I. Kant,"Aydnlanma Nedir Sorusuna Yant", Seilmi Yazlar, (ev. N. Bozkurt), st. Remzi Kitabevi, 1984,s.211-221; Keml Ayta, Avrupa Eitim Tarihi, st. MFAV Yaynlar, 1992, s. 163-164; Timuin, 1986, s.377;

Gkberk, 1974, s.335-336; Ayta, 1983, s.55; idem, 1993, s.89;27-"Tanzimat edp veirlerinin eserlerini tetkik edersek onlarda aynen onsekizinci asr Fransz mtefekkirlerinin izlerinibuluruz."Bkz. "Tanzimat Edebiyatnda Hakik Mceddit", Tarlan, 1981, s.122; "Tanzimat yazar ve dnrlerinin ilgisihep ... aydnlanma filozoflarna ynelmi"Bkz. Arslan Kaynarda, "Trkiye'de Felsefenin yks", Felsefe Yazlar, 1.Kitap, st. Yazko Yaynlar, 1982, s.73; Bu yarglar temellendiren almalar zellikle Cevdet Perin ve Kamran Birandortaya koymutur: Cevdet Perin, "Nmk Keml ve Frans z Edebiyat", Nmk Keml Hakknda iinde, st. DTCFTDED Ens. Neriyat, 1942, s.129-160, ayn yazar, "Trk Romanclnda Frans z Tesiri Nasl Balad?", DTCFDergisi, 1943, C.I, S:IV; ki yaz da u esere alnmtr: C. Perin, Tanzimat Edebiyatnda Fransz Tesiri, st. PulhanMatbaas, 1946, 2. yaz: s.100-116, 1. Yaz: s.117-155; Kamran Birand, "18.Asr Fransz Tefekkr ve Nmk Keml",Felsefe Arkivi, 1945, C. I, S:I (Lisans tezinin bir ksm); Kamran Birand, Aydnlanma Devri Devlet FelsefesininTanzimatta Tesirleri, Ank. Son Havadis Matbaas, 195528-Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, st. Bilgi Yaynevi, 1974, s.188; Macit Gkberk, Felsefenin Evrimi, st. MEBYaynlar, 1979, s.62; Lale Devri Yzyl sonra Tanzimat olarak ortaya kacak olan Osmanl dnce uyannnbalangcyd. Shaw, 1982, C.I, s.32029-lber OrtaylTanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu, Trk Siyasal Hayatnn Geliimi iinde, 1986, s.83; lberOrtayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, st. Hil Yaynevi, 1983, s.203-20430-Mustafa Nihat zn, Trke'de Roman, st. letiim Yaynlar, 1985, s.115-142; Cevdet Kudret, TrkEdebiyatnda Hikye ve Roman, st. Varlk Yaynlar, 1979, C.I, s.12-2331-m Hof, 1995, s.167


8/14


Aydnlanma Avrupa lkelerinde olduu gibi Trkiye'de de iki yntemlegerekletirilmeye allmtr: Politik giriimler ve pedagojik giriimler. Trkiye'deAydnlanma'nn temel zelliklerinden biri, eitim yolu ile kalknmaya daha ok nemverilmesidir. Bu i nce ansiklopedizm ve okumaz-yazmazlkla mcadele biimindebalam, ardndan kurumlamaya gidilmitir. Fransz Aydnlanmasnda Helvetius,Diderot, Voltaire ve Rousseau'nun eitimin hereyi yapabileceine, bizi biz yapanneitim olduuna inand gibi, Trkiye'de de inasi, Ali Suavi, Ziya Paa, NmkKeml, Ahmed Midhat Efendi, Hoca Tahsin gibi aydnlar da insann hrlemesinde vetoplumun kalknmasnda birinci rol eitime vermekte idiler.

Tanzimat edebiyatnn ncs olan inasi, Pariste hkmetin istei zerinemaliye ve ekonomi okumutu. Yurda dndkten sonra ise kendisine nerilen grevlerarasndan, Meclis-i Maarif yeliini seti. Bu onun uygarlama yolunda eitime verdiinemi gsterir. airlii, yazarl, tiyatroculuu, gazetecilii, hereyden nceuygarlama yolunda alarak insanlarn yetitirilmesine, halkn aydnlatlmasnaynelikti. Eitimle varlabilir sand uygarl, Osmanl mparatorluunu kurtarmakiin istiyordu.32 Toplumu bilgice kalkndrmak; bu noktadan yola kan inasi, enverimli ve kestirme yolun gazete olduunu biliyordu.33inasi Trk aydnlanmasnn veakclnn ncsdr. Onunla ilgili konular yazanlar, onun aydnlanmacln veaklcln mutlaka belirtirler.34 Onun iin aydnlanmas ve aklc olduuna gelince,Tanpnar, inasiye gre gazetenin bir kamu hukuku sorunu olduunu belirtir.35

Gazetenin halkn yurttalk hak ve grevlerini retme ve yayma arac olduunuvurgulayarakinasi, yine Tanpnarn deyiiyle snf deitiriyor, devletten br tarafa(halka) geiyor du.36 Tercman- Ahval nsznde gazetenin programn , dil veyaz iin ak bir halk hedef gstererek tamamlar.37 Dolaysyla, ara ne olursaolsun ama, inasi iin, halkn eitilmesidir. lerleme ve uygarlama halk eitimiylesalanabilecektir. Bu bakmdan onda XVIII. yzyl Fransz aydnlanmac veansiklopedislerinin etkisi aktr. Ancak zel olarak u veya bu dnrn tek teketkisinde kalmam, batdan filan ve falan yazarn deil bir uygarln ve dncedzeninin dersini almtr.38

nsann evresini alglamada yapt yanllar yanl eitime balayan XVIII.yzyl Aydnlanmaclar39 ndan dorudan etkilenen ve Rya adl ironik siyaspolemiinde lkemizin geri kalmasnn ana nedenlerinden biri renimin ve bilimin yeterince gelimemesidir diyen Ziya Paa, Rousseaunun eitimle ilgili Emileini

32-Memet Fuat, inasi, st. De. Yaynlar, 1977, s.2733-Kenan Akyz, Bat Tesirinde Trkiiri Antolojisi, st.nklap Kitabevi, 1986, s.734-Akyz, 1986, s.8; Kenan Akyz, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri 1860-1923, Ank. Mas. Matb. 1982,s.19; Tanpnar, 1976, s.199, 203, 205, 215; Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, st. lkenYaynlar, 1979, s.61, 63; Ahmed Gner Sayar, Osmanlktisat Dncesinin adalamas, st. der Yaynlar, 1986,s.104; Zaten her halkarda Tanzimat dneminden itibaren Osmanl Devletinin siyasalarnn temel ilevi kurallarauydurulmas zorunluluu duyulmam , bu siyasalarn yrtlmesinde en nemli lt akl olmutur.! bkz. MetinHeper, Trkiyede slam, Siyasal ve Toplum; Orta Doudaki Baz lkelerde Bir Karlatrma, Trk SiyasalHayatnn Geliimiiinde (ed. E. Kalaycolu-A.Y. Sarbay), st. Beta Yaynlar, 1986, s.37235-Tanpnar, 1976, s.21136-Tanpnar, 1976, s.21137-Tanpnar, 1976, s.21138-Tanpnar, 1976, s.20539-erif Mardin, deoloji, Ank. Turhan Kitabevi, 1982, s.21


9/14


evirmiti. Bu evirinin nsznde Paa, eviriyi zellikle bizdeki eitim yntemlerininiyilitirilmesi umuduyla yaptn syler.40

Yeni Osmanllarn baarl olabilmeleri iin Trkiyede kafalarn aydnlanmas,halkn eitilmesi gerekiyordu. Bu bakmdan, gazetenin, yknn ve romann aydnlatcilevi olduunu inanan Nmk Keml, bu grn kuramcsdr.41 Halk eitimindebasna byk deer veren Nmk Keml, gazete vatan bir meclis-i lfet (tanklartopluluu) haline getirir der.42 Ona gre edebiyat bir toplum kurumudur, halkn

yararna olmaldr. O da ada Trk Aydnlamaclar gibi XVIII. yzyl dnrleriningrlerine baldr.43Vatanda en byk terakkyi edebiyattan ve en byk terakkyigazeteden"bekler. inasiyi zellikle bunun iin sever44 Yurdun kalknmasnn temeliniaskerlik ve iktisattan nce eitimde gren45 Nmk Keml, iktisad gerilikten kurtulmakiin "maarif" i ileri srer. Onun nlemler paketinde "maarif davas" nn merkez birnemi vardr.Hrriyetteki yazlarnda,

Gerek mmeti ve gerek devleti servete bulunduu bozulma durumundan kurtamak iin

evvela(...) maarif lazm, yollar lazm; gerek ticaret, gerek sanatn stad mekteptir.46

der. Ona gre asrm zda maarif her milletin medar- hayatdr.47 AvrupaMedeniyetinden bret Almak adl yazsnda, bu medeniyete bilinli bir bakndayanmay douracan, dayanmann okula gtreceini, okulun tezgahlarileteceini, tezghlardan fabrika ve bankaya ykselmenin mmkn olacan bylecelkenin refah ve servete kavuacan belirtmiti.48

Trk aydnlanmaclar yalnz eitim grleriyle deil uygulamalar ile deTrk eitim tarihindeki deerli yerlerini almlard. Onlar, maarifi grlerdorultusunda 1865te birka ilkokul atlar. 1873'te de kendi liselerini kurdular. Builkokullardan birinde Keml Bey yurt dna gidinceye dek Trke yaz dersi vermiti.49Osmanl mparatorluunun paralanmasna kar da o, hem Pan-Osmanizmi, hem dePan-slamizmi gerekletirmek gerektiine inanyordu ve bu ynyle kurulacak toplumbirliinin tepeden inme yntemlerle ve g kullanarak oluamayaca, tersine bununokul, kitap ve vaazlarla vicdana seslenen eitim ve propaganda aralaryla oluacagrndeydi.50

40-kr Kurgan, Ziya Paa, st. Varlk Yaynlar, 1963, s.19; Necip Alsan, Jean Jacques Rousseau, st. Varlk

Yay

nlar

, 1962, s.80 vd.41-Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak, st. letiim Yaynlar, 1983, s.1642-Mehmet Kaplan, Nmk Keml, ;st. EF Yaynlar, 1948, s.12543-Hikmet Dizdarolu,Nmk Keml, st. Varlk Yaynlar, 1977, s.1744-Dizdarolu, 1977, s.2245-Kaplan, 1948, s.123, 22646-Sayar, 1986, s.36347-Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Ank. TTK. Yaynlar, 1983, C.VII s.198; kr: J. Aatovi Petrosyan, SovyetGzyle Jn Trkler, (ev. M.Beyhan-A. Hasanolu), st. Bilgi Yaynevi, 1974, s.11748-lken, 1979, s.96; Nmk Keml bu gr dou-bat karlatrmasndan karr: Eitim ve retim bu anAvrupasnn tm ekonomik ve kltrel baarlarnn temelidir. Petrosyan, 1974, s.11749-Petrosyan, 1974, s.119; Nmk Keml bu davran ve maarif balkl yazsnda dnceleriyle Emrullah EfendininTuba Aac Nazariyesine erken bir cevap vermektedir. "Maarif"yazsnda Nmk Keml yle byk Darlfnun vedarlmuallimler yapmak veya her kye okul amak, herkesi okutmak gibi tasarlar yerine ncelikle stanbulda birkatane eksiksiz ilk ve orta amann daha yararl olacan syler. bkz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Birol Emil, Yeni

Trk Edebiyat

Antolojisi, st. EF Yay

nlar

, 1978, C.II, s.237-23850-smail Ulugr, Muallim Nacinin Hederi zerineYazko Edebiyat, ubat 1982, S:16, s.126; Namazdan sonramminlere seslenip hkmeti eletirmek ve cemaat kkrtmak, Osmanl mparatorluunda yzyllardan berikullanlagelen bir ihtilal tekniiydi. bkz. erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, st. letiim Yaynlar, 1983, s.70;


10/14


Nmk Keml'in Volney'den Palmir Harabeleri (Les Ruines ou Mditationssur les Rvolutions des Empires), Rousseau'dan erit-i timaiye (Du Contrat Social),Condorcet'den Tarih-i Terakkiyt- Efkr- Beer (Esquisse d'un Tableau Historiquede l'Esprit Humain) ve Montesquieu'den Rh'-eryi' (Esprit des Lois) ve Roma'nnEsbb- kbli ve Zevli (Causes des Grandeurs et Dcadence de l'Empire Romain)adl eserleri evirdiini belirten kaynaklar bulunmaktadr.51

Tanpnar'n deyiiyle52 "Kemal'in cemiyet iin dnd btn istikbal

tasavvurlarn topla" yan topik eseri Rya, Nam

k Keml'in politik Ayd

nlanmalklerine ne kadar bal olduunu gsteren esiz bir rnektir. Bu eserde Hrriyet airi,evirdii sylenen Kanunlarn Ruhu'ndaki gler ayrl ilkesinin ylmaz birsavunucusu olarak grnmektedir. Eserin ana temas ise ngiltere'de iken dersleriniizledii On Liberty yazar John Stuart Mill'den babas James Mill'e, ondan Bentham'ave Bentham'dan Condorcet'ye ulaan ilerleme ve hrriyet tutkusudur. Nmk Keml'inhayat ve eserini sert vurulmu bir mhr gibi temsil eden hrriyet fikrinin kaynaaydnlanma felsefesidir. Hukuk ve ekonomi dersi ald Fanton ve Emile Accolas, buetkiyi yalnzca derinletirirler.

Ekrem ve Hmid, insanla ilgili her eyin gzel anlatlmakartyla sanatn veedebiyatn konusu olabileceini savunmu ve bunu uygulamlardr. Ekrem'in aslhizmeti, Trk edebiyatnda ilk kez, Talim-i Edebiyat ile birlikte etik, estetik ve lojik vedeerler arasnda i blmne gidilmesi gerektiini, yani zihin ubelerinde

uzmanlamay veya baka bir deyile zihn laiklii ortaya atm olmasdr. Basitesanatiin sanat yapmakbiiminde formle edilen bu anlay, gerekte sanldndan ok dahanemlidir. Geri dneminde yanks olmamtr ama bu dncesiyle Ekrem insanaakln kullanmann ok kolay ve bilimsel yolunu gsteriyordu. Aydnlanma'nn byklks de gerekte buydu. Hmid ite bu dnceyi iirinde uygulayarak"ir-i zam"nvann almt. Onun iirlerinde insann kendini ve hayat ferd sorgulaynnyansmalar vardr. Bu yzden Rza Tevfik, airin "mlhazat- felsefiye"sini kalemealabilmitir. Yine ayn ferdleme, Kaya Bilgegil'in "Hmid'de lednn meseleleri" vebunlarn banda gelen "Allah" incelemesini gerektirmitir.

Tanzimat edebiyatnn olgunluk devresinde ikinci dnem yazar olarak, Ekrem-Hamit-Sezai okulunun aksine popler edebiyat savunan, Cenap ahabettinin deyiiylekrk beygir kuvvetindeki yaz makinesi53 Ahmed Midhat Efendi de; alfabekitaplarndan balayarak tarih, corafya, mihanik, kimya, biyoloji, iktisat, hukuk, dil ve

edebiyat gibi birok sahalarda yazlar yazp, geni bir halk kitlesinin nice ihtiyalarna

Camiler efkar- milleti tenvir iin ne msait yerlerdir. ! Mehmet Akif Ersoy, Makaleler, (A. Ve N.Abdlkadirolu).Ank. KTB Yaynlar, 1987, s.5151-Bkz. erif Hulsi, "Nmk Keml'in Eserleri", Nmk Keml Hakknda iinde, st. 1942, ADTCF Neriyat, s.326; Cevdet Perin, Tanzimat Edebiyatnda Fransz Tesiri, st. Pulhan Matb., 1946, s.150-151, 241-243, 264-265;Kuntay Midhat Cemal, "Nmk Keml'in Tercmeleri", Tercme Dergisi, 19 Eyll 1944, C.V, S:27, s.213-220 ve 19Kasm 1944, C.V, S:28, s.304-311; lken, Nmk Keml'in yalnzca Volney'den Le Ruines adl eseri PalmirHarabeleri adyla evirdiini, ancak yaynlanmadn yazar. Hilmi Ziya lken, UyanDevirlerinde Tercnin Rol, st. lken Yaynlar, 1997, s.329; Ayrca dier eviri giriim ve sorunlar iin bkz.: F.A.Tansel, "Garpdillerinden manzum tercme (1839-1908)", Tercme Dergisi iir zel Says, 19 Mart 1946, S:34-36, s.464-475; F.A.Tansel,Tercmenin Rol, 1942-1943 niversite Konferanslarndan Ayr Basm, st. 194452-Tanpnar, 1979, s.43753-evket Rado, Ahmed Midhat Efendi, Ank. KTB Yaynlar, 1986, s.3, 6; Ahmet Mithat Efendi iin Ahmet Rasim de"on iki beygir kuvvetinde yaz makinesi"benzetmesinde bulunur. Hce-i Evvel'in olu Kmil Yazg, babasndan Ahmet

Rasim'in cezas

n

vermesini rica eder. Babas

k

zaca

yerde glerekyle der: "Olum Kmil, insanlara en ok hizmeteden mahlklar beygirlerdir. Bunlarn da drt aya vardr. Her birisine birer ad koymak lzm gelirse ben ylediyeceim: Ahmet Rasim, Ahmet Cevdet, Ahmethsan, Ahmet Midhat!" Hakk Tark Us, Bir Jbilenin ntibalar:Ahmed Midhat' Anyoruz!, st. Vakit Gazete-Matbaa-Ktphanesi, 1955, s.87


11/14


cevap veren yaynlaryla, tam anlamyla popler ve ansiklopedist bir yazardr.54evirileri ile de uyana katkda bulunmutur. Aydnlanmac ynn yukardabelirttiimiz Voltaire ile ilgili olarak yazdVoltaire Yirmi Yandaadl biyografikromannda, XVIII. yzyl dnrlerini tantma ilevini de stlenmiti.Ansiklopedisyenliine gelince, Hace-i Evvelin 1873'te srgne gnderildii Rodostanstanbul'da bulunan yakn Mehmet Cevdet adna imtiyazn aldrd ansiklopedikpopler dergi Krk Anbar, onun bu ynn en iyi anlatan rnektir.

Yine Tanzimat dneminde, eitim-kalk

nma ilikisi zerine dnenlerden biri de,Hoca Tahsin Efendidir. O nceki anlatlan kiilerden ok belirgin bir ynyle ayrlr ki bu da akademisyenliidir. 20 ubat 1870 ylnda al yaplan Darlfnuna mdrolarak atanan Tahsin Efendinin inanc da uydu:

Mslman milletlerin kalknmasnn biricik yolu dogmalardan kafalarn temizlemek ve eitimyoluyla ada fenleri benimseyerek kafalarn aydnlatmaktr.

Eitimle kafalarn temizlenmesini toplum kalknmas iin k noktas yapanTahsin Efendi de bir Trk aydnlanmacs ve ansiklopedistidir. Onunla ilgili bilgileriverenler, onun fizik ve astronomi aralarna ve deneylerine merakl, Arap yazs yerinesoldan saa doru yazlan bir yaz icad, biyoloji, psikoloji, ocuk eitimi, Franszcadaneviriler gibi ok geni ve eitli konularla uratn belirtirler.55

Son olarak, Encmen-i Dni'in iki nemli yesi olan Mnif Paa ile AhmedCevdet Paa'y analm. Cevdet Paa'nn ok ynll tam bir Aydnlanmakarakteristiidir. Mnif Paa ise zellikle Mecma-i Fnn'daki yazlar ile TrkAydnlanmasna hizmet eden isimlerin banda gelir.

Trkiye'de Aydnlanma'nn bu isimlere bal geliimi yannda, edeb faaliyetlerve edeb trler ile ilgili taraflar da vardr. Gazete, dergi, roman, yk, tiyatro, eletiri,gezi, an, zgemi, mektup gibi temel ve yardmc edeb trler, Trk Aydnlanmasnnbir rn olduu kadar, ona hizmet eden yeni yazm ve anlatm biimleridir. ok kklbir gemii olan iirin de hayat nitelikler kazanmas Trk Aydnlanmas sayesindedir.Bu edeb trler Trk Aydnlanmasna nasl hizmet etmitir? Her eyden nce birokuyucu kitlesinin yaratlmas ve kamuoyunun olumas, bu trler araclylagereklemitir. Ayrca Avrupa Aydnlanmasna olaanst hizmetlerde bulunancemiyet56, akademi57, salon58, gnll hayr kuruluu59, kahvehane ve kulp60 gibi

54-Banarl, 1971, JC. II. S.964, 965; Ahmed Midhat Efendi Modern anlamda ilk ve en nemli Trk ansiklopedistidir.

bkz.erif Mardin Tanzimattan Sonra A

r

Bat

l

lama, Trk Siyasal Hayat

n

n Geliimi, iinde 1986. s.36; MnirSleyman apanolu, deal Gazeteci, Efendi Babamz Ahmet Mithat, st. stanbul Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar,1964, s.138'e alnan "Ahmed Mithat Efendi", Haber, 28 Aralk 1944 knyeli yazda Trknklabna Baklar yazar,Hce-i evvel'in ansiklopedizmi ve l'uomo universale olma zellii konusunda unlar sylemektedir: "Dnk Tanin'deSedat Oksal imzal ve anlayl makalenin banda Ahmet Mithat'n vasflaryle sralanmt: 'Ahmet Mithat Efendigazeteci, Ahmet Mithat Efendi mecmuac , Ahmet Mithat Efendi tiyatro mellifi, Ahmet Mithat Efendi tarihi, AhmetMithat Efendi felsefeci, Ahmet Mithat Efendi fen ve ilm yazlar muharriri, Ahmet Mithat Efendi mtercim' ve birazaada: 'memur, Ahmet Mithat Efendi matbaac , Ahmet Mithat Efendi mrettip ve makinist, Ahmet Mithat Efendimektepi, Ahmet Mithat Efendi Hace-i evvel, Ahmet Mithat Efendi matbaa-i Amire mdr, Ahmet Mithat Efendi hey'et-ishhiye reisi (yni doktor), Ahmet Mithat Efendi mderris, Ahmet Mithat Efendi Profesr, Ahmet Mithat Efendi ifti,Ahmet Mithat Efendi i adam , Ahmet Mithat Efendi Ders Nazr...' Cmlenin sonundaki noktadan da seziliyor kiAhmet Mithat Efendi'nin daha baka sfat ve hviyetleri de yok deildir; fakat bu eitli ihtisas tablosu, Ahmet MithatEfendi'nin bilgi ufuklarnn genilii hakknda yeter derecede fikir vermektedir. Bu kadar eitli bilgi Ahmet MithatEfendi'nin herubedeki ihtisasndanphe ettirebilirdi ve nitekim ettirmitir. Onun gayretleri, bu eitlilikte i blmprensipleri arasndaki zdlktan kuvvet alr. Byle bir 'Hezar-Fen' bir Allme-i kl' tipi nasl izah edilebilir?" PeyamiSafa, bu sorunun cevabn, ertesi gnk yazsnda: "htisas ve umum kltr alannda zdlk deil, henk vardr. Bununiin Ressam Hamdi beyle Ahmet Mithat Efendi arasnda yaratc bir dostluaahidiz. Bu dostluk bize yrek ve damararasndaki ezel hengi anlatyor."(s.139) szleriyle vermektedir.55-Berkes, 1978, s.235; lken, 1979, s.19156-m Hof, 1995, s.102


12/14


yerler nasl yazar, air ve dnrleri koruyan ve yetitiren birer "kltr evresi"olmularsa; ayn biimde Trkiye'de de Aydnlanma,, benzer meknlardan yukardaanlan edeb trler araclyla halka yaylmtr. Tercme Odas61, Encmen-i Dni62,Cemiyet-i Tedrisiye-i slmiye63, Encmen-i uara64, lm Cemiyetler65, edebiyat

57-m Hof, 1995, s.10458-Lagarde-Michard, 1965, 7-859-m Hof, 1995, s.115-149

60-m Hof, 1995, s.110; Andr Lagarde-Laurent Michard, Les Grandes Auteurs Franais du Programme: XVIII.Sicle, Paris, Bordas, 1965, 7-861-Mustafa Nihat zn, Son Asr Trk Edebiyat Tarihi,, st. Mf Vek. Yaynlar, 19441, s.8; Tanpnar, 1979, s.142-14362-Bkz.:Cevdet Paa, Tezkir, (yay. C. Baysun), Ank. 1986, TTK Yaynlar, C.IV, s.47-49, 51-53, 55-57, 72, 218, 222,240; M. kir lktar, "Encmen-i Dni,lk Trk Akademisi", Akademi Dergisi, 1946, C.I, S:46, s.17-19; M. kirlktar, "Encmen-i Dni, lk Trk Akademisi", Trk Yurdu Dergisi, 1956, S:254-255; M. kir lktar,"Encmen-i Dni,lk Trk Akademisi", Trk Kltr Dergisi, 1964, C.II, S:18; Enver Behnan apolyo, "Encmen-iDni'in Tarihesi", Trk Kltr Dergisi, 1968, C.VI, S:67 (Akademi Says); Mithat Sertolu, "Trkiye'delklimlerAkademisi, Encmen-i Dni", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 1973, S:64; Kenan Akyz, Encmen-i Dni, Ank.1975, AEF Yaynlar; Chit Bilim, "lk Trk Bilim Akademisi: Encmen-i Dni", Hacettepe niv. Ed. Fak. Dergisi,1985, C.III, S:2, s.81-104; Ali hsan Gencer, "Encmen-i Dni ve Mustafa Reid Paa", Mustafa Reid Paa veDnemi Semineri Bildirileri Ank. 13-14 Mart 1985, Ank. 1987, TTK Yaynlar, s.31-37; Nihad Sami Banarl, ResimliTrk Edebiyat Tarihi, st. MEB Yaynlar, 1971, C.II, s.815; Enver Koray, Trkiye'nin adalama SrecindeTanzimat, st. 1991, MFEF Yaynlar, s.96-98;Tanpnar, 1976, s.143-144; lken, 1979, s.48,53; Berkes, 1978, s.231-232, 254-255; Lewis, 1984, s.43263

-inasi bu kurum hakknda unlar yazyor: "Esnaftan isteyenlere umr- i'tikdiye ve hisbiye ta'lim etmek ve mehm-emken Trke okutup yazdrmak zere ba'z zevt 'Cemiyet-i Tedrisiye-islmiye' nmyle bir hey'et tekil ederek, MaarifNezret-i Cellesi'nden istid'-y ruhsat eylemi ve aru civrnda bir mekteb dahi istemi olduklarndan keyfiyet, cnib-i Bb- l''ye arz ile, iktiz eden irde-i seniyesi istihsl olunmudur. Rivyet-i vkaya gre cemiyet-i mezkrenin ittihzeyledii usl iktizsnca a'zs iki snf olup, biri bi'n-nefs mektebin idresi ileakirdnn ta'limi hizmetinde bulunacak vedieri her ne sretle olur ise olsun, cemiyetin maksadna hizmet edecek olan zevtdan ibretdir. Cemiyetin taleb eylediimekteb ta'mire muhtc olarak, keyfiyet Bb- l'den cnib-i Evkf'a havale klnm olduundan, hitmnda tedrisebalanlacak veakirdna sabahlar bir buuk veya iki saat elifb ve Kelm- Kadm ve ilm-i hl ve ba'z Trke kitaplarve hisb ve hendese ve corafya mukaddemt ve biraz tarih okutturulacakdr. akirdnn kitap ve sir malzeme-itahsliyesi cemiyet tarafndan meccnen verilecei gibi, dersde isbt- istihkk edenlere tevkan mkft dahi i'tklnacakdr. Byle bir mektebin birinci def'a olarak te'ssi, tlib-i istifde olanlarn memnniyetini ddir. Hademe-idevletden olan messisleri ise me'mriyetleri zamannn hricinde kalan istirahat vakitlerinden birazn , mbtedlerinta'lmine hasretmek niyetindedirler. Hayr'n-ns min yenfe`u''n-ns. Gayret-i milliye ashbna gre asl istirahat,ebn-y cinsinin hayrna sa'y hizmet etmekle kesbolunur..."inasi, "Havdis-i Dhiliye", Tasvr-i Efkr, nu.189, 24Nisan 1864; inasi, 1960a, s.95-96; Ayn sayda kurumun amacyle duyurulur: "Esbb- zarriyeye mebn vaktiyleokuyup yazmaa muvaffak olamayan her snf ahli-i mslime akid-i diniye'yi ta'lim ile az vakitde mektb, sened, ve

verk- sireyi kraat ve tahrir edecek mertebe tahsl-i liyakat etdirmek niyeti hayriyesiyle ve Cemiyet-i Tedrsiye-islmiye nmiyle bir cemiyet teekkl etmidir."Mslman olmayanlara bakarak kurulan bu eitim kurumunda NmkKeml de yurt dna kncaya dek iml dersi verir. Bkz. Mahmud Cevad, Maarif-i Ummiye Nezreti Tarihe-iTekilt ve craat, st. Matbaa-i mire, 1338, s.97; Osman Nuri Ergin, Trk Maarif Tarihi, st. Eser-Kltr Yaynlar,1977, C.I-II, s.45; mer Faruk Akn, "Nmk Keml", A, st. MEB Yaynlar, 1993, C.IX, s.59; "rak Mektebi talebesi(nin) Keml meccnen iml hocasyd. ... Zaten Keml'in hocal... Bu kadar byk bir saadet bu ocuklara fazlayd, ve,ok sremezdi."Mithat Cemal Kuntay, Devrinin nsanlar ve Olaylar Arasnda Nmk Keml, st. Maarif VekletiYaynlar, 1944, C.I, s.304; Nmk Keml, bret'teki bir yazsnda ynetimin bu kurumun almas ve almas ile ilgilizorluklar kardn, ie baladktan sonra bir ksm katlmclarn ekildiini, ancak gitgide okulun gelimesiyle buradayetienlerin Maarif Nezreti'nin sorumluluundaki okullardan kanlarla rekabet edecek dzeye ykseldiklerini yazar.Bakanlk okullarnda alt yedi ylda Trke okuma salanrken, Cemiyet'te alt ayda okuma sklmektedir. Bkz. NmkKeml, "Cemiyet-i Tedrisiye-islmiye", bret, nu.107, 3 ubat 1873; Bir baka yazsnda da bu yaygn ve sivil retimkurumunun, baka bir hayrl ie girierek Dr'-afaka'y kurmaya abaladn ve bunu desteklemek gerektiini belirtir.O da ustasinasi gibi bu destek ve yardmlar din bir vecbe olarak niteler. Bkz. Nmk Keml, "Dr'-afaka", bret,nu.126, 29 Mart 187364-Encmen-i uar ile ilgili nemli bilgi ve ayrntlaruradadr: Mehmet Kaplan, Nmk Keml, Hayat ve Eserleri,

st. EF Yay

nlar

, 1948, s.34-40; Kaya Bilgegil, Ziya Paa zerinde Bir Arat

rma, Erzurum, Atatrk niv. Ed.Fak. Yaynlar, 1970, s.27-29; nder Ggn, Ziya Paa, Ank. KTB. Yaynlar, 1987, s. 3 ve Metn Kayahan zgl,Hersekli rif Hikmet, Ank. KTB. Yaynlar, 1987, s. 8-23; Metn Kayahan zgl, Leskofal Galib, Ank. KTB.Yaynlar, 1987, s. 15-29


13/14


mahfili durumunda olan kraathne, kahvehne ve ayc dkkanlar66 gibi meknlar67,Trk aydnlanmasnn oca olmulardr.

Trkiye'de Aydnlanma'nn macerasn 2000'li yllara dein izlemek iin okuzun bir aratrma gereklidir. Ancak u nokta ihmal edilmemelidir: II. Merutiyet'indnce akmlar ve mill devlet dncesinin douu, gerekte "vatan tehlikede" (laPatrie est en danger!) parolasna gnlden inanm Trk aydnnn Aydnlanma vemodernizm karsnda tavr taknma mecburiyetinin sonulardr. Cumhuriyet ve onun

getirdikleri ise Trk Ayd

nlanmas

n

n kurumlama dnemini ifade eder. Cumhuriyetdneminde Trk Dil ve Tarih Kurumlar ile DTCF'nin kurulmasn, Mustafa Nihatzn'n Bibliyografya ve Tercme dergilerini, Hasan li Ycel'in bakanlsrasndaki eitimle kalknma giriimlerini ve Aydnlanmac eviri etkinliklerini, AdnanAdvar ve Hilmi Ziya lken'in almalarn, Sabahattin Eybolu ve Vedat Gnyol'undergicilik ve eviri abalarn, yalnzca anmakla yetinelim.68

Hi phe yok ki Trk Aydnlanmasnn kurumlamasnda en byk rol,Byk Atatrk'n dehasnndr.

SONU

Reislkttap tf Efendi'nin kaleme aldMuvzene-i Politikye adl raporla,imdiki bilgilere gre ilk kez, Trke bir metinde Voltaire ve Rousseu'nun ad

gemektedir. ki yazar ar szlerle eletiren tf Efendi yle demektedir:"Voltaire ve Rousseau isimli zndklarn ve onlardan beter ukalalarn h ve hpeygamberlere svmek, bykleri zemmetmek, btn dinleri kaldrmak, cumhuriyeti ve msvt-m etmekten ibaret olan szlerle alay slbuyla nerettikleri eserlere, her yeni ey lezzetlidir

fetvasnca halk rabet eder."69Bu bilgiden ok duyguya dayal kzgn bak asyla sylenmi bedduay

andran szlerin zerinden bir yzyl getikten sonra, Trk basn ve dnce hayatnabyk hizmetleri bulunan Ebzziya Tevfik, olu Velid Ebzziya'ya yazd 10 Aralk1903 tarihli bir mektupta Suavi, Nmk Keml ve Ziya Paa'y"bu milletin Rousseau'su,Voltaire'i, Diderot'su"olarak anar.70 Bylece devrin ruhunun, Aydnlanma'nn iki ucuolan Voltaire ve Rousseau karsnda yz yl ara ile siyahtan beyaza dnt grlr.Ebzziya'nn mektubunu yazmasndan be yl sonra, bu kez Mill Edebiyat Hareketi veTrklk akm ierisinde byk roller stlenecek olan mstakbel Trk Ocaklar ReisiHamdullah Suphi (Atatrk'n adn Trkeletirerek verdii soyad ile: Tanrver) Bey,

65-Ekmeleddin hsanolu, Osmanllm ve Meslek Cemiyetleri, st. 1987; Ekmeleddin hsanolu, "19. YY. BandaKltr Hayat ve Beikta Cemiyet-ilmiyesi", Belleten, Ank. TTK Yaynlar, 1987, C. LI, S:200, s.801-828; hsanolu,bu yazsnda Trkiye'de "Cemiyet"ad ile tanmlanan ilk bilimsel kurulun Encmen-i Dni olduunu syler ve ekler:Sonradan bu tarz pek ok cemiyet kurulmutur. rnein 1856: Cemiyet-i Tbbiye-i ahane, 1861:Cemiyet-i lmiye-iOsmaniye, 1862:Cemiyet-i Kitabet, 1864:Cemiyet-i Tedrisiye-i slmiye, 1865:Cemiyet-i T bbiye-i Osmaniye,1880:Cemiyet-i Eczacyan der Asitane-i Aliyeve ksa bir sre iin kurulan Tercme Cemiyeti...66-erif Akta, Ahmed Rsim'in Eserlerinde stanbul, Ank. KTB Yaynlar, 1988, s.231-23967-Bu tr meknlar eskiden de vard. Ancak amalar politik veya bilimsel deil sanatsal idi. Bkz. Halkpekten, DivanEdebiyatnda Edeb Muhitler, st. MEB Yaynlar, 199668-Konunun sonunda, Trk Aydnlanmas konusundaki bir sempozyumun bildirilerinden oluan kitaba deinelim:Trkiye'de Aydnlanma Hareketi, Dn, Bugn, Sorunlar, 25-26 Nisan 1997, Strasbourg Sempozyumu,,Server Tanilli'ye Sayg, st. Adam Yaynlar, 199769

-Ahmed Rsim, stibdattan Hkimiyet-i Milliyeye (Osmanl

mparatorluunun Reform abalar

inde Bat

Evreleri), (Haz. H. V. Velideolu), st. adaYaynevi, 1987, s.81-8670-Hseyin elik, Ali Suavi ve


14/14

Documents

Aydınlanma ve Yeni Türk Edebiyatı