AyşeKulin_Sevdalinka

GÜNÜMÜZTÜRKYAZARLARI

AYŞEKULİN

ArnavutköyAmerikanKızKolejiEdebiyatbölümünübitirdi.Çeşitligazetevedergilerdeeditörvemuhabirolarakçalıştı.Uzunyıllartelevizyon,reklamvesinemafilmlerindesahneyapımcısı,sanatyönetmenivesenaristolarakgörevyaptı.

ÖykülerdenoluşanilkkitabıGüneşeDönYüzünü1984yılındayayınlandı.Bukitaptaki"Gülizar"adlıöyküyü,KırıkBebekadıilesenar-yolaştırdıvebusinemafilmi1986yılınınKültürBakanlığıÖdülü'nükazandı.

1986'dasahneyapımcılığımvesanatyönetmenliğiniüstlendiğiAyaşhveKiracılarıadlıdizidekiçalışmasıylaTiyatroYazarlarıDerne-ği'ninEniyiSanatYönetmeniÖdülü'nükazandı.

1996yılındaMünirNureddinSelçuk'unyaşamöyküsününanlatıldığıBirTatlıHuzuradlıkitabıyayınlandı.Aynıyıl,FotoSabahResimleriadlıöyküsüHaldunTanerÖyküÖdülü'nü,biryılsonraaynıadıtaşıyankitabıSaitFaikHikâyeArmağanı'nıkazandı.

1997'deyayınlananAdı:Aylinadlıbiyografikromanıile,istanbulÜniversitesiiletişimFakültesitarafındanyılınyazarıseçildi.

1998yılındaGenişZamanlaradlıöykükitabıyayınlandı.

AYŞEKULÎN

SEVDALİNKA

15.Basım

RemziKitabevi

GünümüzTürkYazarları:45

SEVDALİNKA/AyşeKulÜl

Kapak:ÖmerErduran

ISBN975-14-0678-1

BİRİNCİBASIM:1999ONBEŞİNCİBASIM:1999

RernziKitabeviA.Ş.,SelviliMescitSok3,Cağaloğlu34440,istanbul.

Tel(212)5139424-25,5139474-75,Faks(212)5229055

WEB:http://www.remzi.com.trE-POSTA:post@remzi.com.trRemziKitabeviA.Ş.tesislerinde

basılmıştır.

Varoluşmücadelelerisekizyüzyıldırsürenonurlu,cefakâr,kahramanBoşnaklarve

sevgilibabam,rahmetliMuhittinKuliniçin

Bukitap,OsmanlıöncesindedininedenlerleHaçlıOrdularıtarafından,BirinciveikinciDünyaSavaşlarısonrasındave1992Savaşı'ndaiseSırplarveHırvatlartarafındansüreklisoykırımınatabitutulanamaaslayokedilemeyenBoşnakhalkınınacılarını,Türkhalkınabirazolsuntanıtabilmekamacıylayazıldı.,Roman,savaşöncesindeTito'nunkurduğualtıfederedevlettenoluşanYugoslavyaFederatifCumhu-riyeti'nde,aşırımilliyetçiliğiazdıraraksavaşıtırmandıranvesonuçtaYugoslavya'yıalevleriçindebırakangünlerianlatıyor,savaşınilküçyılındayaşananlarıokuraaktarıyor.

Kitaptayazılanolaylarbelgeselnitelikli,tarihivesiyasikişilerindışındakikarakterlerkurgudur.

i

Sevdalinkan

Saraybosna,Eylül1986

Nimeta,mutfaktabulaşıklarıyıkarkenradyodanyükselenşarkınınneşeliritmineuygunhareketlerlesallanıpdurmasınarağmen,içsıkıntısındanboğulacakgibiydi.Kahvaltıdaoğlununbilegözündenkaçmamıştıdalgınlığı.

"Anne,tamüçkeresordumaynısoruyu,sağırmısın?"demiştioğlu.

"Birazdalgınımcanım.Düngecehiçuyuyamadım."

"Neden?"

"Kışagirerkenböyleolurum."

"KışaEylül'degirilmezkianne."

"Nedeolsasonbahar.Aramevsimişte.Sonrakışbirdenbastı-rıverir."

Oğlu,yinedünakşamiçkiyifazlamıkaçırdın,gibilerdenbakmıştıyüzüne.

Üçyıldır,birkadınayakışmayacakkadarçokiçtiğinin,kocası,arkadaşlarıveannesikadar,oğludafarkındaydıelbette.OnbiryaşındaydıFiko.Aklıdaboyugibi,yaşınagörehızlıgelişmişti.Uyanık,cingibibirçocuktu.Nimeta,zamanzaman,onunbakışlarınıüzerindehissettiğinde,içiniokuyabilmesindenkorkardı,yüreğiniokuyabilmesinden...Yüreğinde,olmamasıgerekenbirsevgiyeyervermiştiçünkü.Busevgiyi,filizlenmeyebaşladığıandanitibaren,yeşertmemek,büyütmemekiçinelindengeleniyapmıştıaslında.Amaboşunaydıçabaları...

Stefanileaynışehirdeyaşıyorolsalardıbelkidahakolayolurdukopmaları.

Birbirlerini

(*)Sevdalinka:Sevdaşarkıları.

hergünveherangörür,doyasıyasevişir,heveslerinialıpbıkabi-lirlerdi.Yadaayrışehirlerdeyaşadıklarındandolayı,hiçgörüşe-10meşelerdi,unuturgiderlerdibelki...

Amayasakaşklarınenşiddetlisinetutulmalarıiçin,hertürlüşart'ıöylesineinceliklerlehazırlamıştıkikader,Nimeta,sonundaçaresizliğiniveutancınıiçkiyleyenmeyeçalışırolmuştu.

"Bençıkıyorumanne,Hanahazırdeğil,bugünonunkeyfinibekleyemem,imtihanımvar."Fikokucağındakisarmankediyisüttabağınınönünebıraktı.

"SengitFiko.Hana'yıokulabenbırakırım."Fiko,dalgınveyorgunannesininyanağınabiröpücükkondurupçıkarken,kapıdabirandurupsordu."Babambugünmüdönüyor?""Evet."

Fikogitti.Nimetaiskemleyeçöküpmutfakmasasınauzattığıkollarınabaşınıdayadı.Yıllardırgeciktirmeyeçalıştığıan,hızlayaklaşıyordu.Stefan'a,aralarındakiilişkiyikocasınaanlatacağınadairsözvermişti.Busözüüçyıldırerteliyordu.Önceleriçocuklarınküçükolduğubahanesiniönesürmüştü.Sonra,babasıhastalanmıştı,onuüzemeyeceğibahanesinesığınmıştı.DerkenHa-na'nınokulabaşlamasınıbeklemişti.Bahanelertükenmiştisonunda.

"BirseçimyapmakzorundasınNimeta,"demiştiStefan."Benbuşekildedevamedemeyeceğim.Yabeniseç,yakocanı.Sevdiğimkadınınbaşkabiriyleevliolmasınadahafazladayanamayacağım."

"Onaboşanmakistediğimisöyleyeceğim.Buhayattanbıktığımı,çokyalnızkaldığımı..."

"Olmaz.İşinaslınıanlatacaksınNimeta.Kocanbaşkabirerkeğinvarlığınıbilmezse,boşanmayarazıolmaz.Adamakendindekusurlararatma.Başkabirineâşıkolduğunusöyledürüstçe.""Buonuöldürür."

"Sizininancınızagöre,hanisadeceecelöldürürdüinsanları?"GülmüştüNimeta,

"Benieceldeğil,buaşköldürecek,kocamıdabenimgünahım,Stejo,"demişti...

Burhan,herzamankigibi,buakşamdayorgunargınvetoztoprakiçindedönecektievine.Çocuklarınavekarısınasarılma-

danönce,doğrubanyoyakoşup,Nimeta'nınhazırettiğisıcaksudoluküvetebırakacaktıkendini.Dağbaşındageçengünlerininyorgunluğunuatmakistergibi,dakikalarcayatacaktısıcaksuyuniçinde.Sonra,yemekte,erikrakılarınıkarşılıklıyudumlarlarken,Nimeta'yıhiçilgilendirmeyenmühendislikprojelerinianlatıpduracaktı,enufakayrıntısınakadar.Hepokonuşacak,oanlatacaktı.

Nimeta'nınyaptığıişdeğilmişgibisanki,aklınabilegelmeyecektikarısınaneleryaptığınısormak.Yemektensonra,çocuklarlaşöylebirilgilenecek,Fiko'nunderslerininnasılgittiğiniöğrenecek,Ha-na'nınısrarlasöylediğiyeniokulşarkısınıdinlergibiyapacak,televizyonabakarkenBozo'yukucağınaalıpusulusulokşayacak,sonradakarısınıyatakodasınasürükleyip,çocuklarınodayadalmasınakarşıkapıyıkilitleyerek,Nimeta'ylasevişmekisteyecekti.

Gününenzoranıdaozamanbaşlayacaktıişte.

Nimeta,yirmiyaşındanberikoynunagirdiği,birzamanlardeliceâşıkolduğukocasınakendinivermemek

için,binderedensugetirecekti.OnbeşgündürevdenuzakolanBurhan'ıatlatmanınmümkünolamayacağıbildiğiiçin,yemekteerikrakısınıpatlayın-cayakadariçip,dutgibisarhoşolacaktı.

Nimetaiçin,başkabiradamaâşıkolduğunusöyleyip,Bur-han'danboşanmaktanbaşkaçıkışyoluyoktu.DefalarcatekrarlamıştıbunuStefan.Ama,boyuncabiroğlu,birdeküçükkızıolan,otuzunugeçmişbirkadın,buncayıllıkevliliğininasılyıkardı?Bunu,onakarşıhiçbirkusuruolmayankocasınanasılizahederdi?

Çocuklarına,ailesine,arkadaşlarınaihanetininasılanlatırdı?"Mavibluzumugiysem,pembeyimianne?"Küçükkızıelindeikibluzladikilipduruyordukarşısında."Hangisiniistersenonugiy.""Sensöyle."

"İstediğinigiy,kızım.İşimvarbenim,baksana.""Masanınbaşındaöyleduruyorsunamaanne.Nasılişbu?""Yazacağımyazıyıdüşünüyorum.Senkafamıkarıştırıyorsun.""Bugünmüsamereyekatılacakçocuklarıseçecekler.Çokgüzelolmalıyım."

"Pembeyigiy.""Neden?"

11

"Hana!Herçocuğunneden-niçindevridörtyaşındabiter.Senniyeböylesin?"

12"Yasenniyeböylesinanne?""Nasılım?"

»

"Hepişin,acelenvardıryadahepdüşünürdurursun."KızınınyakınmasıkarşısındakalakaldıNimeta."Âşığımveçokmutsuzumkızım,neyapacağımabirtürlükararveremiyorum,"diyemedi.Karşısındaelindeikibluzladikilipduranvekocamavigözleriylekendinemahzunmahzunbakanküçükkızınasımsıkısarıldı.

"Pembeyigiy,çünküpembesanaçokyakışır.Mutlakaseniseçeceklerbugün,Hana.

Mutlakaseçecekler,"dedi.Tanrınınbirailedehiçolmazsabirkişiyimutlukılmasıgerektiğinidüşünüyordu.

Telefon,kızıylabirliktetamkapıdançıkarkençaldı.Küçükkızokulagecikmişti.Telefonacevapvermeklevermemekarasındabirantereddütetti.Zilsesikesilmeyince,içerikoştu,kaldırdıtelefonu.

"Nerdekaldın,çabukgel.Müthişşeyleroluyor.Yirmidakikayakadartoplantıyagiriyoruz,"diyorduSonya.

Hana'yıokulunönündebırakıp,Alipaşina'danaşağıgazladı,Selimoviçabulvarındatelevizyonbinasınadoğrusürdüarabayı.

Müthişşeyleroluyormuş!Müthişneolabilirdiki?Yaşamdurgunbirgölgibiydiyıllardır.Herkesinneolduğu,neolabileceği,nekadaryaşayabileceğibilebelirlenmişgibiydi.Ohergünişinegidipgelecek,televizyonhaberlerininhazırlanmasındakendinedüşengöreviyapıpparasınıalacak,BurhaniseKnin'dekiinşaatbitince,birbaşkayerde,birbaşkainşaattaçalışmayabaşlayacaktı.

Çocuklarokullarınadevamedecekti.Kazandıklarıparalaniyigünlerdeharcamayısevdikleriiçin,yaztatilleriniSplit'tegeçirecekler,kışlarıdaBjelasnica'yakayağagideceklerdi.Oğlubüyüyecek,babasıgibimühendisçıkacak,kızıdatıpkıanasınınyaptığıgibi,üniversitebiterbitmez,âşıkolduğugençleevleniphemençocuklardoğuracakvebüyüksandığıaşkıbirkaçyıliçindetükeneceğinden,birömürboyusıkılıpduracaktı.

Nimeta'nındünyasındanevardıkimüthişolabilecek?

BuakşamBurhan'abaşkabirerkeğeâşıkolduğunuveayrılmakistediğinisöyleyebilirdi.Buakşameşyalarınıbirvalizedoldurupeviniterkedebilirdi.

BuakşamıStefan'ınkoynundasabaha13kadarsevişerekgeçirebilirdi.Ertesisabahsevdiğiadamınyanındauyandığında,sevdayorgunluğunuüzerindenataratmaz,kocasınınveçocuklarınınonuinsafsızcasuçlayansözlerinivebakışlarınıhatırlar,sonbaharrenklerinincoştuğubahçeyeaçılanbalkonundemirlerinetırmanırvekendiniboşluğabırakabilirdi.

işte,müthişbirşeyancakozamanolurdu!

"Heyy,salakmısınnesin?Önünebaksana!Kimveriyorsizingibilereehliyetleri?"

Arabayımüthişbirfrengıcırtısıyladurdururken,pencereyiaçıp,ezilmektensonandakurtulanadamaseslendi.

"Kusurabakmayın.Kabahatbenim.Dalmışım."

"Dertlerinibaşkayerdedüşün,direksiyonbaşındadeğil,"dediadam.Haklıydı.

Nimetabirmüddettirherkesehakverirolmuştu.Acabaiçindeboğulduğusuçlulukduygusununverdiğiezikliktenmiydiburuhhali?Onundışındaherkes,herkonudahaklıydı.Oiseeşine,ailesine,çocuklarınaihanetedenbirhaindi.OnunbirhainolduğunusadeceMirsadabiliyor,birdeannesisezinliyorduama,oüzerinedikilentümbakışlardabirsuçlamagörüyordusanki.Busuçlayanbakışlarabaş

kaldıramıyor,sadeceboyuneğiyorveherkesehakveriyordu.

GeçenlerdebölümbaşkanıIvanbile,"SanabirşeylerolduNimeta,eskidenbukadaryumuşakbaşlıdeğildin,"demişti.

"Fenamı,hepdikkafalılığımdanşikâyetederdiniz?"demiştiNimeta.

"Arasıraohuysuzkızıdaözlemiyordeğilim,"demiştiİvan.

OhuysuzkızıaslındaençokBurhanözlüyordu.Sessiz,isteksiz,yaşamsevinciniyitirmişgibidurankadın,onunalışıkolduğu,sivrifikirlerinisonunakadarsavunan,esintili,renkli,gürültücüNimeta'sıdeğildinezamandır.Ama'zaman'

denengaddarolgu,herşeyideğiştirmede,unufaketmedemahirdi.Kimideğiştirmemiştikizaman?

Burhan,eskiNimeta'yıözlemeklebirlikte,uzunayrılıklarınsonundaevinedöndüğünde,sessizsuskunbirkadınbulmanınkıymetinidebiliyorduiçiniçin.Yorgunoluyorduekseri.Yalnızh-14gına,sessizliğine

alışmışoluyordu.Eskiden,kendininkindençokbaşkabirdünyayıonaaktarmayaçalışankarısını,ilgiyledinlergibideyapsa,sıkılırdı.Medyaçalışanlarınınohareketli,renkli,birsaatidiğersaateuymayançalkantılıyaşamlarıonunplanlı,programlı,rakamlıdünyasınaçokyabancıdüşerdi.Birtekşeyisterdievinedöndüğüzamanlar.Nimeta'nın,onbeşyıliçindebirazkalınlaşmış,durubeyazbedeninesımsıkısarılarak,başınıdolgunmemelerininarasınagömerek,onudoyasıyasevmekveonunkokusunuduyaraksabahakadaruyumak.BuarzusuhiçamahiçdeğişmemiştiBurhan'ın.

Nimetaarabasınıparkyerinebırakıp,hızlıadımlarlaofiseyürüdü.Asansördeheyecanlıseslerlekonuşupduraninsanlarıdinlemedi.Kafasımeşguldü.Buakşam...Buakşamdananınkuyruğukopacaktı.

Kendikatınageldiğini,asansördençıkıp,solakıvrıldığını,genişçalışmaalanında,kendimasasınadoğruyürüyüp,sandalyesiniçektiğini,ceketiniçıkarıpsandalyeninarkasınaastığınıhiçfarketmedi.Bunlarıbilinçledeğil,otomatiğetakılmışbirmakinegibiyapmıştı.

"Nimeta,şunabaksana."

Önünefakslanmışbirgazeteuzatıyordukızlardanbiri.FakskâğıdındabelirengazetesayfasınabirgözattıvesabahuyandığındanberiiçindesavrulduğuNimeta'nınkendineözgüdünyasıbirdenbirezınkdiyedurdu.Gerçekdünyayageridöndü.

Belgrad'dabasılan24Eylül1986tarihliVecernjeNovostigazetesindeSırpakademisyenlerininhazırlamışolduğubildiridenbiralıntıvardı.Yazıda,HırvatistansınırlarıiçindekiSırplar'ınbüyükbirtehlikeiçindeolduklarıveönlemalınmadığıtakdirdetümYugoslavya'daçokbüyüksorunlarınyaşanacağınaişaretediliyordu.Bubildiriileilgilibilgiler,çoktankulaklarınagelmiştihabercilerin.HattaAkademi'deböylebirçalışmanınbaşladığını,CumhurbaşkanıStamboliç'e,gizlipolishaberbilevermişti.BirSırpmilliyetçisiolduğuiçin,Hırvatlar'laSlovenlertarafındanSırptaraftanolmakla,SırplartarafındaniseSırpmenfaatleriniyeterincekoru-mamaklasuçlananStamboliç,hazırlanmaktaolanbildirininyalnızcabazısosyo-ekonomikeleştirileriçerebileceğinidüşünmüş,pekoralıolmamıştıamaanlaşılanhataetmişti.Çünkübildiribeklediğigibiçıkmamıştı.BildirisadeceSırpmilliyetçiliğinikışkırtmaklakalmıyor,herbirSırp'ıyüreğininenincetelindenyakalıyordu.Sırplar'ınasırlardırezildiğini,sömürüldüğünüdilegetiriyor,ateşinicediriçiniçinyanmaktaolanbirmeşaleyiateşliyordu.

Nimeta,sandalyesineoturup,derinbirnefesaldı.Yazıyıbaştansonabirkezdahaokudu.Hiçyanılmıyordu,buyazınınayaksesleriniüçyılönceduymuştuo.

Nevarki,üçyılönceuzaktanduyulanayakseslerigiderekyaklaşıyor,yükseliyor,postalgürültüleriniçağrıştıranraprap'laradönüşüyordu.Sırplar,etnikkökenedayalı,çoktehlikelibiroyunasoyunuyorlardı.BüyükSırbistanhayallerinigerçekleştirmekiçin,ateşleoynamayabaşlıyorlardı.Ateşleri,Sırpmedyasındasürekliyayınladıklarıyalanlarıydı.Düzmecehaberlerle,Sırplar'ıntehditvetehlikealtındayaşadıklarınıyayınlıyorlardı.Huzursuzluğun,kuşkununsesigiderekyayılıyorduülkeye.

Busesiilkkez,AleksandarRankoviç'incenazesindeduymuştu.Venegariptir,hemNimeta'nınözelyaşamını,hemdeYugoslavya'yıaltüstedecekolaylarıntohumuaynıtarihteatılmıştı:20Ağustos1983'te.

Nimeta,BosnaTelevizyonu'nungörevlisiolarak,AleksandarRankoviç'incenazesiniizlemeyeBelgrad'ayollanmıştı.

AleksandarRankoviç,1966yılında,Tito'nuntelefonlarınıdinlemesuçuylaithamedilerek,Yugoslav

KomünistLigi'ndenihraçedilmişbirgizlipolisajanıydı.

Yıllariçinde,Arnavutlar'ınkorkulurüyası,Sırpmilliyetçiliğinindebayrağıhalinegelmişti.Ülkesineaşırımilliyetçiliğin,ırkçılığınkötütohumlarınıserpipyeşerttiktensonrada,herfanigibi,ölüpgitmişti.CenazesinekatılanonbinlerceSırp,Yugoslavya'nındiğercumhuriyetlerindeyaşamaktaolanSırpasıllılarındaadına,bucenazeyibirgövdegösterisinedönüştürmüşlerdi.

Irkçılarıngövdegösterisinedönüşenbucenazetöreninde,değişikyerlerdentöreniizlemeyegelmişpekçokgazetecivardı.Zagreb'dengelengazeteciStefanStefanoviçiletanışmasıda,bu

nedenleaynıgüne,1983'ün20Ağustosu'narastlıyorduNimeta'nın.

16Sırbistandışında,tümYugoslavcumhuriyetleringazetecileri,cenazesonrasındaaralarındaanlaşarak,otarihteBelgradBelediyeBaşkanıolanIvanStamboliç'e,olaylarıkontrolaltınaalamadığıiçin,protestomesajlarıyollamışlardı.1986'daartıkSırbistan'ınCumhurbaşkanlığıkoltuğundaoturmaktaolanStamboliç,1983yılındaogün,olaylaramüdahaleetmemiş,sadeceseyircikalmıştı.

StefanveNimeta,diğergazetecilerlebirlikte,cenazesonrasında,birbüyükotelinbarınaiçkiiçmeyegitmişlerdi.Stefan'ınkapkaragözleri,Nimeta'nmmavibakışlarınakilitlenmişgibiydibütüngece.Gençkadın,tuhafbirbüyününetkisinegirmişgibi,sadeceStefan'ıgörüyorduonlarcakişininarasında.Sadeceonunsesiniduyuyordu,onunsıcaklığınıhissediyordu.Yıllardanberiilkkezyenidencanlanıyordu,varlığınıbileunuttuğuduygulan.Kocasınaihanetetmekaklınınucundanbilegeçmemiştiogünekadar.Hanahenüzküçücükbirkızdı,bebeğiydionun.Fiko'sunadeligibidüşkündü...Amaogece,birzombigibi,dahaöncehiçtanımadığıbuesmeradamın,geceboyuncasadeceonunlakonuşmasına,onukolundançekipdansakaldırmasına,bedeninesımsıkısarılmasına,boynundahissettiğisıcaknefesine,onuesiralıpbaşkakıyılarataşımasına,onukul-köleeylemesinehiçsesçıkara-mıyordu.Uzungeceninsonunda,kendiotellerinedöndüklerinde,elindentutupodasınasürüklemesine,bluzunundüğmelerinitekertekeraçmasına,onusoymasına,çırılçıplaketmesine,dudaklarınıgöğüsuçlarınadeğdirmesinekarşıçaresiz,savunmasızkalıyordu,içindekiyangınısöndüremiyor,hiçitirazetmeden,hiçsorgulamadan,oneisterseyapıyordu.

Ogece,birodadadeğildebirsahildedalıyorduuykuyasanki.Büyükbüyükdalgalarsahilevuruyor,sallayıpduruyorlardıüstüneuzandığıkumları.Başınadurmaksızınyıldızyağıyordugökten.Birbaşkagezegendeyaşıyordu.Yüreği,vücudununherbirmilimindeayrıatıyordu.

Ertesisabah,Stefan'ınyatağındauyandığında,utançtan,pişmanlıktanvemutluluktanağlarken,

l

"Düncenazesinetanıklıkettiğimiblis,ruhumuesiralmışolmalıStefan,nasılyapabildimbunuben?"demişti.

"RuhumuzesiralındıNimeta,amaRankoviçtarafındande-l/

w-1»

--------

g»1-

Nimeta,yaşlıgözleriniyerdenayıramıyordu.Eliyleçenesinitutup,başınıkaldırmıştıStefan,"Ruhumuzusevdaesiraldı,sevgilim."

Sonra,Stefan'danayrılıpSaraybosna'yadönmüştüNimeta.Gazeteyeyazılarınıyazmış,haberprogramınahaberlerinihazırlamıştı.Evindeçocuklarınavekocasınayemeklerpişirmiş,büyükbirtitizlikleevibaştanaşağısilipsüpürmüştü.HaftadaikikeztemizliğegelenMilicabileşaşırmıştıhanımındakibuhamaratlığa.EkgörevlerüstlenmiştitelevizyondaveBurhanyeniişleriçin,yeniyerleregiderkenhiçşikâyetetmemişti.Busevdanınüstesindengeleceğinizannediyordu.

Oysa,çocukluğundanberihersırrınıpaylaşanMirsada,"Yandınsen,kardeşim,"

demişti,"yasakmeyvenintadınıbirkeretattınmıydı,dönüşünolmaz.YandınkineyandınNimeta."Mirsadanedenseondandahaiyibiliyordubaşınagelecekleri.

"Toplantıbaşlıyor,haydikalk.Neyinvarkuzumseninbusabah?"Sonyadikilipduruyordubaşında.Kâğıdını,kaleminitoplayıpkalktı,îvan'ınodasınayürüdüler.Toplantımasasınınetrafı,alışılmıştankalabalıktıbusabah.

"İlginçbirgelişmevar,çocuklar,"dediIvan.Önündeyığılıdurançeşitligazeteleridağıttıçalışmaarkadaşlarına.Hepsi,değişikcumhuriyetlereaitolangazeteleritekertekergözdengeçirirlerken,boğazınıtemizlemekistergibi,hafifçeöksürüp,devametti.

"ŞuAllah'ıncezasıbildiriyeBelgradgazeteleribiletepkigösterirken,liderleriMiloşeviç'tentısçıkmıyor.Busizebirazgaripgelmiyormu?"

"Birazbekleyelimbakalım,"dediIbo."Miloşeviç'inyardakçısıDuşanMiteviç,partigrubundabirkonuşmayapacakmış.Milosevic,kendisöylemekistediğilafıDuşan'asöyletecektir."

"Buherifinkendiağzıyokmu?"diyesorduSonya.

"Milosevicdenenadam,kartlarınıçokiyioynar.Samanaltın-S2

dansuyürütür.Onedenle,Stamboliç'indümensuyundayüzeyüze,bulunduğumevkiyekadaryükselmedimi?"18Toplantıda,Sırpmilliyetçiliğininaşırıırkçılığadönüşmesihalinde,negibiönlemleralınabileceğinikonuştular.

"Benceçokiyiniyetliyiz,"dediMate."Olanlaroldubile,zilebasıldı.Bundansonra,Sırplar'ıkimdurdurabilecekacaba?"

"SeninZagreb'dedostlarınvarNimeta,onlarlabirtemaskur,bakalımnedüşünüyorlar?"dediIvan.

Nimeta,toplantısonrasında,Stefan'ıgazetesindenaradı.Stefan,Nimetaileilkkez,sevgilisiyledeğil,birmeslektaşıylakonuşurgibikonuştu.Sesiciddiveendişeliydi.Oda,bubildirininmusibetişlerebaşlangıçteşkiledeceğinidüşünüyordu,ilkkez,kendilerinedairkonularagirmedi,neBurhan'ındönüşünüsordunedeboşanmaişindensözetti.Herzamanyaptığıgibionuözlediğini,dudaklarından,ensesinden,boynundanöptüğünübilesöylemedi.Elindekibilgileribirsaatekadarfakslayacağını,yarıntekrargörüşmelerigerektiğinibildirdisadece.Telefonukapadığında,Nimetaüçyıllıkderinbiruykudanyeniuyanıyorgibişaşkın,endişeli,birazdamahzundu.

Gazetecilerbeklediler.Miloşeviç'inyardakçısıDuşanMiteviçkonuşmasınıyaptıvebildirininYugoslavyaveSırbistaniçinbirtehliketeşkilettiğindensözetti.Üstelikbukonuşması,hükümetinsözcülüğünüyapanbirgazetededetümüyleyeraldı.Miloşe-viç'tenhâlâtısyoktuama,Duşan'ınsözleri,büyükbiryanılgıyla,onundüşünceleriolarakyorumlanmıştı.Aklıbaşındainsanlarrahatbirnefesaldılar.

Nimeta,oakşamBurhan'ıherzamankigibisessizvecoşkusuzkarşıladı.Diğerakşamlardanfarklıolarak,bukezuzunuzunNi-meta'nınişyerindekigelişmelerdenbahsettiler.Burhandabildiridenhaberdardıveendişeduyuyordu.

BildiriyeKnin'dekiHırvatlar,Bosna'dakiBoşnaklar'dançokdahaşiddetlibirtepkigöstermişlerdiveBurhandabutepkidenetkilenmişti.

"SeninZagreb'dekigazeteciarkadaşınnediyorbuişlere?"diyesorduBurhan.

"Stefan'ımıkastediyorsun?""Evet."

"OnunlaIvankonuştubugün.ZagrebBosna'dandaharahat-sızmışbukonuda."

"Başımızınüstündebiruğursuzkuşdolaşıyorgibibirduyguya19kapılıyorum,Nimeta,"dediBurhan.

"Uğursuzkuşüçyılöncehavalandı,Rankoviç'incenazetöreninde.Bakalımnezamannereyekonacak?"dediNimeta.KocasıgözlüklerininüzerindenşöylebirbaktıNimeta'ya.Yadaonaöylegeldi.

Akşamodalarınaçekildiklerinde,Burhankarısınasarıldıamasevişmedi.ÇıtçıkarmayakorkarakyattıNimetaerkeğinkollanarasında.Kıpırdarsa,kocasınınuyanmasındanveonunlasevişmekistemesindenkorkuyordu.

SabahBurhanveçocuklarevdençıktıktansonra,Stefan'atelefonetti.

"YinesöyleyemedimStefan.Ayrılmakistediğimi,başkabiradamısevdiğimi,artıkonusevmediğimisöyleyemeyeceğimBur-han'a.Hiçbirzamansöyleyemeyeceğim,beniaffet,"dedi.

"ÇünküBurhan'ıseviyorsunNimeta,"dediStefan.

"Ah,hayırStejo.Benseniseviyorumdelilergibi.Heransenidüşünüyor,seniözlüyorvesadeceseninlesevişmekistiyorum."

"Senbanaâşıksınamakocanıseviyorsun."

"Nerdençıkartıyorsunbunu?"

"Bunu,onuincitmekistememendenanlıyorum,insan,kendisaadetipahasınaancaksevdiklerineböyleduyarlıdavranır.Neredenmibiliyorum?ÇünkübensanahemâşığımhemdeseniseviyorumNimeta.Sevdiğimiçinde,üzülmeniistemiyor,bağışlıyorumseni."

"BenianlamayaçalışStejo,"dediNimeta."Buluştuğumuzzamandahaiyianlatacağımherşeyi.Nezamangeliyorsunburaya?"

"Bosna'yagelmeyeceğimuzunbirsüre.Londrakadrosundabiryerboşaldı,tayinimiisteyeceğimbugün."

"Doğrumubu?"Sesititriyordu.

"Elbette."

"inanmıyorumStejo.Birdahagörüşmeyecekmiyiz?"

"Görüşürüz.Amaikisevgiliolacaksak,bubenimşartlarımdaolur.Senşartımıbiliyorsun."

"Senerkeksin.Kimseyebirbağınyok.Zordurumdaolanbenim.Ailemiparçalamamıistiyorsunbenden."2O"AşkıpaylaşamıyorumNimeta."

"Aşkıpaylaşmıyorsunki.Ben...ben...""Birseçimyapmanıistedimsenden.Senseçiminiyaptın.""Buseçimiisteyerekyapmadım.Mecburdumbuna.Sorumluluklarımvarbenim."

"Sorumluluklarınsıralanmasıdabirseçimdir."

"Vesen,benicezalandırmakiçin,Londra'yagidiyorsun?"

"Bunusenicezalandırmakiçinyapmıyorum."

"Nedengidiyorsunöyleyse?"

"Seniunutmakiçin."

"Unutabilecekmisin?Bumümkünmü?"

"Deneyeceğim."

"Oysaben,seniaslaunutmayacağımıdenemedenbiliyorum."

"Bendenemekzorundayım."

"Neden?"

"Çünküsevdiğimkadın,hayatınıbenimlepaylaşamıyor."

"Elimdengeleniyapıyorum,biliyorsunbunu.Seninlebirlikteolmakiçinherfırsatıkullanıyorum,bahaneleryaratıyorum,arkadaşlarıma,ailemesürekliyalansöylüyorum."

"BanayetmiyorNimeta.Buyaşamtarzıbenitatminetmiyor.Benimlebirlikteyürümeyeceksen,ilişkimizibitirmekzorundayız."

"Nasılistiyorsanöyleolsun,Stejo,"dediNimetakurubirsesle.

Telefonukapadıktansonra,kalkmadıyerinden.Bacaklarına,kollarınafelçinmiş

gibi,kıpırdamadanoturdu.

O,Stefan'ıyaşadığısüreceunutamayacağınıbiliyordu.Amasevgilisi,arayamesafesokarakonuunutabilecekti,demek!Üçyıldanberidelilergibisevdiğiadam,birkaçbinkilometreilehalledecektibu

işi.

Öylesineyoğunyaşamışlardıkisevgiyi,şimdionsuzvesevgisizneyapacaktıacaba?ilktanıştıklarıgündengeriyedoğrufilmşeridigibiakıyordugözlerininönünden,yaşadıkları.Gözyaşlarıdayanaklarındanakıyordu.

Üçyılboyunca,ofistemasasınınüstündekitelefona,herçalı-

şındaatılırken,incebirumuduyeşertirdiiçinde.Yaoysa?Eğeroysa,dünyayıunuturdu.Kuşlarötüşürdüsesinde.

StefansıksıkgelirdiSaraybosna'ya.EvropaOteli'ninbarındabuluşurlardı.

Yanlarındabaşkaişarkadaşlarıdaolurduamaoikisisadecebirbirleriniduyar,birbirlerinigörürlerdi,aynıilkkarşılaştıklarıgünkügibi.

Stefan,AliPaşinoPolye'de,Nimeta'nınişyerineyakınbirdairetutmuştu.

Burhankentdışınaçoksıkçıktığıiçin,buluşmalarıkolaydı.NimetaiştençıktıktansonraStefan'ınevinegidiyor,birkaçsaatkalıyordu.Oradageçirdiğizamaniçinde,ikiçocukluortayaşayelkenaçmış,bezginveyorgunbirkadından,içindenyaşamasevinciveşehvetfışkıranbirdişiyedönüşüyordu.Stefanonadokunduğunda,sankigöğüsleridikleniyor,kalçalarıyuvarlanıyor,gençleşiyor,enerjidoluyor,birazdanyaşayacağıodayanılmazhazzıvücudununherbirzerresiyleemebilmekiçinbiryaygibigeriliyor,farkınabilevarmadanhazırlanıyordusevişmeye.

Nimeta,sadecesevişirkendeğil,sevgilisininyanındaolduğuheran,uçsuzbucaksızbirmutlulukdenizindeyüzüyorgibiydi.Sevincisesine,gözlerine,tenineyansıyordu,işnedeniylebirarayageldiklerinde,gruphalindebirkahveyeveyabaragittiklerinde,vücutdillerininonlarıeleverdiğindenemindi.

Süreklibirbirlerininyakınındaoluyorvegözlerinibirbirlerindenayıramıyorlardı.BunedenleNimetaStefan'ladışardaberaberolmaktankaçınıyor,evdebuluşmayıtercihediyordu.Sürekliişuzadıbahanesiyleevegeçdönmeleriçocuklarıtedirginetmeyebaşlamıştıbirzamansonra.

Nimeta,ikidefaişdolayısıyla,birkerede,kısabirresmitatildeiş

bahanesiyle,Zagreb'egitmişti.Zagreb'deonutanıyanolmadığıiçinçokdaharahatolabilmişlerdi;Nimetasevdiğiadamlabirlokantadamumışığındabaşbaşayemekyiyebilmenin,sokaklarda,parklardagençsevgililergibieleledolaşabilmeninkeyfinisürmüştü.

Sonra,yavaşyavaşyorgunluğubaşlamıştısevdanın.Birliktegeçirdiklerizaman,Stefan'ayetmiyordu.BuikiliyaşamNime-ta'nındahoşunagitmiyorduama,esasmızıkçılıkStefan'dankaynaklanmıştı.SonundabirseçimekilitlemiştiNimeta'yı.

Çocukla-

21

rınıbırakamayacağısavınıdaçürütmüştü."Onlarıbırakmangerekmiyor,benSaraybosna'ya

yerleşebilirim.Yaptığımişbuna22müsait,"demişti.

Nimetahiçbaşkaldırmamıştıkimseyeogünekadar.Esintiliydi,özelliklekocasınakarşışımarıklıklarıvardı,inatçıydıamadüzeninidarmadumanedebilecekhamleleriyapmaktanhepçekinmişti.Kafasındakavakyelleriesengençbirkızkenbile.

Yetmişliyıllarınbaşında,aileceistanbul'agitmişlerdi.Oradahembabasınınhemdeannesininyıllardanberigörmedikleriakrabalarıvardı.Onbeş-onaltıyaşlarındaydıNimeta.Uzunboylu,açıkkumral,buğdaybaşağıgibibirkızdı,istanbulbüyülemiştionu.Birkaçyazüstüstegelmişler,Erenköy'deoturanakrabalarınınyazlığındakalmışlardı.

BağdatCaddesiüzerindekikahvelerde,kuzinleriylekikirkikir,fıkırfıkır,dondurmayiyerek,açıkhavasinemalarındamahallenindelikanlılarıylabuluşarak,denizegirmekiçinkiraladıklarısandallardadeliceeğlenerek,hâlâunutamadığıgüzelliktetatilleryapmışlardı.

Oyazlarınbirinde,Erenköy'dekiköşkünyankomşusununoğluileflörtetmişti.

Yaztatilleriningelmesiniipleçekerekbeklerolmuştu.Sevgilisindengelenmektuplarısökmekiçin,Türkçeöğrenmeyebaşlamıştı.

Biryazsonu,Bosna'yadönmedenönce,Nimeta'yıistemeyegelmişlerdiErenköy'dekikomşuları.BabasıbuişesıcakbakarkenRaziyanımrazıolmamıştı.

"Senkızınaüniversiteokutacaktınhani?"diyesormuştu,birTürkgenciileevliliğionaylayankocasına.

"İstanbul'dadaüniversitevar."

"DoğrudürüstTürkçebilebilmiyoro,"demiştiRaziyanım.

"Öğrenir."

"Benimbaşkakızımyok."

"Dahaiyiya,başkakızınolmadığınagöre,Nimetaiçineniyisiniistemekzorundasın."

"Nesieniyibugencin,kuzum?"

"Tahsilivar,halivaktiyerinde,üstelikterbiyeliveyakışıklı."

"Saraybosnakaynıyortahsilli,terbiyeliveyakışıklıgençlerle."

"EvetamaorasıSaraybosna.Tito'nunöldüğügün,oradanelerolacağınıkimsebugündenbilemez.Türkiye,Türkiye'dir,beşasırlıkOsmanlımülküdür.Kız,burayaköksalar,sonunugörerekya-23şar.Bencilliketmehanım."

"KızıTürk'evereceksek,bizdetasıtarağıtoplayıpistanbul'agöçelim,"

demiştiRaziyamm.

Nimeta,ilkaşkınıonsekizyaşınıntümheyecanıylayaşıyordu.Yinedeannesinebaşkaldırıp,"Benburadakalacağım,"diyememişti.Bosna'yavaktindenöncedönüş

yapanannesininhiçyüzünebakmadan,yolboyuncaağlamıştı,evlerinevaranakadar.Onuistemeyegelirkengetirilengülleri,kurutupsaklamıştı.Aylarcaailesinesuratasmıştı.Neertesiyıl,nededahasonradönmemişlerdiistanbul'a.

Raziyanım'ınistanbul'usevmemesininnedenlerivardı.

Osmanlı'nındörtyüzyılıaşkınsaltanatısonaerdiğinde,Balkan'ınouzundönemiçindekiefendileri,kendilerinigöçyollarındabulmuşlardı.VeogünbugündürhepgöçüyorduBoşnaklar.Savaşrüzgârlarınınherestiğinde,kiBalkanlar'daçoksıkeserdiburüzgâr,Bosnalı,denginitoplayıpdüşerolmuştuyollara.

istanbul,ayrıdüşenanaoğullar,karıkocalar,kardeşler,sevgililerdemekti.

Sönenocaklar,solanbahçelerdemekti.Dönüşüolmayangidişler,hasretidinmeyengurbetlerdemekti.NezamanbirilerigitmeyekalksaBosnatopraklarındanistanbul'adoğru,acıveözlemeşlikederdigidene,sonsuzakadar.

Bosnaveistanbul,aynıkaynaktanfışkıranamadeğişikyataklardaçağıldayanikinehirgibi,asırlardırbirbirlerinekavuşama-danakıpduruyorlardımecralarınadoğru.İstanbul'aBursa'ya,İzmir'e,Adapazarı'nagöçverenBosna,huzuru,güveni,mutluluğuyakalamakiçin,beşparmağınıaçarak,eliniTrakyaüzerindenAnadolu'yauzatangüçsüzdüşmüşbirdevgibiydi.

Vebirkaçıştıistanbul.Umudunyitirildiğinoktaydı.Gözyaşlarıselgibiakmayabaşladığında,önünekataristanbul'asürüklerdiumutsuzları.

GurbetNeYanaDüşer,Usta?(1878)

EnumarsızenyakıcıayrılıklarıOsmanlı'nınBosna'yıgözdençıkardığı1878

yılındayaşamıştıBoşnaklar.Bosna-Hersek'inidaresi,Osmanlı'danalınıp,Avusturya-Macaristanîmparatorlu-ğu'naverilmişti.ÇaresizliğinikabullenmiştiOsmanlı.Parçaparçaçözülmekteydikoskocaimparatorluk.Herkıpırdamşında,sankibirtoprakparçasıdahakopuyordubağrından.KoskocaBosnavilayeti,Osmanlı'nınşanlıRumelisancağıtekkurşunatılmadan,savaşılmadan,uğrunakandökülüpşehitolunmadan,masabaşındaalınankararlarla,atılanimzalarlagâvurabırakılıyordu.EriyorduOsmanlı.

Raziyamm'ınbüyükdedesininyüreğikanağlıyordu.Ateştenbirelsıkıştırıyordubağrını...Çaresizlik...Kararsızlık...Yabundanböyle'haçıngölgesinde'

onursuzveboynubüküksürdürecektikalanömrünüyadakökünden,toprağındansökülecek,evinibarkını,işinigücünübırakıpdüşecektiyollara...kendigibiyüzlercegaribinyanısıra,denkler,yükler,torbalarvemekkarearabalarıarasındaStambol'adoğru...işsizgüçsüz,yersizyurtsuzkalmaya.Birkararki,ikiyüzükeskinbıçak!

HüsrevAğa,göçekararverirvermez,biranevvelhazıretmiştifiruzekolyeileküpeleri.Hatırıbüyüktüısmarlayanın.SalihZekiBey,kızkardeşininboynundagörüpbeğenmiştiHüsrev'inelemeğigöznurunuda,birbenzeriniyenigeliniiçinısmarlamıştı.İkielikandaolsa,emanetiniteslimetmedenbiryerleregitmezdiHüsrevAğa.Oaileninhakkıvardıüstlerinde.Anası,SalihZekiBey'inbabasınınTravnik'teki

çiftliğindebüyütülmüştü.Anasınahanımlaralayıkçeyizdüzüpgelinetmişler,doğançocuklarınınelindentutmuşlardı.Başçarşı'dakidükkânıbileoaileyeborçluyduHüsrev.FehimBey,dükkânıaçmasıiçinyardımdabulunmaklakalmamış,hemTravnik'tekikonaklarınınhemSaraybosna'dakievininbütüngümüşlerinideonayaptırtmıştı,tepsilerden,sahanlardangüğümlere,kızıReşide'ninbelindekikemerlerden,oğluSalihZeki'nincebindekitütünkutularınakadar.

Göçkararınıaldığında,sıkıştırmıştıçırağım,biranönceçakmasıiçintaşlarıyerlerine.Veişteşimdiönündegökgökparıldayantaşlarıylafiruzekolye,narinbiryılangibikıvrılmışduruyordutezgâhınüzerinde.

Sarkaçlıküpeleridekolyeninyanısıraitinailepaketleyiphazıretmişti,ikiadetathazırlatmıştıTravnik'eçabukvarmakiçin.Amaşansıvarmışki,SalihZekiBey'inSaraybosna'da,Vrat-nik'tekikonağındaolduğuhaberinialmıştı.Birkoşugiderteslimederdiemaneti,sonraelindekalandiğersiparişlerinkiminibitirir,kimininparasınıgeriverirdivebaşlardıgöçhazırlığına.

Konağavardığında,azbeklediiçavluda.Ayaklarına,kapıönüneçifterçiferdizelenmişincecik,yumuşacıkoğlakderisindenyapılmışterliklerdenbirinigeçirdi.Güneşışığınınapaydınlıkettiğiselamlığaaldılaronu.Soğukvişneşerbetiveİstanbul'dangönderilmişgüllü,sakızlılokumikramettiler.Dikkatetti,vişneşerbetinisunduklarıibrikonyediyılönceeliyleişlediğiibrikti.

Tepsideöyle.Göğsükabardı.Gençliğinde,çıraklardanmedetummaz,kendielleriyleişlerdigümüşü.Şimdilerdeellerititriyor,gözlerieskisikadariyigörmüyorduinceişi.Azbekledi,birazsonrakapıdanuzunboyu,çakmakçakmakmavigözlerivetiriltirilsadakormintamylaSalihZekiBeygirdiiçeri.HüsrevAğa'yıileriyaşınayaraşırşekildehürmetleselamladı,halhatırsordu.

HüsrevAğa,paketiaçıpkolyeileküpeleriserdisedirinüstüne.Gözlerindenbirtonaçıkmavitaşlarahayranlıklabaktıgençadam.

"Hemşiremeyaptığınızmücevherleripekbeğendihanımım.Bendeona,buralardanayrılmadanbirBosnahatırasıhediyeetmekistemiştim.BeğenmektehaklıymışGülhanım.Ellerinesağlıkolsun,HüsrevAğa,"dedi.

"İyigünlerdekullansınlar,beyim,"dediHüsrevAğa,elemeğinitaşıyanmücevherlerebeğeniylebakarak.

SalihZeki,elleriniçırptığındaiçerigirenhizmetkârabellibelirsizbirkaş

gözişaretiyaptı,okadar.Birazsonragülkurusukadifedenbirkeseylegerigeldihizmetkâr.KeseyialıpHüsrevAğa'yauzattıSalihZeki.

"Allahbinbereketversinbeyim,"dediHüsrevAğavebirazsıkılaraksordu:26"Deminburalardanayrılacağınızısöylediniz.Stambol'amıgitmeyidüşünürsünüz?"

"DüşünürümHüsrevAğa.Gâvurunidaresialtınageçtiktensonra,birhayrıkalmazartıkburaların.Aileninyarısızatengöçmüş.Bende,doğacakçocuğumMüslümantopraklardadoğsunisterim.Eskileranlatırlarhep,gâvurunzulmünüçokçekmiştirbuaile."

"Bendenizdeaynenöyledüşünürüm.Çoluğuçocuğutoplayıpgitsemderim.Amaneylegeçiniriz,neyaparızyabanellerde?"

"Seninzanaatın,sanatınvarHüsrevAğa.işinaltınbileziktirkolunda.

BuralardançokdahabüyükşehirdirderlerStamboliçin.Görmedimamaçokduydum.

Senhergittiğinyerdeekmeğiniçıkarırsın,hiçkorkunolmasın,"dediSalihZeki."Göçtenkorkmasıgerekenlerbizleriz.Butoprakların,bumülkleriniradıgeçmeyive-rirseelimize,n'eylerizyabanellerde.Seningibizanaatımızdayokbizim."

"Amanefendim,"dediHüsrevAğasaygılıbirsesle,"Beylerinzanaatımıolurmuş?

"

"Beyliğimizoralardadasürermibilinmezama,kararımızıvermişiz.Bizdenöncegidenakrabalarpişmanolmadılar.YeğenimFehimBey,birinciMeclis-iMebusan'daBosnamebusudur.Haberyollatmış,beklerlerbizide.SendegöçecekolursanbirgünStambol'a,Rami'deyaFehimBey'iyadaMeclis-iAyanüyesiHa-lilbasiçRıdvanBey'ibulur,bizionlarasorarsın.Bilirlerneredeolduğumuzu,"dediSalihZekiBey.

HüsrevAğakonaktançıktığındakeyifliydi.Keseyikuşağınasokmuştu,göçiçinkesinkararınıvermişti.KoskocaKulinoviçSalihZekibile,köylerinivebuncamülkünübırakıpdagidiyorsaStambol'a,buhayraalametti.Buakşammutlakaaçacaktıkonuyukarısına.Biranevvelhazırlanmalıydılar.Gecikmedenyoladüş-meliydiler.Farkınabilevarmadanbirtürkügelipoturdududaklarına.Güneşinsıcağınıduyumsadısırtında.İçindenkedigibigerinmekgeldi.Günlerdenberiilkkezrahatladığınıhissetti.

içhuzuruileyürüdü.Huzurununçokkısasüreceğini,damadınıngöçekarşıçıkacağınıvesevgilitorunuMemo'yugeridebırakacaklarınıbilmiyorduhenüz.Bugöçkararıyla,kızınınyavrusundanbirdahahiçkavuşmamaküzereayrıdüşeceğinibilmiyor-27du.

—

Raziyanım,iştebu,oğlunuterkederekistanbul'agöçenbabaanneninöyküsünüdinleyerekbüyüdü.Küçücükbirkızken,yüreğineistanbul'dayitipgiden,oğlunuanakucağından,anasıcağındanmahrumbırakanbirkadınınnefretioturdu.

istanbul,çocuklarınanalardanayrıdüşmesidemekti.

Ailesiyleistanbul'agöçenFaika'nıngeridekalanoğluMemo,sevgisizbirortamda,hayalmeyalhatırladığıannesinevetümkadınlaradüşmanyetişti.Çokgeçyaşlarınakadarevlenemedibuyüzden.Yıllarsonra,soyunusürecekbiroğulsahibiolmakiçin,ancakelliliyaşlarındaevlendiğinde,gençkarısıâdetaalayedergibi,birerkekçocukyerineikizkızlarverdikucağına.Yaşıtlarıtorunlarıylaoynaşırken,onundizlerineikizkızlarınıkoydukaratalih.Hiçsevemedikızlarınıda.Onlaraısınamadan,sevgiyleşartlamadangöçüpgittiküsolduğudünyadan.

istanbul,kızlarınısevmeyenbabademekti.

Allahtanikizlerekolkanatgerecek,babalıkedecek,genç,neşeliveyeğenlerinedüşkünbirdayıvardıailede.Çoksevilen,ancakailesiyineistanbulyüzündenparçalanmış,yalnızkalmışbirdayı...

Yıllarsonra,büyüdüklerindeRaziye'ninikizigelingittiistanbul'a.Heryılenazbirkerebuluşmaları

vaadiylegitti.Kardeşveyurthasretiçektigurbette.

Çaresizhastalığayakalandı.

Raziye,istanbul'avarabildiğinde,çokgeçkalmıştı.ElindemenekşelerveSaraybosna'dangötürülmüşbiravuçtoprakladizçökmüştümermertaşınkarşısında.Kardeşinintaşayazılıadınıparmaklarıylaokşamıştı.Toprağınısulamıştı.Yaşlaryağmurgibiinmiştiyanaklarından.

Dağılanailelerdemekti,kardeşacısıdemektiİstanbul.

Acılarzatenhiçdinmezdidünyanınbubölgesinde,ikinciCihanSavaşıdünyayıkavurduğuzamanda,Balkanlar'daenbüyükacılaryineBoşnaklar'danyanadüşmüştü.

28

Savaşıonlarçıkartmamışlardı.Taraftutmamışlardı.Silahıellerineancakyurtlarınıvecanlarınıdüşmanakarşıkorumakiçinalmışlardı.Veonlardüşmanlarınısadeceişgalordularısanarken,kadanakatlanaçoğalmıştıdüşmanları.Kapıkomşularıdüşmanadönüşmüştü.HiçbitmeyenbirçileydiBoşnaklar'ındramı.

Sırplar'ınBüyükSırbistanhayalindendolayı,Çetnikler,1942yılındaacımasızcakatletmişlerdiBoşnaklar'ı.1943yılındayineÇetnikler,sekizbininiçocuklarınveyaşlılarınoluşturduğudokuzbinMüslüman'ıöldürmüşlerdi.

SonraUstaşedenenfaşistHırvatlar'lasavaşmayabaşlamışlardıBoşnaklar...Dahafazlaölü,dahafazlayaralı,dahafazlasöndürülmüşocak...açlık...acıvesefalet!Canlarınıkurtarabilmekiçin,Hitler'in13.SSBirliği'ne,Hançer'ebilekatılmışlardısonunda.Boşnaklarhayattakalabilmekiçin,Almanlar'ınyanındaParti-zanlar'akarşı,Hırvatlar'myanındaSırplar'akarşı,Sırplar'ınyanındaHırvatlar'a,Çetnikler'inyanındaUstaşeler'e,Ustaşeler'inyanındaÇetnikler'ekarşıvePartizanlarınyanındahepsinekarşısavaşıpdurmuşlardı.

Hiçkimseyeyaranamamışlardı.Ençokölüyüonlarvermişlerdi.1945'inNisanayında,Saraybosnakurtarıldığında,Balkanlar'dayetmişbeşbinMüslümanölmüştü.Busayı,HırvatyadaSırpölülerindendahafazlaydı.

Dayınınbabası,13.SSBirliğiHançer'desavaşanbiryakınısayesinde,Almanlar'danedindiğibirözelizinle,ailesininİstanbul'akaçışınıhazırlamıştı.Oğullarınısavaşmayanbirülkedebüyütmek,okutmakistiyordu.

Korkusuzyaşamak,çalışıpkazanmakvekazancınıkeyifleyemekistiyordu.

Trenleİstanbul'adoğruyolaçıkacaklarıgününsabahında,kahvaltıyıerkendenhazıretmiştikarısı.Çocuklarınıuyandırmakiçin,birgünönceonsekizyaşınabasanbüyükoğlunun,sonradaküçükoğlununkapılarınıtıkırdatmıştı.Mutfağageçipçayıdem-lemişti.Birtürlükalkmakbilmeyenbüyükoğlunaseslenmiştimutfaktan.Çocukgörünmeyince,odasınakadargidip,tekrarvurmuştukapıyı,bukezdahahızlı.Hiçsesgelmiyorduiçerden.Kapıyıaçıpiçerigirmişti.Yaktığılambanınışığı,bozulmamışyatağabırakılmışbirmektubadüşüyordu.Mektubuellerititreyerekokumuştu:

"Sevgilianneciğimvebabacığım,

"Sizinlegelmiyorum.Ben,idealleriminpeşindengidiyor,dağlaraçıkıyorum.

Sakınbenimiçinüzülmeyin,benibeklemeyinvearamayın.Sizbumektubuokurken,bendağdaolacağım.Budavadabaşarılıolursak,neredeolursanızolun,bensizimutlakabulurum.Benibağışlayın.

Siziçoksevenoğlunuz,Fikret."

Sesi,yüreklerparçalayanbirçığlıktıannenin.

Fikretdağlaraçıkmıştı.Tito'nunbirliklerinekatılmıştı.Devrimbaşarılıolunca,ordudakalmış,yükselmiş,YugoslavOrdu-su'nunsayılan,sevilenbirsubayıolmuştu.YıllarsonrabirresmiziyaretsırasındaTürkiye'yegitmişti.

Yugoslavya'danayrıldığındaonikiyaşındaküçükbiroğlancıkolankardeşide,Harbiyeçıkışlı,yakışıklıbirkurmaysubaydıTürkordusunda.Ağabeyiilebuluşmaküzereizinalmış,İstanbul'agelmişti.

Yıllarsonrabuluşanikikardeş,üstlerindeYugoslavveTürkCumhuriyetlerininsubayüniformaları,kolkola,birbaştanbirbaşayürümüşlerdiBeyoğlu'nda.

Sonra,annelerininevinegitmiş,üstlerinideğiştiripgeridönmüşlerdiBeyoğlu'na.BalıkPazarı'ndabirmeyhaneyegirmişlerdi.AralarındayarıBoşnakçayarıTürkçe,sıkıştıklarındaAlmancaveİngilizcekonuşarakhasretgidermişlerdi.RakılarıdeviripdeviripRumelitürküleri,sevdalinkalarsöylemişlerdi.Zilzurnasarhoşolmuşlardı.Hikmetsarhoşluğunetkisiylehükümetieleştirmeyebaşlamış,giderekcoşmuş,ağızdolusuküfüredönüştürmüştüeleştirilerini.Fikretsusturmayaçalışmıştıkardeşini.Ödüpatlamıştı.HesabıaceleödeyipçıkartmıştımeyhanedenHikmet'i.BirtaksiyeatlayıpKumkapı'yagelmişlerdi.Kumkapımeyhanelerindeoryantalseyredip,sazdinlemişlerdi.SabahakarşıtanağarırkenArnavutköy'debirişkembecideçorba,güneşinilkışıklarındaEmirgân'dakiÇınaraltı'ndaçayiçmişlerdi.SonraHikmetsoyunmuş,kendinisabahınayazındaBoğaz'ınserinsularınabırakmış,akıntıylasürüklenmişvebirtakanınipineasılıpgeridönmüştüdeancakayılabilmişti.Evedönerkengazetealmışlardı.Sabahgazetelerinde,kardeşininbirgeceevvelkisiyasieleştirilerininaynınıgörünce,inanamamıştıFikret.Kardeşiona29

gazetelerdeyazanlarıokurken,dalıpdalıpgitmişti.Ertesigün,babasınınmezarınıziyaretedip,annesinineliniöpüpBelgrad'a30dönmüştü.

SevgiliyeğeniRaziye,taaSaraybosna'danBelgrad'aziyaretinegelmişti,hemdayısınıgörmekhemİstanbul'dangetirilmişarmağanlarıalmakiçin.Dayısmdakidurgunluğuhemenfarketmişti.

"Neoldudayı?Eskineşendeneseryok,"demiştiRaziye.

Uzunsüresusmuş,nediyeceğinibilememiş,sonrakırıkbirseslekonuşmuştudayısı:"Hayatıkaçırmışolduğumuanladım,kızım.Birgençlikhatasıbirömrüalıpgötürmüş.Geridönmekiçinseartıkçokgeç."

"Dayı,senbuülkedeeniyimevkilerdesin.Hiçbirsorununolmamalı..."

"Benbirşehrinakarsularınasabahınilkışıklarındakendimihiçbırakmadım.

Hükümeteağızdolusuhiçsövemedim,neayıknedesarhoşken,Raziyem.Hayatıkaçırmışım...kaçırmışım."

Dayı,kahkahalarıüçevötedenduyulanoeskidayıolamamıştıbirdaha.İçindengeçenleribilememişlerdiamaonunİstanbuldönüşündensonradeğiştiğinihepbilmişlerdi.

Dayı,gönülvehayalkırıklıklarınıanlatmamıştıailesine.Müslümanmezarlarınınailelerehaberbileverilmedenparklara,yüksekbinalarıninşaedileceğiarsalaradönüştürülmesinisessizceizlemişti.Tito'nuncamilerimüzeye,depoya,ahıraçevirmesineyadayerlebiretmesinenekadariçerlediğinikimseyesöylememişti.Müslümanlar'ınderneklerini,okullarını,ençokda1530'danbuyanasürüpgidendörtyüzyıllıkGaziHüsrevBeyvakfınıkapatmasını,yoketmesiniiçinehiçsindiremediğinide.

Tito'nun,Müslümanlar'ıkayırmayaÜçüncüDünyaÜlkele-ri'ninliderliğinesoyunduktansonrabaşlamışolmasının,ArapülkelerineadıAhmet,Mehmet,Mustafaolanlarıatamayaözengöstermesininiçtenliğineinanmadığınıdasözedökmemişti.

Biryanardağ,sadecekendiyüreğindepatlayıpsönmüştüvesöndüğündeküllerisadeceonungönlünümezaraçevirmişti.

İstanbulbozgununundışında,yalnızcatekbirkeresezinlergibiolmuştudayısınıngönülkırıklığınıRaziyanım.DamadıBur-han'ınbabasınındabulunduğubirakşamyemeğisohbetinde,laf

lafıaçmış,Tito'nunözelmülkleridevletleştirmesindensözedilirken,dünürü:

"İstanbul'agöçmüşakrabalarınhaklarınıyollayamazolduğumda,çoküzüntüduymuştum.Yıllarcaherayiradlarını,erzaklarını,tenekelerleTravnikpeynirlerinisektirmedengöndermiştik.Neyaptılar,neylegeçindilerbunlarkesilince?Burejimibilmeyeninsanlaranasılanlatırsın,yüzlerceyıllıkarazilerinin,Tito'nunkeyfiyleartıkonlaraaitolmadığını?"demişti.

DayısınınTitosevgisinibilenRaziyanımtedirginliklekıpır-danmıştıyerinde.

Şimdiyineobitmeztükenmezpolitikmünakaşalardanbirinebaşlayacaklardiyedüşünmüştü.Tito'yuölümünetutanlarla,Tito'nunülkeyeyaptığıiyiliklerintümünügörmezliğegelerekonukaralamakisteyenler,hepyaparlardıbunu.Sonugelmezağızdalaşlarını...

"Senîstanbul'dakileriçinhiçüzülme,azizim.Üzüleceksenbizlereüzül,"diyeyanıtlamıştıdayısı.Sesindederinbirhayalkırıklığıvardı.ŞaşırıpkalmıştıRaziyanım.

Raziyanım'ıngözünde,sevdikleriniüzen,kıranşehirdiİstanbul.Nifaksokanşehirdi.

Kızının,komşununoğlunakaymaktaolduğunugörünce,darkaçırmıştıİstanbul'danSaraybosna'ya.O,evinidağıtmayacaktı,ailesinibirlikveberaberlikiçindetutacaktı.Yugoslavya'nındasembolüolan,'birlik-beraberlik'içinde...

Biryılsonra,üniversiteyebaşlamıştıNimeta.OradaBurhan'latanışmıştı.İlkaşkınıçabukunutmuştu.Burhanyakışıklıydı.ÇokeskibirBoşnakailesindengeliyordu.İkiyılsonramühendisçıkacaktı.Raziyanımbukezitirazedecekbahanebulamamıştı.

BurhandiplomasınıalıralmazevlenmişlerdiveNimetailkyıllarçoksevmiştikocasını,mutluolmuştu.Amahayat,zamaniçindetekdüzerayınaoturduğunda,Nimetaölenekadarhepçalışmak,eveparayetiştirmekveçocuklarıbüyütmenindışındahiçbirufkuolamayacağınıgörmüştü.

Gri,yoğunbirsisiniçinegirmekgibiydi,önünügörememek.İştetamonoktada,oboğulmanoktasındarastlamıştıStefan'a.Sisiniçinde,sarı,sıcakincebirışıkgibiydigizliaşkı.Birmaytapgibi

parlamış,Nimeta'nınetrafınıaydınlığaboğmuş,sonrasönmüştü...Sonsuzakadarsisvardıyine.

32Öğledensonra,çocuklarokuldandöndüklerinde,Nimetahâlâtelefonunyanındakiiskemlededimdikoturmuş,duvarabakıyordu,bacaklarınasürtünüpduranBozo'yubilefarketmeden.

Akşam,Burhankarısınıkliniğegötürürken,arabadayanındaoturandoktora,vicdanazabıiçindeanlatmıştı.Karısınıişindendolayıçokyalnızbıraktığıiçinsuçluydu.Tekbaşına,hemçocuklarayetişmekhemdeçokstresli,sorumlulukisteyenbirgörevdebulunmakNimeta'yıbirbunalımasürüklemişti,işlerinibiranönceyenidendüzenleyecekveartıkhepSaraybosna'daailesininyanındakalacaktı.Onlaradahaiyibiryaşamverebilmekiçinkoşuşturupdurmuştusağdasolda.Amademekkimutluluğunyolu,dahaçokparakazanmaktan,dahaiyişartlardayaşamaktangeçmiyordu.Evinerefahgetirmiştiama,bukezdehuzurukaçırmıştıelinden.Şimdi,karısıbunalımda,çocuklarıbaşıboş,kendişaşkındı.

Ailesinintümfertlerimutsuzdu.Bumutsuzlukta,kendinedüşenpayınbilincindeydiBurhan.

Bilmediği;karısıkendicehenneminiyaşarken,ülkesinindebircehennemeadımadımyaklaşmaktaolduğuidi.

Nimetaklinikteyatarken,Yugoslavya'yıkangölüneçevirecekoyununusahnelemeyebaşlamıştıkader.

Nisan1987

SırbistankomünistlerininlideriSlobodanMilosevic,azizdostuCumhurbaşkanıStamboliçtarafından,Kosova'dayineazmışbulunanSırpazınlığıteskinetmeküzereKosova'yayolcuedilirken,iplerikendilehineçekiştirmeyiplanlıyorduama,kaderinağlarıbudenlihızlıöreceğindenhaberiyoktu.

SlobodanMilosevicileIvanStamboliç,BelgradHukukFakül-tesi'ndekiöğrencilikyıllarındanberiçokyakınarkadaştılar.IvanStamboliç,üniversiteyıllarıboyuncadapartiiçindeçalışmaktaolduğuiçin,Milosevic'tençokdahaönceyükselmişti.Ama,arkada-

şınıherzamankollamıştı.Milosevic,Parti'dekiilkişinibileStam-boliç'eborçluydu.Yirmibeşyıllıkbirkaderbirliğininsonunda,buikiarkadaş,ayrılmazbirikilioluşturmuşlardı.Milosevic,hemKomünistParti'ninlideri,hemdeStamboliç'insağkoluydu.

Stamboliç,Kosova'yailkziyaretini6Nisan1986'dayapmıştı.NüfusununyüzdedoksanıArnavutolanKosova'da,ayrılıkçı-eylemciBulatoviç'intutuklanmasınatepkiolarakKosovaSırplarıonbinimzatoplamışlardı.Gerginlikhadsafhayaulaşınca,havayıyumuşatmakiçin,Stamboliç,Kosova'yagitmekzorundakalmıştı.

Biryılsonra,Sırplaryineazmışlardıveonlarıteskinetmekiçin,yineBelgrad'danyetkilibirkişininKosova'yagitmesigerekiyordu.Stamboliç,buiş

için,hayattaengüvendiğidostuMiloşe-viç'iseçti.Engüvendiğidostununonusırtındanhançerleyerek,Sırplar'ınliderliğinesoyunacağınıaklınabilegetirmiyordu.

Ama,Miloşeviç'inplanları,ihtiraslarıveyardakçılarıvardı.Başçömezi,BelgradTelevizyonu'nun

başındakiDuşanMiteviç,televizyonungücünüöylesinekötüyekullanacak,Sırplar'ıöylesinetahrikedecek,halkıkurmacasenaryolarlaöylesinedolduruşagetirecektiki,Yugoslavya'nınMiloşeviç'inrehberliğindeecelinekoşusunuhiçkimsedurduramayacaktı.

24Nisan1987'de,Milosevic,KosovaPolye'dekiKültürEvi'ninkapısındabinlerceSırptarafındankarşılandı.Polisbirayaklanmayakarşıhertürlütedbirialmıştı.Televizyonkameraları,diğercumhuriyetlerdengelmişmedyamensuplarıvegazeteciler,civardakievlerinbalkonlarından,pencerelerindensarkıyorlardı.

Nimeta,üç-dörtayönceişinegeridönmüştü.Kliniktegeçirdiğiikiaydansonra,birsüredeevindekalmış,işegitmemişti.Ivan,Nimeta'yaevdehalledebileceğiyazışmalarıvebazıtercümeleriyollayarak,evindebirişortamıyaratmıştı.

Yeniyıldadönmüştüişininbaşına.Onuuzunsüreşehirdışınayollarnamışlardı.

Artık,geçirdiğibunalımdanhiçbiriztaşımadığınagöre,mesleğiningereğiniyapmayabaşlamalıydıyavaşyavaş.

Stefan,onunhastalandığınıduyduğunda,Londra'daydı.Çiçekvekartyollamaklayetinmişti.Hayatınıkarmakarışıkettiğikadınıdahafazlahırpalamakistemiyordubesbelli.

S3

33

34

Burhankarısıkliniğekaldırıldığıandanitibaren,çocuklarıylailgilenebilmekiçin,Knin'ebirbaşkamühendisarkadaşınıyollamıştı.Raziyanım,kendievindençıkıp,onlarınyanınayerleşmişti.Nimetakliniktençıktıktansonradadönmemiştievine.İçkisinevezararlıarkadaşlıklarınagözkulakolmakiçinyanlarındakalmakistemiştibirsüredaha.

Annesinin,sürekliişlerineburnunusokacağınıbildiğihalde,aldırmamıştıNimeta.Gönülmacerasınıyenidenbaşlatmayahiçniyetiyoktu.ZatenStefanLondra'daydıvebirikigeçmişolsuntelefonunundışındahiçkonuşmamışlardı.

Gönlüöylesinekırıktıki,builişkinintamamenbittiğineinandırmıştıkendini.

ÖlünceyekadargörmeyecektiStefan'ı.Düşünmeyecektide.

Ama,Nimeta,kameramanarkadaşıylaKosova'yayolaçıkarken,içindenbirsesona,Stefan'lakarşılaşacağınıtekrarlayıpdurmayabaşlamıştı.

GazetecilerintoplandığıoteldeZagreb'dengelenlerinarasındagöremediStefan'ı.Kimseyesormayadacesaretedemedi.

Miloşeviç'idinlemekiçin,neredençıktıklarıbelliolmayanonbinlerceSırp,konuşmanınyapılacağıKültürEvi'ninönünebirikmişti.YüzdedoksançoğunluğuArnavutkökenliolankentesankigöktenzembillerleinmişlerdi.SırplarKültürEvi'ninkapısınızorlarken,coplupolisler,halkınkapıyayığılmasını

önlemeyeçalışıyor,aşırıyakaçangöstericilerdenMiloşeviç'ikoruyabilmekiçin,insanlarıitipkakıyorlardı.Onbinlercekişininiçerialınabilmesiimkânsızdı.

Polisler,megafonlarlainsanlarısakinolmayadavetediyordu.Birdenbire,sokağınköşesinitutmuşolanbirkamyondan,polislerinüzerinetaşparçalarıyağmayabaşladı.AynıandaSırplarda,taşatanlaramüdahaleyedavrananpolislere,"Katiller!Katiller!"diyetempotutarakbağırmayabaşladılar...

Binanınkapılarısımsıkıkapatılmışolduğuiçin,holdesıkışıpkalanmedyamensuplarıdışardakikıyametiduyuyoramanelerolupbittiğinianlayamıyorlardı.

Milosevicbalkondanbirsüreolupbiteniseyrettiktensonra,hayatınınakışınıdeğiştirecekolankonuşmasınıyapmaküzereaşağıindi.Onugördükleriandapolislerevehükümete,"Katiller!

Katiller!"diyehaykıranSırplar,bukez"Slobo!Slobo!"diyetempotutmayabaşladılar.

MilosevicKosova'ya,Cumhurbaşkanıtarafından,Sırplar'ıazdırmakdeğil,teskinetmekiçinyollanmıştı.ÜstelikkimseninSırplar'ıdövdüğüfilanyoktu.AmaMilosevicoradabulunduğuzamaniçinde,KosovaSırpları'nmrüzgârınıarkasınaaldığıtakdirde,varacağınoktayıgörmüştübile.Artıkağzındançıkansözlerinnedenlikışkırtıcı,nedenligerçeklereaykırıolduğununhiçbirönemikalmamıştı.

Nimeta,holdekikalabalığınarasındasıkışmışkalmıştı.Içerde-kilerhavasızlıktanboğulmaküzereydiler.Amaoanda,Miloşeviç'iduyabilenmedyamensuplarınınyüreklerindekisıkışmanın,havasızlıklailgisiyoktu.Onlarbukonuşmanın,böylesineazmış,gözüdönmüşSırplar'ınereleregötürebileceğinitahminedebiliyorlardı.

İşinkomikyanı,MileşoviçSırplar'a,"Butopraklardasizlerikimsedövemez,kimsesizeyanbakamaz,"diyebasbasbağırırken,KültürEvicivarındagörevyapmayaçalışanKosovapolisininarasında,Sırplartarafındanyumruklanmayan,tartaklanmayan,taşatutulmayantekbirpolisinkalmamışolmasıydı.

Miloşeviç'insöylediklerindenyüzbulandiğerkonuşmacılar,mitingeKosova'nınotonomisininacilenkaldırılmasınıtalepedenveArnavutliderlerisuçlayankonuşmalarladevamettiler.Dramatiksestonlarıylabağıraçağıra,Belgrad'ıyardımaçağırıyorlarveSırplar'ınArnavutasıllıkomşularındandolayıölümtehlikesiiçindeyaşadıklarınıhaykırıyorlardı.

KültürEvi'ninaltkatındasıkışıpkalangazeteciler,dışardaneolupbittiğini,pencerekenarlarınadoluşarakanlamayaçalışıyor,ancakduyabildikleriyleyetiniyorlardı.

"BuişçığrındançıkıyorNimeta.Birkatdahaçıkıp,balkondanbazıgörüntüleralmayaçalışalım,"dediMate.

"Nediyorsun,duyamadım!"diyebağırdıNimeta.

"Yukarıçıkalımdiyorum,yukarı.Balkondançekimyapmakistiyorum."

"Sengit,bendegeliyorum."

Nimetakalabalığıyararakmerdivenleredoğruilerlemeyeçalıştı.Mate'yigöremiyordu.Belkiasansöregitmiştirdiyedüşündü.

35

Merdivenlerinönünegelebildiğinde,saçıbaşıdidikdidikolmuştu.Merdivenlernispetenboştu.Nihayetrahatbirnefesaldı.Yu-36kardankoşarakbiriiniyordu.Mate'ninonualmayageldiğinisanarakyukarıbaktıvenefesitekrarkesildi.

"Nimeta!"

"Stejo!Neişinvarburadasenin?"

"Bendehabercideğilmiyim?"

"BenseniLondra'dasanıyordum."

"îkiayöncedöndüm."

"İkiayönceha?"SesindekihüzünbellioluyorduNimeta'nın.

"Seniaramadımçünkü..."

"Banaizahatvermeyemecburdeğilsin."

"izahatvermekiçinsöylemiyorum,seniaramadımçünkü.

"Stefan,nedeninimeraketmiyorum."

"BizdostdeğilmiyizNimeta?"

"Herzamandostuz."

"Bunasevindim,"dediStefan,"iyimisinartık?Rahatsızlığıntamamengeçtimi?"

"içkiproblemimimisoruyorsun,uykusuzluğumumu,yoksageçirdiğimbunalımımı?"

"BensananeçokzararvermişimNimeta?"

"AldırmaStefan,heriyişeyinbedeliyüksekolur.Artıkiçkisorunumkalmadı.

Bunalımdandaçıktım.Uykuuyuyamazsam,birilacımvar,onuyutuyorum."

"SağlığınakavuştuğunasevindimNimo.Kocaniyimi?"

"iyi."

"YaHana?"

"iyi."

"Fikonasıl?"

"Fikodaiyi...Annemdeiyi.Mirsada,Ivan,Sonya,hepsiiyiler.Bozobileçokiyi.Bozobizimkediydi,hatırladınmı?"

Stefankısabirsürenediyeceğinibilemedendurdu.Sonunda:

"Buçirkinmitingbitince,biryerdebirşeyleriçelimmi?"diyesordu.

"Bunusenmisoruyorsun?Benigörmekistemeyensendin."

"Eskigünlerinhatırınadostçabirkadehiçki..."

"içmeyelimStefan.Bizimevhalkının,kedidahil,mutluolabilmesiiçinbenimsendenuzakdurmamgerekiyor."

Stefanikibasamakaşağıdadurmuş,yukarıdoğrubakıyordu.37BirdenkollarınıuzatıpNimeta'yıkendinedoğruçekti.BaşınıNi-meta'nmkarnınadayadı.Birsüreöylekaldılar.

Sonra,"Anlıyorum.HoşçakalNimeta,"dediyavaşça.Kalanbasamaklarıkoşarakindi,gitti.

Tırmanacakgücükalmamışgibi,merdivenlerinbasamaklarınaoturduNimeta,"BuAllah'ıncezasıSırplarnezamanazsalar,benimdeiçimdefırtınalarkopar,"

diyedüşündü.Usulusul,biryaratekrarkanamayabaşlamıştıyüreğinde.

Birhaftasonra,ofiste,ertesigününprogramınıhazırlarken,Miloşkendimasasındanseslendi:

"Nimo,telefonunuyanlışlıklabanabağlamışlar.SeniZagreb'denarıyorlar."

DizlerininbağıçözülürgibiolduNimeta'nın.Sesinikontroletmeyeçalışaraksordu:"Kimmiş?"

"Bilmem,hattısanaaktardım."

Nimetatoparlanabilmekiçin,birkaçkereçaldırttıönündekitelefonu,sonraeliniuzatıpaçtı.

"Alo."

"Nimeta,benStefan."

Sesinintitremesineengelolamadankonuştu:"Evet,nasılsınStefan?"

"Sanabirbilgiaktarmakistedim."

"Nebilgisi?"

"Miloşeviç'inKosova'dakikonuşmasıylailgili."

Nimetaiskemlesindedikildi."DinliyorumStejo."

"Bak,niyetimsenirahatsızetmekdeğil,amabubilgiyiduymakistersindiyedüşündüm."

"Dinliyorum."

"Bizimdoğaçlamaolduğunusandığımızokonuşma...Orayatoplananbinlerceinsan,taşdolukamyon,polisinüzerineyürümeler,herşeydört-beşgünöncedenplanlanmışNimeta.Hepsiplanlıymış.Hepsitezgâhmış."

"Kim...Kimplanlamış?"

"ElbetteMilosevic.Ogününolaylarıkiminişineyaradıder-38sin?Herneyse,sanabunuaktarmakistedim.Senbubilgiyiistediğingibikullan.Kaynaksorarlarsa,Belgrad'danöğrendimNimo.Eminyerdenyani."

"SağolStejo,"dediNimeta,"Ivan'lakonuşacağım."

"Hoşçakal.Böyleyağlıbirlokmayakalarsam,sanayinehaberveririm,"dediStefan.

Telefonukapattıktansonra,Nimetabirsüredüşkırıklığıiçindeoturdu.Onunlasadecebirmeslektaşlakonuşurgibikonuşmuştu.Birsigarayaktıvebitirenekadarbekledi.SonraIvan'ınyanınageçti.

"Birgazeteciarkadaşım,Belgrad'dansızanbirfısıltıhaberverdibana,"dediIvan'a.

"Nedir?Nedenverdi?"diyesorduIvan.

"Neolduğunuanlatacağım.Nedendersen,banabirvicdanborcuolduğunusanıyor,ondan,"dediNimeta.

Eylül1987

1974yılındaTito,halkınınyüzdedoksanıArnavutolanKo-sova'daArnavutlar'abazıhaklartanımıştı.Buhaklarsayesinde,hükümettebirçokönemlipozisyondaArnavutlarbulunuyordu.Kosova,federebircumhuriyetdeğildiama,bağımsızbireyaletti.

Tito'nunölümündensonra,Yugoslavya'nınSırphalkıkabına.sığmamayabaşlamıştı.OnlarıngözündeKosova,nüfusunyüzdeonunuteşkiledenSırplar'aaitti.

BuinancıtaşıyanSırplar,Kosova'dakiArnavutçoğunluğu,azınlıktandabeterhalegetirmekiçin,sinsibirplanla,Sırptelevizyonlarındasürekliyayınyaptırıyorlar,Kosova'dayaşayanSırp-lar'ınArnavutlartarafındantehditedildiklerini,hayatitehlikealtındabulunduklarını,karılarınınkızlarınınırzınageçildiğinianlatıpduruyorlardı.Budüzmecehaberlerinyayınlanmasındabaşaktör,Miloşeviç'inadamıDuşanMiteviç'ti.

1987yılınınlEylülgünü,Yugoslavcumhuriyetlerininhaberajanslarına,Belgrad'danbirfaksmesajıgeldi.

OrtaSırbistan'dakiParaçinKışlası'nda,Arnavutasıllıbirer,geceyarısı,uyumaktaolandörtSırpasıllıeri,tüfeğiyleateşedereköldürmüş,kendicesedidekışlanınyarımmiluzağındabulunmuştu.ArnavutasıllıAziz'inintiharetmiş

olmasımuhtemeldi.

AynıgünMirsada,gazetedekiarkadaşlarınıBelgrad'danaradı.

"Yahu,Sırplar'akarşıArnavutlar'ınyaptığısoykırımıdiyegösterilenolayınaslınıbiliyormusunuz?"diyesordu.Sesiheyecanlıydı.

"Seniorayaniyeyolladık?AnlatbakalımMirsada,"dediîvan.

"Silahıçekipdörtkişiyiöldürener,Arnavutasıllı.Burasıtamamda,öldürülendiğerdörterinikisiMüslüman,biriHırvat,diğerideSırp."

Birsessizlikoldu,sonra,boğukbirsesle,"Eminmisin?"diyesorduîvan.

"Olmazolurmuyum.SenişuandaKışla'danarıyorumzaten,"dediMirsada."Birşeydahavar,katilgencincesedi,barakalarınyarımmilötesindebulunmuş.Güyaintiharetmiş."

"Kimsöylüyorbunu?"

"Askeriyetkililer.Orducesedigörmemizeizinvermiyor."

"Yaniintiharmıetmiş,yoksaherifitemizlemişlermi,hiçbilemeyeceğiz."

"Hayır,bilemeyeceğiz.AmaArnavut'unbirbunalımgeçirip,erlerirasgeleöldürdüğükesin."

"Başkabirşeyvarmı,Mirsada?"

"VarIvan.Diğercesetleriailelerialmış,sessizsedasızgömmüşler.Sırp'ıncenazesiyarınkaldırılacak.Bakalımnasılbirmaskaralığaşahitolacağız,"dediMirsada.

Mirsada,onaydanberi,BelgradmuhabiriolarakBelgrad'dayaşıyordu.Kocasındanayrıldıktansonra,Nimeta'nıntavsiyesineuymuş,çevredeğiştirmeniniyigeleceğinidüşünerek,Bosnadışınatayininiistemişti.Zaten,Bosnadışındagörevyapanmuhabirleriçinrotasyonsistemiuygulanıyordu.SorunolmamıştıBelg-rad'ayollanması.Gazeteyeyakınbireveyerleşmiş,kendinebirdesevgiliedinmişti.Sevgilisidekendigibigazeteciydi.Zatenbu39

meslekteaynıişebulaşmayınca,ilişkilerisürdürmekzoroluyordu.Medyacılarınnesabahlarıbelliydineakşamları.Muntazam40saatlerleçalışandiğermesleksahibierkeklerin,medyadaçalışankadınlaratahammülüçokazolurdu.Erkekdediğin,akşamevinegelincekurulusofrasını,yemeğini,düzeniniisterdi.

Omzundafotoğrafmakinesiylebiryerdenötekiyerekoşuşturupdurankadınlarancakkendimesleklerindenerkeklerleanlaşabiliyorlardı.Mir-sada'nınevliliğidebuyüzdenbitmişti.Kocasıdüzenlibirhayatveçocukistiyordu.Mirsadaüçdüşüktensonra,mesleğindeönemlibiraşamayaparken,belkidesonuyinegelmeyecekolanbirbaşkagebeliğigözealamıyordu.Sonundaayrıldıyolları,kocasıevlerindekalırken,okişiseleşyalarınıbirkaçvalizesığdırıp,yeniyaşamınıBelgrad'dasürdürmeyegittivePetariletanıştı.

PetarSırp'tı.Politikayabulaşmışbirailedengeliyorduveçokyakışıklıydı.

Onunsayesinde,MirsadaSırplararasındabirçokarkadaşveonasiyasiipuçlarıverebilecekkaynaklaredinmişti.Memnunduhayatından.

Ogünöldürülenerincenazesiniizlemeyegiderkendememnundu.Birhaberyorumcusuiçin,iyibirfırsatyakalamıştı.Ama,cenazetörenindeçıkanolaylardansonrakeyfiiyicekaçacaktı.

Diğerüçerincenazesininsessizsedasızmemleketlerinegönderilmesinekarşın,bucenaze,birbaşbakancenazesikadarkalabalıktı.Onbinlercekişiitişekakışa,birağızdandualarvebeddualarokuyarak,törenibirgövdegösterisineçevirmişlerdi.Ölengencinacılıbabasıveannesiağlayarak,çıldırmış

kalabalığasözgeçirmeyeçalışıyordu.Evlatlarınınölüsünehürmetendağılmalarıiçinyalva-rıyorlardı.

Butören,rasgelevurulmuşbirgencincenazetöreniolmaktançıkmıştı.Butören,Kosova'daArnavutvarlığınıveliderliğiniistemeyen,galeyanagelmiş,gözüdönmüşSırplar'ınArnavutlar'akarşıbirprotestomitinginedönüşmüştü.

Miloşeviç'inyardakçısıMiteviç'inbaşındabulunduğutelevizyonkurumu,bugösterininbazıbölümlerinigünlercetekrartekrargöstererek,yangınakörüklegitmeyi,Sırplar'ıiyicezıvanadançıkarmayıihmaletmeyecekti.

Petar,Mirsadailebirlikteyaşamayabaşladıklarındankısabirsüresonra,onaevlenmeteklifetmişti.DahayeniboşanmıştıMirsada.Kuşgibiözgürolmanınkeyfiniiyiceçıkarmakistiyordu.Birlikteçokkeyiflibiryaşamlarıvardı.Haftaiçindegeçsaatlere41kadarçalışıyorlar,haftasonlarıisesabahakadareğleniyorlar,akşamakadardauyuyorlardı.Dünyagörüşlerindeolduğukadar,yemeiçmezevklerindedeanlaşıyorlardı.Herikisideiçkiiçmeyi,gezmeyi,eğlenmeyiseviyor,ırkçılıktan,aşırımilliyetçiliktennefretediyorlardı.Petar'ınyaşlıbabası,gerçekbirTitohayranıydı.Yugoslavya'nınTito'yaçokşeyborçluolduğunudinleyerekbüyümüştüPetar.Onungözünde,Yugoslavyaçokrenklibirmozaiktivehepbuhaliylekalmalıydı.BunedenlePetarveMirsada,ülkelerindekitehlikeligelişmeleriendişeyleizliyorlardı.

HeraklıbaşındaSırp,gelişmelerdenendişeduymaktaydızaten.

Cenazetörenindenonbeşgünsonra,Mirsadaözelhattanyineİvan'ıaradı.Ona,çoközelilişkilersayesindeedindiğibazıbilgileriaktarmakistiyordu.

BelgradPartisiGenelBaşkanıDragişaPavloviç,bucenazetörenindenonbeşgünsonra,Belgradgazetelerininsahiplerinibirtoplantıyaçağırmışvegazetelerindeçıkanyazılarızapt-uraptaalmalarınısöylemişti.Bugidiş

hayırlıbirgidişdeğildi.Basın,Koso-vaolaylarınayardımcıolmuyor,tamtersine,ateşleoynuyordu.Milliyetçilikleri,ırkçılığıkörüklemek,Yugoslavyaiçinsonderecetehlikelibiroyunduvebuişinmimarları,başlattıklarıyangınıbiranöncesöndürmeliydiler.

İsimvermiyorduama,GenelBaşkan'ın,buişinmimarlarıderken,Milosevic'!

kastettiğiaçıktı.

"DragişaPavloviç'insertuyarısıvardıya,İvan,"dediMirsada.

"Evet,neolmuş?"

"ikigünsonradagazetelerinbirindePavloviç'iyerdenyerevuranbiryazıçıkmıştı...Onu,Sırplar'ınvehattaYugoslavBirliği'nindüşmanıolarakgösterenbiryazı,hatırladınmı?HattabuyazıyaCumhurbaşkanı

Stamboliçbilesinirlenmişti."

"Evet,hatırlıyorum."

"Oyazıyıkimyazmış,biliyormusun?"

"Gazeteninyazarlarındanbiri.imzasıvardı."

"Senöylezannet,"dediMirsada."OyazıyıMiloşeviç'inkarısıMirayazmış."42

"Nediyorsun?Nasılöğrendinbunu?"

"Kaynağımısöyleyemem.Amadoğrusubu.""Milosevic,Stamboliç'esavaşaçıyoröylemi?""Açtıbile,"dediMirsada."Veeğerduyduklarımdoğruysa,herzamankigibisamanaltındansuyürütecekvesavaşıngalibioolacak.Yakındagörürsün."

Milosevic,planını,çevresinetopladığıekibiylezamanzamanyalanavedolanabaşvurarak,zamanzamanMiteviç'inkontrolüaltındatuttuğutelevizyonaracılığıylataraftarkazanarak,adımadımyürüttüveEylülayındaikigünsürenMeclisoturumundanmüthişbirsiyasizaferleçıktı.SayesindeyükseldiğikaderarkadaşıStamboliç'isırtındanbıçaklamıştı.

Birsüresonra,Mirsadadasırtındanbıçaklanacakmışgibibirduyguyakapıldı.

Petar,Belgrad'dagücüneldeğiştirmesindençoktedirgindi.Miloşeviç'inhızlayükselişindenveamacındankorkmayabaşlamıştı.Aynıgünlerdenedense,kentdışındakimahallelerinbirinde,bahçelibirevtutarak,orayayerleşmekistemişti.Mirsada,çoksaçmabulmuştubuisteğini,îşyerlerineyakınbirevdegüzelgüzelotururlarken,taauzaklarataşınmanınmantığınıanlayamıyordu.

Petar'ınbuevdeğiştirmearzusunu,songünlerdesiyasiolaylardandolayıçoksıkılıp,biryenilikistemesinebağlamıştı.Birsüresonravazgeçerdiyedüşünmüştü.AmaPetarısrarlıydıvebulduğuevokadarferahtı,öylegüzelbirbahçesivardıki,sonundaodarızagöstermişti.

Başkaacayipdavranışlarıdavardı.'Miza'demeyebaşlamıştıMirsada'ya.

"NedenadımıdeğiştiriyorsunPetar?"diyesormuştubirkeresinde.

"Miza,Mirsada'nınkısaltılmışı,"demiştiPetar.

"Yoo,hiçdedeğil."

"NeolurMizadersem?"

"BeniMizadiyeçağırmanınbirnedeniolmalı.Müslümanolmamrahatsızmıetmeyebaşladıseni?"

"Mirsada,"demiştiPetar,"böyleolmadığınıbilecekkadariyitanıyorsunbeni.

Bensadecesenikorumakistiyorum."

"Kimekarşı?"

"Benizordurumdabırakma,Mirsada."

"KimekarşıPetar?"diyeısraretmiştiMirsada."Birtehlikeiçindeysem,bunubilmeliyim."

"Bensadeceönlemalıyorum.BuAllah'ıncezasıırkçılardanemantıknedeinsafvar.Yakınarkadaşlarımızı,meslektaşlarımızıkastetmiyorumelbette.Amayenimahallemizde,seniMizadiyetanıştırabiliriz."

"Soyadımıneyapacaksın?"

"Benimkinikullanırsın.Sanakimsekimliksormayacakherhalde."

"MahalledeMiza,işteMirsadamıolayım?"

"Birilerisenirahatsızetmesindiye,Mirsada."

"Kimmişonlar."

"Yugoslavyahızladeğişiyorsevgilim,insanlarınyarınöbürgünnegibidavranışlarsergilemeyebaşlayacaklarındanemindeğilim.Adınıdeğiştirmekistemem,sadeceseniniyiliğiniçin."

"Buncayıldırözkimliklerimizleyaşayıpdurdukşuülkede.Hiçsorunolmadıbu.

Başlarınabirdeligeçtidiye,buinsanlarbirgündedeğişecekmisanıyorsun?"

"Almanya'dadahiçkimseakıllıusluAlmanlar'ın,kırkyıllıkYahudikomşularını,Yahudidostlarınıimhayakadargidebileceklerinidüşünmemişti.Amabirdelibaşageçinceolanlarolduvekimseninkılıkıpırdamadı.Herkeskendipaçasınıkurtarmayabaktı."

"incedüşünceneteşekkürederimama,benbenim.Başımageleceklerigöğüslemeyedehazırım.Ayrıca,önümüzdebirAlmanyaörneğidururken,insanlığınyenibirsoykırımınaizinvereceğinimisanıyorsun?iyiceparanoyakoldunsen."

Mirsadaböyledemiştiama,içinedebirkurtdüşmüştü.AcabaPetar'ınondansakladığıbirşeylermivardı?BilmediğigelişmelermioluyorduBelgrad'da.Yenievlerinetaşınmaheyecanıiçindefazlakurcalamadıbukonuyu.Herikisideyenievegötürülecekbazımobilyalarıvebahçeeşyalarınıseçerkençokmutluydular.

Mirsada

43

birara,keşkePetar'ınevlenmeteklifinigeriçevirmeseydim,diyedüşündü.Amaartıkçokgeçti.PetarMirsada'dankesinbir'hayır'44aldıktansonrabirdahahiçaçmamıştıbukonuyu.Mirsadaisefikrinideğiştirdiğinisöyleyemeyecekkadargururluydu.

MirsadaileNimeta,haftadabirkaçkeztelefonlakonuşuyorlardı.Çocukluktanberihayatlarınınheranını,hersırrınıpaylaşmışolduklarıiçin,telefondakonuşamadıklarınımektubadöküpyollu-yorlardıbirbirlerine.Birnevigünahçıkartma,birihtiyaçtıbuonlariçin.Nimetaklinikteyatarken,Mirsadaonu

hergünaramış,birkaçkezdeSaraybosna'yakadargitmiştiarkadaşınıgörmeye.Onaelindengelendesteği,Raziyanımarağmen,vermeyeçalışmıştı.

Raziyanım,kızınınkendinekapalıolaniçdünyasınaMirsa-da'nıngirebilmesinehayatıboyuncaiçerlemişti.Nimeta'nınbaşınagelenkötülüklerde,başınabuyrukMirsada'nınparmağıolduğunudüşünürdühep.Mirsadabilirdibunu.OnungözündedeRaziyanım,kızınınyeteneklerinisınırlamış,ufkunudaraltmış,baskıcı,sıkıcıbiranneydi.Raziyanımdaonunböyledüşündüğünübilirdi.Amahiçkimsevehiçbirşey,çocukluklarınıvegençlikleriniberaberyaşamışbuikikadınındostluğunubozmayayetmemişti.

Sonmektubunda,"Miloşeviç'inzaferakşamınıkimnasılkutladıbilememama,Petarveben,müthişbirgecegeçirdik,Nimeta,"diyeyazıyorduMirsada."BuSırpdelisininadımadımyükselmesininüzüntüsünüveendişesiniunutmakiçin,ogeceiyicedağıttık.Onunzafergecesinde,bazılarıkeyifteniçmişolabilir,amabizsinirdeniçtik.Belgrad'danekadargecekulübüvarsadolaştıkveiçtikiçtikiçtik...içerkenvehemensonrasındasevişirkençokiyioluyorda,ertesisabahıbirfelaket.Aradankaçgüngeçti,hâlâsersemgibiyim.Aklımasengeldin.Onarinbedeninlenasıldakaldırabilirdinoncaşlivovika'yı(>)kız?

Miloşbanayolladığınkazağıveatkıyıgetirdi.Sağolcanım.Nekadargüzelbirrenkseçmişsin.Senindeçokçokiyiolduğunusöyledi.Kiloalmışsın,saçınıkesmişsin,güzelleşmişsin.Sakınbirdahaâşıkfilanolma,bizimyaşlardaderinaşkyaramıyor."

Nimeta,mektubukatladı,çekmesinekoydu.Mirsada'nınye-

(*)Erikrakısı

rindeolmakisterdidoğrusu.Sıkıcıevliliğininüstünebirsüngerçekmiş,başınıalıpgitmişti.Aynışeyiyapmasıiçin,Tanrıonadabirfırsatyaratmıştıamaoyenibirhayatyerine,bunalımagirmeyi45seçmişti.

Kiloalmışmış,saçlarınıkesmişmiş,güzelleşmişmiş!Kimiçin?Neiçin?

Aynadayüzünüinceledi.Dudaklarınınüstündebirinceçizgi,yüzünühergeceyastığadayadığıyerde,çenesininhemenordabirçizgidaha,gözlerininaltıbolpudrasürmedikçemosmor.

"Buiçkivesigarasenikırkyaşınavardığındakocakarıyaçevirecek,"derdururduannesi,sankikendihiçbiriniiçmediğihalde,kocakarıyadönmemişgibi.

"Anne,piyanohocamsanabirmektupyolladı."

Küçükkızıkapıdadurmuş,birzarfsallıyorduelinde.

"Neistiyormuş?Yineödeviniyapmadanmıgittinderse?"

"Aşkolsunanne.Yılsonundakonserverecekbeşkişininarasınaseçildim."

Nimetautandıkızından.ÖnceişlerininyoğunluğunedeniyleihmaletmiştiHana'yı,sonradabunalımıyüzünden.

"Gelburayaküçüksincap,"dedi.Yanmasokulankızınısımsıkıgöğsünebastırdı.

Sarışınbaşılimonkokuyordu.

"Negüzelkokuyorsaçlarınböyle."

"Anneannemlimonluşampuanlayıkadı."

Birkeredahautandı.Oçoktaniyileşmiştiama,hâlâRaziyanımilgileniyorduçocuklarıyla.Annesinievinegönderip,kızınınsaçlarınıkendisininyıkamavaktigelmemişmiydi?

"ÇokgüzelsaçlarınvarHana,anneannemeçekmiş.Onundaböylegür,sarısaçlarıvardı."

"Başörtüsüörtermiydio?"

"Yoo,örtmezdi."

"Eminmisinanne?"

"Eminimtabii.Nerdençıktıbubaşörtüsü?"

"Saliha'nınannesibaşörtüsüörtüyor.Eskidenherkesörter-miş."

"Herkesdeğil.Eskidendeisteyenörterdi."

"Neden?"

Nimetabirandurdu,yutkundu.

"Allahörtündememişmianne,bööyleuzunbireşarpla?"46"Allah'ınmodadesinatörlüğüyaptığıneredegörülmüşkı-zım?"

"Şukitabımızdaöyledemiş,bizimkilerinTanrısı."

Çocukeliyleyatağınbaşucundaasılı,üstüişlemelimaviatlaskeseyiişaretediyordu.

"Hana,bizimkilerinTanrısıdanedemek?Tanrıbirtanedir."

"Mirka'larınkibaşkadeğilmianne?"

"Evladım,değişikolanPeygamberlerdir.Allahtektir."

"Eminsindeğilmi?"

"Elbette."

"SöylerimSaliha'nınninesine.Biliyormusun,piyanoyada'şeytanoyuncağı'

diyoro."

"Kim?"

"Saliha'nınninesi."

"Saliha?"

"Sınıfarkadaşım."

Nimetakızınelindekizarfıaldı.Çocukçıkarkenarkasındanbaktıbirsüre.Nekadarihmaletmiştievini,çocuklarını.Kızınınkimlerlearkadaşlıkettiğininbilefarkındadeğildi.Obirseçimyapmıştı.Kocasınıveçocuklarınıaşkınatercihetmişti.Ohaldeseçiminingerekleriniyerinegetirmeliydi.Buyılsonuyayarımgünlükbirgörevegeçirilmesinitalepedecektiyadaayrılacaktıişinden.Hanabüyüyordu.OnuSaliha'nınninesininetkialanınabırakmayahiçniyetiyoktu.Yarın,işegidergitmezkonuşacaktıİvan'la.

1988Bahan

Televizyonbinasındaniçerigirergirmez,Nimeta'nınilkişidanışmaya,îvan'ıngelipgelmediğinisormakoldu.

"Geldi.Hepiniziodasındaistiyor.Hemenyukarıçık,"dedi,danışmadakikız.

AsansördeMiloş'arastladıNimeta."İvan'ınbiziniyetoplantıyaçağırdığınıbiliyormusun?"diyesordu.

"Hayır,amabusaattehepimizitopladığınagöreönemlibirşeyolmalı."

Genellikleherkeskendiişini,yazısınıbitirdiktensonra,öğleyedoğrubirdeğerlendirmetoplantısıyaparlardı.47

"Benimnezamankonuşacakbirözelmeselemolsa,mutlakadahaönemlibirşeyçıkar,"diyesöylendiNimeta.

Aylaröncealdığıkararıbirtürlüaktaramamıştıpatronuna.Yarımgünçalışmakistediğinibildirmeyekararverdiğihersefer,hepçokönemliolaylarçıkmış,biryerlerehabertakibineyollanmışyadaosıradaelemaneksikliğibaşgöstermiş,birtürlükonu-şamamıştıİvan'la.Artıkbugün,kararını,sulandırmadan,geciktirmedenveonlarNimeta'yageriçeviremeyeceğibirgezi,birröportajteklifindebulunmadanönce,Ivan'ailetmekistiyordu.

Masasınınbulunduğubölümdekimseyoktu.Ceketiniasıpİvan'ınodasınakoştu.

Ovalmasanınetrafınadizilmişlerdihepsi.

"BilbakalımSlovenya'daneleroluyor?"dediSonya.

"Slovenya'daneolabilirki?AlpdağlarınınKatolikköylüleribesiliineklerindenyoğurtyapıyorlardır,kırmızıyanaklı,kocamemelikızlarıdapeynir,"dediMiloş.Gülüştüler.

"Miadına1")olayıvardıya,"dediİvan,"OrdudergisiileMiadınaağızdalaşınagirmiştihani?"

"YahubuolaytaaOcakayındaolmadımı?"

"Evetama,orduvebasınarasındakianlaşmazlıkogünbugündürsürüyor,biliyorsun."

"Eeee,şimdineolmuş?"diyesorduNimeta.

"ŞimdideMladina'nmeditörüFranciZavrl'ıvederginindanışmanıJanezJanşa'yıtutuklamışlar."

"Hangisuçlamayla?"

"Askeridokümançalmakveyayınlamaksuçundan."

"Kimler?"dediNimeta.Aklıhâlâİvan'layapmakistediğikonuşmadaydı.

"Aptalsorularsorma,orduelbette.JNAr)denenşanlıordumuz.

(*)Slovenya'dayayınlananbirpolitikadergisi.

(**)içindeYugoslavya'nıntümcumhuriyetlerindensubaylarınveerlerinbulunduğuYugoslavordusu.Federalordu.

"Haydibakalımçocuklar,Slovenya'yadoğruyolaçıkmayahazırlanın.Duruşmalarıvegelişmeleriizleyeceksiniz."48Kimsekıpırdamadı.

"Slovenyamuhabirimiziaradınızmı?Herşeyindoğrusunuobilir,"dediMiloş.

"Gitmasanınbaşınaara,"dediİvan."SendehazırlığınıyapNi-meta.Yanınabirkameramanalacaksın.Birmuhabirdahaalabilirsin,kimiistersenal.Miloş'ubanabırak.BensanaKuçan(ll)>danbirrandevualmayaçalışırım.Şansınvarsa,onudagörüröylegelirsin.Yolluğunmuhasebedehazır."

Kendibölümlerinedöndüklerinde,Burhan'ıntelefonununbağlanmasınıbeklerken,

"Sonya,annemeartıkevinedönmesini,çocuklarımlakendimmeşgulolacağımısöylemeyehazırlanıyordum.Neolacakbenimhayatımböyle?"dediNimeta."Kocamayinebugeceevdeolamayacağımısöyleyeceğim.OysaBurhanbendenyarımgünçalışacağımınmüjdesinibekliyordu."

"Buçokilginçbirgelişme,bunudakotar,sonradüşünürsün,"dediSonya.

Nimeta,Lubliyana'yavardığında,şehirbiraskeridarbeninbeklentisidedikodularıylaçalkalanmaktaydı.Sokaklardadolaşan,çarşılardaalışverişedeninsanlar,okullardaöğrenciler,bürolardaişadamlarısadecebukonuyukonuşuyorlardı.

BuaradaSavunmaBakanıAmiralMamula,alelaceleemekliyesevkedilmiş,Slovenya'yıdizegetirmeküzere,1981yılında,Koso-va'dakiArnavutayaklanmasınıbaşarıylabastırmışolanAlbayVa-sileviç,Lubliyana'yagönderilmişti.

Nimeta,hapishanedekicambölmelerinardındadurup,JanezJanşa'nıntıraşsız,yorgunyüzünebaktığında,özelhayatınınbugünekadaronasıkıntıvermiş

ayrıntılarınınnekadarönemsizolduğunufarketti.Acılarbile,özgürortamlardaçekilmeliydi.Kendineokadaryakınduran,amaeliniuzatıpdadokunamadığıadamınyüzündetarifsizbirümitsizlikvardı.Değilbirhafta,bir(*)SlovenyaKomünistPartisi'ninliderivebağımsızSlovenya'nınilkcumhurbaşkanı.

ay,biryılsonrasını,birsaatsonrasınıbilebilemeyenbirinsanınçaresizliğiniyansıtıyordugözleri.

SankiYugoslavya'dagüvenortamıtamamenyokolmuştu.49Heranherkesinbaşınabeklemediğibirişgelebilirdi.

"Sanaişkenceyaptılarmı?"Nimetasesinikendibilezorduyuyordu.

BaşınıhayıranlamındasalladıJanşa.

"Senikimsorguladı?"

"Vasileviç'inkendisi.Teköğrenmekistedikleri,dokümanıordudanbizekiminvermişolduğu.Neyazıkkibunubendebilmiyorum."

Nimeta,dinlendiklerinibiliyordu,amaJanşa'nınonabazışeylerihiçolmazsaimaetmesinibekliyordu.Birtaraftandacamıngerisindeduranvebirhayaletiandıranadamaumutvermekistiyordu.

"Janşa,dışardainanılmazbirbütünleşmevar.HerkesFranciveseniniçinimzatopluyor,yürüyüşleryapıyor."

"Vasileviçbana,'tümSlovenyayollaradökülsebilefarketmez,devletinyüksekmenfaatiöylegerektiriyorsa,senionbeşyıliçerdetutabilirveyahemengebertiriz.Aileniperişaneder,çocuklarınıbileöldürebiliriz,'dedivebiliyormusun..."Lafınıbitiremeden,birgörevliNimetailecambölmeningerisindekimahkûmunarasınagirdi.TamJanşa'nınönündedurdu."Görüşmebitmiştir,"dedisertbirsesle.

"Dahabeşdakikamdolmadıki,"diyeitirazettiNimeta.

"Görüşmebitmiştir."

Nimeta,görevlininarkasındakiJanşa'yıgörebilmekiçin,eğildi,"HoşçakalJanşa,iyiolduğunu,sanaiyidavranıldığını,işkencegörmediğiniarkadaşlarabildireceğim,"diyebağırdı,uzaklaşanmahkûmunarkasından.

Birgünöncegörüşmesineonayverdiklerihalde,FranciZavrl'ıgörmesimümkünolmadı.OrdumensuplarınınSırbistançıkışlıveyaSırpasıllıolmayanmedyamensuplarınıntümündennefretettiği,herhareketlerindenbellioluyordu.

ÖğledensonraKuçan'ınkarşısındaydı.Genişveaydınlıkodada,marokenkoltuklardakarşılıklıoturuyorlardı.

S4

"Benikabuletmenizbüyükbirincelik,efendim.Birpartibaşkanınınnekadardoluolduğunuçokiyibilirim.Amaburadaki5Ogelişmeleri,Bosnakamuoyudayakındantakipediyor,"dediNi-meta.

Kahveleriniiçip,ikiüçdakikahalhatırsordular."AlbayVasileviç'intutuklamalarından,sizinöncedenhaberdarolduğunuzsöyleniyor..."

Kuçan,lafınıkestiNimeta'mn,suratındatatsızbirifadebelirmişti.

"BututuklamalarOrdu'nunveOrdugizliistihbaratbölümlerininsorumluluğundadır.Slovenhükümetinin

buişlerdenhiçhaberiolmadı."

"Amabanaverilenbilgilerde..."Nimeta'mnsözüyinekesildi.

"Bizimtutuklamalarlaneilgimizolabilirki?Başkasorunuzvarmı?"

"GeneralKadijeviç,Slovenhükümetininbütüngelişmelerdenhaberdarolduğunubizzatsöyledi."

"Bendebizzat'hayır'diyorum.Küçükhanım,beşdakikaiçindebirtoplantıyagireceğim,izinverirseniz."Sesisert,suratıasıktıadamın.

Ayağakalktı,NimetailekapıyakadaryürüdüKuçan,elinisıktıNimeta'yınazikçekapınındışınaiteledivekapıyıarkasındanka-patıverdi.

Nimeta,Partibinasındansokağaçıktığında,yürüyüşyapanbüyükbirkalabalıklakarşılaştı.Yanınayaklaşanbirkadınelindekikâğıdıuzattı:"Mahkûmlarınserbestbırakılmasıiçinimzatopluyoruz."

imzaladıkâğıdı.Dünyanınenmuhafazakâr,tutucuinsanlarınınyaşadığıSlovenya'da,Lubliyanasokaklarıilkdefabirprotestogösterisinetanıkoluyordu.Nimeta,kalabalığınarasınakarıştıvehalkınnabzınıtutmayaçalışarakotelekadaronlarlabirlikteyürüdü.Kalabalığınarasındagazeteciler,profesörler,aydınlarvardı.Slovenya,sankibututuklamaları,kendiistiklalleriiçinbirözgürlükbayrağınadönüştürmüştü.Otelegelince,Sonya'yıaradı.

"Ivan,Kuçanorduileişbirliğiyaptığınışiddetlereddettiamaondasuçlularıntelaşınıgördüm,"dedi.

Sonramasanınbaşınaçöküp,Bosna'yaçekeceğifaksıhazırladı:51

"Duruşmalarınyapıldığıbinanınönümahşergibi.HerAllah'ıngünübinlerceinsanbıkıpusanmadanburayatoplanıyorvegösteriyapıyorlar.Ellerinde,halkakapalı,sanıklaraavukattutmavekendidillerindesavunmayapmahakkıtanımayanbumahkemeyişiddetleprotestoedenpankartlartaşıyorlar.Içerdekilerpankartlarıvekalabalığıgöremiyorlarama,bağırışmaları,atılansloganlarıduymamalarınaimkânyok.Bumuazzamgürültüaskerlerinasabınıbozarken,onlarınmoraliniyükseltiyordunZatenaskerlerbirhatayabirbaşkasınıekleyerek,upuzunbirhatalarzinciriörmekteler.YanlışuygulamalarıbirkartopugibibüyüyebüyüyeYugoslavya'nıniçineyuvarlanıyor.Miloşeviç'inkumandasında,Yugoslavya'yıbüyükbirSırbistan'adönüştürmeyeçabaladıklarıiçinbuCumhuriyetindeitimadınıvesevgisinikaybetmişler.Ülkemizkorkarımçözülmeyebaşladı,Ivan.

Arkadaşlaraselamlar,sevgiler.Yakındagörüşmeküzere.

Nimeta."

Nimetafaksıçektiktensonra,eviniaradı.Annesiaçtıtelefonu.Fiko'yu,Hana'yısordu.Fikohenüzdönmemişti.Hana,Salihadiyebirarkadaşınınevinegitmekistiyordu,Raziyanımizinvermiyordu.KızınıtelefonaçağırdıNimeta.

"Nasılsınbenimküçükkuşum?"diyesordu.

"Anne,anneciğimevenezamandöneceksin,anneannembanaçokkarışıyor,"dediHana.

"Sendesözdinlebiraz.Nedendalaşıyorsunhepanneannenle?"

"Saliha'yagitmekistiyorum,izinvermiyor."

"Piyanoyaşeytanoyuncağıdiyeninsanlarınevindeneişinvar,kızım?"dediNimeta.

"Çünküçokgüzelkabakböreğiyapıyorlar."

"BenyarındönüyorumHana,birgündahadayan,anneanneniüzme,"dediNimeta.

Bukez,bitmiştibuiş.Dönünceîvan'lakonuşacaktı.Cumhuriyetleristerbatsınistersesavaşagirsinler,gitmeyecektiartıkevin-52denuzağa.Kararlıydı.

Gazimestan-28Haziran1989

"Dünyadahermilletinvatanıdiğerbirmilletinmirasıdır."

YAHYAKEMAL

"Priştina'yakimgidecek,Nimeta?"diyesorduMate.

"îbogitmekistiyor,"dediNimeta.

"Seningelmeyeniyetinyokmu?Kaçırılacakbirolaydeğilbu,"dediMate.

"HerşeyebenimkoşuşturmamdoğrudeğilMate,"dediNimeta."içinizdeenkıdemlibenolabilirimama,hertaşınaltındançıkınca,antipatikolmayabaşlıyorum."

"Kimekarşı?"

"Çalışmaarkadaşlarıma,dahadakötüsü,kocama."

"Buncayıldır,Burhanalışmadımıdahamedyanıntemposuna?"

"Burhanalıştıalışmasınaama,çocuklaraynıanlayışıgösteremiyor.HeleHanaokadarhassasbirdönemdeki,onufazlaihmaletmekistemiyorum,Mate,Annelikdamarımtuttuğunda,bazenişitamamenbırakmayıbiledüşündüğümoluyor."

"DünyadayapamazsınbunuNimeta,"dediMate."Bendensöylemesi,bunalımagirersininanbana.Haberciliktozunabulaşaniflaholmazbirdaha."

"Biliyorumcanım,"dediNimeta,"bunubendebiliyorum.Hattasanabiritiraftabulunayım,îvanilledebengideyimistesindiye,içiniçinduaediyorum.Amaburadakalmamdahadoğruolur."

"Sendoğrusunuyapamasonrapişmanolma,aklınkalmasın,"dediMate."Bukutlamayaaylardanberihazırlanıyorlar.Yeryerindenoynayacak,haberinolsun."

ÜlkeninBelgrad'danyönetilmesine,Sırplar'inhemPartiiçindehemdeOrdu'daçoğunluktaolmasınakarşın,birtürlürahatduramayan,süreklişikâyetedenvemevcutdurumusankiyeterikadaravantajlı

değilmişgibidahadakendilehinedeğiştirmekisteyenbircumhuriyettiSırbistan.

ikinciDünyaSavaşısonrasında,YugoslavyaFederasyonukurulurken,askerikatkısınınvezaferininkarşılığıolarakkendisineverilmesinibeklediğiMakedonya,Sırbistan'akatılacağına,Titotarafındanayrıbircumhuriyetedönüştürülmüştü.Oysa1912-1913yıllarındaSırplarbutopraklarıişgaletmişlerveMakedonya'ya'GüneySırbistan'diyebirdeyapayisimicatetmişlerdi.Amaneçareki,otopraklardaSırplardeğilMakedonlaryaşıyordu.

Hayalkırıklıklarıbununladabitmemişti.Voyvodina'danüfusunancakyüzdeellisiSırp'tıvebubölgehiçbirzamanSırbistantarafındanzaptedilememişti.

Dolayısıyla,TitoVoyvodina'yıdaözerkbireyaletkonumunagetirmişveSırplar'ıbirkezdahailletetmişti.AmaSırplarTito'yaençok,Kosovayüzündenkızmışlardı.BalkanSavaşı'ndaişgalettikleriKosova,ikinciDünyaSavaşı'nınsonunda,halkınınyüzdedoksanıArnavutolduğuiçin,Titotarafından,Sırbistan'ın'özerkbölgesi'diyetanımlanmış,yıllariçindegiderekyerelidareaçısındangüçlenmişvenihayet1974yılındaYugoslavya'nındiğercumhuriyetlerigibi,Federasyon'atemsilciyollamahakkınıdakazanmıştı.

ArnavutlarkendilerinidemirpençegibisıkanRankoviç'inbaşlarındanalınmasındansonra,ülkeninkilitmevkilerindehızla'Arnavutlaşma'başlatmışlarveSırplar'ıbüsbütünçiledençıkarmışlardı.Tambircumhuriyetolmamaklabirlikte,Kosova,Federasyoniçindeözerkbireyalettiartık...Miloşeviç'inbaşageçmesinekadar...

Milosevic1988Temmuzu'nunişçiyürüyüşlerinibahaneederekPolitburoüyeleriniistifayazorlamış,boşalanyerlerikendiadamlarıyladoldurmuş,inanılmazbirmanevrayla,1989Martı'ndaKoso-va'nıneyaletözelliklerinesonvererekonubelediyestatüsüneindirgemişti.BusiyasizaferdensonraSırplar,enönemlimilligünleriolanKosovaSavaşı'nın600.yılınıkutlamaya,inanılmazbircoşkuylahazırlanmışlardı.

53

Kosovaovasınaotuzmetreyüksekliğindedevasabiranıtdikilmişti.Üzerinebirkılıçresmive'1389-1989'tarihlerikazınmıştı.Siyahbir54taşınüzerindeise,kanrengiyle,KralLazar'ınKosovaSavaşıöncesiverdiğibuyrukyazılıydı.

Dahaaylaröncesinden,Sultan1.Murat'akarşı1389KosovaMeydanMuharebesi'nikaybedenvesavaşmeydanındaölenSırpKralıLazar'ıntemsilitabutunutümSırbistanköylerindegeziyeçıkarmışlardı.Hergötürüldüğüyerde,yörehalkıbirhacgörevininkutsallığıiçinde,Kral'ıntabutunuağlayarak,dövünerekziyaretetmişti.

Priştina'nıngüneyindekiGraçanicaManastırı'nda,günlerdenberiucuhiçnihayeteermeyecekmişgibiduranbirkuyrukuzanıyordu.Sırplar,Sırbistanturunutamamlayarakevinedönenkutsaltabutasaygılarınısunmayageliyorlardı.

OrtodoksKilisesi'ninmetropolitlerisiyahcübbeleri,Sırpşarkıcılarrengârenkfolklorikkostümleri,tümpolisteşkilatıisegelenekselkoyurenkelbiselerivekaragözlükleriilehazırvenazırdılar.

Gazimestançayırınınüstündebirmilyoninsanvardı.Sırplar,sadeceYugoslavya'dandeğil,dünyayüzünde

yaşamaktaolduklarıheryerdenakınakıngelmişlerdi.

Milosevic,28Haziran1989'da,Gazimestan'datoplananbirmilyonSırp'ahitabenkonuşmayabaşladığında,Kosovayenilgisiningünü,tarihebirkezdahageçecekti,amabukezYugoslavya'nınsonununilanedildiğigünolarak.

Milosevic,aynıyerdeikiyılönce,yine28Haziran'dabirkonuşmadahayapmıştı.KralLazar'ınyenikdüştüğünoktayaparmağınıuzatarak,oradatoplanmışbulunanonbinlerceSırp'a,"Sizikimsebirdahaaslayenemeyecek!"

diyebağırmıştıveKosova'daTito'nunArnavutMüslümanlaratanımışolduğuyarıözerkliğeişteogün,oradasonverilmişti.

SırpmilliyetçiliğiniyıllarcabaskıaltındatutanHırvatasıllıTi-to'danintikamalmazamanınihayetgelmiştiSırplar'ın.

Mate,Nimeta'yaGazimestanolayınıenufakayrıntıyıbileunutmadanaktarırken,sesititriyordu.

"TelevizyondagördüğünyeterlideğilNimeta,omüthişelektriğiduyumsayabilmekiçinoradaolmalıydın,"diyordu,"birmilyonkişibüyülenmişgibiydi.Milosevicbirşeytangibi,ruhlarınıesiralmıştıSırplar'ın.Zannedersinki,Sırplarçokçokbüyükbirtehlikeiçindeydiler.

Sankigaiptenbirmuazzamorduonlarıperişanetmekiçinyolaçıkarılmıştı.

SankibirileriSırplar'ısoyuyor,eziyor,öldürüyordu.Milosevictirtirtitriyorvehayatınınenbüyükrolünüicraediyordu,inanılmazbiraktördü.

Sırplarvecdegelmişgibiydiler.Korkunçtu.Milosevic,ogünorada,Sırpmilliyetçiliğiniateşledi,kardeşim."

"Milosevicoişi28Haziran1987'deyaptı,"dediNimeta.

"Evetdoğru.Amaogünçaktığıkibriti,ikiyılsonra28Haziran1989'daalevalevyanankocamanbirmeşaleyedönüştürdü.Allahhepimizinyardımcısıolsun,Nimeta,"dediMate.Yüzündederinbirendişeninizlerivardı.

55

Çözülmeler

KninOlayları(1990-1991)

1990yılınınilkayları,Yugoslavya'da,medyadaçalışantümhabercilerinefesnefesebırakacakkadarhareketligeçti.

Hırvatlar'laSırplararasındayüzyıllardırsürenveikinciDünyaSavaşı'ndahadsafhayaulaşanhusumet,Titozamanındaiyicehasıraltıedilmişti,ikinciDünyaSavaşı'nda,Hırvatlar'ın,Alman-lar'danaldıklarıgüçle,faşistlereaitsiyahüniformalargiyerekyaptıklarıkıyımlarokadarbüyükbirantipatiuyandırmıştıki,HırvatlarTitodönemiboyunca,oolaylarınsuçlulukduygusuyla,seslerinisoluklarınıçıkarmadanuslu

usluoturmuşlar,Sırplar'akarşıbesledikleriküçümsemeduygularınıaralarındabilekonuşmayaçekinmişlerdi.

Hırvatlar'ıngözündeSırplar,doğuyaait,ilkelvekababirırktılar.

Balkanlar'ınköylüsüydüler.Gerikafalıkomünistlerdi.DinlerineihanetederekOrtodoksolmuşlarveyabancılaşmışlardı.Kendi-leriyse,üstünAvrupadevletleriyleaynımezhebivekaderipaylaşıyorlardı.OnlarAvrupalı'ydıveTitoöldüğünegöre,Hırvatlar'ındaYugoslavya'danayrılarak,AvrupakıtasındayaşayanKatolikvekardeşdevletlerlekucaklaşmasınınzamanıçoktangelmişti.

Aşırıuçtakipolitikacıları,gizlemeyegerekgörmedenaçıkaçıkdilegetirebiliyorlardıözlemlerini;Hırvatistan'dakendilerindenolmayanlar,"yaöldürülmeli,yadöndürülmeliydi".Döndürülmek!Katolikler'inBalkanlar'dayüzyıllardanberisözlerinigeçirebildikleriherzamanyaptıklarıbirişlemdi,başkadindenolanlarıKatolikeylemekti,döndürülmek.

Sırplar'mbazıbölgelerdeyoğunolarakyaşadığıHırvatistanCumhuriyeti'nde,Sırplar,hiçunutmadıklarıkıyımlarıntekrarlanmasındankorkuyorlardıvebukorku,kenditaraflarındadaaşırıuçtaliderlerinfilizlenmesineimkânveriyordu.57

1990yılında,aşırımilliyetçiliklerhortlatılmayabaşlayınca,Hırvatlar'laSırplar'ınbirbirlerinekarşıduyduklarıantipatiiyicesuyüzüneçıktı.SırplarveHırvatlar,ırkçılığıkışkırtmaktabirbirlerindenaşağıkalmıyorlardı.

Hırvatlar'ın,1941'iaratmayandavranışları,KrajinaSırpları'nınsilahlanmalarınayolaçtı.Krajinalı-larveKninlilerDrinanehrininendoğusunda,Bosnasınırındayaşadıklarıiçin,kendileriniSırbistan'dançokuzaktavetehlikedehissediyorlardı.

Hırvatistan'ın1990yılındakurulanSırbistanDemokratikPar-tisi'nde,kimseninhenüzfarkınabilevarmadığıbirivardı.MilanBabiç,demiryollarınınkesiştiğidağlıkvetozluKninkasabasındayaşayangençbirdişçiydi.Doğumundanonbeş

yılöncegerçekleşmişbirkıyımıeninceayrıntılarınakadardinleyerekbüyümüştü.Onutarihebağlayan,zihnindenaslasilemediğianılarınencanalıcısı,1941yılındaHırvatUstaşeler'insimsiyahgiysileriylegelip,Krajinalılar'ı,Kninliler'ivearalarındakendiailesininfertlerinidekıtırkıtırkesmelerininöyküsüydü.O,YugoslavyaFederasyonuiçinde'kardeşlik-birlik-beraberlik'ilkelerinisoluyarakyetişmiştiama,yüreği,şahitolmadığıbirkatliamınkiniyledopdoluydu.

TelgözlüklüBabiç,yöreselbirpartikurduğundabelkipekfarkedilmeyecektiama,Tudjman'ın0Knin'deyaşayanSırplar'laarasıaçılıp,Sırplar'ınbubölgedekendidevletlerinikurmasısözkonusuolunca,onutanımayankalmayacaktı.

HırvatistanlıSırplar'ınbağımsızlığıpeşindekoşanMilosevic,Tudjmanilepazarlıklarınısürdürürken,bubölgedeBelgradkaynaklısilahlıayaklanmalarıninceplanlarınıiştebutelgözlüklüBabiçyapacaktı.

Burhan,işdolayısıylaKnin'esıksıkgidipgeldiğiveBeledi-ye'yeaitbirtakımyolihalelerindeçalıştığıiçin,Knin'degiderekartantansiyonunfarkındaydı.

BubölgeolaylaragebeydivebubölgedeyaşayanSırplardaneistediklerikonusundakararsızdılar.

(*)Hırvatlar'ınliderivebağımsızHırvatistan'ınilkCumhurbaşkanı.

Birkısmı,Babiç'indesteklediğiveplanladığıgibi,silahlıbirçatışmaylaHırvatistan'danayrılmak,birkısmıdabarışçılyollarlahak-58larınıeldeetmektenyanaydı.

Burhan'ınişyaptığışirket,önceleriHırvatasıllıidarecilerinelindeydi.

PolitikrüzgârlarınesintisiyleözellikleSırplarvediğer'yabancılar'

temizlenmiş,kontratlarıiptaledilip,paralarıödenmiş,işleilişkilerikesilmiş,çalışanlarınçoğunluğunuHırvatasıllılaroluşturmuştu.

Sonrabirdenbiredönmüştüibre.Bukezipler,Babiç'inBelediyeBaşkanlığıseçimlerinikazanmasıylaaşırımilliyetçiSırplar'ınelinegeçmişvetekbirHırvatmühendiskalmamıştışirkette.Sırpasıllıolmayanhertaşeronveyamüteahhitgibi,birgünsıranınkendisinedegeleceğinibiliyorduBurhan.Ama,başındabulunduğuekipokadarhızlıveverimliçalışıyorduki,sıraonagelmiyordubirtürlü.Tedirginliğinisaklıyordukarısından.Nimetazatençokstreslibirişteçalışıyordu.Birdekendiişendişeleriyle,yükünüartırmakistemiyordukarısının.Hayatlarınınnasılsaçokyakındaoveyabuşekildekarışacağınıhissediyordu.

NisansonunadoğruKnin'dekiaşırıyağmurlardanbozulanotoyolinşaatınıkontrolegitmişti.Nimetatelefonettiğinde,bürodaydı.Önemlibirşeyolmadıkça,işyerindenaramazdıonukarısı.Sesiniduyuncaheyecanlandı."HayrolaNimo,tatsızbirdurummuvar?"diyesordu.

"Asılsenbanaoradakidurumlardanhaberver,Burhan,"dediNimeta."Kninpolisindebirolayolmuş.Dedikodularıkulağımızageliyoramabenişinaslınıöğrenmekistiyorum.Bunubaşarabilirmisin?"

"Neolmuş?"

"Kninpolisi,Tudjman'ınyenihazırlattığıpoliskıyafetlerinigiymekistememiş."

BirkahkahapatlattıBurhan."Neden?"diyesordu.

"Ustaşeler'inüniformalarınıhatırlatıyormuş.Polisedağıttıklarıkalkanlarınüzerindedegamalıhaçresimlerivarmış.Sırpasıllılar,bukıyafetlerebürünmeyireddetmişler.AralarındanbiriBelg-rad'amektupyazıpşikâyetmietmişne?Belediye'debuişinaslınıbilenbirilerimutlakavardır."

"Hadicanımsende,"dediBurhan."Böylesaçmasapanşeyolurmu?Çocukmubunlar?"

"Evet,biliyorumçokkomikama,doğrumudeğilmiöğrene-59medik."

"Birsoruşturayımöğlenyemeğinde,birşeyöğrenirsemararımseni,"dediBurhan.

Nimeta'mntelefonuöğledensonraçaldı.

"Haklıymışsın,KninPolisMüfettişiMartiç,bukıyafetlerigiymemekiçin,Zagreb'iatlayarakBelgrad'aİçişleriBakanlığı'namektupyazmış.Söylediğindoğru,üniformalarsiyahmışvepoliskalkanlarınınüstündekidesengamalıhaçıandırdığıiçin,asaplarınıbozuyormuş.Delibuherifler,nelerleuğraşıyorlar,"

dediBurhan,"işbukadarladakalmamışNimeta,Tudjman'ınsırfbuişihalletsindiyeKnin'ekadaryolladığıdelegasyonudabenzetipgerigöndermişler,istermisinpoliskıyafetiyüzündenbirsavaşabulaşalım?"

"Modayüzündençıkacakilksavaşolur,"dediNimeta.Telefonukapatırkenodagülüyordu.

5Mayıs'taHırvatistaniçişleriBakanı,dikbaşlıpolislerisoruşturmaküzereüçkişilikbirdelegasyonuKnin'egönderdi.Gidenler,gidipgideceklerinebinpişmanolupdöndüler.Sırplar'ındelegelerdensonsuzisteklerivardı.BelediyesınırlarıiçindeHırvatbayrağınındalgalanmasınıistemiyorlardı.LatinharfleriileyazılantümsokaklevhalarınınKirilharfleriyledeğiştirilmesindeısrarediyorlardı.BuaradaBabiç,Hırvatlar'ınikinciDünyaSavaşısırasındataşıdıklarıemelleriyeşertmeyebaşladıkları,buyüzdenpoliskıyafetlerinibilefaşistrenklerindetasarladıklarıdedikodularınınyayılmasıiçinelindengeleniyapıyordu.

KrajinaSırplar'ı,bölgelerindehâkimiyetlerinimeşrulaştırmakiçinAğustosayıiçindebirreferandumyapmakkararıaldılar.Sonuçlehlerineçıkarsa,HırvatistaniçindeayrıbirSırbistanoluşacaktı.

Zagreb'inbureferandumuyaptırmayacağınaaitdedikodularkulaktankulağayayılmayabaşlayınca,Sırppolisi,KrajinahSırp-lar'asilahdağıtmayabaşladı.

Nimeta,17Ağustos'taHırvatlar'ınsilahyüklüağırvasıtalarıKnin'edoğruyolaçıkardığınıduyunca,kocasınınosıradaKnin'de60değildeSaraybosna'dabulunduğunaşükürleretti.Çünküaynıanda,polisdoluhelikopterlerde,Zagreb'denKnin'edoğruyoluçıkarılmış,amamenzillerinevarmadan,yollarıBelgrad'danyollananJNAjetleritarafındankesilmişti.

işler,tezcanlıbirdelininvereceğiyanlışbiremirleçığnndançıkabilirdi.

Kninradyosuhalka'hazırol'çağrısıyapıyordusabahtanberi.Dükkânlar,işyerlerikapanmış,halksokağadökülmüştü.Radyo,Babiç'insavaşdurumuilanettiğiniduyuruncamüthişbirpanikbaşladı.Ortodokskiliselerininhiçsusmayançansesleriarasında,halkçilyavrusugibidağlara,tepelerekaçıştı.ZagrebveBelgrad'da,birbirlerindennefretedensiyasilertelefonlarınucunda,birbirlerinisuçlayanbirağızdalaşındaydılar.

BirgünsonraHırvatistanCumhuriyetiiçişleriBakanı,kandökülmemesiiçin,Knin'edoğruyolaçıkarılmışpolisgüçlerinigeriçektiğiniaçıkladı.Sırplar,herzamankitelevizyonmaskaralıklarındanbirinidahasergileyerek,Hırvatlar'ınsoykırımıataklarınınsonuncusunu,kendikahramanlıklarısayesindeatlattıklarımasalınıhaftalarcatekrartekraryineledilertelevizyonlarında.

Bu,öncelerisoğuksavaştı.TümyayınorganlarısüreklibirbiçimdeKninveKrajinabölgesindekiSırpazınlığın,ölümtehlikesiiçindeolduğuyayınımyapıyor,Tudjman'ınherattığıadımınarkasındabirfaşistterörüarayıpbuluyor,yapayterörolaylarıyaratıyor,halkıdüzmecehaberlerlekorkutup,köyvekasabasakinlerininsilahlanmasınayolaçıyorvepolisgelipdehalkısilahladonanmışbulunca,ayaklanmayıaklındanbilegeçirmeyenSırplar,kendileriniisteristemezHırvatPolisinekarşısaftabuluyorlardı.

Beşaysonra,1991'inOcakayındabubölgeSırplartarafından'KrajinaSırpÖzerkBölgesi'ilanedildi.

Budayetmedi,MartayındaKrajina'dançıkanbirsilahlıgrup,Hırvatistan'ınengözdeturizmalanlarındanbiriolanPlitvicePar-kı'nıkuşattı.Hırvatistan'ınbuolayıdagörmezdengelmesi,artıkmümkündeğildi.Kurşunlarınatılmasına,savaşınsıcak,sımsıcakhaledönüşmesineazzamankalmıştı.

SlovenyaveHırvatistan'da

AyakOyunları(Nisan1990-Ocak1991)

"Banasomutörneklerledolubirraporhazırlayın,çocuklar,"dediîvan,"şuJNA'nınyapmaktaolduğuişiartıkaçığaçıkaralım."

"Hangiçocuklarıkastediyorsun?"diyesorduîbo.

"Onlarkendilerinibilirler,"dediIvangülerek.

"BiliyormusunIvan,"dediNimeta,"sürekliaraştırmayapıp,raporhazırlamaktanbıktım.Birazdaerkekleriçalıştır.BakIboikihaftadırmakineninbaşınahiçoturmadı."

"Amabenhepsokaklardayım,haberpeşinde,"dediIbo.ı"Birazdasenmasabaşındaoturdabizgezelim,"dediSonya.

"OzamanSlovenyaileHırvatistan'akadarbiruzanıverinde,JNA'nınmarifetlerini,benimgibigözlerinizlegörün.Ordu,balgibibuikicumhuriyetinyerelsavunmasilahlarınaçaktırmadanelkoyuyor."

"iştebendebuyüzdenesaslıbirhaberprogramıistiyorumbukonuda,"dediIvan.Giderekçekilmezoluyordu.Elindenhiçbirşeygelmeyeceğini,hattahaberibiledoğrudürüstkullanamayacağınıbilebilehepenzoruistiyorduekibinden.

JNA,yaniFederalOrdu,komünistdevriminyarattığı,varoluşunubudevrimeborçlubirorduydu.RejimYugoslavya'dadaçökecekolursa,doğalolarakordudabirlikteçökecektiveordumensuplarısadecegüçlerinideğil,yıllardıreldeetmişolduklarıtümavantajlarıdakaybedeceklerdiböylece.Çokpartilibirsistemledemokrasiyegeçilmesi,hemdevletinhemdeaskerleringücününsonunugetirecekti.Kimisterdioturduğudalınkesilmesini?

JNA,Slovenya'daseçimlerbiterbitmez,yenihükümetinişbaşıyapmasındansadeceikigünsonra,Slovenya'nınYerelSavunmaGücü'nüsilahsızlandırmayabaşlamıştı.

Uzunbirsüre,buiştenSlovenhükümetininhaberiolamadı.Nasılolsundu?

Slovenya'nınSavunmaBakanlığımakamında,sa-62deceikiyılönce,orduyaaitgizlibilgileriyayınladığıiçinaskerlerinhapseattırdığıJanezJanşaoturuyorduveJNAkomutanlarıondanherşeyigizliyorlardı.

Sonya,Nimeta'nınbaşınadikildiğinde,yüzündeçokkomikbirifadevardı."Nimo,birşeysöyleyeceğimamainanamayacaksın,"dedi."SlovenCumhurbaşkanıMilanKuçan,bizimIvan'ınbilenezamandırbildiğişeyidahayeniöğrenmiş.JNA'nınmarifetleriniyani.Senişebak!"

"Dünyadaherşeyiöncehabercilerduyar,"dediNimeta."HaberoluşmadanöncedebizimIvanduyar."

"Kuçan,YerelGüçler'e,JNA'yabundanböyletekbirsilahbileteslimetmemeleriiçinkesinemirvermiş.Silahlarındepolandığıyerleripoliskorumasıaltınaalmış."

"Evetamageçkalmış,"diyelafagirdiîbo,"Janşa,onlaruyananakadarSlovenya'nınelindekisilahlarınyarısındançoğunuJNA'yaverdikleriniitirafettibile."

"Yaa,neredenöğrendinbunu?"diyesorduNimeta.

"Benevvelkigünneredeydim?Ha?"

"Lubliyana'damiydin?"dediSonya.

"Elbette,sizburadakıçınızınüstündeotururken,bengizliistihbaratpeşindekoşuyordum.Birşeydahaöğrendimki,bunabayılacaksınız."

"Buraporubizhazırlıyordukhani?"dediSonya.

"Amabensizdenbirkaçadımdahaöndeyim,kızlar,"dediîbo,"Janşa,kendiSavunmaGücü'nü,JNA'dantamamenbağımsızkılmakistiyor.Onakalsabirgüniçindetümbağlarıkoparacakmış.OysaKuçandahatemkinlidavranmakistiyormuş.

CumhurbaşkanıylaSavunmaBakanı'nınaynıgörüşüpaylaşmamaları,hükümetiçindeişlerizorlaştırıyormuş."

"Zatenbuikiadamınarası,Janşa'nınmahkûmiyetindenberihiçbirzamantamdüzelememişti.Janşa,hepKuçan'dankuşkulandıomahkûmiyetolayında,"dediNimeta."Arkasındahalkındesteğivekamuoyundakiitibarıolmasaydı,zoratardıonuSavunmabakanlığınaKuçan.Birbirlerinihiçsevmezler."

GerçektendeJanşa,MilanKuçan'agüvenmediğiiçin,onadanışmadan,elaltındansilahsatınalıpsilahlarıazarazarülkeyesokmayabaşlamıştı.

63

Günügeldiğinde,elindesilahlıbirordusuolacaktı.YaniSlo-venya,yapacağıreferandumsonrasında,halkınoylarıylaYugoslavya'dankopupbağımsızdevletolduğunuilanettiğinde...

Eylülayında,Yugoslavya'nınSavunmaBakanıVelikoKadije-viç,YerelSavunmalarınJNA'nınkontrolüaltınagirdiğiniaçıkladı.FederalCumhuriyetlerinSavunmaGüçleri,bundanböyleJNA'nınyaniFederalOrdu'nunkontrolünegeçecekvesilahlarınıorduyateslimedeceklerdi.

Slovenya,JNAileçatışmayahazırdı.HemBatıülkelerinindesteğindenemindi,hemdeMiloşeviç'lepazarlıktaanlaşmış,işiniyolunakoymuştu.Slovenya,HırvatveBoşnaksınırlarıiçindekurulacakSırpdevletlerinedestekverecek,karşılığındaSırplar'dananlayışgörecek,bağımsızlığınakavuşacaktı.Kendiniözgürkılacakreferandumunyapılacağıtarihi,gönülrahatlığıiçindebeklemekteydi.

AmaHırvatistanbudurumahazırlıksızyakalandı.Tudjman'ınelindeonbeşbinadettüfekvebiradetkurşungeçirmezpersonelarabasındanbaşkasilahıyoktu.

Çaresizlikten,poliskuvvetleriniorduyadönüştürmeçabasıiçinegirdi.AyrıcahızlasilahlanmasıvepolisiniçindekiSırplar'dankurtulmasıgerekiyordu.

AltıcumhuriyetinhepsiningüvenlikgüçlerindeSırplarçoğunluktaydı.Busayısalüstünlük,Miloşeviç'inuzunvadeligörüşüyleseksenliyıllardanberiyavaşyavaş

hayatageçirilmiştiveaynenYugoslavOrdusu'ndaolduğugibi,cumhuriyetleringüvenlikgüçlerindede

çoğunluknihayetSırplar'akaydırılmıştı.Miloşeviç'inyıllariçindesamanaltındansuyürüterek,başarmışolduğubirdengesizliktibu.

Hırvatistan'ınSavunmabakanlığınagetirilenMartinŞpegeli,buişinhızlaçaresinebakmayakararverdi.Hatta,Tudjman'ıbileiı'ditenveşaşırtanbirhızla.

Hırvatistansınırlarıiçinde,çokkısabirzamanda,binlerceSırpkendileriniişsizbuluverdiler.PolisgüçleriHırvatlar'inelinegeçti.

BinlercegönüllüHırvatgenci,polismerkezlerindegerektiğindeaskercilikoynamaküzereyetiştirilmeyevesilahkullanmayıöğ-64renmeyebaşladı.

Silahlarsa,dışülkelerdeyaşayanHırvatlar'ınpa-rasıveorganizasyonuile,müthişbirnakliyatağıiçinde,kişilereaitözelotolarla,kamyonetlerle,arabavapurlarıyla,teknelerletaşınıpyerlerineulaştırılmaktaydı.Şpegeli,Hırvatistaniçindebulunankışlalarda,ülkenindavasınabaşkoymuşgençHırvatsubaylarbuluyorvebirayaklanmaolduğunda,onlaraizleyecekleriyoluöğretiyordu.

NimetaHırvatistan'dakigelişmeleriyüreğiağzındatakipediyordu.Oradabirsavaşçıkarsa,Stefanorduyakatılmasabile,gazeteciolarak,çatışmanınortasındabulurdukendinimutlaka.Ondanuzunzamandırhaberalmamıştı.

Zagreb'dekisiyasigelişmeleriöğrenmekiçinbilearamamıştıonu.Yaşamtempolarıokadarhızlanmıştı,savaşrüzgârlarıokadarsertesmeyebaşlamıştıki,kimseişindenbaşınıkaldırıp,yüreğininsesinidinleyecekzamanıbulamıyordu.Nimeta,butempoyaminnettardı,işininçokolmasınarağmen,ailesiyledahasıkıbağlarkurmuştusonzamanlarda.Burhaneskiyenazarandahafazlaevdeoluyor,Knin'ehemenhemenhiçgitmiyor,çocuklarınadahaçokvakitayırabiliyordu.Akşamlarısofrabaşındatoplandıklarında,birzamanlarolduğugibi,sevecen,sıcakbiraileoluşturuyorlardı.

BusofralardaençokHanasıkılıyordu.Çünküeskisigibi,onunanlattığıokulhikâyelerinidinlemiyordubüyükler.Ağzındanherçıkanlafıhayranhayrandinleyenanneannesibileonususturuyor,sadecememleketmeselelerinikonuşanannesiylebabasınıduymakistiyordu.Hepsondurumlarüstünekonuşuyorlardı...

Slovenya'daşuoldu,Hırvatistan'dabuoldu...OnayüzverensadeceBozokalmıştıevde.Kedidebaşkahiçkimseninilgisiniçekmeyibaşaramadığıiçin,Hana'nınbacaklarıarasındadolanıpduruyorduhep.

Yineakşamyemeğiiçinmasanınetrafındatoplanmışlardı.Anneannesiuzunzamandanberiyapmadığıhurmacıktatlısınıpişirmiştiogün.Hanayemektenöncetabağadadanıpbitirmesindiye,büfeninüstündekitatlıtabağımgözhapsinealmıştıRaziyanım.

"SonundaHırvatistanveYugoslavya,kaçınılmazolarakkarşıkarşıyagelecekler,"

dedibabası."Kadijeviç,Hırvatpolisininelindekitümsilahlaraelkoymakistediğinde,Hırvatistanbuisteğige-65riçevirmiş,doğrumubuNimeta?"

"KerametHırvatlar'dadeğil,Amerika'da.Silahlarınteslimedilmesüresidolunca,MilosevicOrdu'yualarmageçirecektiveHırvatistan'dakipolislerintümsilahlarınızorlaalacaktıamaAmerikanelçisi,Sırplar'aaslaaskerigüçkullanmamalarınısöylemiş.Hemdeçoksertbirdille.Sırplarşimdilikgeriadımattılar,"dediannesi.

HaberlerikaçırmamakiçinkoşuptelevizyonuaçtıFiko.Hanahariç,bütünaileheyecanlahaberleribeklediler.

"Anne,senbuhaberleriöncedenbildiğinegöre,nediyeizliyorsunkibirkezdaha?"diyesorduHana.Yanıtalamadı.

"Anne,annecesennedensunmuyorsunhaberleri,eskidennegüzelsunardın,"diyelafagirdibukez.

"Annenakşamlarınıailesininyanındageçirmekistiyordaondankızım,"dedibabası.

"Amabenannemiseyretmeyiseviyoruuum."

"ŞımarmaHana,kessesinidehaberleridinle,"dediFiko.

"Kendinibirşeyzannediyorsun,boyundahadauzadığıiçin,"diyeyanıtladıHana.DizlerindeokşayıpdurduğuBozo'yuFi-ko'nunkucağınafırlattı.

"Sizekedialanın...Hayvansevgisinedirbilmeyençocuklar!"diyeazarladıRaziyanım.

"Haberlerverilirken,lütfensessizolun!"

Nefeslerinitutuphaberleridinlediler.Habersonrasında,Nimeta:

"AslındaMilosevicdeşuaşamadaOrdu'nuntoptüfekişegirişmesindenyanadeğil,"dedi,"o,askerlergibiYugoslavya'yıbirleştirmeyideğil,tamtersine,Sırplariçin,büsbütünbölmeyidüşünüyor.Bunedenlede,Slovenyabağımsızlığınıilanettiğitakdirde,bunaitirazetmeyeceğinibildirmişKuçan'a."

"Slovenya'nmneyapacağıumurundabiledeğildir,"diyefikiryürüttüBurhan,

"SırpazınlıkyokkiSlovenya'da!"

"Aralarındaanlaşmışlar.Milosevic,Slovenya'yıserbestbırakır-S5

sa,KuçandaHırvatistankonusundaonunistediğigibioykullanacakmış."

66"Elbettekullanır,Kuçan'ıhiçilgilendirmezHırvatlar'ıniçişleri.

Osadecekendicumhuriyetinikurtarmayabakıyor."

"AmaTudjman,hırstandeliyedönmüş,"dediNimeta,"MilosevicveKuşan,onasormayagerekbilegörmeden,aralarındakararveriyorlardiye."

"Baba,banadaanlatsanaşuişi.Tamanlayamadım."

Fikohepözelizahatisterdinedense.Hana,boyubukadaruzayacağınabirazdaaklıuzasa,diyedüşündü.Sırık!Hepaptalaptalsorularsorardururduağabeyi.

"Hırvatistan'ınKnin,KrajinabölgelerindeSırplarçoğunluktadıroğlum.EğerTudjmanHırvatlariçinözerklikisterse,bubölgelerigözdençıkarmakzorundakalacak.BuralardabirSırbistanCumhuriyeti

kurulmasıiçinMilosevicyıllardırplanüstüneplanyapıyor,"diyeanlattıBurhan.

"Kuçan'labilebuyüzdenanlaşmışbaksana.Senbenimsırtımıkaşı,bendeseninkinihesabı."

Hana'nınbubitmeztükenmezHırvatistanlaflarındaniçisıkılıyordu.Hiçneşesikalmamıştıakşamyemeklerinin.Nezamandırşa-kalaşmıyorlardı,onuilgilendirenhoşşeylerdenkonuşmuyorlardı,yeniöğrendiğişarkılarıbiledinlemekistemiyorlardıbubüyükler.

"Neoluyormuşsöylesenebanada,"dediHana,Fiko'nunkolunayapışmış

çekiştiriyordu.

"Senküçüksün,anlamazsın."

"Hiçdedeğil.Balgibianlarım.Haydisöyle."

"Kuçankendikıçınıkurtarmakiçin,Miloşeviç'lepazarlıkyapmış,"dediFiko.

"Anladınmı?"

"Çabukodanagit.Hemenşimdi,"diyebağırdıBurhan."Bunebiçimkonuşmakbüyüklerininyanında.Negüzelörnekoluyorsunkardeşine."

Fikokıpkırmızıoldu.Raziyanım,oholsundergibibaşınıikiyanasallarken,Hanaateşekörüklegitmekiçin,"Kuçan'ınkıçı...Kuçan'ınkıçı,"diyebirşarkıtutturmuştubile.

"Bulafıbirdahaduyarsam,ağzınabibersürerim.Çabuksendeodanagit.

ikinizidegörmesingözüm,"dediNimeta.

na.

"BensaatüçedoğruevdeolacağımNimeta,önemlibirgelişmeolursa,benihabersizbırakma,"dediBurhan.BaştaHırvatlarolmaküzere,tümYugoslavlarnefeslerinitutupbeklediler.

Aceleyegetirilentoplantıya,Sloven,Boşnak,Sırp,Kosova,VoyvodinaveMontenegrodelegelerigeldiler.

"Arsızkedinidegötür,"diyeseslendiRaziyanımodadanitişkakışçıkançocuklarınarkasından,"Pissst...pissst...çekilayaklarımınaltından,çorabımıkaçırdınyine,Allah'ıncezasıkedi."67

Burhangülmemekiçinkendinizortutarak,"Buevinkedisideçocuklarıdaterbiyesiz,"dedi.

"Annelerievindışındaçalışançocuklarınterbiyelerieksikolurelbette,"dediRaziyanım.Nimetacevapvermemekiçindudaklarınıısırdı,içineburnunusokamadığıbirişhayatı,ondanbağımsızbirdünyasıvardiye,kıskanıyormuyduacabaannesionu?

Buevdeüçdeğişikgörüşhükümsürüyor,diyedüşündü;çalışankadınlarasaygıduyanamakendikarısınıevindeisteyenkocam,çalışankadınfikrindennefretedenannemveneistediğinibilmeyenben!

OgünlerdeYugoslavya'dadaüçdeğişikgörüşhükümsürüyordu:ÜlkeyitekbirbütünolaraktutmaktaısrarlıOrdu,başkacumhuriyetlerintopraklarındayaşayayanSırplar'ıSırbistan'abağlamayakararlıMilosevicveYugoslavya'danayrılmayıkesinliklekafayakoymuşolanSlovenyaileHırvatistan.BirdehenüzneistemesigerektiğinibilmeyenamabiriçsavaşıönlemekiçinelindengeleniyapmayahazırBosnavardı.VeneistediğiniçokiyibilenMilosevic,Hırvatistan'ınsilahlarınıJNA'yateslimetmesiiçinongünlüksüretanımıştı.

25Ocakgünü,NimetaBurhan'ıofisindenaradı.Çoktelaşlıydı.

"Burhan,neleroldubiliyormusun?Milosevic,Ordu'yaKnin'dekiSırplar'ıkorumaküzerehareketegeçmesiniemretmiş.Kadije-viçisefederalcumhuriyetlerdengerekenonayıalmadıkça,Ordu'nunhareketegeçmeyeceğinibildirmiş.TümdelegeleriBelg-rad'açağırmışMilosevic.Saatikidetoplanıp,Ordu'nunHırvatpolisinisilahsızlandırmaoperasyonunuoylayacaklar,"dedikocası-Kosova,VoyvodinaveMontenegrodelegelerizatenSırplar'ınçantasındakikekliktiler.Onlar,Ordu'nunhemenhareketegeçerek68Slovenya'dakiveHırvatistan'dakiyerelgüçleridağıtmasıyönündeoykullandılar.Slovenyadelegesinin,kendiCumhurbaşkanıileMilosevicarasındakigizlianlaşmadandolayıelleribağlanmıştı.Paçayıkurtarmakiçin,birkavgaçıkarıp,oykullanmadankapıyıvurupgitti.Bosnadelegesiredoyukullandı.Milosevicolanlarainanamı-yordu.Hertürlütezgâhıkurmasınarağmen,başaramamıştı.

Gereklibeşoyubulamadığıiçin,Kadijeviçhareketegeçmeyireddediyordu.

ToplantıSırplariçinhüsranlabitti.

Sonuçta,Kadijeviç,kanunlarailladauymakistediği,Hırvatistan'dakigizlisilahlanmayıbildiğihaldezamanındamüdahaleedemediğiveMiloşeviç'ekarşıgeldiğiiçin,onunkaradefterineyazıldıvedefterinindürülmesineçokazbirzamankaldı.

Milosevickararlıydı;SlovenlerinveHırvatlar'ınYugoslavya'dankopuşunuengellemeyecektiama,Hırvatistansınırlarıiçinde,onunindindeSırptoprağıolarakdeğerlenenyerleriaslaHırvat-lar'abırakmayacaktı.AyrıcaYugoslavya'yıilgilendirenkararlaralınırken,herbircumhuriyettentekertekeronayistemek,Miloşeviç'egöredeğildivebudurumhemendüzeltilmeliydi,ikişeyedahakararvermiştiMilosevic:HırvatistantopraklarındaolmalarınarağmenKrajinaveKnin,Ordubeğensedebeğenmesedeonunkorumasıaltınagireceklerdi.YaniSırbistan'akatılacaklardı.VeOrdu,nepahasınaolursaolsun,sadecevesadeceonunemrialtınaalınacaktı.Ordu'nundabunapekitirazıolmayacaktıdoğrusu.Çünküfederalbütçeninyüzdeellibeşi,Ordu'yaayrılıyordu.Slovenya'nınFederasyon'dankopacağıayanbeyanbelliolmuştu,ilerdetümgücükesinlikleelindetutacakolanMiloşeviç'leiyigeçinmenin,Orduiçinsayısızfaydalarıvardı.

Mart-Haziran1991

Nimeta,elindefaksmesajıylakoştukoridorda.Kapıyıbilevurmadan,Ivan'ınodasınadaldı.Nimeta'nınyüzündekikarmakarışıkifadeyigörünce,

"Hayrola?"dediIvan.FaksıhiçbirşeysöylemedenuzattıNimeta.

"Mirsadayolladı,"dedi.

Faks,aralarındakararlaştırdıklarışifreleregörehazırlanmıştı.

"Ekibitoplantıodasınaçağırvebanabirazzamanver,"dediIvan.

Belgradkaynıyordu.Öğrenciler,hükümetinbasınıvetelevizyonukontrolaltındatutmasına,ırkçıvefaşisteğilimlerinekarşıgösteridüzenlemişlerdi.

RevolucijeBulvarı,atlı,köpeklipolislervetanklarladoluydu.Polisindövdüğü,copladığıöğrencilerinçığlıklarısilahseslerinekarışıyordu.Hertarafagözyaşıbombalarınınmidebulandırangazkokususinmişti.Onyediyaşındabirliseöğrencisi,polistarafındanvurulmuşolarak,birkangölününiçindeyatıyordu.

Dörtyılönce,Kosova'dayaşayanSırplar'a,"Sizihiçkimsedö-vemez,"diyebağıranMilosevic,eleştiriyedayanamadığıiçin,şimdikendihalkınınüstünetanklarısalıyor,polisekendigençlerinidövdürtüyor,kurşunlatıyordu.

Televizyonmuhabirlerimasanınetrafındatoplandıklarında,Ivan,"Olacağıbuydu,"dedi."Belgradtelevizyonunuavcununiçinealmış,istediğigibikullanıyorduMilosevic.Sırplar'ıönceKoso-valıArnavutlar'a,sonraSlovenler'e,sonradaHırvatlar'akarşınefretlebesledidurdu.Kendisınırlarıiçindeise,nerekabetenemuhalefetetahammülüvar."

"Televizyonumuhalefetekarşıdakullanmayakalkınca,silahıgeritepti.Ateşleoynadığınıyeniyenifarkediyor,"dediMate.

"Ölen,yaralananvarmıymış?"diyesorduSonya.

"Ölüsayısışimdiliktek.AmadüşünseneSonya,ölenonyediyaşındagencecikbirçocuk,"dediIbo.

"Mirsadailehatlarıaçıktutun,"dediIvan."Bucehennemegitmeyegönüllüvarmı?"

Geçmişyıllarda,Bosnadışındakigörevlere,özellikledeHırvatistan'agidişlerebalıklamaatlayanNimeta'dantısçıkmadı.

"Benkameramıyükleneyimmi?"diyesorduMate.

"Birazdahabekleyelimgelişmeleri,"dediIvan."Öğrenciler,tutuklananmuhalefetlideriDraşkoviç'inserbestbırakılmasını,

69

DuşanMiteviç'inBelgradTelevizyonu'ndanhemenatılmasınıveiçişleriBakanı'nınistifasınıistemişler."

70"Milosevic,ölseMiteviç'inbaşınıvermez,"dediNimeta."ikişeytanınittifakıbu.Televizyonavcununiçindeolmasa,Miloseviczorgelirdibulunduğuyere."

"Öylebirverirki,"dediIvan."Milosevic,kendiçıkarıiçin,anasınınbilebaşınıverir."

Yürüyüşütakipedenhaftaboyunca,öğrencilerTerazije'deki,ondokuzuncuasırdankalmaçeşmeninetrafındakampkurdular,istekleriyerinegetirilenekadar,kalkmamacasınaoturacaklardıorada.Belgrad'ınliberalgörüşlüaydınlangecelerce,demokrasimücadelesiverenöğrencilereyemek,içecekvebattaniyetaşıdılar.Yazarlar,profesörler,oyuncular,sanatçılareleletutuşarakbarış

şarkılarısöylediler.Çeşmeninüstündeoluşturduklarıbirplatformdanhalkanutuklarattılar,Sırbistan'ındiğerbölgelerindenyollanandestektelgraflarını,mesajlarınıokudular.

11Mart'ta,Mirsada'danbirfaksdahageldi.MilosevicsonundaöğrencihareketlerinintümSırbistan'ayayılmasındankorktuğuiçin,öğrencitemsilcileriylegörüşmeyikabuletmişti.

Ivanveekibi,heyecanlaMirsada'dantelefonbeklediler.Sonunda,bekledikleritelefongeldi.

"Anlatçabuk,"dediIvan.

"AhIvan,anlatacaklarımainanamayacaksın.Miloseviceniyiaktörmadalyasınıhakediyorbence,"dediMirsada.

Öğrenciayaklanmasınınlideriolangenç,Milosevictarafındankabuledilmişti.

Masanınbirucunaovearkadaşları,diğerucunaMilosevicoturmuşlardı.Aradakigenişmesafeyigürsesiylekatet-meyeçalışarak,gençlere,Ustaşeler'den,ülkeyibölmekisteyenayrılıkçıArnavutlar'danvedahapekçoktehlikeliunsurdansözetmiştiMilosevic.

Öğrencilerhiçoralıolmamış,isteklerinisıralamışlardı.Milosevic,buistekleriyerinegetirecekgücüolmadığınıönesürmüştü.Mirsadaolanlarıanlatırkengülmeyebaşlamıştı:"Sonraneolmuş,biliyormusunIvan?"

"Neolmuş?"

"Odanınsigaradumanındandolayıçokhavasızkaldığınıilerisürenbirbaşkaöğrencipencereyiaçmakiçinizinistemişvepencereaçılıraçılmazodayadışardatempotutarakavazavazbağıraninsanlarınsesidolmuş:SloboSaddam!SloboSaddam!"71

MirsadaöğrencilerinMilosevicilegörüşmesiniayrıntılarıylaanlattıktansonrasustu.

"Şimdineolacak?"dediIvan.

"SıkıyönetimkararıalmakiçintümFederalBaşkanlarıbirarayatoplamayaçalışıyorlar,"dediMirsada."Sizidakikasıdakikasınahaberdaredeceğim,Ivan."

13Mart'ta,muhalefetlideriDraskovicserbestbırakıldı,Mite-viçiçindegörevdenuzaklaştırılmasözüverildi.Öğrencilerdavalarınıkazandıklarımsanıyorlardı.AslındakazananherzamankigibiMilosevicolmuştu.Halkınprotestosukarşısında,birdahaaslageriadımatmamasıgerektiğiniöğrenmişti.

Birkaçgünsonra,Mirsada'danoldukçailginçbirhaberdahageldi.

"Buradayenibirsenaryoyazılmakta,birbombahaberehazırlıklıolun,"diyordu.

NitekimbutelefonunhemenarkasındantelevizyonlarımaçanlarSırbistantemsilcisiJoviç'in,YugoslavCumhurbaşkanıileaynıgörüşleripaylaşmadığıiçinistifasınıverdiğiniöğreneceklerdi.Joviç'inyarattığıboşluktanOrdu'nunyararlanmasıbekleniyordu.Amabeklenenolmadı.Ordu,federalcumhuriyetlerdengereklioylarıtoplayamadığıiçin,Slovenya'yaveHırvatistan'amüdahaleetmedi.

Birgünsonra,Milosevic,"Yugoslavya'nınsonunungeldiğinivebundanböyleSırbistan'ınfederalcumhuriyetlerdenbirisayılamayacağını,"önesürdüvebağımsızlığınıilanetti.ArtıkSırbistankendiordusunukendikuracakvekimsedenonaybeklemedenkendikararlarınıalabilecekti.

Aynıgün,Knin'dekiayrılıkçıSırplardaHırvatistan'danayrılışlarınıvebağımsızlıklarınıilanettiler.

Milosevic,Tudjman'mKninSırpları'nıbastırmakiçin,üstlerinegüvenlikgüçleriniyollamasınıboşunabekledi.Tudjmanbuoyunagelmedihiç.

Milosevicnihayetmaskesinidüşürmüştü.OrdununbiriçsavaştaSırplar'ınyanındaçarpışmasıgerektiğinisöylüyorduaçıkaçık.OysaOrdu,ogünekadaranayasayaaykırıhiçbireylemde72bulunmamıştı.Hiçkimseneolacağınıbilemiyordu.Yugoslavyabirkaosunortasındaydı.KimseMiloşeyiç'tennasılkurtulacağınıbilmiyoramaherkesondannefretediyordu.Öğrenciler,onunsünepebirkomünistçıraktanbirmillikahramanadönüşmesinekatkıdabulunmuş

olanaydınlar,milliyetçiler,herkes!Aşırımilliyetçilerbile,Miloşeviç'inonlarısadecekendiçıkarlarıiçinkullanmaktaolduğunuanlamışlardısonunda.

AmaartıkMiloşe-viç'tenkurtulmakiçinçokgeçkalınmıştı.AtıalanÜsküdar'ıgeçmişti.

Yinedeöğrencilersonbirgayretle,Yugoslavya'nıntekkurtuluşçaresinindemokratikleşmedeyattığınıanlatmakistedilerveMiloşeviç'eistifaetmesiiçinyalvardılar.

Milosevicistifaetmediama,hızlakaybolanitibarınıtoparlayabilmekiçin,Tudjmanilegizlibirpazarlığaoturdu.Bupazarlıkiçinseçtiğiyer,birzamanlarTito'nundaengizligörüşmeleriniyaptığı,Yugoslavya'nıntemelleriniattığıveçoksevdiğiavköşküydü.

îştebuköşkte,MilosevicveTudjman,Yugoslavya'yınasılbirleştireceklerinindeğil,nasılparçalayıpbölüşeceklerininplanlarınıyaptılar.

Birbirlerinerüşvetolarak,Bosna'nınbazıbölgeleriniikramediyorlardı.Birkaçaysonraçıkacakolanvahşisavaştabirbirleriniacımasızcayerlerkenbile,onlarıbirleştirenortakumuduhiçkaybetmeyeceklerdi;Bosna'danbirbüyüklokmakoparmaumudunu...Bosna'dan...Hırvatlar'laSırplar'ınbirbirlerinekarşıbeslediklerihusumettenpayınahepkanvegözyaşıdüşmüşolanBosna'dan...

toprağındaaltıncıasırdanberibarınanBoşnak-lar'm,Katolikler'ingözündeHırvat,Ortodokslar'ıngözündeSırpsayıldığından,diğerlerigibisığınacakkapısıolmadığından,hepikiarabirderedekalan...birgünkendibağımsızlığınıilanetmeyekalktığında,kaderi,SırpmagandalarınınoluşturduğuçetelerinelindeşekillenecekolanBosna'dan...

İkiliderinarasındaki,Bosna'nınpaylaşılmasınadayananbarışhavasıuzunsürmedi.Mayısayında,rotasyonsisteminegöre,FederalCumhurbaşkanlığı'na,otomatikolarakbirHırvat'ın,StipeMesiç'ingelmesigerekiyordu.Sırbistanalışılmışhırçınlığıiçindebudoğalsırayaitirazetti.

Hırvatistan,bufırsatıdeğerlendirerek7319Mayıs'ta,.bağımsızlığıiçinreferandumagittivesandıktanyüzdedoksanikioranında'evet'oyuçıktı.

25Haziran'daHırvatistanveSlovenyabağımsızlıklarınıilanettiler.Ertesigün,FederalOrdu'nunbirtaburu,tanklarladesteklenerekSlovenya'yagirdi.TümAvrupadevletleriKatolikSloven-ya'nın

arkasındaydı.Silahlarpatlamadı,kandökülmedi.Milosevichaddinibiliyordu,orduyuSlovenya'dangeriçekti.

"Gördünmükızım?"dediRaziyanımNimeta'ya."Karı-kocaboşunatelaşlandınız.

Slovenyabağımsızlığınıilanettidiyesavaşfilançıkmadı.Sizharbibilmeyenkuşak,kolaymızannediyorsunuzsavaşı.Allahdüşmanımınbilebaşınavermesin.

Aklıbaşındahiçkimseyanaşmazsavaşa.Bizyaşadıkdabiliriz.Sadeceölümacısı,açlık,sefaletiçindeğilkorkum,savaşinsandainsanlıkbırakmaz.

ÜstelikYugoslavya'daherkeskardeş,herkesakraba.Enazındanyetmişyıldır,sakıncasızcabirbirleriyleevlenipduruyorinsanlar.Komşular,akrabalarbirbirlerinimivuracakyani?Boşunatelaşlandınız."

Temmuz-Arahk1991

Nimetaelindekiraporlarıbirkeredahaokumuştu,bukezradyonunsesinikısmış,Bozo'nunyemeğinivermişvebulaşıklarıdayıkamışolarak.Tümdikkatiniverdiğihalde,kafasınıbirtürlütoplayamıyordu.Hırvatistaniyicekarışmıştı,Nimeta'nıngözleridemindenberibakıpdurduğuyazılardaydıamaaklı-başkayerdeydi.

Birsavaşçıkarsa,Stefanorduyaalınabilirmiydi?Savaşakatılmak,yaralanmakveölmekdemekti.Nezamandırhaberalmıyorduondan.Hayatındamutlakabirkadınvardı.Belkideevlenmişti.Okadarçocuksevenbiri,çocuğuolsunisteyenbiri...Amaevlenecekolsa,habervermezmiydi?Vermezdielbette.Kendiniyarıyoldabırakmışbireskisevgiliyeniyehesapvermegereğiduy-sunduki?

74"Herneyaparsayapsınamasakınsavaşakatılıpölmesin,"diyedüşündü.Burhan,karısmdakihuzursuzluğufarketmişti.

"TamyarımsaattirhışırdatıpduruyorsunkâğıtlarıNimo,birşeymivar?"

"Okuduklarımıözetlememlazımamabenbirtürlükafamıtoplayamıyorum."

"Neden?"

"Bilmem.Fiko'nunfutboltakımınagirmesineçokbozuldum,belkiondandır.

Notlarıbukadariyiolanbiröğrenci,dünyakadarseçenekvarkenseçeseçefutbolumuseçmeliydihobiolarak?"

"Bugününgençlerinindeğeryargılarınıanlamayakalkışma,çünkübeceremezsin.

Boşver,neisterseyapsın."

"Sencebukadarbasitmi?"

"Evet.Zorlakimseyebirşeyyaptıramazsın.Senkemançalsınistiyorsun,ofutboloynamakistiyor.Hana'nınpiyanosuylayetinveoğlanırahatbırakNimo."

"HerşeyinekadarkolayhallediyorsunBurhan."

"Verşunotlarınıdabirdebenbakayım,"demiştikocası,konuyudeğiştirmekiçin.Dosyayıelindençekmiş,kısabirsüreincelemişvegözlüklerininüstündenbakıpsakinsakinkonuşmuştu.

"SahidenaklınFiko'nunfutbolsahasındageziyorolmalıseninNimeta.Buradaanlaşılmayacakbirşeyyokki.HırvatistanCumhurbaşkanıTudjmanileSavunmaBakanıŞpe l̂i'ninbirtürlüuz-laşamadıklanbelli.ŞpegeliHırvatistan'dakiJNAmensuplarınıtutuklamak,silahlarınaelkoymakveaskerizaferkazanmakistiyor.

Tudjmaniseülkesininözgürlüğünüuluslararasıplatformdakazanmaktanyana.

Silahasarılırsa,fırsatıkaçıracağınıdüşünüyor,bukadarbasit."

"Pekisennediyorsun?"diyesormuştuNimeta.

"Sırplar,Slovenyafiyaskosundansonramoralbulmakiçinrahatdurmayacaklarkancığım.Tudjmanistesedeistemesedesavaşabulaşmakzorundakalacak.Belgradyenibirarbedeçıkartmakiçinkaşınmayabaşlamıştırbile."

"YaniHırvatistan'dasavaşmıçıkacak,Burhan?"

l

"Kesinlikle.BuyüzdenbenbiraraKnin'egidip,mühendisleresonkalanödemeleriniyapacağımvebüroyutamamenkapatacağımNimeta."

75

"Bunuçoktanyaptınzannediyordum."

"Atılmasıgerekenbirkaçimzakaldı,deviriçin.Ofisineşyalarınıdakeşkesatmışolsaydım,busavaşarifesindekimbüromalzemesisatınalırki?"demiştiBurhan.

"Sensavaşıbaşlattınbile.BakSlovenya'dakimseninburnukanamadı.Bakarsınbirikikurşunatıldıktansonra,Zagreb'ledean-laşıverirler."

"Sanmam,"diyeyanıtlamıştıkocası."Osözdesavaş,Sloven-ya'nınkopuşunukolaylaştırmak,Sırplar'inayağınadolananJNA'yıreziletmekveFederalCumhuriyet'inişeyaramazlığınıgöstermekiçindüzenlenmişbirSırp-Slovenoyunuydu."

Nimeta,günbegüngelişensiyasiolaylarınkendisinekıyaslaoldukçadışındayaşayankocasınınnekadarilerigörüşlüolabileceğinifarkettiğinde,elindeolmadantuhafbirkıskançlıkduymuştu.Burhanmeslekolarakmühendisliğideğildepolitikayıveyamedyayıseçmişolsaydı,kuşkusuzkendisidedahil,tanıdığıçokkişidendahabaşarılıolurdudiyedüşünmüştü.

TemmuzveAğustosaylarıboyunca,SırplarHırvatistansınırlarıiçindekikontrolnoktalarınıçoğaltmayadevametmişlerdi.Belg-rad'dakiiçişleriBakanı'nınörgütlemesiyle,'SırpGönüllüMuhafızları'adıaltındatoplananSırpgençleri,sonradanArkanolaraktanınacakbirmafyaüyesinin,eskibirgizliservis

işkencecisinineğitiminesunulmuştu.JNAgüçleriise,sonundatercihleriniyapmış,herhangibirçatışmaolduğutakdirdeSırplar'ıntarafınıtutmakiçintetiktebeklemişlerdi.Çatışmafilançıkmamıştı.Arkan'ınKaplanlarıtarafındanHırvatistan'dabirgeceiçindezorlaevlerindenatılmışinsanlar,mallarınımülklerinigeridebırakarakyollaradüşerlerken,evleri,işyerleriSırplartarafındanyağmaedilmiş,yakılmış,yıkılmıştı.Latinharfleriyleyazılısokaktabelalarınıkıradökeyerlerindensöküp,KirilalfabesiyleyenidenyazmışlardıSırplar.

Sırpordusuylakarşılaştırıldığında,inanılmazzavallılıktabirgörüntüsergiliyorduHırvatgüçleri.Mayısayındabaşlatılanbiroperasyonla,ağırlığınıpolislerinoluşturduğuderlemebirorduyaratmayaçalışmıştıTudjman.Sırplar'intanklarına,zırhlıaraçla-76rinaveağırsilahlarınakarşılık,Hırvatlar'ınbakkalkamyonetlerindenveturistotobüslerindenbozmaaskeriaraçları,gönüllügençlerdenoluşturulmuştecrübesizordusuinsanahemgülmehemdeağlamaduygularıilhamediyordu.Vebuiçleracısıordu,Sırplar'ınilerleyişinidurdurmaktançokuzaktı.ZatenTudjmanda,Burhan'ıntahminettiğigibisavaşınısavaşalanındadeğil,masadakazanmayakararvermişti.

Ama,KrajinalıSırplarveJNA,silahınıateşlemektenkaçınanTudjman'ıistesedeistemesedesavaşasokacaklardısonunda;yineaynenBurhan'ıntahminettiğigibi.

Burhan'ınKnin'egitmesi,erteleneerteleneAğustos'asarkmıştı.Önceleri,ödemeyapmasıgerekenmühendisleribulamamıştıBurhan.Adamlaryeryarılıpiçinegirmişlerdisanki.HepsiSırpsaldırganlığındanpaçalarınıkurtarmakiçinbaşkayerleregöçmüşlerdi.Çalıştıklarıişyerlerindekalmışhesaplarıneydikigeridebıraktıklarınınyanında?Amaartık,Sırplar'aaitbölgedehiçbirbaşkayabancıistemeyenBelediye,şirketindevirteslimiiçin,kendisisıkıştırmıştıBurhan'ı.

Bu'yabancı'lafınatakmıştıBurhan."Beşyüzyıllıkyabancılık,güzelbirşarkıadıolabilirdi,"demişti,telefondakonuştuğuSırp'a."Boşnaklar'ı'yaDancı>diyetanımlıyorsanız,Yugoslavolmayanlarahangisıfatıyakıştırdınız?Onlara

'Marslı'mıdiyorsunuz?"

"BiliyormusunIvan,bubenimkocam,olacaklarıhepbildi,"demiştiNimetapatronuna.

"Darılmaama,okadarakıllıysaKnin'deişine?"diyelafagirmiştiSonya.

"Mecburdu.Gitmeseydihiçgidemeyecekti.Yollarıkapadılar,iştegördün,"diyesavunmayaçalışmıştıkocasınıNimeta.KendindeBurhan'danşikâyetetmeyehakgörürdüamabaşkakimseyedesözsöyletmezdi,değilarkadaşlarına,annesinebile.

"Amaşimdidedönemiyorişte."

"Ivan,lütfenbuKijevoişinitakipetmekiçinbeniyolla!"NimetaâdetayalvarmıştıIvan'a.

"Buseferdurumciddi,kızım.Birerkeğingitmesidahadoğruolur."

"Ivan,bugünekadarnereyeyolladınsagittim.Hiçmahzur77görmedinbeniKosova'ya,orayaburayagönderirken."

"Ozamanişlerbaşkaydı.Şimdibasbayağıbirsavaşdurumuvar."

"CinsiyetayrımcılığımıyapıyorsunIvan?"

"SaçmalamaNimeta.Gitbaşımdan,öğlenhaberlerinihazırlamışlardır,onukontrolet."

"YalvarırımIvan."

"Bubirailemeselesideğil."

"Ivan...lütfen."

Nimeta,Ivan'ınodasınıkanadıkırıkkuşgibiterketmişti.Öğlenhaberlerininsonhalinigözdengeçirmekiçinikinumaralıstüdyoyagiderken,Knin'enasılgidebileceğinieviripçeviriyordukafasında.

Kijevo,Knin'inhemenyanıbaşında,etrafıSırplartarafındanelegeçirilmiş

kasabalarlaçevrilibirHırvatköyüydü.Plitviçe'dekisilahlıçatışmadanberi,buköydeyaşayanHırvatlarköylerinibarikatlarlaçevrelemişveköyüterketmeyireddetmişlerdi.Sırplarda,ilanettikleriKrajinaCumhuriyetisınırlarıiçindebirçıbanbaşıbulunmasınıreddediyorlardı.MademkiKijevo'daHırvatlaryaşıyordu,Kijevoharitadansilinmeliydi,iştebukadar!

Nimetaelindekihaberbülteninegözattı.HırvatpolisinekırksekizsaatiçindeKijevo'yutamamenterketmesiültimatomuverilmişti.Ogün,yani20Ağustos'damühletdoluyordu.KocasıüçgündürKijevo'nunhemenyanındakiKnin'deydivehiçbirhaberalınamamıştıondan.Haberbülteninitutanelititriyordu.Gözlerineyaşlardolduğuiçin,doğrudürüstokuyamıyordubilebülteni.

"NeyinyarAllahaşkına?"diyesorduSonya.

"Burhan'danhaberalamıyorum,"dediNimeta.

"SizinevinizyokmuyduKnin'de."

"Çoktanboşalttıkoevi.OteldekalacaktıBurhan,işinitamamenkapatmakiçinsonbirkaçbelgekalmıştıimzalamasıgereken."

"Oteldenaramadınmı?"

"Aramazolurmuyum.Herzamankikaldığıoteldeyoktu.Da-78havahimiodahiçaramadı.Oysaheptelefonederdivarırvarmaz.Çocukların,benimsesimiduymakisterdi."

"Kimbilirhangiavcınıntorbasındavurulmuşyatıyordur,"dediMate.

"Niyevursunlarsuçsuzadamı?"GözyaşlarıaktıakacaktıNi-meta'nın.

"Ayyneolduseninşakaanlayışınakuzum?BirSırpyosmasınıkastettimbenavcıderken,"dediMate.

"Burhanöyleşeyyapmaz,"dediNimeta.

"Senöylebil,"dediMateçokalçakbirsesle,"erkekmilletininuçkurununnezamançözüleceğihiçbelliolmaz."

NimetaduymadıMate'yi,dikkatinielindekibültenevermişti.BültendeYarbayRatkoMladiç'tensözedensatırlaratakılmıştıNimeta.Kadınlarahasbirönseziile,buadınbirgünkendikaderlerinitayindedeönemlib;rroloynayacağınıhissediyordusanki.

RatkoMladiç,doğmabüyümeBosnalıbirSırp'tı.Knin'ePriş-tina'dansevkedilmişti.Yaşıtıpekçokaskergibi,beyniyıkanmışbirkomünistti.

Komünizminçöküşündensonra,kişiselveruhsalçöküşünüönlemekiçin,kendinibirbaşkasaplantıyaadamıştı;ülkesinibukezdeHırvatfaşizmikarşısındasavunmaya.VeülkesiartıkYugoslavyadeğil,sadeceSırbistan'dı...

Nimeta,Burhan'danhaberalamadığıogünlerinbirinde,akşamevdeçocuklarınababalarıylailgiliolumlubirhaberuydurmayauğraşırken,birtelefongelmiştievlerine.Knin'deneskibirarkadaşlarıNimeta'yaBurhan'ımeraketmemesini,şuandaoralarıçokkarışıkolduğuiçin,Burhan'ınikigündürsaklandığını,Bosna'yanormalyollardandönemediğini,iyiolduğunuveilkfırsattaailesiniarayacağınıhabervermişti.

"NeoluronuneredevenasılbulacağımısöyleBoris,"diyeyalvarmıştıNimeta.

"BaşınıderdesokmaNimeta.Benyinehaberdarederimseni.Burhaniyi.Amabirsüresaklanmakzorunda.BusıralarKnin'devecivarındasadeceSırplarbarınabiliyor.Dolayısıyla,odabirsüre

saklanmakzorundakaldı.Biryolunubulup,Bosna'yakapağıatmayaçalışıyor,"

demişvehemenkapamıştıtelefonu.

Ertesigün,yani29Ağustos'ta,KijevoluHırvatlar'aevleriniboşaltmalarıemrininverilmesindentambirhaftasonra,Kijevoyerlebiredilmişti.

OperasyonunbaşındaRatkoMladiçvardı.Mla-diç'inarkasındadaBelgrad.

Tudjmanbarışçıltutumunugözardıetmekzorundaydıartık.Hırvathalkı,bir

'barış'lafıdahaduyarsa,alaşağıetmeyehazırdıCumhurbaşkanlarını.

Kijevo'nun'temizlendiği'(bu;Sırplar'ınyerlebirettikleriköykasabaveşehirleriçinkullandıklarıtabirdi)gün,Hırvatistanseferberlikbildirisiyayınlayarak,kendi'KurtuluşSavaşı'nıilanetmekzorundakaldı.

Burhan,balkonvepencerelerikumtorbalanylakapatılmış,yollarıdikenlitelörgülerlekesilmiş,köprülerimayınlanmış,otoyollarısadecetekbirşeridindışındatrafiğekapatılmış,telefonhatlarıkontrolaltınaalınmışbirülkedemahsurkalmıştı.Karısınınonaulaşabilmekiçintümkapılarızorladığından,Hırvatistan'agönderilmekiçinçabaladığındanhaberiyoktu.Borisileyollaya-bildiğisonhaberde,tersistikametteolmasınarağmen,Zagreb'eulaşmayaçalıştığınıbildirmişti.Amaartıkbuülkedebirkenttendiğerinegöçebilmekiçinsihirbazolmakgerekiyordu.Hırvatistanhalkı,kendinibirparanoyayakaptırmış,sokaklaradökülmüştü.Henüztekbirkurşunatılmamışolmasınakarşın,sokaklardanereyegideceklerinibilemedensağasolakoşuşturanyüzbinlerceinsankaynaşıyordu.

ilkçatışma,Zagreb'ingüneyindekiKarlovaç'taçıktıveDoğuSlovenya'dakiVukovar'adoğrugenişledi.Buçizgi,Miloşeviç'inkendisınırlarıiçinealmakistediğiçizgiyioluşturuyorduzaten.

ŞimdiartıkJNAda,tümYugoslavlar'ınordusuolmaktanresmençıkmış,Hırvatistan'sızbirYugoslavya'nınsınırlarınısaptamakiçinsavaşmayabaşlamıştı.Yalnızbirsorunuvardı;Sırbistansınırlarıiçindeyken,tamamenbirSırpordusugibihareketedebiliyorduama,Hırvatistansınırlarıiçindekikışlalarda,ordumensuplarıHırvatlartarafındanablukayaalınmışlardı.

Üstlerinedoğrultulmuşsilahlarıngölgesinde,barakalarındamahsurkalmışlardı.

79

HırvatlartümJNAkışlalarınınsu,elektrikvetelefonbağlantılarınıkesmişlerdi.JNAkışlalarıtekertekerdüşüyordu.80Gospiçkışlasındakikomutanınintiharettiğini,subaylarındaesiralındığınıduyduklarında,Sırplarbatıyadoğruyayılmalarının,durdurulduğunukabuletmekzorundakaldılar.

intikamlarıacıoldu.EllerinegeçirdikleriHırvatkasabalarındaakılalmazbirvahşetuyguladılar.KarşılığındaHırvatlarda,Hırvatistan'dankalmayıtercihetmişyirmiadetSırpprofesörüveyargıcıöldürdüler.

Karşılıklıvahşetin,dehşetinveterörünönlenemezyükselişibaşlamıştı.

Nimeta,Hırvatistan'a,Varazdin'dekikarargâhınkomutanıVladoTrifunoviç'in,komutasındakigençaskerleri,Hırvatkıyımındankurtarabilmekiçin,silahlarıylabirlikteteslimolduğugüngeçebildi.

"Mavigözleriniyinekırpıştırdın,kırpıştırdın,sonundaarzunanailoldun,"

demiştiMate."Bendegönderilmemekiçinelimdengeleniyaptımamaboşuna.Budünyayakadınolarakgelmekvarken,Allahbananiyebulüzumsuzaletitaktıbilmiyorum."Eliyleönünüişaretetmişti.

"Cehenneminortasınayollanmayı'arzu'sanıyorsan,senzatenaptalıntekisinMate."

"ÖyleysenediyeyırtınıpdurdunHırvatcehennemineyollanmakiçin?"

"Kocamıancakbençıkarabilirimoradan.Uluslararasıörgütler,habercilerekarşıçokhassas.""Birkoruyucumeleksinöylemi?"

Keşkebirkoruyucumelekolabilseydim,diyedüşünmüştüNimeta.Beyazteni,balrengisaçları,irimavigözleriyleortaçağtablolarınınmelektasvirleriniandırıyorduandırmasınaama,neBur-han'ınedeümitsizcesevmişolduğuStefan'ısavaşındehşetindenkoruyamıyorduişte.ElindengelenancakBurhan'ınyerinisaptamakvebirlikteBosna'yadönüşlerinisağlamaktı.Tümyayınörgütlerine,televizyonistasyonlarınahaberyollamıştı.Burhan'laöylekonuşmuşlardıyolaçıkmadanönce,biraksilikolursa,medya

aracılığıilehaberleşmeyeçalışacaklardı.BirkaçgünekadarsesgelirdiBurhan'dan.

StefaniseyüreğindeyaşamayadevamediyorduNimeta'nın.8lOnuaramamıştı.

Neredeolduğunubilebilmiyordu.Amanasılsabirgünbiryerdekarşılaşacaklardı.Onugörecekti,belkibirikilafedecekti.Onadokunacaktı,elinisıkacaktı,yanağındanöpecekti.Herhaldebuluşmalarıbeşondakikayıgeçmeyecekti.Değişiknedenlerlebirbirlerinemesafelivekırgınolacaklardı.

"Evlendinmi?"diyesorardıbelki,"Hayatındabirkadınvarmı?"Onamutluluklardilerdi.Sonraçokkezyapmışolduğugibi,arkasınıdöneryürürdü,sendelememeyeçalışarak.Kulaklarındasesi,hayalindeyüzü,avucundasıcaklığıkalırdıuzun,çokuzunbirzaman.

Hırvatlar,Trifunoviç'insilahlarınaelkoyduktansonra,JNAaskerlerininüniformalarınıçıkarttırmışvesivilgiysileriyleevlerineyollamışlardı.

Sırplar'aiyiceazmalarıiçinbirkozdahaverdiklerinibilmiyorlardıhenüz.

19Eylülsabahı,otelodalarındauyumaktaolangazetecilerbombagibibirhaberleuyandırıldılar.Sırplar,onkilometreyeyaklaşanuzunluktabirkonvoyla,Hırvatistan'adoğruyolaçıkmışlardı.Konvoydaenazyüztank,yığınlaaskertaşıyankamyonveağırsilahlarvardı,ikiayönceSlovenya'yadoğruyolaçıktıklarındaolduğugibi,yinecoşkuiçindekihalktarafındanuğurlanıyor-lardı.Sokaklaradizilen,balkonlardanpencerelerdensarkanSırpkadınları,konvoydakiaskerleresigaraveyiyecekleruzatıyor,çiçeklerserpiyordu.

Ordu,bukezeliboşdönmemeliydiseferinden.

Gazeteciler,SavunmaBakanlığı'nınavlusundatoplanmışlardı.Herkesbirağızdankonuşuyor,süreklibirşeylersoruyor,itişkakışbasınsözcüsünübekliyorlardı.

NimetaokalabalıktaMate'yikaybetmişti.Yanındaduraningilizgazeteciye,duyduklarınıtercümeetmeyeçalışıyordu.Biriomzunadokunduğunda,Mate'ninonunihayetbulduğunuzannederekdöndüveStefan'ıgördü.

"NeişinvarburadaNimeta.Sendenbaşkabirinibulamadılarmısavaşmuhabiriyapmakiçin?"diyesoruyorduStefan.

"Ahh,Stefan!"Ağzınınkulaklarınakadaryayıldığınıfarketti.SevincingözlerineyansımasınaengelolamadıNimeta.

S6

Stefan,eliniavuçlarınaalıp,yanağınabiröpücükkondurdu.

"Seniçokiyigördüm.Herzamankigibi,fıstıksınNimo."82"NasılsınStefan?"

"Nasılolabilirimdersin?Savaşagiriyoruz,ikigüniçindeorduyakatılacağım.

Sırpkasabınıdurdurmakmümkünolmadı,gördüğüngibi."

"Gönüllümüyazıldın?"

"Gönüllüsügönülsüzüyokbuişin.AyaklarıüstündedurabilenherHırvat,elinebirsilahalmakzorunda.BizimartıkbirordumuzyokkiNimeta.YakınzamanakadarJNAdiyebirordumuzvardı.AmaonuSırplarçaldı.Herneyse,bendendurumlarböyle.Sennearıyorsunbucehennemde?"

"Kocamı,"dediNimeta.

"Anlamadım."

"Knin'dekişantiyeyi,çaresizdevretmiştiBurhan.SonbirkaçmuameleiçinHırvatistan'a..."Sustu.KninartıkHırvatistan'dadeğildi..."Knin'egitmiştiki,Kijevoolaylarıpatladı.Ondanhiçhaberalamadım.Zagreb'egeçeceğihaberiniyolladı,birarkadaşvasıtasıyla.Onubekliyordumburada,birliktedönelimdiyeamabuseferdebuiş..."

"Budurumdabirazzorgelir,"dediStefan."SenBosna'yadön,Nimeta.

Hırvatistankarışıyor.Burhannasılsabiryolunubulurdönmenin."

"Çokısrarettimburayagelmekiçin,şimdisavaşpatladıdiyedönemem.Ortalıkdurulanakadarkalıp,habergeçeceğimSaray-bosna'ya."

Basınsözcüsübalkondagözüktü.Avludauğultuazalırgibioldu.Adamınsesihoparlördenyükseldiğinde,Stefan,"Nimo,öğlenyemeğineotelegel,birliktebirşeyleratıştıralım,"dedi.Yanındaduraningilizgazeteci,Nimeta'nınsöylenenleriçevirmesiniistediğiiçin,kolunuçekiştiripduruyordu.

"Bekleyin,birazdanherşeyiingilizceolaraktekraredecekler,"dediNimeta,adamınısrarlasorduğubirikişeyiyanıtladı.Tekraröteyanınadöndüğünde,Stefanuzaklaşıyordu.

Ona,"Yemeğegelemem,"diyemedengitmiştiStefan.

Nimeta,öğlenyemeğiiçinotelegitmedi.Tümgazeteciler,televizyoncularvehabercilerboğazlarınakadarişebatmışlardı.Yaklaşıksaatbaşıverilenbasınbültenleriniizliyor,resmihaberlerdışındabilgitoplamayaçalışıyor,havayıkokluyorveyorumlarınıkendikanallarına,gazetelerinebiranönceiletmeyeçalışıyorlardı.Kimsenin,değilyemekyemek,başınıkaşıyacakvaktiolmamıştı.

Nimetanefesnefeseydi.Günboyunca,yoğunkoşuşturmaiçinde,düşünecek,içhesaplaşmayapacakzamanıbulamamıştı.Tanrıbusefer,onuStefan'dankorumayakesinkararvermiştidemekki!

Bütüngünordanorayasavrulduktan,sonhaberleritakipedipİvan'ailettiktensonra,diğerhabercilerinveMate'ninuzungünübirbardaiçkiyleyorgunlukatarakbitirmeleriısrarınakarşıkoyarak,nihayetotelodasınakapağıattığında,saatgeceyarısınıgeçmişti.Nimeta'nınayaktaduracakhalikalmamıştı.Yorgunbedeniniduşasürükledi,sıcaksuyuboşunabekledi,soğuksuylabanyoyapıp,sarındığıhavluylayatağauzandı.Telefonukucağınaçekti,busaatteuyumuşolduğunubilebilearadıannesini.Annesininuykulusesiendişedoluydu.

"Hayrolakızım?Nerdesin,iyimisin?"diyesorduRaziyanım.

"Anne,kusurabakma,uyuduğunutahminettimama,buhaberisabaherkendençocuklaraveristedim.Yarıngünboyu,telefonedecekvaktiyinebulamayabilirim.Burhan'danhaberaldım.BulunduğubölgedeçarpışmaçıkıncaZadar'ageçmiş.Zadar'dakihaberciarkadaşlaraulaşmış.Bugünbirarakonuşabildimbileonunla.Ortalıkbirazsakinleşince,Zagreb'egelecek,birliktedöneceğiz.Bizimeraketmeyin,"dedi.

"Senniyeonubekliyorsunbuhengâmeninortasında,kızım?Kalkgelçocuklarınınbaşına.Burhannasılsabulurbiryolunu."

"BenimyerimebaşkasınıyollayamazartıkIvan.Birsüredahakalmayamecburumanne."

"Şartmıydıgitmen?Buradandaarayabilirdinkocanı."

"Neyseanne,busaattetartışmayalımcanım.Benimeraketmeyin,kendinizeiyibakın,"dediNimeta.Telefonukapamakiçinaceleediyorduamaannesilafıuzattıkçauzatıyordu.

"Çokyorgunumanne.Sendeherzamanolduğugibidırdırediyorsun,artıkkapatıyorum,Allah'aemanetolun,"dediNimeta.

"Beniazarlamakiçinmiuyandırdın,kızım?"dediRaziyanım.

"Burhan'ıbulduğumusöylemekiçinuyandırdım,"dediNime-84ta.Telefonuyerinekoydu.Herzamankigibi,annesiyormuştuyineonu.Islakhavluyubedenindensıyırıp,yatağıniçinegirdi,uykuyabıraktıkendini.Tamdalmaküzereydikapısıvurulduğunda.Fırladı,yatağınayakucundayeredüşmüşyatakörtüsünesarılıpkapıyakoştu.

"Kimo?Neistiyorsunuz?"diyesordu.

"AçNimeta,"dediStefan.Nimetaaraladığıkapınınarkasında,Stefan'ınyorgun,sararmışyüzünügördü,zinciriçözüpaçtıkapıyı.OdanınortasınayürüdüStefan,

"Nedengelmedin?"diyesordu.

"Nereye?"

"Öğlendeotele."

"işimvardıStefan.Merkezdenayrılamazdım."

"Yalansöyleme"

"Yeminederim.Yarımsaatolmadıoteledöneli.Okadaryorgunumki,hemenuyumuşum."

"işinolmasaydıgelirmiydin?"

YanıtlamadıNimeta.

"Nedenkorkuyorsunbenden?istemediğinhiçbirşeyezorlamadımseni."

Stefanyatağınucunaoturdu.Nimetaayaktaörtüyesarılı,Stefanyatağınucundabirsüresessizdurdular.

"Yanımagel,Nimeta,"dediStefan.Nimetakımıldamadı.

"Yanımagel,çünküsanırımbubenigerçektensongörüşünolacak.Dışardatahminedemeyeceğinkadargaddarbirsavaşvar.Hiçkimsedeinsanlıktaneserkalmamış.

NeSırplar'danedebizde.Sizedesıragelecekyakında.Amaönceölmek,bizedüştü,ikigünsonraorduyaalınıyorum.Sırplarçokgüçlü.Onlarınağırsilahlarına,toplarına,tanklarınaveprofesyonelordusunakarşınbiztencere,tava,avtüfeğigibinesnelerlekarşılıkvereceğiz.Hiçbirimizaskerdeğiliz,yurdunukorumakisteyenadamlarızsadece.Hepimizöleceğiz,hiçkuşkunolmasın.

BusavaşıSırplarkazanacak.Amaenazındankâğıtüstündekazanmamalarıiçin,savaşarakölmeyigözealdık."

Nimeta,örtüayaklarınatakılarakyürüdüyatağadoğru.

"Nimeta,ölümegitmedenönce,benimleol.Bıraksenidoyadoyasonkezseveyim."

Stefaneliniuzattı,Nimeta'yısarmalayanörtüyüucundantutupçekti.Nimeta'mnbeyazdolgungövdesisedefgibiparladıloşışıkta.Yaşlaryanaklarındankayıp,göğüslerininüzerinedamlıyordu.Stefanodamlalaradudaklarınıdeğdirdi.Ateş

gibiydidudakları.

"SevbeniStefan,"dediNimeta,"Benihiçdurmadansev...gidenekadar."

GüneşinilkışıklarıüstlerinedüştüğündeönceNimetauyandı.Yanındayatanadamabaktı.Yineherzamankigibiyenikdüşmüştüduygularına.Mirsadahaklıçıkmıştı."Onahayırdememekiçin,herzamançokgeçerlibirnedeninolacakNimo,çünküsenonaâşıksın,"demişti.Nimetaartıkhertürlübahanenintükendiğinidüşündüğü,iradesinehâkimolduğunusandığıbiranda,hiçaklınagelmeyenbirnedenle,yineonunlaydı.Stefan'ıölümeyollamadanönce'sonkez'

için.Onunkollarında,onundudaklarının,ellerininarasındadefalarca'sonkez'

sevişmekiçin.

ikigündürdoyasıyayaşadığıbuaşkın,onabirömüryetebileceğineinanıyordu.

Hiççıkmamışlardıodadan.Mate'ninbitiptükenmeyentelefonlarınısusturmakiçin,birnotyollatmıştıona:"Matebenibirikigünarama,özelbirişimvar.

Senanlarsın."

Mate'nin,ikigününükocasınıaramaklageçireceğiniyadaonubulduğunusanacağındanemindi.IsrarlaHırvatistan'agelmekistemesininnedeninibiliyorlardıarkadaşları.Busatırlarıyazarkenutançtankıpkırmızıkesilmişti.

Ellerititremişti.Kocasınıdaaletediyorduüstelik,kendisuçuna.Oandafarkındadeğildiama,yüreğininenderinlerinde,dedikodularıönleyerek,Burhan'ıkorumakdürtüsüdevardı.Vazgeçemediğikocasınıkorumak.

Sevişmektenyorgundüştüklerizamanlarkonuşmuşlar,atışmışlar,hayalkurmuşlarvegülmüşlerdiStefan'la.

Stefan,"Eğerbenimleevlenmeyikabuletseydin,sanabenzeyençocuklarımızolurdu.Kızımızaadınısenseçerdin,oğlumuzunadınıStefankoyardık,"demişti.

"Babamınadınıyani..."

"BabanınadıdamıStefan'dı?"

"Evet."_86"Yabüyükbabanın?"

"Onunda."

"NiyeilledeStefan'sınızhepiniz?BaşkaisimyokmuHırvat-lar'da?"diyesormuştuNimeta.

"Birbüyüğümüzyüzyıllarönceöylevasiyetetmişdiyeanlatılır,aileiçinde.

Kuşaktankuşağaaktarılmışbuvasiyet.Değişmezbirgeleneğedönüşmüş.HepimizStefan'ızişte."

"Benimbiroğlumdahaolursa,kendibabamınadınıkoymakisterdim."

"Fikret,babanınadıdeğilmi?"

"Oğluma,anneminçoksevdiğidayısınınadınıkoyduk,"demiştiNimeta.

StefanNimeta'nmellerinitutup,gözlerininiçinebakmıştı,"Nimeta,çokciddiyim.Busavaşbiterse,bensağkalırsam.

"HayırStefan.Burhan'ıhiçbirşekildeterkedememben.O,çocuklarımınbabası.

Banasözvermiştin'sonkez'diye.Yalvarırımölme,sağkalveçokuzunyaşa,amadönmesözünden,birdahaaramabeni.Benibirazolsunseviyorsanarama.Herbirbuluşmamızda,sevişmemizdebenyirmisavaşabirdenkatılmışgibihissediyorumkendimi.Yaralanıyorum.Ölüyorum.Utançvepişmanlıkbeniöldürüyor.Sendenayrılıyorum,bukezdeiçimölüyor.ÇokzortoparlanıyorumStefan.Lütfen!"

"PekiNimeta,"demiştiStefan,kimbilirkaçıncıkere.

Amabukezgerçektensondu.YüreğindehissediyordubunuNimeta.Busabahuyandığındagiyinipgidecek,gönüllüorduyateslimolacakvemuhtemelenogününsonunda,birbombalısaldırıdaölecektiStefan.

Yataktansessizceçıkıpbanyoyageçti.Soğuksuyunaltındadakikalarcakaldı,vücudugibiruhunudayıkamakistercesine.Uzunuzundişlerinifırçaladı.

Saçlarınıfırçaladı.Gözlerininaltındakimorhalkalarıkapatmayaçalıştıpudraile.Rujuöncedudaklarınasürdü,sonrayanaklarınadeğdiripparmaklarıylayaydı,bembeyazyüzünebirazrenkgelmesiiçin.Odayageridöndüğündeyatakboştu.BaşucundakikomodinebirnotbırakmıştıStefan."Elvedasevgilim,beniölümeçokmutluyolluyorsun,amaeğersağkalırsam,sanaverdiğimsözütutacağım,"diyeyazıyordu.

SırpmilisleriveJNA,kuzey-doğuHırvatistan'dapetrolzenginibirüçgeniellerindetutuyorlardı.Vukovarşehri,ilerlemelerinebirengelteşkiletmekteydi.Tunaboyundakibugüzelimşehir,Sırplartarafındanhallaçpamuğugibidağıtılmadanbirgünönce,BurhanZagreb'esağsağlamulaşabildi.Karıkocakavuşmanınsevinciniyaşayamadılar.4Ekimgünü,Vukovar'dakihastaneninüzerineikibombaindirdiSırplar.Bombanınbiri,hastanedeyatmaktaolanbiryaşlıadamınyatağındapatladı.Sokaklardacesetlerüstüsteyığılaraktümseklermeydanagetiriyordu.Yaklaşıkikibinsivilinsan,Vukovarsokaklarındadelilergibisağasolakoşuşuyor,rasgeleaçılanateşaltındavurulup,olduğuyereyıkılıyordu.Kije-vobaskınınındahagenişkapsamlısınıuyguluyorduSırplar.

Evleryağmalanıyor,kangövdeyigötürüyordu.

Sırplar,EkimayındaKaradağüzerindenDubrovnik'esaldırdılar.Busaldırıiçingeçerlibirnedenlerideyoktu.Dubrovnik'tenebirSırpazınlıkyaşıyordunedeHırvatlartarafındanablukayaalınmışbirJNAkışlasımevcuttu.AmaAdriyatikkıyısınınbugüneyşehriiştahlarınıkabartıyorduSırplar'ınveHırvatlar'ınçaresizçırpınmalarıkarşısındaiyiceşımarmışlardı.

SaldırıbeklemeyenDubrovniklilerhazırlıksızdılar.Gafilavlandılar.

Savaşınherbiryanasıçramasıyla,BurhanveNimeta,Zagreb'demahsurkalmışlardı.Nimeta,sağsalimHırvatistan'ıterkedebilmesiiçin,kocasınadabirgazetecibelgesialmayauğraşıyordu.AyrıcahergünyayınlananölülistelerindeStefan'ınadınıarıyordu.Onunneredeolduğunubilmiyorduama,osıralardaVu-kovar'daolduğunaemindi.ÇünküVukovar,kendindençoküstüngüçtebirdüşmanakarşıölümkalımsavaşıvermekteydi.GönüllülerinçoğuveHırvatgüçlerineyenikatılanlar,şehrisavunmakiçinorayayollanmıştı.

AskerolmayaninsanlarındüzenlibirordukarşısındanekadartutunabileceklerininhesabıyapılıyorduZagreb'de.BirleşmişMilletler'in,AvrupaBirliği'nin,Amerika'nın,sözügeçenbirAllah'ınkulunun,Sırplar'a'dur'demesinibekliyorduTudjman,ümitle.

Avrupa'nındördüncüenbüyükordusuJNA'nmgerçekdurumuiseiçleraçışıydı.

Ordudankaçanınhaddihesabıyoktu.Sırpasıllıolmayanerlerinhiçbirisavaşmakistemiyordu.OrdudankaçanlaraaşırımilliyetçiolmayanSırplardadahildi.

Disiplinsıfırnoktasınainmişti,emir-komutazincirikırılmıştı.Orduiçindekiminbaş,kiminayakolduğubirbirinekarışmıştı.OyüzdendeVukovarhalkı,disiplinlibirorduolmasıgereken}NAkarşısındadirenişinisürdürebiliyordu.

Sonunakadarkahramancadirenen,düşmanıylagöğüsgöğüsesavaşanVukovarnihayettamamendüştü.Vukovarpolisi,sadecesivilhalkarasındabeşyüzcivarındacesetteşhisetti.Hastaneleryaralıdoluydu.Vukovar'dayaşayanHırvatlar,Zagreb'iyardımlarınakoşmamaklaağırbirşekildesuçladılar.Tudjman'ınuluslararasısempatikazanmakiçin,onlarıharcamayıgözealdığınıdüşünüyorlardı.

|j

Nimetasonölüveyaralılistelerinidesatırsatırinceledi.StefanStefanoviç,VukovarHastanesi'nde,hafifyaralıolarakayaktatedavigörmüşvetaburcuedilmişti.

DubrovnikSırpateşialtındaydı.Güzelimşehirbombalardandelikdeşikti.

Dubrovnik'ivevaroşlarınıkorumaklagörevlibiravuçHırvatUlusalMuhafızıtabanlarıyağlayıpkaçınca,JNAelinikolunusallayarakbölgeyegirmiş,köyleri,kasabalarıtekertekerönceyağmalayarak,sonradayağmaladığıevleriateşevererekilerliyordu.

Dubrovnik'insavunması,şehriniçindekibirkaçMilliMuha-fız'akalmıştı.EskikaleniniçinemevzilenenMuhafızlar,savunmayısonunakadarsürdürmeyekararlıydılar.

Ivan,Nimeta'danilginçolaylarınyaşandığıDubrovnik'ekadaruzanıvermesiniistemişti.SavaşsırasındaünlenenOtelArgentina,yabancıgazetecilerveAvrupaTopluluğuüyeleriyletıklımtıklımdoluydu.Nimeta'nındabirsürebuoteleyerleşmesiniistiyorduIvan.KarısınınişlerinehiçburnunusokmayanBurhan,sonundapatlamıştı.

"EvimizedönüyoruzNimeta.Ivankendinesendenbaşkabirsavaşmuhabiribulsun."

"AslındabenioyollamakistemediBurhan.Bensanaulaşmak.89için..."

"Tamamkarıcığım,amaaylardırevimizdenuzaktayız.Evedönmezamanımızgeldi.

Dubrovnik'eMategitsin."

Burhan'ınsesiokadarkesinçıkıyorduki,Nimetabirazşaşırdı,fakatüstelemedi.Saraybosna'yadönmekiçinhazırlıklarınıyaptılar,ikigünsonra,Bosna'yahareketedecekbirgrupgazeteciylebirliktedöneceklerdiSaraybosna'ya...

Zagreb'dekisonakşamlarında,kaldıklarıotelinbarındaiçkileriniiçerlerken,Burhanarkasıkapıyadönükoturankarısınaeğildi:"Bakşuiçerigirenadam,seninhaberciarkadaşlarındanbirideğilmi?"diyesordu.Nimeta,Burhan'ıngösterdiğiyönebaktı.Barıngirişindebirkaçadamayaktagarsonlakonuşuyorlardı,adamlardanbirtanesiStefan'dı.Kocasıayağakalkmış,onlardanyanabakanStefan'aeliylebuyurişaretiyapıyordu.Stefanarkadaşlarındanayrılıp,bulunduklarımasayadoğru,hafifçetopallayarakyürüdü.Nimeta'yıselamlamadanönce,ayaktabekleyenBurhan'ınelinisıktı.Nimetadizlerinefelçinmişgibi,kımıldamadanoturuyordu.Stefaneğildibiröpücükkondurduyanağına.

"Bizimlebiriçkiiçmezmisiniz?"diyesorduBurhan.

Stefanbiriskemleçekipoturdu."NasılsınızBurhan?"dedi,"Nimetasiziçokmerakediyordu,amagörüyorumkiherşeyyolundagitmiş."Çokzayıflamıştı.Kısasüredeonyaşihtiyarlamışgibiydi.

"Evet,yarınevimizedönüyoruzartık,"dediBurhan.

"AsılsennasılsınStefan?"diyesorduNimeta,sesititreyerek,"yaralandığınıduydum."

"Kimdedikoduyapıyorböyle?"dediStefangülerek."Öyleşeylergördümki,yaralandımdemeyeutanırım."

"Savaşıyormuydunuz?"diyesorduBurhan.

"Vukovar'daydım.Orasıbitti,inanınbanakelimeninesasanlamıylabitti.YarıntekrarDubrovnik'egeçiyorum."

"Yinesavaşmayamı?"SesindesaygıvardıBurhan'ın.

"Evet,"dediStefan.Önünebırakılaniçkiyibirdikiştebitirdi,INimeta'yadöndü:"Bukezsıyırdımama,ölmekiçinönümdeda-|

haçokfırsatvar."90Nimetayanıtlamadı.Burhanatıldı,"Allahkorusun,"dedi.

"insanınölümüyaşamatercihettiğianlaroluyor,"dediStefan."Savaş

insanlarınbaşınagelebilecekenpis,enkorkunçşey."içkiyeteşekküredipayağakalktı.

Vedaetmekiçinelinisıkarken,"Şanslıadamsınız,"dediBur-han'a.Nimeta'nıngözlerihepyerdeydi.Burhanacıylagülümsedi,"Şansımuzunsürmeyecek,"dedi,

"sizdensonra,sırabizedegelecek."

Nimetakendindeyeterligücübulunca,odaayağakalktı,Ste-fan'ınelinituttu.

"YolunaçıkolsunStefan,"dedikısıkbirsesle,"Allahsenikorusun."SolgunyanaklarındanöptüStefan'ın.Gözpınarlarındayaşlarparlıyordu.Stefangittiktensonra,bireriçkidahaısmarladılar.

"ÜzüntünüanlıyorumNimo,"dediBurhan."Birmeslektaşısavaşauğurlamakherhaldekolaydeğil."Nimetasessizdi.KonuşanyineBurhanoldu:"Arkadaşınbanaşanslısındediama,onadasöylediğimgibi,çokyakındasırabizedegelecek!"

Gelecekti.BirbirleriningözlerinioyanHırvatveSırpliderleri,tekbirkonudaanlaşabilmişlerdi:Bosna-Hersek'ipaylaşmakta.VeBurhanbelkioandabugerçeğibilmiyorduamahissediyordu.

NeGiysekAlev

Eylül1991-Mart1992

NimetaveBurhan,Hırvatistan'dasavaşdevamederken,kurbanlıkkoyungibiboynununvurulacağıgünübekleyenSaray-bosna'yasağsalimdöndüler.Bosna'dainsanlargerginamasakindi.Belkideislam'amahsusbirtevekkülle,başlarınaçokyakındagelecekolanbelayıvakarvesabırlabekliyorlardı.

CumhurbaşkanıAliyaIzetbegoviç,HırvatistanveSlovenya'nınYugoslavya'dankopuşlarınınuluslararasıcamiadatanınmasınıgeciktirmekiçinelindengeleniyapıyordu.BosnaCumhurbaşkanıbütünhazırlıklartamamlanmadan,vaktindenevvelonaylanacakbirtanımanın,Bosna'yıçokzorbirdurumasokacağınıiyibiliyordu.

HırvatistanveSlovenya'nınbağımsızlığıtanındığıanda,Bosna'nındaaynışekildedavranarakYugoslavya'dankopmasıgerekecektikibu;BosnasınırlarıiçindeyaşayanSırplarlaiçsavaşıgözealmakdemekti.Yada,YugoslavyaFederasyonuiçindekalacaklar,Kosova,VoyvodinaveMontenegrogibi,tamamenSırp-lar'ınyumruğualtınagireceklerdi.

Izetbegoviç'inbukonudaendişelerinianlayantekbirkişidahavardı;Yugoslavya'yabarışgetirmeklegörevlendirilmişLordCar-rington.

LordCarrington,ingiltereBaşbakanıMrs.ThatcherkabinesininilkDışişleriBakanı'ydıvedosyasıbaşarılısiyasioperasyonlarladoluydu.

AvrupaTopluluğuDışişleriBakanlarıKonseyi'ninosıradakiBaşkanıHansvandenBroek,Carrington'danikiayiçindeYugoslavya'dabarışsağlayacakbirformülgeliştirmesiniistediğinde,Carringtoniçindengülmüştü.Yugoslavya'nınişlerininikiayda

yolagirebileceğinidüşünmekiçinbudalaolmakgerekiyordu.LordCarringtonisebudaladeğildi.ÜstelikTudjmanveMilosevic92ileilkgörüşmesiniyaparyapmaz,buikiadamınkafasındaşekillenenharitayıhemengörmüştü.

Slovenya'nınYugoslavya'dankopuşu,neSırplar'ınedeHır-vatlar'ıilgilendiriyordu.Onlar,kendiözerklikleriniilanederlerken,Slovenya'nındışındakalanYugoslavtopraklarınınasılpaylaşacaklarınınhesabınıyapmaktaydılar.VeCarringtonbiliyorduki,geridekalancumhuriyetlerinçıkarlarıinceincedüşünülmeden,planlanmadanvetaraflarcaonaylanmadan,HırvatistanveSlo-venya,uluslararasıplatformdatanınırsa,tümYugoslavyaHırvatistanveSırbistanarasındapaylaşılacakvediğerhalklareriyipgidecekti.SınırlarıdahilindesadeceSlovenler'inyaşadığıSlovenya,paçayıkurtarantekcumhuriyetolacaktı.

BuaradaBosna-Hersek'indeenindesonundabağımsızlığınıistemekzorundakalacağınıbilenRadovanKaradzic,Hırvatistan'dauygulanantaktiği,şimdiBosna-Hersek'teuygulamayabaşlamıştı;hemdeçokdahabilinçliolarak.ÇünküelininaltındakiArkan'mKaplanlarıartıkiyicedeneyimliydilerveRadovantecrübelerindenöğrenmişti:güçlüolanveerkenvurankazanıyordu.Yirminciasırdabile,böyleydibuiş!

Eylülbaşında,BosnalıSırplar'özerk'ilanettikleridörtayrıbölgedeFederalOrdutarafındankorunmaistediler.Bukez,faşistHırvatlar'dandeğilde,fanatikMüslümanBoşnaklar'dankorkuyorlardı.Ordu,buçoktutarsızisteğiyerinegetirmektehiçgecikmedi.AğırsilahlarladonatılmıştaburlarEylülsonunakadarBosnaveHersek'inSırplarca'Sırp'ilanedilmişbölgelerinikuşattılarvedevletiçindedevletyaratmışolmaklakalmadılar,butopraklarıHırvatistan'asaldırmakiçindekullanmayabaşladılar.

ZatenBanyaLuka'daki'TankEğitimBirliği'nidebirsüredirbuniyetlekullanmaktaydılar.

14Ekim'deSırplar'ınbuoyunlarınaçokcanısıkılanAliyaIzetbegoviç,savaştakitarafsızlığınıyasallaştırmakiçinMeclis'tebiroylamaistediğinde,RadovanKaradzic,Cumhurbaşkanı'nı'kanemenHırvatlar'a'yardımetmeklesuçlayıpSırpdelegasyo-nuylaMeclissalonundançıkıpgitmiş,oylamayıboykotetmişti.

Şimdi,Hırvatistan'ıkangölüneçevirenoyununtümpiyonlarınıBosna-Hersek'edizmeklemeşguldüartıkRadovan.BosnaiçindekiözerkSırpbölgelerindebitiptükenmeyenveyürekleredehşetsaçanbirpropagandayayını,yapayolarakçıkarılanvebastırılmasıiçinordununyardımaçağrıldığıabuksubukçatışmalarveSırphalkınınhervesileyleaçıkseçikbirbiçimdesilahlandırılması...

Sırplarevödevleriniçokiyiyapmaktaydılar.BirşeydahayaptıSırplar.

LordCarrington'unhazırladığı,tümcumhuriyetleriaynıölçüdegözeten,etnikhalklara,dil,din,eğitimvebayraközgürlüğütanıyan,hemIzetbegoviçhemdediğercumhuriyetlertarafındanonaylananplanıMilosevicöncekabuledergibiyaptı,zamankazandıve18Ekim'dekesinliklereddetti.Buplanı,Miloşeviç'inemrindençıkmayan,Sırplar'ındümensuyundagidenKaradağCumhuriyetibilekabuletmiştioysa.

Miloşeviç'inbirikilemivardı.Yugoslavya'da,değişikcumhuriyetlerdeyaşayantümSırplar'ıntekbirSırpdevletiiçindetoplanmasınıvebulunduklarıyerlerdeazınlığadüşmemeleriniistiyordu.Milosevic,iktidaraKosovaSırpları'nınhaklarınıkullanarakyükselmişti.Şimdiise,Carrington'unhazırladığıplan,onunSırplariçinistediğihakların,Arnavutlar'adatanımasınıöngörüyordu.

Planıreddetti.

Zamangeçiyor,amaYugoslavya'yabarışıgetirecekçalışmalardahiçbirgelişmeolmuyordu.ÖnüneherkonanöneriyebirbahanebuluyorduMilosevic.Sonundabirçözümeulaşmakiçinçalışankomisyona,Amerika'nıneskiDışişleriBakanıCyrusVancedakatıldı.Vance,yenibirönerigetiriyordu;BirleşmişMilletler'eaitbirBarışGücü!BarışGücü'neheröneriyireddetmeyehazırSırbistanbilesıcakbakarken,birunsurdahaortayaçıktı:Almanya!

AralıkbaşlarındaTudjmanAlmanya'yagiderekBaşbakanKohlveDışişleriBakanıGenscherilegörüştü,ikinciDünyaSava-şı'ndanberiSırplar'aolanantipatisiyleünlenenAlmanya,Carrington'unçırpınmalarınıgözardıederek,Tudjman'aistediğibütündesteğiverdi,ingiltereveAmerika'nınHırvatistan'ıtanımaktaihtiyatlıdavranmalarınakarşılık,Almanyabuülkeyetanınmakonusundagarantiveriyordu.

93

Aralık'ınilkhaftasındaIvan,Bosna'yıdestekleyenülkelerdebiraraştırmayaparak,Boşnaklar'amoralverebilecekbirprogram94hazırlamayıdüşündüveNimeta'yageriçeviremeyeceğibirteklif-legeldi.

NimetaüçgüniçinAnkara'yagiderekdöneminBaşbakanıveDışişleriBakanı'ylagörüşecek,ayrıcabüyükkentlerdehalkın

nabzınıtutacaktı.

Nimetaevineogünsevinçiçindedöndü."Müthişbirşeyoldu,Burhan,"diyekarşıladıkocasını,"îvanbeniTürkiye'yeyollamakistiyor.Seninşuandanasılsapekişinyok.Çocuklarındayılbaşıtatillerigeliyor..."

GerçektendeBosna'datüminşaatişleri,diğersektörlergibitamamendurmuştu.

Bakkal,kasapgibidükkânlarındışındahiçbiryerdealışverişyapılmıyorduartık.Hiçkimsenealıyor,nesatıyor,nedeüretiyordu.Griveyoğunbirsisiniçinde,yürekleriağızlarındabekliyorlardıBoşnaklar.Sankiilkkurşununatılmasını,ilkbombanındüşmesinibekliyorlardı.BürosunabirçokmeslektaşıgibilafolsundiyegidipgelenBurhan,"Olur,gidelim,"dedi.

Nimetaçocuklargibisevindi.SevinciFikoveHana'yadasirayetetti.Çocuklar,hepbüyüklerindenduydukları,hayalinikurdukları,aileninyarısınınyaşamaktaolduğubumasalülkesinegidecekleriiçinyerlerindeduramazoldular.

"Bendegelirimsizinle,"dediRaziyanım."istanbul'agitmeyelinerdeyseyirmiyıloldu."

"AnneannesendegelirsenBozo'yakimbakar?"diyesorduHana.

"Benkedinizinbekçisimiyim?"dediRaziyanım.Içerlemiştitorununa.

"Bozo'yuAzra'yabırakırız,"dediNimeta."Oseyahatteyken,benkaçkereonunköpeğinebaktım."

"iyiişte,mademBozo'yadadıbulundu,bendegelirimsizinle."

"AmaannebilkibenbirkaçgünAnkara'dakalmayamecburum.SenBurhanveçocuklarlaistanbul'da

kalırgezersin."

"Benakrabalarımıarar,onlardakalırım,"dediRaziyanım.

"Neredenbulacaksınakrabalarınışimdi?Kimbilirnereleresavrulmuşturonlarda.işlerigüçlerivardır."

"Sizinkuşaktaakrabaanlayışıneyazıkkitamamendeğişti,ki-95zım,"dediRaziyanım."Eskiden,aradankırkyıldageçse,akrabaakrabaidi.Okanbağıhiççözülmezdiinsanlarınarasında.SanabirşeysöyleyeyimmiNimeta,eğerbüyükhalamınçocuklarınıbulabilirsem,Bursa'yadagitmekistiyorumbusefer."

"Nereye?"

"Bursa'yaişte.BenimsülaleminOsmanlı'yagöçtüklerinde,ilkmekântuttuklarışehir.TıpkıSaraybosna'yabenzermiş.Birkarlıdağıneteğindeymiş...Çarşılaraynı...Kubbeleraynı..."

"ilahianne.Adreslerinibulsanbile,şehirlerdeğişti,evler,çarşılardeğişti.

İnsanlardadeğişmiştir.Hiçgörmediğin,bilmediğininsanlarıniçinemigireceksin?"

"Onlarbenimsoyum."

"Necekonuşacaksınız?SeninTürkçenlemianlaşacaksın,Boşnakçabilmeyensoyunla?"

YanıtlamadıRaziyanım."Benistanbul'daoteldekalmam,akrabalarımınyanındakalırım.Erenköy'dekiköşkte,"demekleyetindi.

Nimeta,tevekküllesavaşıbekleyenkasvetliülkesiningamlıinsanlarından,umutsuzkonuşmalarındankısabirsüreiçinbileolsa,ayrılacağındanmemnundu.

Çokuzunbirzamandır,aileceyolculukyapmamışlardı.Çolukçocukbirlikteyolculuğaçıkmafikrigerçektençokhoştu.Birhaftalığınadaolsa,neşeliseyahatlerinyapıldığıoeskigünleredönebilmek...Eskigünlere!Yüreğindeaçılmışkocamanbiryaraile,eskigünlerenasıldönebilirdi?Hiçbirşeyeskisigibideğildiartık.Hiçbirşeyeskisigibiolmayacaktı.Yugoslavya,Bosna,Saraybosnasüratledeğişiyorlardı.

istanbulbileeskiistanbuldeğildi.Bukenteilkgeldiklerinde,binebilmekiçinsaatlercekuyruktabekledikleriarabavapurlarınıRaziyanımboşunaaradı.MasalşehirveBoğaziçi,Rumeli'yiAnadolu'yabağlayanikimuhteşemköprününaltında,bütünihtişamıylamasmaviuzanıyordu.

Nimeta,ilkgençliğindeistanbul'ageldiğinde,Arnavutköy'dekiakrabalarınınevininbalkonundanoltalarınıdenizefırlatırbalık

tutarlardı.FikoileHana'yadasuüzerindekibuevigöstermekistedi.

Arnavutköy'dekiakrabaevi,denizkenarındadeğildiartık.96Denizyoktu.O

koyulacivert,serindeniz,içineatlayanabirkristaliçıtırçıtırkırıyormuş

hissiverensu,yoktu.Yerine,herhangibirlimanşehrinin,bulanık,kirli,yüzülmezsuyugelmişti.Erenköy'deiseyazlarınıgeçirdikleriköşkten,korudaneserkalmamıştı.Köşklerin,çınarlı,çamlıbahçelerinyerinigökyüzüneyükselenbüyükbetonapartmanlaralmıştı.Raziyanım'ınakrabalarıyüksektavanlarıelişioymalarlasüslü,çokodalıkonaktan,yenigelişmişsemtlerdenbirindebirsiteyetaşınmışlardı.Misafirleriçinfazlaodasıbulunmayanbirapartmana.Gençlerçılgınbirtrafiktesaatlerharcayarakulaştıklarıişyerlerindeyineçılgınbirtempodaçalışıpduruyorlardı.Çokyaşlılarbaşdöndürücübirhızlaakanşehringünlükkargaşasınakarışmaktanürktükleriiçin,ancak,,evlerininpencerelerindentakipediyorlardıyaşamı.Raziyanımıryaşıtlarıiçinse,birzamanlarınenbüyükkeyiflerindenbiriolarmisafirağırlamak,birangaryayadönüşmüştüartık.

BurhanveNimetaanneleriylebirlikte,çocuklarınaOsmanlJeserlerinihakkıylatanıtabilmekiçin,Sultanahmetcivarında,eskjbirkonaktanbozma,yenirestoreedilmişbiroteleyerleştiler.

"SalihZekiBey'leGülHamm'ındaburalardabirbahçeliko-|naklarıvardı,"

dediRaziyanım.

"SalihZekiBey'leGülHanım,şuandahayattalarsa,yüzotuzyaşlarınıkutlamışlardırherhaldeanneciğim,"dediNimeta."Senitanıyabilirlerseeminimçoksevinirler."

"Aptalaptalkonuşmasana.Çocukları,torunlarıvardı.Buinsanlardanhiçolmazsabiri,elbetteoevdeoturuyordur."

Nimeta,annesininpeşinde,İbrahimPaşaSarayı'nınbirarkasokağınadüşenyerlerdeoeskikonağıaradı.BirzamanlarpembeboyalıolduğunadairipuçlarıverenveköşebaşınıtutanharabeninönündedurduRaziyanım."Burasıydı,"dedi.

BirkaçkuşkanatJçırparakuçuşupgittiharabeninsaçaklarından.KarşıköşedekibakkalagirdiNimeta.Önceingilizce,sonraAlmancasordu.

"Yuturist?Vanthalı?Vantkokakola?"dedibakkal.

"Anneciğim,vazgeçelim,"diyeyalvardıannesine.RaziyanımağıraksanlıkırıkTürkçesiyledenedi,eliyleeviişaretederek."Boş-|

nakaileburada?Şuev...SarayevoluSalihZekiBey,GülHanım...SaadetHanım?"

"Haa,"dedibakkal."Evineskisahiplerinisoruyorsunuz.Öldü-97leronlarçoktaaan..."Elinisalladıuzunuzun."KızlarıSaadetHanımdaölmüş.Torunlarısattılarevi.Alanadameviotelyapacaktı,yapamadı.Temellerininaltındaantikaşehirmivarmışne?"

"Yürüanne,"dediNimeta,"Oteldetelefonrehberinebakarız.NekadarKulinvarsaararsın,tamammı?"

AkşamtelefonrehberindeikiadetKulinbuldular.Raziyanım,"Bentorunlarıtanımıyorum,nasılkarşılarlar,bilemem,"diyereksonandatelefonetmektenvazgeçti.

"Böyledamdandüşergibiolmaz,zaten,"dediBurhan."Herkesinişigücüvardır.

Birdahakiseferehazırlıklıgeliriz,öncedenhaberveririz.Bilirler,beklerler.Şunumaralarınotedeyim

ben."

"Ettabii,"dediRaziyanım."Onlarasılseninakrabaların."

Burhan,dünyaişlerininnetuhafolduğunudüşünüyordu.Buşehirdeonunlaaynısoyuvesoyadınıpaylaşan,hiçtanımadığı,hiçgörmediğiinsanlaryaşıyordu.Herbirikendiyolunayönelmişti,ülkeleri,dilleri,âdetleribaşkaydıamayinede,birkalınörgününsaçtellerigibi,aynıbaşaaittiler.Belkiçokdeğişiktiler,belkideçokbenziyorlardıbirbirlerine.

Nimeta,geldiklerininertesigünü,ailesiniistanbul'dabırakıpAnkara'yageçti.

BaşbakanveDışişleriBakanı'ylarandevusuvardı.Ayrıca,sokaklardakiinsanlarınBosna'yagönderilecekBarışGücühakkındanabzınıtutacaktı.TRT'denyanmabirkameramanvegençbirkızvermişlerdiçevirmenolarak.KızılayMeydanı'nda,serpiştirenkaraltındahızlıhızlıyürüyeninsanlarıdurdurupsorularınısormayabaşladıNimeta,tercümankızaracılığıyla,ilkdurdurduklarıortayaşlıbirkadındı.

"Bosna?Haa,Bosna...Evet,tabiiçokmühimbizimiçin.ÇokBoşnakvarburada.

Dolu.BenimkomşunundamadıdaBoşnak-tır...Hayırlıolurinşallah,"dedi,yürüdügitti.

Birbaşkası,"Boşnaklar,Türklerhepimizbiriz.Müslümandeğilmiyiz?Elbette,kardeşmilletonlar,"dedi,altındişinigösterereksırıttı,elsalladıkameraya.

S7

"Yahu,birzamanlarbizimorduheporadandevşirilirdizaten,"dedigözlüklübiryaşlıadam,"Sonraaa,neydiadı...Sokollu-98su...HüsrevBey'i...şeysi...

Boşnaklar'ıseverizdeilgilenirizde.Gitsinlerbizimaskerler,korusunlarBoşnaklar'ı."

Gençbiradam,sigarasınıyeretükürdü,"BaşımızdabirbuBoşnaklareksikti,"

dedihırsla,"Kıbrısbelasıyetmiyormuşgibi,birdeBalkanlar'abulaşalım.

ArtıkellisenedeBosnayüzündenkötükişioluruz."

"YanioradakurulacakBarışGücüneaskeryollamaktanyanadeğilmisiniz?"diyesordurduNimeta.

"Değilim.Türkaskeri,sadecekendiyurdunukorumalı,îşineoradaburada?"

îkincisigarasınıyakarkenuzaklaştı.

Birgençkız,"Kimler?Boşnaklarmı?Aybanane!N'aparlarsayapsınlar,"dedi,acelesivardı,koştuotobüseyetişmekiçin.

Raziyanım'aHüdavendigârvilayetiBursa'yıgörmeknasipolamadı.BurhanveNimetaçocuklarına,hemçokbakımlıhemdeçoksefilinsanlarınbiraradayaşadığı,buçokgüzel,gelişigüzelyapılaştığıiçinaynızamandaçokçirkin,karmakarışık,çamurlu,gürültülü,dinamik,gizemlivebüyülüşehrebirkeredahagelmesözüvererekbirazdaapartopardöndülerSaraybos-na'ya.

HayrankaldıklarıBoğaziçi'nde,karı-kocabaşbaşabirakşamyemeğiyemekistemişlerdi.Onubileyapamadılar.Ivan,Nime-ta'yıgeriçağırdı.

•Bazıönemligelişmeleroluyordu.Tatilzamanıdeğil,kararzamanıydı.

AlmanDışişleriBakanıGenscher,Brüksel'detoplananAvrupaTopluluğu'nunDışişleriBakanlarına,onlartanımasabile,kendisininHırvatistan'ınbağımsızlığınıtanıyacağınısöylemişti.Buaçıklamaherkestesoğukbirduş

etkisiyapmıştı.Carrington'unbutanımanınbirfelaketeyolaçacağını,barış

çabalarınısıfırlayacağımısrarlasöylemesinekarşın,Almanyabastırmıştı.

Amerika,Carrington'laaynıgörüşüpaylaşmasınarağmen,buişiAvrupadevletlerininkendiaralarındahalletmesigerektiğinidüşünüyordu.

Aralıkayının17'sinde,AvrupaTopluluğutarafından,Yugoslavya'danayrılmakisteyencumhuriyetlere,24Aralıktarihinekadarbaşvuruyapmalarıbildirildi.

Nimeta'nınişininbaşınadöndüğününertesigünü,Slovenya,Hırvatistan,MakedonyaveBosna-Hersek,bağımsızlıklarınıntanınmasıiçinbaşvurularımyaptılar.

Nimetaistanbul'dangetirdiğilokumları,fıstıklarıdağıtıyorduofiste.Ivan'ınmasasınaikişişerakıkoydu.

"Haydişunuhemenaçalım,başvurumuzukutlayalım,"dediIvan.

"Çıldırdınmısen?Busaatteiçilirmirakı?"

"Bugünherşeyyapılır.Dananınkuyruğununkopmasıiçinilkadımatıldı,"dediIvan.Bardaklaradörderparmakdoldurduğurakılarıdağıttı.

"Dur!Öyleiçilmezrakı,üstlerinesukoymaklazım."Nimetaelindesürahidörtdönüyorduodada.Biraratelefonuçevirdi,"Burhan,gelsenekutlamayapıyoruzgetirdiğimrakılarla,"dedikocasına.

"Sensakıniçmebusaatteaçkarnına,"diyesıkısıkıtembihettiBurhan.KendiişlerinitoparlayıncaarabasınaatlayıpNimeta'nınişyerinekoştu.Televizyonavardığındaherkeszilzurnasarhoştu.Birağızdanavazavazsevdalinkalarsöylüyorlardı.

Burhan'ıngeldiğinigörünce,"Gelbizekatıl,Burhan!"diyebağırdıIvan."Belkidesonkeyiflisarhoşluğumuzolacakbu.Gelpaşam,gel."

Bosna'dayaşayanyedidenyetmişeherbirinsan,bubağımsızlığınbirfiyatıolacağınıbiliyordu.

SırplarçoğunluktaolduklarıbölgelerdeSırbistan,HırvatlardaHırvatistandevletlerikurmakisteyeceklerdi.

Milosevic,Bosna'yıhattaSaraybosna'yıbölüştürtüğüayrıntılıharitalarınıçoktanyaymıştımasasınınüzerine,TudjmandakendihesaplarınıçoktanyapmıştıamabirdeMilosevicdahilolmaküzere,kimseninsözünüdinlemeyen,KrajinaSırplan'nınlideriMilanBabiçvardı.Miloşeviç'ineliyledünyayagetirip

beslediğiveartıkkontroledemediğicanavar,MilanBabiç,kafasınıBosna'yatakmıştı.Boşnaklarbağımsızlıklarınıilanettikleritakdirde,Sır-99

bistan'laaralarındabirbaşkaülkeoluşacaktı.OysaBabiç,Sırp-lar'ıyanıbaşındaistiyordu.Aralarındabirbaşkadevleterazıde-100ğildi.

HırvatistanveSlovenya'nınbağımsızlığıAvrupaTopluluğutarafından15Ocak1992tarihindetanındı.ButanınmaylaHırvatistan'dakisavaşdasonaermişoldu.

Aynıgününakşamında,Saraybosnatelevizyonundahaberlerisunanhabersunucusununyüzünde,derinbirkedervardı.

"Delimidirnedir,ölübilançosubildirirgibibağımsızlıkhaberiveriyor,şunabirnotyollayın,kuzum,"dediIvan.

"Neyapsın,başımızageleceklerihepimizgibiodabiliyor,"dediMate,"şimdiHırvatistan'daişinibitirenOrdu,Bosna'yayerleşmeyebaşladı.Taburtaburasker,topçubirlikleri,ağırsilahlarBirleşmişMilletler'inemriyleHırvatistan'dançıkarılıpBosna'yagönderildiler."

"Dahasıdavar,"dediSonya,"bizimkiiyiniyetiniispatetmekiçin,yerelgüçlerinelindekisilahlarıdaorduyateslimetmiş.Barıştanyanaolduğunuispatederse,savaşıönleyeceğinisanıyor."

"Izetbegoviç'eyüklenipdurma,"dediIvan."OrdudasırfonagösterişolsundiyeSırpçetelerininsilahlarınaelkoymadımı?"

"Aysenyuttunmuonu?"dediSonya.

"Ivan'ınyutupyutmamasınınneönemivar?îzetbegoviçyuttu,senonabak!"dediMate.

"Yutmakzorundaolduğunuanlayamıyorsunuzdeğilmigeri-zekâlılar?"dediIvan.

"Obirdevletadamı.Onungörevisavaştankaçmak,işteokadar!"

îzetbegoviçsavaştankaçmayaçalışıyorduama,referandumdankaçamadı.

BağımsızlıkiçinoylamaBosna-Hersek'te29ŞubatvelMartgünleriyapıldı.

RadovanKaradzicBosna'dakiSırplar'ınoylamayakatılmalarınıyasakladı.Özerkilanettiğibölgeleringirişleriniablukayaalarakoralaraoysandıklarınıngirmesiniengelledi.FederalOrduuçaklarıikigünboyuncaBosnasemalarındauçarak,göktenreferandumunboykotedilmesipropagandasıyapanbroşürleryağdırdılar.TümbubaskılarakarşınyinedebüyükşehirlerdekiSırplaroylamayakatılarakbağımsızlıkiçin'evet'dediler.

RadovanKaradzic,AvrupaTopluluğu'naBosna-Hersek'indebaşvurusunuyaptığınıduyduğunda,terbiyesınırlarınıaşarak,"Buçocukölüdoğar.TopraklarımızdabirMüslümanpiçinindo-1O1ğupbüyümesineelbetteizinvermeyeceğiz,"demişti.

Yaşamasınaizinverilmeyecekolançocukdoğmaküzereydi.Şimdi,referandumlafelekBoşnaklar'ınkaderçarkınıçevirmiş,zarın'savaş'adüşmesinibekliyordu.

Zarsavaş'ınüstüneserinbirMartgünüdüştü.Başçarşı'nınSırpbayraklarıyladonatılmasınakafasıbozulanbirserseri,içkiyifazlakaçırıpsarhoşolunca,elindekitabancaylakiliseyegitmekteolanbirdüğünalayınarasgeleateşetti.

Sırpgelininbabasınıöldürdüvebirpapazıyaraladı.

Olaysonderecevahimfakatmünferitti.Cinayetiişleyenserserininağırbircezayaçarptırılmasıveyaidamedilmesiylekapana-bilirdi.AmaKaradziciçin,bucinayetelegeçmezbirfırsattıvebufırsatıkullanmaktagecikmedi.

Kimisuratlarınasiyahyündenkarmaskeleri,kimidekadınçoraplarıgeçirmişti.

Yüzleriniseçmekmümkünolmuyorduamamaskelerinardındakigözleri,parsgözügibiparıldıyordu.Hepsisilahlıydılar.Görünüştesoygunaçıkmışbirşehirçetesigibiydiler.Amaçokiyieğitilmişaskerlergibi,müthişbirdisiplinleveelça-bukluğuylaçalıştılar.2Mart1992'de,yarımgüniçinde,Saraybosnabarikatlarlaçevrilibirlabirentedönüşmüştü.

SaraybosnaOrdubirliklerininkomutanıGeneralKukanjak,Bistrik'tekikışlasındadurumudehşetleizledi.ObileemrialtındakiJNAgüçleriniSaraybosna'nınbölünmesindekullanmakistemiyordu.KaradzicileIzetbegoviç'ianlaşmalarıiçinbirarayagetirmeyeçalıştı.KaradzicCumhurbaşkanlığıkonutunagitmeyikabuletmedi,îzetbegoviçdehaklıolarakHolidayInnotelindegörüşmeyikabuletmedi.

SonundaTelevizyonIstasyonu'ndabuluştular.Herkesinşiddetlebirbirinisuçladığıbubuluşma,barikatlarlabölünmüşSaraybosna'dasavaşıancakbirayerteleyebile-cekti.

1O2

5Nisan1992

"BOSNA'YIBÖLMEYİN"yürüyüşüne,sadeceMüslümanlardeğil,Bosna'dayaşayan,farklıdinlerden,değişiketnikgruplardanbinlerceinsankatıldı.

Yürüyüş,kentinbatısındaküçükbirgruplabaşladı.Şehirmerkezinedoğruilerlerlerken,hermahalleden,hersokaktan,herbinadan,insanlaröbeköbekkonvoyakatılmayabaşladılar.

OgünekadarBosna'daasırlardıriçiçe,yanyana,ahenkleyaşamışolan,değişikyaşlardakadınlıerkekliBoşnaklar,Sırplar,Hırvatlar,Müslümanlar,Ortodokslar,KatoliklerveYahudiler;ellerindeTito'nunresimleriveYugoslavbayraklarıyla,birrenkveduygucümbüşüiçinde,heradımdadahadaçoğalarak,misyonlarınadahadainanarak,dünyagüzelikentlerini,utançbarikatlarıy-laböldürmemekiçin,yürüyorlardı.

YaşlıgençtümBosnalılarhemyürüyorlarhemdeküçükülkelerindeaslasavaş

çıkmayacağınaiçtenlikleinanıyorlardı.

Beşyüzyıldanberibirlikteyaşıyordubuinsanlar.Mahallelerini,işyerlerini,okullarınızatenhiçayırmamışlardı.Titodevrimisonrasındaise,bukaynaşmagünlükyaşamlarındahertürlüetnikvediniayrımısilmişgibiydi.Herçocuk,doğduğuandanitibaren,komşuevdekiçocukherkimse,onunlaenyakınarkadaş

olarakbüyüyordu.Aliya'larBoris'lerle,Boris'lerJanko'larlaaynıbahçelerdeveavlulardaoynuyor,aynıokullaragidiyor,Sırpkadınları,Müslümanerkeklerin,MüslümanlarKatolikler'inkoynunahiçgocunmadangirebiliyor,değişikinançlaravekökenleresahipinsanlarbirbiriyledost,meslektaş,ortakoluyorveyaevleniyordu.Çeşitlidinlere,ırklarasahipolduklarıiçinzenginleşen,güzelleşenbirmozaikoluşturuyorduBosnalılar.

Budurumdanhoşnutolmayanlar,değişiketnikvedinselyapılarındandolayıbirbirlerinikınayanlarhiçmiyoktu?Vardıelbette.Herülkedeolduğugibi,hertürlüinsanburadadavardı.Ama,enhomojenyapılımemleketlerdebile,insanlardeğişikpartilerevehattadeğişikfutboltakımlarınamensupolduklarıiçin,birbirlerinikınar,kıskanırvekırabilirlerdi.

Bosna,varolalıberi,buncadeğişikkökenlivedeğişikinançlıinsanın,savaşlararağmenuyumiçindeyaşadığıtekbeldeydibelkideAvrupa'da.

Bosnalılar,bunitelikleriylegururduyuyorlardı.103

Veişteşimdi,BosnalıbileolmayanbirKaradağköylüsününkentlerinekurduğubarikatlarıistemediklerinigöstermek,gururduyduklarıberaberliklerinionungözüneiyicesokmakiçin,yürüyüşteydiler.

Nimeta,SırpasıllıSonyailekolkolaydı.Ibo,Yahudiasıllımeslektaşıileomuzomuzaydı.Miloş,yürüyüşüakşamhaberlerineyetiştirmeklegörevliolduğundan,aralarındadeğildi,konvoyunönündegidiyordu.Televizyondanöbetçikalanbirikikişinindışındatümekiporadaydılar.Müslümanı,Katoliği,Ortodoksu,MusevisiyletümSaraybosnahlar.

RadovanKaradziç'intehditlerininhiçbiriniciddiyealmamışlardı.OnunSaraybosna'yailkgeldiğigünlerianımsayabilen,ortayaşınüstündekiBosnalılariçin,RadovanKaradzic,sivriburunlurüküşpapuçlarıyla,köylüaksanıyla,ellerinikoyacağıyeribilemeyenbirgariptaşralıydı.AsırlardanberitahsilseviyesiyüksekolanBoşnaklar'ınarasında,kendiailesiiçindeilkyüksektahsilgörmüşkişiolmaözelliğiile,biraztakdiredilen,amaköylülüğündenötürübirazdaküçümsenenvepekciddiyealınmayanbirtaşralı!

Oysa,Radovan'ın,Bosna'yailkadımattığıgündenbuyanaçoksularakmıştıköprülerinaltından.Radovan,belkide,yıllarboyuncahorlanmanın,küçümsenmeninveenönemlisi,ciddiyealınmamanınintikamınıalmayahazırdıartık.

ParlamentoBinası'nınönündetoplanancoşkulukalabalık,"BosnayıBölmeyin"

sloganlarıatarak,barıştürkülerisöyleyerek,VrbanyaKöprüsü'nünöteyanındakibarikatlaradoğruilerlemeyebaşlamıştı.Amaçları,köprüyügeçerek,Grbavika'yaulaşmakvekentinherköşesinin,hâlâtümSaraybosnalılar'aaitolduğunugöstermekti.

Hiçbirkötüniyetleriyoktu.Ellerindekibayrakvepankartlarındışındahiçbirşeytaşımıyorlardıvefarkınabilevarmadan,birgeceevvel,etrafıağırsilahlıSırpmilitanlarıylaçevrilmişPolisAka-demisi'nedoğrugidiyorlardı.Yani,kendilerinedoğrultulmuşnefretin,aymazlığınvesilahlarıntamüstüne.

Silahhiçummadıklarıbiranda,birdenbirepatladı.Durmadılar.Ellerindesadecebayraklarvepankartlartaşıyansivilhalka104ateşaçılabileceğine,hiçbiriinanmıyordu.Birkaçsilahsesidahaduyulduvebirdenortalıkcehennemedöndü!

Göstericilerinortasınabirelbombasıfırlatılmıştı.YirmibiryaşındabirtıpöğrencisiolanŞuada,göğsündenvurulupyereyıkıldı.

ŞuadakendişehriSırpkuşatmasıaltındaolduğuiçinSaray-bosna'yatıpokumayagelmişgencecikbirkızdı.Mayısayındadoktorçıkacaktı.Ogünbugösteriyekatılmayabilirdi.Dubrov-nikli'ydio.Amaeğitimgördüğüveçoksevdiğibukentinbölün-meşineonundagönlüelvermemişti.Sarıipeksaçlarıuçuşarak,;*

barışşarkılarısöyleyerekyürüyorduyıkıldığında.Suada'nıngöğsünde,şimdikıpkırmızıbirkaranfildiölüm.

8Nisan1992

"AvrupaTopluluğuOcakayındaHırvatistan'ınbağımsızlığınıtanımamışolsaydı,şimdiİzetbegoviç,çırpınıpdurmayacaktı,"dediBurhan.İçkisindenkocamanbiryudumdahaaldı."Şimdiartıkaşağıtükürsesakal,yukarıtükürsebıyık.Kendibağımsızlığınıilanetmeseydi,buseferdeSırplar'ınyumruğualtınagirecekti."

"Herifindediğinihatırlıyormusun?"dediRaif."EğerAvrupatopluluğuBosna-Hersek'itanıyacakolursa,Bosna'yı'ölüdoğmuşbebek'yapacaktı.Sırfbusözünütutmakiçinkanabuladıkenti."

"Hatırlamazmıyım,"dediBurhan."Nekadarkızmıştım,'Sırpatalarımızıntopraklarıüstünde,birMüslümanpiçinindoğupbüyümesineizinvermeyeceğiz,'

demişti,küstah."

"Kimdemişti?"diyesorduRaziyanım.

"Radovandemişti,anne,"dediNimeta.

"RadovandediğinKaradzicmi,kızım?Karadağköylüsümü?"

"Takendisi."

"Okendidelileriyleuğraşsaya,"dediRaziyanım.Karadzic,!ruhdoktoruydu,aynızamanda."Neredenonunatalarınıntopra-1ğıoluyormuşSaraybosna?"

"Anne,herkeskendiatasınıbahaneederse,paramparçaolurşehir."

"Oldubile."

"Şehrisavaşmadanbölmeyiteklifettiamaîzetbegoviçkabuletmedi,"dediNimeta."Nasılsabölünecekolduktansonra...gencecikkızhayattaolurduşimdi."

"Nasılsöylersinbunu?"dediRaif."BölünmüşbirSaraybosna!Nekorkunç!"

"GeçenyılKaradzickimseyedanışmadanMayısayındaSırpözerkbölgesini,Ekim'dedeparlamentosunuburnumuzadayatırken,fikrimizisordumu?Ha,sordumu?Boşnaklar'laHırvatlar'adabirdanışayım,dedimi?Sırpilanettiğiyerlerde,azdaolsahemMüslümanlarhemHırvatlaryaşıyordu,"dediBurhan.

Dışardankoşuşmalarvesilahsesleriduyuluyordu.Hana,pazengeceliğininiçinde,birküçükmelekgibi,kucağındakedisiylekoridorunbaşındabelirdi.

"Babasavaşmıçıkacak?"diyesordu.

"Allahkorusun.Neredençıkarıyorsunbulafları,"dediBurhan,silahsesleriniduymazlığagelerek.

"Okuldaherkesöylesöylüyor,"dediHana.

"Birkaçserserininkurşunatmasıylasavaşmıçıkarmış?"dediNimetaçocuğuyatıştırmakiçin.

"BuSırplarezeldenberikaplarınasığamazlarnedense.Pekgözüdönükinsanlardır,"dediRaziyanım.

"Hiçdedeğil,"dediFiko."BenimenyakınarkadaşlarımSırp'tır.Janis,Miloş,Konrad."

"Arkadaşlarınabirdiyeceğimyokda,babalarıbugünşehrindörttarafınabarikatlardöşediler,"dediRaif.Nimeta,Raifeçocuklarınyanındakonuşmamasıiçinkaşgözişaretiyaptı.

"HadiHanuşka,doğruyatağına,yallah.Savaşmavaşyokamayarınokulvar,"dediNimeta.

"Geceliğininüstükeditüyüolmuştur.Kaçkeresöyledimşunukucağınaalmadiye,"dediRaziyanım,"üstünüsilkelemedenyatağagirmesakın."

"Bizsavaşıneşiğindeyiz,annemhâlâkeditüyüdüşünüyor,"diyefısıldadıNimeta,Raife.

105

"SendeartıkodanaçekilFiko,"dediBurhan."Geçoldu."

"Baba,olupbiteniöğrenmekistiyorum."

106"Olupbitenbirşeyyokkioğlum.Televizyondaduydunişte,'BosnaBölünmesin'gösterisindeçatışmaçıkmış,okadar."

"Sizbenihâlâçocukyerinekoyun.Herkesbenimyaşımagelenoğluna,silahkullanmasınıöğretiyor,"dediFiko.

"Marifet,işleriyolunasilahsızkoymaktadıryeğenim,"dediRaif."Eğeradamyerinekonmakistiyorsan,sanaolupbitenianlatırımama,sendebanasilahtansözetmebirdaha.Anlaştıkmı?"

"Tamamdayı."

"Bırakçocuğugidipyatsın,"dediNimeta.

"Oçocukdeğil,delikanlıoldu,"dediRaif.

"Senbilehâlâçocuksunbenimgözümde,"dediRaziyanımoğluna,l

"Dayı,senbakmakadınlara.Anlat,dinliyorum."

"Meseleşu,"dediRaif."Asırlarboyunca,butopraklardaSırplar,HırvatlarveBoşnaklariçiçeyaşadılar..."

"Boşnaklar'laMüslümanlar'ımıkastediyorsun,dayı?"

"Tito'yakadarBosnalıMüslüman'aBoşnakdenirdioğlum.Müslümanolmakbaşkadır,Boşnakolmakbaşka.DünyanınhertarafındaMüslümanlarvar.Türkler,iranlılar,Araplar,Endonezyalılar,dahapekçokinsanMüslüman,tıpkıbizimgibi.NedenHırvatlar'aKatolik,Sırplar'adaOrtodoksdemiyorlardabizeMüslümandiyorlaranlamakmümkündeğil."

"Bundaanlamayacaknevar?"dediBurhan."Boşnaktanımınınanlamınıdeğiştiriyorlarçaktırmadan.Bizimetnikkimliğimizisilecekler,dinselkimliğimizlekalıvereceğiz.Ozamandokuzasırlıkyurdumuza,hemensahipçıkacaklardaonuniçin.Müslümandamgasıyedikmiydi,Avrupa'dankovulmakdahakolaynedeolsa."

"AmabizMüslümanız,"dediFiko.

"ElbetteMüslümanız.Vehepöylekalacağızevelallah.Amabiz,ayrıcaBoşnak'izyeğen.BizimadımızBoşnak.BoşnaklardaMüslümanolur.Bunuböylebelle."

"Tamamdayı,anlatsen.""işte,hergrup,kendietnikvedinselözelliklerinikoruyarak!

biraradayaşarken,vebiraradayaşayabilmekiçin,rotasyonsistemigibiidealbirformülbulunmuşken,Sırbistan'daMilosevicadındabirdeliortayaçıktıvekocaYugoslavya'nındörtbirtarafındayaşayanSırplar'ıilladaSırbistan'adahiletmeyekararverdi.Kosova'da,Hırvatistan'daçatışmalarniyeçıktı?Buyüzdençıktı.ŞimdideBosna'dayaşayanSırplar'ı,ayrıbirSırpdevletikurmayakışkırtıyor."

"Sırplarzatenbizimcumhuriyetinbirparçasıdeğillermi?"

"idileroğlum.-Bosna-Hersek'tebirseçimyapılmıştı.Müslü-manlar'ınpartisiseksenyedi,Sırplar'ınkiyetmişbir,Hırvatlar'ınkidekırkbiriskemlekazanmıştıparlamentoda.Bukoalisyonsadecebiryılsürdü.Sonraaynışartlardayenibirhükümetkurulduama,SırplarIzetbegoviç'inCumhurbaşkanlığınıhazmedememeyebaşladılar."

"Neden,dayı?"

"Bağımsızlıkmücadelesinde,Izetbegoviç,Slovenler'leHırvat-lar'ıntarafınıtuttudiye.Edepsizliketmekiçin,birbahaneydibu."

"Birgizlinedendahavar,"dediBurhan."Izetbegoviç'in1991Temmuz'unda,Türkiye'deislamÜlkelerikonferansınakatılması,Sırplar'ıntüylerinidikendikenetti.Zatenezeldenberi,Aliya'nınbirşeriatdevletikurmasındankorkmuşlardır.""Deveninnalı!"dediRaziyanım.

"Adamıbuyüzdenyıllarcahapislerdeçürütmedilermi?"dediBurhan.

"Durumbukadargerginse,nediyekatıldıbukonferansa?Birazkaşınmışbence."

"Bukonferansakatılırken,Aliya'nınamacıonundaarkasındadostlarıolabileceğiniesaskaşınanlaragöstermekti,"dediBurhan."HırvatlarHırvatistan'a,SırplarSırbistan'agüveniyor.Aliyadakendine

Müslümanülkelerdendesteksağlamakistemişsenedenkabahatolsun?"

"Şeşelihaininedemiştiunuttunmu?"diyesorduRaif.

"Nedemiştidayı?"

"Boşnaklar,zorlaMüslümanedilmişSırplarolduklarınıkabuletmedikleritakdirde,vururuzkıçlarınatekmeyi,kendileriniAnadolu'dabulurlar,demişti."

107

"Raiflütfen!Bukonuyukapatalımartık.Yarınbuçocukokuldaonlarlabirlikteoturacaksınıfında."Nimeta'nınsuratıgiderek108ekşiyordu.Raifhiçaldırmadıablasına.

"Bakyeğenim,mademsurdaerkekerkeğekonuşuyoruz,gerçekleriöğrenbari.91

Martı'nda,MilosevicveTudjman,hemdehiçutanmadanTito'nunavköşkündebuluşup,Bosna-Hersek'iaralarındanasılpaylaşacaklarınınplanlarınıyaptılar.

Onlarkardeşkardeş,Boşnaklar'ınasılharitadansilecekleriniplanlarken,halklarıbirbiriniboğazlıyordu,obaşka."

"Raif,bukonularbirazağırkaçmıyormubuyaştabirçocuğa?Yarınokulagidince..."

Nimeta'nınsözünükestikardeşi,"Yarınokulagidince,kimindostu,kimindüşmanıolduğunubilsin,"dedi.

"Dayı,nedenhepbizimarkamızdankomplokuruyorlarböyle?"

"Çünküoğlum,onlarıngözündeBoşnakdiyebirkimlikyok.Sırplar'asorarsanbizOsmanlıbaskısıaltındadindeğiştirmişSırplar'ız.Hırvatlar'asorarsan,Katolik'tendönmeHırvat'ız.Buyalanıutanmadaniçlerinesindiripsonradatopraklarımızagözdikiyorlar."

"Zatenherkesbirbiriniboğazlıyor.Çocuğaayrılıkçıfikirleraşılama,"dediNimeta.

"Nimeta,geçkaldınkarıcığım.25Ekim'deSırplarkendiparlamentolarınıilanettilerbile.Zatençocuk,bölünmüşbirülkedeyaşıyor.Bırakdagerçekleriöğrensin,"dediBurhan.

"6Nisan'danberide,Miloşeviç'inbaskısındankurtulmuş,özgürbirülkedeyaşıyorama.Kendi,özerkBosna-HersekCumhuri-yeti'nde."

Şlivoviçaşişesini,bardağınüstünetersçeviripbirsürebeklediRaif."Yahu,buradaiçkikalmamış.Başkaşişeyokmu?"

"Bengetireyim,"diyefırladıFiko.

"Oturoturduğunyerde.Yeterikadariçtiniz,"dediRaziyanım.

"Kutluyoruzanne,"dediRaif.

"Kaçıncıkutlamabu?Dahaöncedekutladınız,hemdenasılkutladınız."

"HazırFikodışardayken...bukonularıkapatartıkRaif.HerJşeyerağmen,buAllah'ıncezasıSırplar'labirlikteyaşıyoruzişte.

içindekidüşmanlıktohumlarınıyeşertmeFiko'nunn'olur,"dediNimeta.

"Birtekşeydahasöyleyip,susuyorum,"dediRaif.

"Neymişo?"'

"Fikobarişugerçeğibilsin.Miloşeviç'inemriyle,Bosnaordusunda,Bosnadoğumluolmayantümaskerler,rütbelerineolursaolsun,Belgrad'agerigönderiliyor.TümYugoslavya'da,orduiçindeBosnadoğumlunekadarSırpvarsa,hepsiBosnabirliklerinesevkedildi.Bunedemekanlıyormusunuz?"

"Doğrumubu?"diyesorduBurhan."SeninbundanhaberinvarmıNimeta?"

"Var.Uzunzamandanberi,böyleymişbuiş.Evet,bubilgiyialdıkmaalesef,"

dediNimeta.

Sofrayaağırbirsessizlikçöktü.

"Izetbegoviç,hâlâBosnabirliklerininbizlereateşaçmayacağınainanıyormuacaba?"dediBurhanbitkinbirsesle.

"iyimserAliya'nın,91Ekimi'nde,televizyondayaptığıkonuşmayıhatırlıyormusunuz?"diyesorduRaif,ayağakalktıveedasını,sestonunu,elhareketleriniİzetbegoviç'ebenzeterek,Cumhur-başkanı'nıntelevizyonkonuşmasınıtaklitetmeyebaşladı.

"Karazdiç'inhayalindekiYugoslavya'yı,bugünündünyasındaartıkhiçkimseistemiyor.Sırplar'ındışında,hiçkimse.OnunyaratmayaçalıştığıYugoslavya'danherkesnefretediyor!Bunedenle,Bosna-Hersekhalkına,korkmamalarınısöylemekistiyorum,savaşolmayacak!Korkmayınvehuzuriçindeuyuyun!"

Raifiskemlesineoturdu,yüzündeekşibirgülümsemeyle,kaşığınımasayavuravuratempotutarak,Balkanlar'daçokbilinenbirhalktürküsüsöylemeyebaşladı:

"SonungeldiAliya.SonungeldiAliya."

"Nesoğukbirşaka,"dediNimeta.

"KardeşinekızmaNimo,"dediBurhan,"buşarkıyı,MilosevicileTudjman,91

Martı'nda,Bosna'yıpaylaşmaplanıyaptıklarındabirağızdansöylemişlerdide,oradabulunanbiriolayıağzındankaçırıp,basınasızdırmıştı.Senanlatmıştınbana,unuttunmu?"

Raziyanım'ındudaklarıtitremeyebaşladı.KocasıylakardeşinedikdikbaktıNimeta.

109

"Nebakıyorsunbizeöyle?Duymadınmıyoksa?Nebiçimgazetecisinsen,kuzum?"

HO"Senbenimleuğraşacağına,artıkiçmedegitvalizinitopla,':dediNimeta,"yarınerkençıkacaksınızyola."

"içimhiçrahatdeğil,kızım.Senişteyken,Hana'yakimbakacak?Birtürlüanlaşamadınbirhizmetçiyle,sendebirtuhafsın."

"ilahianne,sankihizmetçibolluğuvar.MilicaSırpolduğuiçinyanımızdakalmakistemediysebenimkabahatimne?"dediNimeta.

"Yıllardırbuevdegördüğüiyimuamelegözünedizinedursun,"dediRaziyanım.

"iyikızdızavallıcık.Bueveçokhakkıgeçti.Kendiçıkmakistemediamaağabeyleribırakmamış,"dediNimeta.

"Kişikişiyikendigibibilirdeondan,"dediRaziyanım."Bizimkimenezararımızdokunmuşbuncayıldır?Onlargibihainmiyizbiz?Hanaokuldanboşevegelecekdiyeüzülüyorumben."

"Anne,üzülmesen.Hanaevdehiçyalnızkalmayacak.Buhaftadanitibarenbenyarımgünçalışacağım.Çoktanverilmişbirsözüvarîvan'm.Amahepşartlarmüsaitdeğildiyeuygulanamıyordu.Şimdidebenimşartlarımdoğduişte."

"Toruncuğumolmasa,dünyadagitmezdimama...""Anneciğim,benyıllarcatekbaşımaidareetmemişimgibikonuşuyorsun.Seninyanımızagelişinşununşurasındabirkaçyıkık.Sanıyorsunkisensizhepimizaçlıktan,bakımsızlıktanöleceğiz."

"Onlarıbilmemamaben,sizinyemeklerealıştıktansonra,Ni-meta'nınelindeaçlıktanölebilirim,"dediBurhan.Gözleriparladı'Raziyanım'ın.

"Anne,istersenbenyalnızdöneyim.Senkal,"dediRaif."Mühocukolmasa..."

"Amavarvesendeonunbiricikbabaannesisin.Birkaçaylıkbirayrılığıabartmayınböyle,"dediNimeta.

Evinintekrardanhanımıolmakiçin,içindebüyükbirözlemvardı.Yaktığıhersigaranın,dudaklarınagötürdüğüheryudumiçkininonaylanmayanbakışlarlaizlenmesindenveevininsinirbozucuölçülerdetertipliolmasındanbıkmıştı.

Bazenraflardakitozlarıalınmış,boysırasınagörehizayakonmuşkitaplarıdağıtı-|

vermek,evinherköşesinesigaraküllerisavurmak,divanınüstüneözenleyerleştirilmişyastıklarıyerlerefırlatmakgibiçılgıncaduygularakapılıyordu.

Çocukluğunuvegençliğini,annesinintertiplikışlasındabiraskerolarakyaşadığınıdüşünürdüzamanzaman.Kaçkereyatağınayattıktansonra,açıkunuttuğudişmacunununkapağınıkapatmaküzerebanyoya,yerlerebıraktığıgiysileriniasmaküzeregardropbaşınaçağrılmıştı.Babasının,"OdahaküçücükbirçocukRaziye,rahatbırakkızı,"dediğiniduyargibioldu.

"Hana'yakocabirkavanozreçelyaptım.Sabahlarımutlakayedir,kahvaltıda."

"Oluranne."Nimeta,kocasınınvekardeşininönünden,boşalantabaklarıtoplayıpmutfağagötürdü.BirazdanelindediğertabaklarlaRaifgirdimutfağa.

"Konyaknerde?"

"Birdekonyakmıiçeceksiniz,buncaŞlivoviça'dansonra?"

"Kahvemizle,birparmak."

"OlmazRaif.YarınerkenkalkıparabasüreceksintaaBijeli-na'yakadar."

"Bak,konyağımıvermezsen,annemigötürmemyarın."

KonyakşişesinidolabınaltındançıkarttıNimeta,"Al,patla-yıncayakadarzıkkımlan,"dedi.

"Abla,çokmusıktıannemseni?"

"EvimdebirazyalnızkalmakistiyorumRaif.Banagerçektençokyardımıdokundu.

Oolmasaneyapardımbilmiyorumama,kendimiyatılıokuldaöğrencigibihissediyorum."

"Eee,neyapalım,kadınemekliöğretmengibi.Disiplinruhunasinmiş."

"Torunözlemitamzamanındatuttu,biliyormusun?Sabrımınsonunageldiğimihissediyorum.Amabiryandandaoradangelenhaberlercanımısıkıyor.SırpkomandolarıdoluşmayabaşlamışZvornik'e.Yabirtatsızlıkolursa,annemoradayken?"

"HayatımızısürekliSırplar'ınneyapacaklarıkuşkusuylageçiremeyizki.Onlarıntehditlerinealışmalıvepekdekulakasmama-lıyız.Senbirazkafadinleevinde,benannemisonbahardanöncegerigetirmem.Belkidetemellioradakalmakister."

111

"Böylehissettiğimiçinçokutanıyorumama,yalnızkalmayagerçektenihtiyacımvar."

112"ikikardeşbenimiçekiştiriyorsunuz?"diyemutfağınkapısındabelirdiRaziyanım.

"Bubizimenkutsalgörevimizdir.Çocukluğumuzdanberi,birarayagelincehepseniçekiştiririzanne,"dediRaif."Hayatımızdalsendenönemlinevarki?"

"Terbiyesizler,"dediRaziyanım,"Başınızsıkıştımıydı,hemenltepemeüşüşürsünüzama.Aaa,senkonyakmıiçiyorsun?Yarınlerkenden..."

"Kalkıp,arabakullanacaksın,içmeevladım,îyibirMüslüman|ol,içkiiçeceğinegitnamazınıkıl."Raifsesiniannesinebenzetmeyeçalıştı.

"Nehalinizvarsagörün.Kimevladınayaranabilmişki?Benyatmayagidiyorum,"

dediRaziyanım.

"Yarın,bizbukapıdançıktıkmı,sanayenibirgündoğacak,|hayrınıgör,"

dediRaif,ablasınagözkırparak.

"Yarınhepimiziçinyenibirgündoğacak,"dediNimeta."Ba-||kalımkimenegetirecek,yarınkiyenigün?"

9Nisan1992

Raifyolculukboyuncaıslıkçalıpdurduamahiçkeyfiyoktu,lkafasıkarmakarışıktı.İşleringidereksarpasaracağınıçokiyibiliyordu.HerBoşnakgibi,savaşınçıkmayacağınatümyüreğiyleinanmakistesebile,taaderindengelenbirses,başkaşeylerfısıldıyordukulağına.Yinedeıslıkeksikolmuyordududaklarındannedense.

"Birdahahiçıslıkçalmayacaksınherhalde.Ömrününtümşar-.1kılarınıöttündurdunkulağımındibinde,"dediannesi.

"Anne,sigarasevmezsin,içkisevmezsin,küfürsevmezsin.Islıkdamıyasak?"

"Bumilletiniçki,sigaraveküfüraşkınıhiçbirzamananlaya-|mamışımdır.

Nedensizler,herifsiz,kansız,eşeksıpasızkonuşamazsınızAllahaşkına?"

"Lafısaptırma.Bensanaıslıkyasakmıdiyesordum."

"Bendesanaküfürüniyeseversinizdiyesordum."

"Küfürüsevenlerkim?"

"Siz,Boşnaklar."

"Eee,senBoşnakdeğilmisin?"

"Benküfürsevmem."

"SevmediğiniçinBoşnaksayılmıyormusunyani?Türkolmayamıkararverdin?inanbanaonlarınağzıbizdenbozuk."

"Nezamangittindegördün?"

"Yaztatilerimizigeçirmedikmiistanbul'da,çocukken?Akrabalarımızıziyaretegider,tümkışlıkgiysilerimizisatınalırdönerdik.Senpaketpaketnaylonçoraptaşırdıneşedosta.Nimetaodelikanlıyatutulmasaydı,dahaçokgidecektikama,senkızınıgözdençıkarmakistemedin."

"istemedim.Taaistanbul'lardayaşasınistememtabii."

"Bencilkadın.Kaçırdındaneoldu,ertesiyılkendineBurhan'ıbuldu,onunlaevlendi."

"Hiçolmazsagözümünönündekaldı."

"Evet,çocuklarınillagözününönüdeduracak,onlarıbebek-mişlergibikollamaya,korumayadevamedeceksin."

"Sendebabaoldagörelim."

"Aaaanne,bukadarıdaolmaz!Benbabadeğilmiyim?"

"Dahaüçaylıkbabasın.Babalıkduygularınyeterincegelişmedi,insanevlatlarınagünbegündahafazlabağlanır.Bakbakalım,Muhobiryaşınagelsin,ondanayrıkalabiliyormusun?"

"Oğlumaşimdidebayılıyorumama,hiçbirzamanüstünekilisefanusugibiçökmeyeceğim."

"Bensizeöylemiyaptımdemeyegetiriyorsun?Sizinlekonuşulmazzaten.

Nankörler!Senyineıslıkçal,benrazıyım."

Birsüredahagittileryemyeşildoğanıniçindehiçkonuşmadan.Zvornik'eyaklaşırlarken,taauzaktabirtuhafhareketlenmegördüRaif.Yolunsağyanındarengârenkbirdalgalanmavardı.Hızlandı.

"Aaaa,baksanaRaif,oradabirsürüinsanvar,"dediRaziyanım,küstüğünüunutarak.

Uğultuyubirazdahayaklaştıklarındaduydular.

113

S8

Raifneolurneolmazdiyearabayıuzaktadurdurupindi.

"Sakınçıkmaarabadananne.Kapılarıkitle,pencerelerikapat,114benibekle,"

dedi.Annesininarkasındanseslenmesinealdırmayarakkoşmayabaşladı.

Beşbinkişi!Tambeşbinkişi...Kadınerkek,çolukçocuk,yaralıyadaölmeküzerebinlerceinsan...Veyığınlarlaceset...Kurşunların,bıçaklarınaçtığıyaralarıkanayarakağırağırölenler...Limelimekesilmişkadınlar...Karınlarıdeşilmiş,barsaklandışar-daerkekler...Gözleriyuvalarındanuğramış,şokgeçirerenbebeler...Defalarcatecavüzeuğradıklarıiçin,bacaklarınınarasındankansızangençkızlar...Kurşunıskalamışamasonuçtakalpkrizindenölmüş

ihtiyarlar...Dilitutulmuşlar...Aklınıkaybetmişler...

Zvornikkentininaşağıyukarıyarısı...Vehepsininortakpaydaları,Müslümanolmaları.

Raifdelilergibikoşuştuinsanlarıarasında.Nedediklerini,neolduğunuanlamayaçalıştıBirtanıdıkyüzgörmeyeçalıştı.Dehşetlikötübirkokugenziniyakıyordu.Yaralılarınkankokusuvekorkudanaltınayapmış,üstüneişemiş

insanlardanyükselenidrarvepislikkokusu.

"Arkan'ınKaplanları...Arkan'ınKaplanları..."Netolarakalgılayabildiğitekcümlebuydu.Sırpteröristlerininazgınboğası,acımasızhainfaşistkomandosuArkan!Kanıdondu.Bayılacakgibioldu.Kendinitoparlamayaçalıştı.Şimdi,yenibirşeydahafarkediyordu...Buinsanlarınarasındahiçgençveyaortayaştaerkekyoktu.Yaralarıkanayan,barsaklanyadadiğerorganlarıdeşilmiş

erkeklerinhepsialtmış,yetmişyaşınüzerindeydiler.Kadınlarokadarçokbağırtıyorlardıki,nedediklerianlaşılmıyordu.Raifinkulaklarıbirsüresonraalıştıbugürültüye,kelimeleriayrıştırmayabaşladı.

Gecegelmişlerdi.Kapılarıomuzlayıpherkesisokağadökmüşlerdi.Birsaatiçindeherkeseevleriniolduğugibibırakıpgitmelerinisöylemişlerdi.Açılmayankapılankırmışlardı.Gençlerintümünüöldürmüşlerdi.Kadınların,kızlarınırzınageçmişlerdi.Bebelerişişlemişlerdi.Kaçanların,evlerindenhiçbirşeyalmasınaizinvermemişlerdi.Kuran'larıayaklarınınaltındaezmiş,duvarlardakiaileresimleriniparamparçaetmişlerdi.

Raifbeşbinkişininarasındakarısınıveçocuğunuaradı.Yerdeyüzükoyunyatankadınları,bebeleriçeviripçevirip,küçükbirümitlebaktıdurdu.

115

"Raif...Raif...Benimben,Mijda."

Raifüstüneeğildiğicesettendoğruldu.

"Mijda!"Birbirlerininkollarınaatıldılar.

"Mijda,karımıgördünmü?Oğlumu,halamı...?"

"ÇoküzgünümRaif."HıçkırmayabaşladıMijda.

"Ağlama,anlat."

"Raif,onlaröldü."

"Nasıl?Nasılöldüler?Niyeöldüler?"

"Bianka'yakomandolartecavüzetti.ikimizaynıevdeydik.Talanbaşlayınca,bizimdaireyegeldiBianka,bebekleberaber.Kapıyıkitledik,yüklüğesaklanıpbekledik.Biziçerdenaçmayınca,kapıyıtekmeleyerekkırdılar.

Bulamayabilirlerdiama,bebekağladı.Oysa,Biankaağlamasındiye,memesinihepağzındatutuyorduMuho'nun.Bebekkaranlıktanvehavasızlıktansıkıldı.Ağladı."

Mijdahıçkırmayabaşladı.BirsüresakinleşmesinibeklediRaif."Yüklüktençekipçıkardılarbizi.ikimizedetecavüzettiler.Masanınüzerinesürükleyip,yanyanayüzükoyunyatırdılar.Öndenellerimizi,tekmelemeyelimdiyearkadanbacaklarımızıtuttular.Birbiriardınatecavüzediyorlardı.Arkamparçalandı...

Raif..."YineavazavazağlamayabaşladıMijda.Raifancakozamanfarkettikızınetekliğininkanvepislikiçindeolduğunu.

"Bianka'yaneoldu?Neyaptılarona?"

"Muhoçokağlıyordu.Çığlıkçığlığabağırıyordu.Arkan'ınKaplanlarındanbiri,onututuppenceredendışarıfırlattı."

Raifingırtlağındanbirhırıltıyükseldi.

"işteozamanBianka'yabirdelikuvvetigelmişolmalı.Elleriniayaklarınıkurtardı,masadanfırlayıppencereyekoştu.Küfürler,lanetleryağdırıyorduSırplar'a.Birtanesionuyakaladı,yereitti,tüfeğinibacaklarınınarasınasoktu...Raif...taadibinekadarsoktutüfeği...Sonrabirpatlamaduydum...

Bayılmışım."

ArabanıniçindebeklemektensıkılanRaziyanım,yavaşyavaşkapıyıaçtı,dışarıçıktı.Havayumuşacıktı.Balkan'aerkeninmişti

bahar.Misgibiçimenkokusunuiçineçekti.Uzaktakaynaşankalabalığadoğrusakinadımlarlayürümeyebaşladı.116Arabadabeklerken,kararınıvermişti;mademçocuklarınaya-ranamıyor,neyapsakabahatoluyordu,kendiyaşıtıdulgörümce-siyleyaşıyacaktıbundanböyle.Allah,onasağlıkverirse,Zvor-nik'teheponunlakalacaktıartık.

lONisan1992

Bijelinaartıkyoktu.Zvornikartıkyoktu.Nimeta'nmhalası,Raifingencecikkarısı,üçaylıkoğluyoktular.Yüzlerce,binlercegençadamyoktu.Yüzlercebinlercegençkadınveçocukyoktu.Geridekalanlariseömürboyuzedelenmişti.

Vajinasıveanusuparamparçakadınlar,birdahahiçkonuşamayacakçocuklar,biryanlarınainmeinmiş,hâlâyaşadıklarıiçinutançduyanihtiyarlarkalmıştıgeride.Etniktemizliktamamlanmıştı.Arkan'ınKaplanları,Belgard'dan,yaniMilosevic'denaldıklarıgüçle,RadovanKa-radziç'inemrinde,aşırımilliyetçiŞeşelj'insevkveidaresindeZvornik'i'kurtarmışlardı.'

KimlerdenkurtarmışlardıZvornik'i?

Aynıtopraklardabeşyüzyıldıryaşamaktaolandostlarından,komşularından,yakınarkadaşlarından,işarkadaşlarından,hattasevgililerinden,hattakuzenveyeğenlerindenkurtarmışlardı.

Kendileriyleaynıdilikonuşan,aynıkültürüpaylaşan,aynıheyecanlarıduyan,yortuveNoellerinionlarlabirliktekutlayan,kutsalgünlerindeonlaraarmağanlarsunan,acılıgünlerindedertlerineortakolaninsanlardankurtarmışlardı.

Zvornik'ikurtarmakuğruna,evleriniyağmaettikleri,kestikleri,dipçikledikleri,derileriniyüzdükleri,ırzlarınageçtikleribuinsanlarınkendilerindentekfarkları,yıldabirayoruçtutmaları,ikidinibayramkutlamaları,bayramlardabayramnamazıkılmalarıveerkekevlatlarınısünnetettirmeleriydi.

Sadecebufarkyüzünden,canlarım,ailelerini,işlerini,mallarınıvetopraklarınıkaybetmiş,birgeceiçindesıfıraindirgenmiş,dilenciyedönüştürülmüş,beşbininsan!

Nimetaâdetataşkesilmişgibidinliyorduöğlenhaberlerini.Hiçbirifadeyoktuyüzünde.Ivansıcakbir

fincankahvegetirdi,"îçbunuNimeta,iyigelir,"dedi.

"Hepsindenumudumukesmemimiistiyorsunuz?"dediNimeta.Camgözlerlebakıyordu.

"Sağkalanlarınadlarıbellioldu.Vadideolmayanlariçin,hiçümityokcanım.

Bencesenölüleribırak,gücünüsağkalanlarasakla."

"Annemhastanededündenberi.Onadevamlısakinleştiriciveriyorlar,"dediNimeta."Kardeşimiheptenuyuttular."

Ivan,Nimetadahaöncebirbunalımgeçirdiğiiçin,yineyıkılacağınısanmıştıonun.AmatahminlerinötesindegüçlüçıkmıştıNimetabukez.

Sanki,olanlarıdahaöncedentahminetmişgibi,pekdeşaşır-mamıştı.Sadeceüstünegaripbirdurgunlukgelmişti.Birdesüreklitekrarladığıbirşeyvardı:

"DüşünebiliyormusunIvan,bukıyımıyapanSırpordusundanyardımistediAliyatzetbegoviç.Birinsanbukadardargörüşlüolabilirmi?Soruyorumsana,olabilirmi?Sırpcanileri,silahlan,eltelefonları,cipleriyleZvornik'edoluştuklarında,katliamıdurdurmasıiçin,JNA'yıresmenZvornik'edavetetti."

"Boşunaüzmekendini,kızım,"dediIvan."Ordudanyardımistemeseydi,gidipbuişiyapmayacaklarmıydıyani?Aliya'Zvornik'eadımatmayacaksınız'dademiş

olsa,gidecekvebukıyımıyapacaklardı.Sırplaretniktemizlikyapıyor,anlabunuartık."

"BizşimdineyapacağızIvan?"

"Yahemenbiryolunubulupkaçacağızyadasıramızıbekleyeceğiz.Sıramızgeldiğindeölümlerdenölümbeğenirizartık."

"Susunbe!içimikarartmayın,"diyebağırdıSonya."Dünyabunaizinvermez.Kocadünyagözlerinibirsoykırımınadahakapatamaz.Hiçkimsealdırmasa,buyollardangeçmişYahudilervar,onlarizinvermez.Benümidimiyitirmeyeceğim.

Buçılgınlıkbitecek."

"Buçılgınlığıbitirmekiçin,önceBoşnaklar'mbitmesinibekliyorlar.Azra'nınhakkıvarmış,"dediNimeta.

"Kimler?"diyesorduSonya.

117

"Balkanlar'daBoşnakkimliğiniistemeyenler."Sesi,gırtlağındandeğilmetalikbirborudançıkıyorgibiydiNimeta'nın.Kuru118veduygusuzdu.

"Bizvarızama,"dediSonya."Bitmeyeceğizkardeşim.Hepolacağız,bizBoşnaklar!"

2-3Mayıs1992

Nimeta,işegitmedenönce,Hana'nınyemeğiniöğleniçinhazıretmeyeçalıştı.

Elektriklersıksıkkesildiğinden,yemekbirtürlüpişmekbilmiyordu.Butürişleriannesininomuzlarınayüklediği,çarşı,pazarıdüşünmediği,yemekyetiştirmenintelaşınıyaşamadığıgünleriözlemeyebirazerkenbaşlamıştı.Yarımgünçalışmak,zamankazandıracağınaevinkölesihalinedönüştürmüştüonu.Teklüksü,evhalkısabahçıkıpgittiktensonra,kahvesinivesigarasınıelinealıp,telaşakapılmadankoltuğayayılarakiçsesinidin-leyebilmesiydi.Sabahçocuklarıokulahazırlamakiçinyineerkenkalkıyorduama,hiçolmazsa,evitoplamayaveyemekişlerinebaşlayanakadarbirsaatikendineayırabiliyordu.

Uzunyıllarboyunca,zamanınınhepkısıtlıolmasındanyakınıpdurmuştu.Şimdiise,önündesilahsesleriylesüslenmişbirsabahsereserpeuzanırken,birsigaratellendirip,gazetekarıştırmaktanbaşkahiçbirşeygelmiyorduaklına.Çünkü,yapacakhiçbirşeyşeydekalmamıştıSaraybosna'da.Değilbirikigalerigezmek,güzelbirfilmgörmek,birarkadaşasabahkahvesineuğramak,çarşıpazaraalışverişegitmekbilehayalolmuştu.

Hayatlarınabirkasırgagibibirdenbiregirmiştisavaş.Oysa,altyapıtemelleri,taa89Mayısı'ndakiKosovaolaylarındanberiatılmaktaydısavaşın.

SırplarMiloşeviç'inyönetimialtındaadımadımemelleriniuygularken,Bosnalılaruyumuşlardı.Derinvetatlıbiruykuyadalmışlardı.Buderinuykuda,CumhurbaşkanlarıAliyaIzetbegoviç'lebirliktebirrüyagörmekteydiler.Batıülkelerininbuasırda,burunlarınındibindeböylebirsavaşaaslaizinvermeyeceklerininrüyasıydıbu.Birzorbanınkabagüçkullanarakinsanlarıevlerinden,yurtlarındanvecanlarındanetmesine,soykırımınaveişkenceyeizinverilemeyeceğininrüyasıydı.Çokgüzel,tatlı,hoş

birrüyaydı,insanonurunayakışan,insancılbirrüya!

119

6Nisanolaylarındanberiokullarkapalıydı.Amabirkaçmüte-şebbisöğretmen,emniyetlikilerlerdeçocuklaradersvermeyedevametmekararıalmışlardı.

Çocuklarateşaltındayürümekzorundakalmasındiye,hemenhemenhersokaktaböylebirkursaçılmıştı.Yaşlarıkarışıktı.Hana'nıngrubundakendiyaşındaçocuklarolmaklabirlikte,on-onbiryaşlarındadabirkaççocukvardı.Fiko,kendiyaşgrubununbulunduğubaşkabir'kiler'edevamediyordu.

SaraybosnalıBoşnaklarbirseçimyapmakzorundakalmışlardı.Yasonunugöremedikleribirsavaşatamamenteslimolacakvebirgün,savaşbittiğinde,sağ

kalabilenleryaşamagüçleriylebirlikteherşeyleriniyitirmişolarakyalnızcaanılarınasığınacaklardıyadasavaşımümkünolduğuncagörmezliktengelerek,gündelikhayatıngerekleriniyerinegetirmeyisürdüreceklerdi.Eğeriçlerindeküçücükbirümitvarsageleceğedair,çocuklarınıneğitiminiveişlerini,herşeyerağmendevamettireceklerdi.

BurhanveNimetagibiikincikozuseçenleriçinyaşam,yeraltınainmişti.

Öğretmenler,ailelelerindeyardımıyla,çocuklarıneğitiminisürdürmeyeçalışıyorlardı.Karanlıkverutubetlizeminkatları,ışıklarsıksıkkesildiğiiçin,gazlambalarıvemumlarlaaydınlatıyorveetraftaciritatanfarelerigörmezliğegelerekyaşamadevamediyorlardı.Faredenkorkanbirçokkadın,bukorkunun

anlamsızlığınınfarkına,savaşınonlaraanidentanıştırdığıölümkorkusuylaburunburunageldiklerindevarmışlardı.Fareler,böcekler,karanlık,rutubet,piskokularvedurmakbilmeyensilahseslerigünlükyaşamıniçineörülmüştü,insanlarınsıkçaçektiklericansıkıntısı,yerinicanderdinebırakmıştı.

Raziyanım,KrayaTomislav'da,kızınaçokyakınolankendievinetaşınmış,ZvornikkatliamındakarısınıveüçaylıkçocuğunukaybedenRaifilebirlikteoturmayabaşlamıştı.Raif,ogündenberikonuşmuyordu.

Nimetaocağınüstündekiyemeğibirkeredahakontroletti.Öğlenekadarpişeceğiyoktu.Hana'ya,öğleyemeğineanneannesinegitmesiiçinbirnotbırakmayıdüşündü.Annenneninevindenasılolsayiyecekbirşeylerbulunurdu.

120Raziyanım,herzamançocuklarınındertlerine,çeşitliyemeklerledevaolabileceğinizannetmişti,nedense.Çocuklarındanbirininyüzünüasıkveyacanınısıkkıngördümüydü,çözümfırındanyeniçıkmış,üstükabarmışbirbörekyadamiskokulubirmuhallebişeklindebelirirdi.

"Bunubiryebak,hiçderdinkalmayacak.Seniniçin,ellerimleyaptım,"dervedumanıtütenbirtabakyemekveyabirtepsihur-macıkuzanırdıönlerine.

Nimetabirkeresindekardeşine,"Annem,kulağınıdayemeklerikadarsıkvecömertçesunabileydibize,bambaşkainsanlarolabilirdik,senveben,"demişti.

"Annemdinlemeyideğil,söylemeyisever,"demiştiRaif,"birdepişirdikleriniyedirmeyi.Amahakkınıver,iyiaşçıdır."

Neyazıkki,konuşmayıreddedenoğlunu,lezzetliyemekterapisiyleiyileştirebilmeimkânı,hızlakayboluyorduRaziyanım'ın.Saraybosna'dahiçbirşeybulunmazolmuştu.Kasaplar,bakkallaryağmayauğrayıpboşalmıştı.Yenimalgelmiyordu.Saraybosna,Karadziç'inşehriSırp,HırvatveMüslümanhalklaragörebölmeplanıdoğrultusundaablukayaalınmıştı.Sırpkomandolarışehiregiriş

çıkışlarıkontrolediyorlarveBoşnaklar'ınaçlıktanölmeleriiçinellerindengeleniyapıyorlardı.

Herşeyerağmen,Sırpasıllılardahilhiçkimseböylebirbölünmeningerçekleşebileceğinehâlâihtimalvermiyordu.Boşnaklar'ın,Sırplar'ın,Hırvatlar'ınveYahudiler'inevleri,işyerleri,dükkânları,okulları,kısacasıyaşamları,asırlardıriçiçeydi.Bugünekadarbuinsanlarhiçbirşeyleriniayırmayıdüşünmemişlerdi.

Amaonlargibidüşünmeyenlerdevardı.

Pale'dekikarargâhında,Karadzic,şehrinharitalarınımasalarınüzerineyayıyor,kırmızıkalemlekentiniçindenbirBerlinduvarıgeçiriyordu.Şehrindoğusundakalan,daracıkdaracıksokaklıOsmanlımahallelerini,Başçarşı'yıBoşnaklar'a,HabsburglarzamanındainşaedilengenişbulvarlarıHırvatlar'abırakıyordu.

Kentinbatısındakalanyirminciasırdainşaedilmişmodernbölümünü,tümticaretveendüstrimerkezleriylebirlikte,Sırplar'aayırıyorduKaradzic.Kısacası,Saraybosna'nınbüyükçoğunluğuşehrindoğubölgelerindeüstüsteyığılırken,Sırplarenmodernmahalleleresereserpeyerleşeceklerdi.

Nimeta,insanlarınböylesineduyarsızveırkçıdavranışlarıkarşısındadehşetedüşüyordu.Okulöncesiyıllarındabahçelerde,mahallelerde,sokaklarda,sonraokuldaiçiçebüyüyen,gençlikveüniversite

seneleriniomuzomzageçiren,birlikteeğlenen,sevişen,birlikteüzülenvesevineninsanlardeğişiyorlardı.

Kırkyıllıkkomşularınabirşeyleroluyordu.

Asırlarınbirikimi,insanlarıteknolojininenüstkademelerineulaştırmış,zekâlarınıgeliştirmiştiamaaynıinsanlarıniçdünyaları,davranışbiçimleri,ikiayaklarınınüstünedikildilerdikilelisankihiçgelişmemişti.

Nimetabugünişegecikmedengitmeliydi.ÜçgündenberiLizbon'dabulunanAliyaîzetbegoviç,öğlensaatlerindegeridönüyordu.Görüşmelerdeneliboşdöndüğünübiliyorlardıama,yinedekarşılamakiçinhavameydanınagitmekvehaberibirinciağızdanalmakgerekecekti.

"îvaninşallahhavameydanınagitmeişinibaşkasınayükler,"diyedüşündü.Hiçhaliyoktubugün.DünakşamyinealışmışlardıBurhanla.Kocasınayarın,kendigecikeceğiiçineveerkengelmesinisöylemiş,Burhandapatlamıştı."Buevdeevhanımlığınıbenyapacaksam,sendebariinşaatlaragit,"demişti.

"Çocuklarınsorumluluğunuuygarkarıkocalargibipaylaşamazmıyızyani?"

"Paylaşıyoruzzaten.Amaseningeceyesarkanişleringünbegünartıyor."

"BirsavaşiçindeyizBurhan.Benhabercilikleuğraşıyorum.TekişbukaldızatenSaraybosna'da.Buişdeolmasa,evekimparagetirecek?"

Bulafıederetmez,ilerigittiğinifarkederek,susmuştu.Bur-han'ınenbüyükişiKnin'deydiveoradakiinşaatişlerinitasviyeettiedelieveparagetiremiyordudoğrudürüst.Aslında,pekçokBoşnak,Hırvatistan'daçokönceleriişinikaybederken,yineiyidayanmıştıkocası.ÖnceHırvatlarbaşlamışlardıMüslümanlarlauğraşmaya.Amaonlarınhışmınauğramamıştınedense.Diğermü-121

hendislerinanlaşmalarınasonverilir,arkadaşlarınıntekertekerişleilişkilerikesilirken,onunhâlâyerindekalması,birazdarahat-122sızetmiştiBurhan'ı.

SonraSırplargelmişti.Knin'eelkoyunca,önceHırvatlar'ıtemizlemişlerdi.

Sırplartarafındankontratıfeshedilmedenkendisikapatmıştıişyerini.Onungibibiriniinşaatfirmalarıhavadakapardı.Ayrıcabirçokbaşkaişleridevardıbaşkayerlerde.AmatümYugoslavya'dabukezdeSırplar,Sırpasıllıolmayanlarınişlerinesonvermeyebaşlamışlardı.BurhanSaraybosna'yaaittekbirprojeylekalmıştıelinde.Zatenkısabirsüresonra,savaşlardandolayıinşaatsektörütamamiyledurmuştu.ModernSaraybosna'nınsimgesisayılanMomoveÜzeyiradlıikizgökdelenlerdenMo-mo'dakiofisinelafolagidipgeliyordunezamandır.

Raziyanım,"ilahioğlum,ÜzeyirdururkennediyeMomo'daaçtınofisini?"diyesorduğunda,karıkocaokadarçokgülmüşlerdiki,birizahatyapmakzorundakalmıştıyaşlıkadın,"Gâvurdankimseyehayırgelmez,"demişti.SankieşrefsaatinedenkdüşmüştüRaziyanım'ınsözü.Momo'dakiofislertekertekerkapanıyordu.AmamelanetsadeceMomo'yudeğil,tümkentisarıpsarmalıyorduhızla.

Hergeçengünbirazdahakarısınınelinebakarolması,hırçın-laştırmıştıBurhan'ı.Uzunsüredirolmadıknedenlerlesuratasıyordu.BuhırçınlığınınsebebinianlıyorvealttanalıyorduNimeta.

Sırplar'ıngadrineuğrayanlardanbirideMirsada'ydı.Birkaçayönce,birtelefongelmiştiMirsada'dan.Ağlamaklıydısesi."Hiçbirnedenyokken,iştenattılarbeniNimo,"demişti.Uzunuzunkonuşmuşlardıtelefonda.BudurumuIvan'asöylememeyekararvermişlerdi.ÇünküMirsada,Nimeta'nınvediğerarkadaşlarınınısrarınarağmen,sırfPetar'adahayakınolmakiçin,işindenistifaetmişvePetar'ınçalıştığıSırpajansınageçmişti.BunuPetarayarlamıştıona.Gerçekkimliğini,birtakımmanevralarlagizlemeyeçalışmışlardı,sankibirgünduyulmayacakmışgibi.

"Yapma,Mirso,sakınyapma,istifaetmesonraçokpişmanolursun,"diyeyalvarmıştıNimeta.Dinletememişti.Vesadecebirkaçaysonra,hiçbirgeçerlinedenolmaksızın,Mirsadakendinikapıönündebulmuştu.Ivan'danyardımdileyecekyüzüyoktu.

Zatenokadarkibirliydiki,Nimetaonuarasıra'bayangurur'diyeçağırırdı,işsizkaldığınıkimseninduymasınıistememişti.Ivan'danyardımistememesiiçinyeminüstüneyeminettirtmiştiarkadaşına.

"Evinedön,Mirso,"demiştiNimeta."Saraybosna'daneredeistesenişbulursun.

Senindeneyiminkaçkişidevar?"

"Petar'danayrılmakistemiyorumNimo,"demiştiMirsada."Şudünyadaaşkdiyebirşeyinolabileceğineinanmazken,buyaştansonraaşkıbuldum,nasılvazgeçebilirim?"

Nimeta,aşktannasılvazgeçileceğiniiyibildiğiiçin,dudaklarınıısırmış,yanıtlamamıştıarkadaşını.AllahtanyinePetar'ınyardımlarıylabaşkabiryerdeişbulunmuştuMirsada'ya.GerçekkimliğinisaklamıştıPetar.YeniişyerindeSırpdiyebiliyorladı'Miza'yı.

Bunuöğrendiğinde,Nimetakocasına,"Bukadarünlübirmühendisolmasaydın,belkiseninkimliğinidesaklardık.Amatüminşaatfirmalarıtanıyorseni,"

demişti.

"Budünyadöndükçe,benimkimliğimdeğişmezNimo,onasırlıkbirkimlikbenimki,"demiştiBurhan,ilkkezduyuyorduNimeta,kocasınınadıylaböbürlendiğini.Şaşırmıştı,işsizlik,umutsuzlukkarakterlerinideğiştiriyordudemekinsanların.

Nimetaçokşanslıbiriolmadığınıbiliyorvealınyazısınıkabulleniyorduama,ufaktefektümaksiliklerindehepgeliponubulmasınadelioluyordu.İşegeçkalmamasıgerekenbirgün,ocağınoyunudaiştebuaksiliklerdenbiriydi.

Mercimeğinöğlenekadarpişemeyeceğinianlayınca,aceleylebirkâğıda,"Hana,bebeğim,öğlenyemeğinianneannendeyeveevedönüncebeniiştenara,"yazdı,kapıgirişindekiaynanınönünebıraktı.Tamçıkarken,döndü,annemedebirhabervereyimdiyedüşündü.Telefonukaldırdı,hatbekledi.Hatyoktu.Tıktıktıkvurupdurdutelefona.Telefonmubozuktuyoksahatlarmıkesikti?

Yankomşusununkapısınıçaldı,bukez.Azrageceliğiileaçtıkapıyı.

"KıyafetiminkusurunabakmaNimo,"dedi."Artıkgecelergündüzlerekarıştı.

Sokağaçıkamıyoruzki,giyinipdeneolacak?"

123

"Haklısın.Bugündesilahsesleriherzamankindendefazlagibisanki."

124"Bensilahsesleriniduymamakiçinradyoyuavazavazbağırtıyorum."

"Elektrikyokki."

"Benimkipilli."

"Ah,neiyifikir.Evedönerkenpilalayım."

"Bulursanalmamazlıketme.Benimpiller,eskidenaldıklarım."

Nimetahayatlarınınenufakayrıntılarınakadarnasıldarmadağınolduğunufarketti.Kahvedenilaca,yiyecekmaddesindenpilekadarhiçbirşeyyoktuartık.

Havagazı,elektrik,susıksıkkesiliyordu.Birortaçağortamındayaşıyorlardısanki.

"Senintelefonçalışıyormu,Azra?"diyesordu.

"Sabahtanberihiççalmadı,"dediAzra,telefonayürüdü,ahizeyikaldırdı.

"Aaa,Nimeta,telefonölü."

"Demekgenelbirkesilmevar,"dediNimeta."HayAllah,annemiarayacaktım.

Neyse,yoldapostaneyeuğrarım."

Birdengökgürültüsünüandıranbirsesle,yerlerindenfırladılar.Sankibinlerceuçakaynıandaevlerininüstündedolaşıyorgibiydi.Gürültüdenpatlayancamlarınşangırtılarınıdaduyuyorlardı.

"Kilereinsekmi?"

"Boşver,birazdangeçer,"dediAzra.Silahvebombaseslerinikanıksamış

görünüyordu.Biraydanberihergünhavantoplarıyağmurgibiiniyorduşehre.

SırplartepelerekurduklarımevzilerindensürekliateşaltındatutuyorlardıSaraybosnalılar'ı."Birçayiçecekvaktinvarmı?"

"Yokcanım.BugünIzetbegoviçdönüyorya,çokişvar.Geçbilekaldım."

"DelimibuIzetbegoviç?"dediAzra."Kapıkapıdolaşıpçarearıyor.GâvurmilletiMüslüman'ayardımedermihiç!"

"BuişGâvur-Müslümanişideğilcanım,bubirinsanhaklanmeselesi...KaradzicMüslümançoğunluğunoturduğubölgelerikuşatmaaltınaaldıveoradayaşayaninsanlarısilahzoruylaevlerindenatıyor,öldürüyor.Dahageçenhafta,kırkyıldırDobrin-ya'dayaşamaktaolanzavallıBosnalılar,birgüniçindekendilerini,birdelininilanettiğiSırpCumhuriyeti'ndebuluverdiler.insanhaklarınabukadardüşkünBatı

devletleribuişegözyummaz..."

LafınıbitirtmediAzra,"BenseninkadartahsilliveakıllıdeğilimNimo,amaşunubil,CumhurbaşkanıvesenBatı'danmedetumuyorsanız,boşunabeklersiniz.

Batıinsanhaklarını,sonMüslümandacanverdiktensonrahatırlar."

"Nasılböyledüşünebiliyorsun?"

"Sendendahagerçekçiyimdeondan.GitsorbakalımIzetbe-goviç'e,nekoparabilmişLizbontoplantısında?Eliboşdöndüğünekalıbımıbasarım."

Azrailetartışmayıgereksizgördü,"Evedönerkengetirmemiistediğinbirşeyvarmı?"diyesorduNimeta.

"Busilahseslerialtındasenkendinigetir,yeter,"dediAzra.

NimetaGoriça'danaşağıindi,hızlıhızlıyürümeyebaşladı.Sa-raybosna'nınyeniçatışmalaragebeolduğunubiliyordu.GeneralKukanjak'ınidaresindekiJNAbirliklerininbulunduğukışlayı,BosnabirliklerininkumandanıSeferHaliloviçkuşatmaaltınaalmışdurumdaydı.JNAbirliklerine,silahlarınıbırakmalarıveBoş-naklar'ınçoğunluktaolduğubölgedençekilmeleriiçinültimatomvermişti.

Sırplar'ınbudurumkarşısındasusupoturmalarınıkimsebeklemiyordu.

Nimetabunlarıdüşünerekyürürken,birdenyer-gökkorkunçbirgürültüylebirkeredahasarsıldı,yürüyenlersaçaklarınaltına,binaiçlerinekaçıştılar.

Uzaktabiryerebirbombadüştüğüanlaşılınca,sindiklerikapıdiplerindençıkıp,yürümeyedevamettiler.SokaktaherantedirginvekapıdiplerinesinesineyürümeyealışmıştıBosnalılar.MareşalTitoCaddesi'nikesensokaklarınbirinesaptıNimeta.Postaneyönündekoşmayabaşladı.Silahseslerigiderekdahayakındangeliyordu.Derken,anidenetrafıbirdumanvebirkızıllıkkapladı,gökyüzününgüneşbatarkenaldığırenkgibi,kırmızıyaçaldıbulutlar.Nimeta,

"Yangınçıktı,"diyedüşündü,"biryerdemüthişbiryangınvar."VeKulinBanSahilYolu'naçıkansokağınbaşınagelipsola,caddeyedöndüğünde,gördüklerineinanamayarak,donakaldı.

125

Camkırıklarıkristalbirşelalegibiiniyordugökten,insanlaryağmurgibiyağancamlaraçıtırçıtırbasaraksağasolasavruluyor-126lardı.Kocamanalevdilimleri,bircanavarındiligibiyalayıpyutuyorduherşeyi.Herşeyi.YenionarılmışgüzelimPostanebinasınınyerinde,şimditaş,moloz,camyığınlarıvekıvrılabükülegöğeyükselenalevlervardı.Birkaçitfaiyeci,umutsuzcaçırpınıpduruyorduazgınalevlerinortasında.

Nimetadizboyucamkırığınıniçinde,dimdikdurmuş,kımıldamadan,hiçbirşeyduyumsamadanvedüşünemeden,birahirzamanNeron'ugibiazilerdekiateş

dansınıseyrediyordu.Postanebinasınınyanısıra,MilliTiyatro,HukukFakültesivecivardakibinalardayanıyor,yenipatlamalarlabuateşdansınaeşlikediyorlardı.Rüzgârdauçuşankızılsaçlargibisavrulan

alevleriyleharharyanıyorlardı.Yandıkça,kırmızıbirfonaçizilmiş,simsiyahiskeletleredönüşüyorlardı.

"iştebu,cehennem!"diyorduNimetaiçinden."Sonundacehennemigördük.Tanrıgünahlarımızıbudünyadaödememizekararvermişolmalı."

Sırplar,Hırvatistan'dasavaşırkenJNAbirliklerine,kentlerielegeçirmedenönce,taşüstünetaşbırakmamacasınayerlebirettirt-miş,yağmalatmışveyüzyıllarıntarihiniharabehalinegetirdiktensonrateslimalmışlardı.Şimdi,uzmanlaştıklarıbuyöntemiSaray-bosna'dadauygulamayabaşlamışlardı,demek...

insanlıkdışıeylemlereöylesinealışmışlardıki,vicdanlarındaenufakbirsızıduymuyorlardıonlaradaaitolanbuşehirdeyarattıklarıcehenneminkarşısında.

Nimeta,taşkesilmiş,geçmişiniseyrediyordualazlarınötesinde.Çocukluğu,gençliği,anıları,sevinçleri,kederleriincelipuzayarak,bükülerekalevlerinarasındagöğeyükseliyor,Saraybosnakülleriylebirliktesağasolasavruluyordu.

"Heyy,Nimeta!Şokamıgirdin,kuzum?"

"Mate!Nearıyorsunburada?"

"Asılsennearıyorsunburada,böylebüyülenmişgibi?Yürü,haydiyürü,kafamızabirşeyinmedenkaçalımburdan."

Mate,koruyucumelekgibibitivermiştiyanıbaşında.Omzunayüklediğikamerasınınağırlığınaaldırmadan,büyülenmişgibi

yangınıseyredenNimeta'yıkolundançekiştireçekiştirebucehennemdenuzaklaştırmayaçalışıyordu."AnnemetelefonedecektimMate."

"OlmuşsanaolanlarNimeta.Postanemikaldı?Telefonlarkesiktizaten.

Ahlaksızlarsabahtankestilertelefonları,farkındadeğilmisin?"

Camkırıklarınıniçindeçıtırçıtıryürüdüler."Arabaşutarafta,"dediMate.

Arabanındabütüncamlankırılmıştı.Nimeta'nmbacaklarıdizlerinekadarcamkesiklerindendolayıkaniçindeydi.ElegelencamkıymıklarınıMateilebirlikteçekipaldılarbacaklarından.Küçükparçalaretiniçinegirmişmüthişızdırapveriyordu.

"Şuradabireczanevardı,"dediNimeta,eliylesağtarafıişaretederek.

"Deminbombalandı.""Yailerdekidoğumkliniği?"

"Azönceyanıyordu.Televizyonagidelim,oradahallederiz.""AhMate,çocuklarım!Çocuklarım...""Neredeler?"

"Bizimmahalledekikilerlerdedersegitmişlerdi.""OrayadönemeyizşimdiNimeta.

Otaraflardabirçatışmaveyahasaryok.Budurumda,zatenöğretmenleronlarısalıvermez,meraketme.""AmaMate..."

"Amasıyok.Benimlegeliyormusun?"

Nimetaarabayagirdi.Arabanıncamlarıparçalandığıiçin,koltuklarınüstükırıklarladoluydu.CamkırıklarınıNimeta'nmeşar-bıyladışarıdoğrusüpürüp,oturdular.Gerçektende,belkikentinşuandaenemniyetliyeri,kendimahalleleriydi.Öğretmenler,Mate'ninsöylediğigibi,bombavesilahsesleriyatışmadançocuklarısalıvermiyorlardıevlerine.Üstelik,dünakşamkikavgayarağmen,Burhan'ıneveerkendöneceğiniadıgibibiliyordu.

Matearabayıdelicebirhızlasürdü.Şehrinbatısındakitelevizyonbinasınaulaştıklarında,yangınsersemliğiniüzerlerindenatamadan,yenibirhaberlesarsıldılar.CumhurbaşkanlarıAliyaIzet-begoviçkayıptı.UçağıbirgeceönceLizbon'danhavalanmışve

127

buncazamangeçmesinerağmen,hiçbiryereinişyapmamıştı.Uçakyadüşmüştüyadakaçırılmıştı.

128Şehirdetamkırkbintelefonhattısabahtanberikesikolduğuiçin,soruşturmalar,araştırmalardaçokzoroluyordu.Allahtantelevizyonbinasınıntelefonhattı,postaneyebağlıdeğildiveCum-hurbaşkanı'nınköşkünedirektveözelbirhatlabağlanmıştı.Otektelefondadevamlımeşguldü.

Nimeta'nınniyeti,işyerindebirboygösterip,biranönceevinedönmekti.Ama

'Izetbegoviçolayı'çözülmeden,hiçkimseninbiryereayrılmamasıiçinkesintalimatvermiştiİvan.Mırınkırınedenlere,çoksertbirseslebağırmıştı:

"Savaşiçindeyiz.Televizyonculuksorumlulukisteyenbiriştir.Mesaisaatleriyoktur.Gerektiğindeyirmidört,hattaellidörtsaatişbaşındakalmakvar.Budeveyigütmekistemeyenlerekapı,naaorada!"

içindenbirküfürsavurupmasasınınbaşınaçökmüştüNimeta.Azrahaklıydıbiryerde,neişivardıîzetbegoviç'ingâvurlarınpeşinde.Eliboşbiledönememişti.

HiçdönememiştiIzetbegoviç.

Sonya,aldığıbirtakımduyumlarıanlatıpduruyordu.Güya,îzetbegoviç'insiyasirakibiFikretAbdiç,Sırplar'labirliktehainbirplanhazırlamış.Izetbegoviç'iöldürüp,Boşnaklarınbaşınageçecekmiş.

"Ayol,oadamYugoslavyaiçindekalmayanlısıdeğilmiydi?"diyebağırdıNimeta.

"Mirsadabizegizlibilgisızdırmıştı.Yönetimioelealırsa,savaşbitecekti,bizdeYugoslavya'yakatılıp..."

"Biretnikazınlıkolarak,itelenekakalanaSırpyumruğualtındayaşayıpgidecektik.Öylebarışeksikolsun,"dediMate.Muşta,kapıdankafasınıuzatıpbağırdı.

"Ivanbizihemenodasındaistiyor.Yenibirdeğerlendirmeya-pacakmışız.

Telefonlarişlemediğinegöre,herhaldebiryerleredağılıpbilgitoplayacağız."

Toplantıda,haberlerineşekildesunacaklarınadairkararaldılar.OnlarıCumhurbaşkanlığı'nabağlayantelefon,süreklimeşguldü.HâlâbirhabergelmemiştiCumhurbaşkanı'ndan.Herkestedirgindi.Nimeta,birakşamöncekocasıylayaptığımünakaşayıunutamadığıiçin,dahadatedirgindi.BiranönceevinegitmekveJj

aralarındakigerginhavayıyumuşatmakistiyordu.Amanedense,aksiliklerheponubulurdu,aynenbuakşamolduğugibi.Bur-han'ıneveerkendöneceğiakşamlariş

çıkar,okentdışındaoldu-129ğuzamanlar,yaprakkımıldamazdıülkede.

Izetbegoviç,kaybola-çakbaşkagünbulamamıştı!

Toplantınınsonunda,"Gözlerinikurbanlıkkoyungibidikipbakmayüzümemelülmelül.Akşamhaberlerindensonra,hâlâbirgelişmeyoksagidersinNimeta,"dediIvan.

Spikerhaberleriokuyordu.Mate'ninçektiğiyangınfilminingösterimiyenibitmişti.Hepbirliktehaberleriizliyorlardı.Telefonçaldıyine.Ivan,uzanıpaçtı.Yüzübirandabembeyazoldu.

"Ne?...Ne?...Nediyorsunuz?"

Herkesdehşetlebirbirinebaktı.SpikerinkulağınabağlıdiktafonaeğildiIvan,kendinebileyabancıgelenbirsesle,"HattaCumhurbaşkanıvar,"dedi."Hemencanlıröportajyaponunla."

HaberleridinlemekteolanSaraybosnalılar,sunucununşaşkınlığınıfarkedemediler.Cumhurbaşkanı'nınsabahtanberikayıpolduğundanhalkınhaberiyoktu.Spiker,ilkşaşkınlığınıatanakadarbirazbocaladı,Lizbongörüşmelerihakkındabirikisorusorduvenedensonra,

"SayınCumhurbaşkanım,şuandaneredesiniz?"demeyiakıletti.

"Lukavika"dayım,"dediIzetbegoviç.

Biraniçin,herkesnefesinituttu.Kimsekulaklarınainanamadı.Saraybosna'dayaşayanherBoşnak,Lukavika'nınSırplar'ınenönemlikarargâhlarındanbiriolduğunuvetümsaldırılarınıoradaplanladıklarınıbiliyordu.Yani,Cumhurbaşkanlarıdüşmanlarınelindeydi.Sunucu,sesihafifçetitreyereksordu:

"Hangikonumlaoradabulunuyorsunuz,Cumhurbaşkanım?"

"Görünüşebakılırsa,kaçırıldım,"dediCumhurbaşkanı.

TelefonunucundakiIzetbegoviç,CumhurbaşkanlığıKöşkü'n-den,yardımcısıEyüpGaniçilegörüşmekistedi.Bağlantıyısağladılar.Cumhurbaşkanı,kendisiözgürlüğünekavuşanakadar,vekâletiniEyüpGaniç'ebıraktığınıaçıkladı.

Yavaşyavaş,nelerolduğunuherkesöğrenmeyebaşlamıştı.

Lizbondönüşü,uçakRoma'dapetrolikmaliyapıp,yenidenS9

havalandıktanbirazsonra,uçağınpilotu,Saraybosna'daçatışmalaryoğunlaştığıveyeryeryangınlarbaşlamışolduğuiçin,Saray-130bosnaHavaalam'nainmeiznialamadığını,BelgradveyaZagrebarasındaseçimyapmalarınısöylemişti.Zagreb'iseçmiştiIzetbego-viç.Birmüddetsonra,pilotgerigelmiş,Cumhurbaşkanısorumluluğuveriskigözealdığıtakdirde,Saraybosna'yainebileceğinianlatmış,neyapmasıgerektiğinisormuştu.

"Saraybosna'yainelim,"demiştiîzetbegoviçkesinbirtonla.

inişte,artıkSırplar'ınelindetutsaktıCumhurbaşkanı.

Havaalanımüdürününodasında,sonununneolacağınıbilemedenoturuyordu.Oradanayrılmasınaizinvermiyorlardı.CumhurbaşkanlığıKöşkü'neveevinetelefonetmekistemiştiama,müdürşehirdekibütünhatlarınkesik,telefonetmenindeimkânsızolduğunusöylemişti.

Tamosırada,müdürünmasasınınüzerindedurantelefonçalmayabaşlamıştı,îzetbegoviçyerindenkalkmış,kararlıadımlarlayürümüş,masanınönündedurmuş

vesertbirsesle,"Telefonubanaverin,"diyerekçekipalmıştıahizeyimüdürünelinden.Cumhurbaşkanıtelefondakikişiyetalimatlarınıverirkenhavaalanımüdürü,hiçbirşeysöylemeden,donmuşgibi,öylecebakıyordu.BosnalılarartıkCumhurbaşkanlarınınkaderindenhaberdardılar,îzetbegoviçbirdeğiştokuştarehinolarakkullanılacaktı.

SırpmilitanlarIzetbegoviç'iveyanındakileribirarabayabindirip,azötedekiJNAkarargâhınınbulunduğuLukavika'yagötürmüşlerdi.Niyetleri,şimdionusıkıbirpazarlığazorlayarak,SeferHaliloviç'e,Kukanjak'ınvekumandasındakiSırpaskerlerininetrafınaördüğükuşatmayıkaldırtmaktı.

îzetbegoviç,Boşnaklar'ınelindetutsakbulunanJNAkomutanıKukanjakiledeğiş

tokuşukabuletmişti.Izetbegoviç'inBoşnak-lar'aiadesininyanısıra,SeferHaliloviçdeelkoyduğusilahları,Sırplar'aiadeedecekti.

"Kukanjakveîzetbegoviçaynıaracıniçindeyolaçıkarılmışlar.OnlaraBirleşmiş

Milletler'inKumandanıMacKenzieeşlikediyormuş,"dediIvan."BirazdanSaraybosna'daolurlar.Mate,yüklenbakalımkameranı.Sonya,Mate'yeseneşliket.Muşta,senburada

benimlekal.SengidebilirsinNimetaamayarınöğlenburadaol.Sakıngecikme."

Telefonlarkesikolduğuiçin,sabahakadarçalışmakzorundaolduğunuailesinehaberveremeyenNimeta,yorgunluktanyıkılarakevinegirdiğinde,Burhan'ıkanıçekilmiş,bembeyazbirsuratlaonubeklerkenbuldu.

"Saattenhaberinvarmı?"dediBurhan.

"Olanlarıbilmiyormusun?Televizyondamıkesikti?Haberinyokmu?îzetbegoviçkaçırıldı.Tamevegelmeküzereydimki..."

"Fiko'yuveHana'yı,kocanı,anneni,kardeşini,îzetbegoviçkadarmeraketmiyorsundeğilmiNimeta?Onlarumurundadeğil.Evinüstünebombamıdüştü,çocuklarsağsalimdönebildilermi?Açlarmı,toklar

mı,umurundabiledeğil."

"Nasılsöylersinbunu?"diyebağırdıNimeta."Sırfonlariçin,yarımgünçalışmayabaşlamadımmı?"

"Bumuyarımgünçalışmak?Saatsabahınbeşi."

"Buişidekaybedersemneyaparız?Seningetirebildiğinparayetmiyornezamandır,farkındadeğilmisinBurhan?"

"SennezamandırparagözoldunNimeta?"

"Savaşiçindeyiz,ikiyakamızbirarayagelsindiye,elimdengeleniyapıyorum,sabahınkörünekadarçalışıyorum.Nihayetevedöndüğümdebanasöyleyeceğinbumu?"

"Neredeçalışıyorsunsen?"diyesorduBurhan.Gözleri,bembeyazsuratında,korgibiyanıyordu.Ellerivesesititriyordu.Nimeta,Burhan'ınbirhortlağıandırdığını,halininnormalolmadığınıfarketti.

"Nedemekbu?"

"Neredeçalışıyorsunsen?TelevizyondamıyoksaoHırvat'ınyatağındamı?"

Nimeta'nmbiraniçigeçergibioldu.Duvarayaslandı.Yüreğininatışlarınıduyuyordu.Sadeceyüreğideğil,tümatardamarlarıbüyükbirgümbürtüyleuğulduyordukulağında.

"Sanabirsorusordum,"dediBurhan.Sesiıslıkgibitısladı.

"Nedemekbu?"Nimetaancakfısıldayacakgücübuldukendinde.

"Bu,şudemek!"Burhanyanaşmıştıkarısına.Dövüşehazıriki131

horozgibiburunburuna,soluksoluğaydılarşimdi.Kocasınınne-1fesindekialkolkokusunuduyduNimeta.132"Bu,şudemek;senelerdirbirHırvatitininaltınayatıyorsun,ldemek.Hiçutanmadankocana,aileneihanetediyorsun,demek.Yasakaşkınyüzündengirdiğinbunalımlarda,benisuçludurumunasoktunvebenibirkeredeöylealdattın,demek.Sonsuzakadar'

öğrenemeyeceğimimisandınNimeta?Öğrendimişte!Hemdenasılöğrendim,birbilsen."

Nefesnefesesustu.Kançanağıgibigözlerindenbiridurmaksızınseğiriyordu.

Nimeta,birböcekgibiyapışmıştıduvara.Sırtını,duvarıniçinegirmekistermiş

gibibastırıyordusertbetona.Duvarıniçinegeçerek,kaybolmakistiyordu.Amaduvarageçemiyor,sadecehiçbirşeysöylemedenduruyorduveyüreği,bütüngünkanayanbacaklarındançokdahafazlaacıvererekkanıyordu."Hayır,öyledeğil.

Seninsöylediğingibideğil,"demekistiyordu."Bensadeceâşıkoldum.ÇaresizceâşıkoldumamayinedeseniveçocuklarımıbırakamadımBurhan.Sizdenhiçayrılamadımben."

"Konuş!"diyebağırdıBurhan."Banabununedenyaptın,anlat.Böylebircezayıhaketmekiçinçokbüyük

birkötülükyapmışolmalıyım.Amabenhiçkimseyekötülükyapmadım.Belkideatalarımınişlediğibirgünahınbedeliniödüyorum,kimbilir?"

Nimetaavazavazbağırarak,birşeylersöylediğinisanıyorduamahiçsesçıkmıyorduboğazından.

"İnkârbileedemiyorsun."Burhan'ınsağelihavayakalktıveşimşekgibiindiNimeta'mnyüzüne.BirandişlerininağzınadöküldüğünüvegerçektendeduvarıniçinegeçtiğinisandıNimeta.Gözündeşimşeklerçaktı.Azsonra,kendinegeldiğinde,artıkBurhanyoktuveFiko,koridorunucundayaralıbirhayvangibigözlerindetarifsizbiracıvekorkuyla,yerdeyatanannesinebakıyordu.

Mayıs-Haziran1992

Nimeta,akşamyemeğiiçinsofrayıkurarken,tedirgindi.BirazsonraBurhangeldiğinde,çocuklaryatanakadarhiçbirşeyolmamışgibidavranmayakararvermişti.Onlarortalıktançekildikten

sonraaçacaktıkonuyu.Hiçbirşeyisaklamayacaktı.Burhan'ınStefan'lailişkisiniöğrenmişolduğunubiliyorduartık.Amabuilişkininçoktanbitmiş

olduğunudaöğrenmeliydikocası.Bur-han'aonubırakmayıbaşaramadığını,eviniveçocuklarınıaslaterkedemediğini,kendiyleiçhesaplaşmasında,kocasınıtercihettiğinianlatmalıydı.Burhan'danonuanlamasınıvebağışlamasınıistemeliydi.Tüminsanlargibi,odahatalaraaçıktı.Kocasıylailişkilerininzorlandığı,birbirlerindenuzaklaştıkları,kendiniyapayalnızhissettiğibirsırada,biradamçıkmıştıkarşısına,birandakapılıpgitmişti.Yok,kapılmış

amagidememişti.Kalmıştı.Kocasının,çocuklarınınyanındakalmıştıvekendikendinebirsözvermişti;birdahaaslaStefanilegörüşmeyecekti.Onunlabuluşmayacak,konuşmayacak,öpüşmeyecekvesevişmeyecekti.Stefansırfobukararavardığıiçin,Yugoslavya'danayrılıp,Londra'yagitmişti.BunutakdiredebilecekmiydiBurhan?Stefan'labirbirlerindenkopmakiçinverdikleriçabayıanlayabilecekmiydi?

Biryaştanesiyanaklarındansüzülüpyeniyaydığıörtününüzerinedüştü.Hayır,neBurhan,neçocuklarıneannesi,kimse,hiçkimseanlayamazdıbuçabayı.

Stefanveo,herkesingözünde,yasakaşkyaşayanikiçılgındılar.

Heleo!Evliveçocuklubirkadınolduğuiçin,aşksarhoşluğuiçindepembebulutlarınüzerindedolaştığı,enmutluolduğudönemdebilelanetlenmişgibihissetmiştikendini.Hemvicdanazabıçekmiş,hemdebazışeylerisankihepöncedenbilmişti.Annesinin,yasakaşkınıöğrendiğitakdirdeonuaslabağışlamayacağını,örneğin.Oğluvekızıdabağışlayamazlardıherhalde...BelkiHanagençbirkadınolduğuzaman,aynışeyleronundabaşınagelirse...Evliveçocuklubirkadınındaaşkaaçıkbiryüreği,birbedeniolabileceğini,bazıduygularınengellenemeyeceğinibizzatöğrenirse...Yok,yok,aslaböylebirtecrübeyiyaşasınistemezdikızı.Onuölenedekaffetmesin,amayeterkiNimeta'mnçektiğiacıyıveutancıaslayaşamasındıHana.

Tabaklarıgetiripsofrayıkurdu.Masanınherbirkenarındabirtabak!

Yıllarönce,Stefan'danayrılmayakesinkararverdiğigünde,aynışimdiolduğugibi,masayatabaklarıdizmişti.OakşamBur-133

han'abaşkabiradamısevdiğinisöylemeyehazırlanıyordu.Ertesigün,masayabirtabakeksikkoyabileceğinidüşünmüştü...Birek-134siktabak;Burhan'ıntabağı...Eliöyleçoktitremiştiki,tabakelindendüşüpkırılmıştı.Akşamkarısınınsöyleyeceklerinidinleyipdeöğrendiğinde,Burhan'ınyüreğidetıpkıbutabakgibiparamparçaolacaktı.

Süpürgeyigetirip,faraşadoldurmuştukırıkları,çöpeatmıştı.Sofrayıkurduktan,yemeğinaltınıyaktıktansonra,birdenkoşakoşagidip,çöpeattığıtabağınparçalarını,çöplerinarasındandışarıçıkarmıştı.Kocasınınyüreğininkırıklarınıyıkargibi,özenletekertekeryıkamıştıseramikparçalarını.

Burhan,sonradanbukırıklarıbirkenarakonmuşgördüğünde,

"Atbunlarıkarıcığım,yenisialırız,"demişti.

"Bengüzelceyapıştıracağımonu."

"Artıkhayırgelmezbutabaktan.Kırılmışbirkere,atgitsin."

NimetaertesigüntelefondaStefan'a,"Burhan'ayinesöyleye-medim.Onuterkedemeyeceğim,affetbeniStejo,"demişti.

Bunlarıanlatsakocasına,anlarmıydıBurhan?Dünonadehşetiçinde,suçlayangözlerlebakanFikoanlarmıydı?Onun,ailesiniterketmemekiçinkendikendinekarşıverdiğisavaşıizahedebilirmiydioğluna?

Denememiştibile.

"Oğlum,karıkocalarınarasındaolurböyleşeyler.Savaşhepimizinasabınıbozdu.Gitbirazbuzçıkardolaptan.SakınHana'yadabirşeysöyleme,"demişti,gözlerindemüthişbirkorkuveacıylabakanFiko'ya.

"Anne,babamsananedenvurdu?"

"Kavgaettik."

"Nedenvurdu?"

"Vurmadıoğlum.Bendüştüm.Ayağımkaydıdüştüm."

"Nedenvurdu,anne?"

Nimetayattığıyerdentoparlanıpkalkmayaçalışmıştı."Fiko,banayardımedeceğineabuksubuksorularsoruyorsun.Sananededim?Koşbirazbuzgetir,haydi."

"Anne,babamıduydum.'Benbirgünahıödüyorum,'dedisana.Nedemekistedibabam?"

"Fiko,sendediğimiyap,gitbanabuzgetir.Sananeolduğunusonraanlatırım,"

demişti.Hemzamankazanmakhemdeyüzününmorarmasını,şişmesiniönlemekistiyordu.Fikogidincetutunatutunakalkıp,tuvaletegirmişti.Aynayabakmayacesaretedememişti.Kapıyıkilitlemiş,sesiduyulmasındiye,başınıhavluyagömerekhıçkırahıçkıraağlamayabaşlamıştı.

Fiko'yuçokzoriknaetmişti,buişinherkarı-kocaarasındageçebilecek,sıradanbirmünakaşaolduğuna.SabahişegidememiştiNimeta.Ogün,sadeceMirsadailekonuşmakistemişti.Annesinintelefonuçalıştığıiçin,onunevinekadargitmiştiarkadaşınatelefonetmeye.Allah'tanannesievdeyoktu.Boş

gözlerlebakanRaifearkasınıdönerek,Mirsada'yıaramıştı,boşuna.Onubulabilseydi,"Sonundakorktuğunoldu,Mirso,Burhanöğrenmiş,"diyecekti.Enyakınarkadaşınaiçinidöküp,hıçkırahıçkıraağlayacaktıbelkide.AmaMirsadayineyoktu.Uzunzamandırhaberalmıyorlardıondan.Birara,Petarilekentdışınaçıkmaktanbahsettiğiiçin,kötüşeylerdüşünmekistemiyorduNimeta.

Raif,morarmışgözüne,şişsuratınagözlerinidikipbakmış,hiçbirşeysöylememişti.

"BananelerolduğunusormayacakmısınRaif?"

Hiçtepkiyoktukardeşinde.

"ilaçlarınıalıyormusunsen?"

GözünübilekırpmamıştıRaif.

"Konuşmamanhiçbirşeyihalletmiyor.Bununbirkaçışolduğunubilmiyormuyumsanıyorsun?Hepimizsavaşıngerçekleriyle,açılarıylayüzleşirken,sensuskunluğununarkasınagizlenbakalım.ÇocukkendeböyleyapardınRafo.Hoşunagitmeyenbirşeyoldumuyorganınaltınagizlerdinkendinisaatlerce.Amaartıkbüyüdün.Çıkyorganınaltından."

Bunlarısöylerkenbirtaraftandakapıyıgözlüyordu,annesiningelipgelmediğinigörmekiçin.RaziyanımdünyadasöyletmezdibunlarıRaife.Hayatıboyunca,oğlunuhepkorumuş,hepsavunmuşveençokonusevmişti.BazenNimetaüveyçocukolupolmadığınıbiledüşünürdü,annesininkendineolanfarklıtutumukarşısında.

Çocukluklarındanberi,Raziyanımsadecekızınıazar-

135

lar,kızınıtenkiteder,kızınınişlerinekarışırdı.Raifneisterseyapmakhakkınahaizdi.Annesininpaşasıydıo.

136"Raif,okorkunçolaylarsırasındaevindebulunmadığıniçinkendinisuçladığınıdabiliyorum.Aptaldeğilimben.Amaoradaolsaydınbirtekşeydeğişecekti,şimdisensuskunbircanlıyerine,paramparçabirölüolacaktın,okadar!Karınıveçocuğununasılsakurtaramayacaktın.Kimkurtarabildiki?Önceseniöldürecek,sonrayineistedikleriniyapacaklardı.Bunuanlaveneolurkonuşarük.Konuş!"

Raifikonuşturmayaçalışmanınboşunaolduğunaanlayınca,tekrartelefonayürümüştü.BirkeredahadeneyecektiMirsada'yıbulmayı.Onaöyleçokihtiyacıvardıki.Amayarımsaatönceçalışantelefon,artıkçalışmıyordu.Küfürübasıp,çıkıpgitmiştiNi-meta.Evinedönmüştü.Evde,zamanzamanağlayıp,zamanzamanuyuyarakbütünsabahyatmıştı.Kımıldayacakhaliyoktu.Yattığıyerdekafasısürekliçalışmıştı.Buevliliğikurtarmasıgerekiyordu.Kocasınaherşeyianlatıp,özürdilemeliydi.Çocuklarınıayrıcabirdeeviniçindeyaşananikincibirsavaşasokmayahakkıyoktu.Burhanonubağışlamakistemesebile,hiçolmazsa,savaşbitenekadarbiraradakalmalarıgerekiyordu.

"BenStefan'danuzaklaşarak,payımadüşenfedakârlığıyapmıştım,şimdifedakârlıksırasısende,beniaffetmekzorundasın,"dese,neyapardıacabaBurhan?Erkeklerinnezdinde,kendigururlarındanveegolarındandahaönemlişeylerolabilirmiydi?Bağışlamayeteneği,evlatsevgisiveyabirkadınaduyabilecekleridostlukduygusugibi?Deneyecekti.

Burhan'ınçoksevdiğipiryanı'*'pişirebilmekiçin,markettekietkuyruğundabirsaateyakınbeklemiş,altıyüzgrametenormalfiyatınbeşmisliniödemişti.

Kocasınınonaçokyakıştırdığıyeşilbluzunugiymişti.Yüzündekimorluğumakyajlakapamaya,sabahınerkensaatlerindeolanlarıunutmayaçalışmıştı,iştenihayetherşeyhazırdıveaileceBurhan'ıbekliyorlardı.

Burhanbirtürlügelmiyordu.

Çocuklara,babalarıgeciktiğindeherzamanyaptığıgibiye-

(*)EtvepirinçileyapılanbirBoşnakyemeği.

meklerinivermedi,beklemelerinisöyledi,Nimeta.Beklediler.Saatsekiz,sekizbuçuk,dokuzoldu.Dokuzda,Hana'yayemeğiniyedirdi,Fiko'yabirazdahabeklemesinisöyledi.Saatonoldu.Fikoacıktığıiçin,onadayemeğiniverdi.

Telefonkesikolduğundan,Burhan'ınbürosunuarayamıyorlardı.

"Babamınbaşınabirşeygelmişolmasın,anne?"dediFiko.

"Sıksıkgecikirbaban,biliyorsunoğlum,"diyeyanıtladıama,kendideendişeiçindeydiartık.Endişesikatmerliydi.Hembaşınabirşeygelmişolmasındenkorkuyordukocasının,hemdeonuterketmişolmasından.

Özenlekurduğusofrayıtopladı.Mutfaktaayaküstü,soğumuşyemeklerdenbirşeyleratıştırdı.YiyemedikleriniBozo'nuntabağınaaktardı.Kediyemeğibirikikerekoklayıp,arkasınıdöndügidipiskemleninaltınaçöreklendi.Sankiodafarkındaydıevdekiağırhavanın.Fiko,etrafındabirsüredolanıpdurduktansonra,dikildikarşısına."Belkidesanakızgınolduğuiçindönmüyorevebabam,"

dedi.

"Saçmalama."

"Amabusabahkavgaettiniz.Çokkızgındıbabam,bağırıyordu."

"Karıkocalarherzamankavgaeder.Normaldirbu."

"Bensizidahaöncehiçkavgaederkengörmedim,anne,"dediFiko.

Çocukdoğrusöylüyordu.Hiçkavgaetmezlerdionlar.Belkidehiçkavgaetmedikleriiçinâşıkolmuştubirbaşkaadama,içlerindebirikenisteklerini,hayalkırıklıklarını,kızgınlıklarınıakıtama-mışlardı.DurgunbirsugibiydiBurhan,hiçkabarmazdı,hiçkızmazdı,sorgulamazdıda.Nimeta'nındırdırlarınadayanamazhalegeldiğinde,dudaklarımsarkıtıpsuratasardısadece.

"Senartıkyat,Fiko,"dedi.

"Keşkebirtelefonedebilseydik,anne."

"Amaedemiyoruzişte.Allanınbelasısavaş.Hadiyatartıkoğlum,yarınokulunvarsenin."

Çocukodasınagittiktensonraakıletti,annesinekadargidip,onuntelefonunukullanmayı.Tamamenunutmuştuosabahannesinintelefonundakesilmişolduğunu.

Oğlununodasınagirip,

137

uyandırdıçocuğu."Benanneannenekadargidiyorum,babanınbürosunatelefonedeceğim.Babangelirse,söylersin."138"Busaatteyalnızbaşınaçıkamazsın.Bendegeleceğimseninleanne."Oğlankalkmışpantolonunuçekiyorduüstüne.

"HayırFiko,banabirşeyolmaz,senevdekalHanaile.Benhemengidergelirim."

"Bırakmamsenianne.Sonrababamkızarbana."

NezamanbüyümüştüdeannesinegözkulakolacakyaşagelmiştiFiko?ŞaşırdıNimeta.Oğlugiyinmişkarşısındaduruyordu.Alıcıgözlebaktıona.Onaltıyaşında,uzunboylu,yapılı,yakışıklıbirçocuktu.NekadarçokbenziyorduBurhan'ıngençliğine.

"OhaldeAzra'yahaberverelim,Hana'nınevdeyalnızolduğunubilsin,"dediNimeta.

"Azrateyzeyiuyandırmabusaatte,anne,"dediFiko."Birnotyazarbırakırızbabama,evedönersebizimeraketmesindiye."

Nimetatamkapıdançıkmaküzerelerken,hatırladıotelefonundaçalışmadığını.

"VazgeçtimFiko,haydisoyunyatalım.SabahaAllahkerim,"diyerekgeridöndü.

"Neolduanne?"

Nimeta,oğlutarafındanbüsbütünaptalyerinekonmamakiçin,gerçeğisakladı.

"Şimdianneannenidetelaşadüşüreceğizbusaatte.Zatenneolduysaoldu,elimizdenbirşeygelmez.Hana'yıyalnızbırakmayalımevde,"dedi.

itirazetmedioğlu.Odasınagidipyattı.Nimeta,koltuğupencereninönüneçekipoturdu.Birsigarayakmakistedi.Evdesigarakalmamıştı.Sigaradabulunmazlarınarasınagirmeyebaşlamıştıkahvegibi.Kalktı,çantasınıalıpgerigeldi.Birküçükümitlekarıştırdıkarıştırdıcepleriniçantanın.Fırlattıattıçantayı.Mateincegazetekâğıtlarınaçaysarıpiçiyordusigaraniyetine.

Anneannesiçokeskiden,tütününböyleincebirkâğıdasarılarakiçildiğinianlatmıştıona.Sigarasarmanınbaşlıbaşınabirseremoniolduğunusöylemişti.

Demeksigaraiçinbiletarihtekerrürdenibaretti.Yakındaodakâğıtlaraçaysarmayabaşlayacaktı,tabiiçayıbulabildiğitakdirde.

Çayniyetinebalkonlarında,pencereönlerindesaksılariçindeyetiştirdikleriçeşitliotlarıiçmeyebaşlamıştıSaraybosnalılarbirsüredir.Nimeta,yabancıgazetecilerlesıkbirlikteolduğuiçin,birçok

\

kimseyenazarandahaiyidurumdaydı.Çay,kahve,sigaraihtiyacınıbirdereceyekadarkarşılıyorduarkadaşları.KomşusuAzra,Nimetaonakendikahvesindenveremediğizamanlarda,çoğukimsenin139yaptığıgibi,mercimeklerihavandaezip,kavurupneskafeniyetineiçiyordu.BirkeresindedenemiştiNimeta,yüzünüburuşturmuş,tükürmemekiçinzortutmuştukendini.

"Yapmakızım,"demiştiRaziyanımhemen,"bunubilearıya-cağımızgünlergelebilir.Savaşıninsananeleryaptırdığını,savaşıyaşamayanlarbilmez."

Amasenbilirsin,demiştiiçindenNimeta,seninbilmediğinhiçbirşeyyokmuduranne?

Yavaşyavaşuykuyateslimolmayabaşladıoturduğuyerde,iyikiannesinegitmemişti.Telaşadüşürmektençok,merakadüşürmektenkorkuyorduonu.Raziyanımkızınınyüzününnedenmorarmışolduğunusoracaktı.Fiko,sabahadairağzındanbirşeykaçırırsa,artıkusandıranakadarsorardıannesi.Arkadandahiçbitmeyensuçlamalarıgelecekti.Uykusuiyicebastırıyordu.Odasınagidipyatağauzanmayaüşendi.Pencereninkarşısınaçektiğikoltukta,kâhdalarak,kâhsıçrayıpuyanaraksabahakadarbeklediBurhan'ı.

Burhanhiçgelmedi.Neertesigünnededahasonra.

Nimetaertesisabah,erkendenişyerinegittiBurhan'ın.işedegelmemişti.

Neredeolduğunukimselerbilmiyordu.Televizyondakitelefondan,kocasınınTravnik'tekiakrabalarınıaradı.DeğilBurhan'ınakrabalarını,kendinemuhatapolacaktekbirkişibilebulamadı.Neolur,neolmazdiyeKnin'deçalışmış

olduğubüroyuveşantiyeyiaradı.Hiçkimsebirşeybilmiyordu.SonundaIvan'ınkarşısındabuldukendini.

"Ivan,kocamınöldürülmüşolmasındankorkuyorum.Yabirkaranlıksokaktakurşunlandıysa,bıçaklandrysa?"Ağlamayabaşladı.

"Bunuöğrenmekokadarzordeğil,Nimeta.Şimdikarakollarıvehastaneleriarattıracağım.Akşamakadarbirhaberalırız,"dediIvan."SeniçiniferahtutveMacKenzieileyapacağınröportajınsorularınıhazırla.Adamıfenahaldesıkıştırmanıistiyorum.Silahambargosununkaldırılmamasınınbaşlıcasorumlularındanbirio."

"Ivan,beniaffetsende,buişibaşkasınaversen..."

"işimizeözelmeselelerikarıştırmayabaşlarsak,buişinsonu140gelmez."

Nimetakapıyıvurupçıktı.Uykusuzdu,yorgunduvesuçlulukduygularıiçindeydi.

Halsizbedeninimasasınasürükleyip,Mac-Kenziesersemineaitdosyayıçektiönüne.Kafasını

toplayabilmesiiçin,şiddetlebiracıkahveyeihtiyacıvardıveçekmecesindekilitaltındatuttuğukahvesibitmişti.Allah'taningilizmeslektaşınınİverdiğikartondabirikipaketsigarakalmıştı.Birsigarayaktı.Si-Igaralarıdabittiğindeneyapacaktıacaba?

LewisMacKenzie,BirleşmişMilletlerordusununSaraybos-fna'dakiKanadalıkumandanıydı.MüslümanBoşnaklar'indurumununvahametinisavaşınenkanlıgünündebileanlayamamıştı.OnungözündeIzetbegoviç,kumandasındakiaskerlerisavaşıniçinesokmaktaısrareden,mantıksızbirpolitikacıydı.SürekliolarakSırplarlaHırvatlar'ınBosna'yıharitadansilmekiçinkomplokurduklarınınrüyasınıgöreninatçıbirparanoyaktı.MacKenzie'ninaskerlikbilgileriyledonanımlıkafası,siyasimanevralarıanlamaktançokuzaktı.Üstelik,Izetbegoviç,Sırpkomandolartarafındankaçırıldığıgündebaşınabirsürüsıkıntıaçmıştı.SevmiyorduBosnaCumhurbaşkanı'nı.Boşnaklar'ıdasevmiyordu.

Kendini,dilinibileanlamadığıinsanlarınbirbiriniyediğibirortamdabuluver-mişti.Saraybosna'yayollandığıgünelanetediyorveşimdiliküstünlüğüellerindetutanSırplar'danbazımenfaatlerteminedebildiğiiçin,kendinionlaradahayakınhissediyordu.NedeolsaSırplarHıristiyan'dı.

Nimeta,MacKenzie'denburandevuyukoparanakadaraklakarayıseçmişti.Üstündeçokdüşünülmüş,eninceayrıntıyakadardikkatedilmiş,başkasorularadayolaçabileceksorularhazırlamasıgerekiyordu.

Hepböyleolurdu.Tanrıonakaşığıilebirihsandabulundu-1ğunda,sapıylagözünüçıkarırdınedense.Birtaraftansorularıha-,1zırlarken,diğertaraftandaBurhan'ıngidebileceğiyerlerinlistesiniçıkarmayaçalışıyordu.Çokfazladostuolanbirideğildikocası,îBirkaçyakınarkadaşınındışında,pekkimseylegörüşmezdi.Aklılbaşkayerde,kendisigarakülütepelemedolmuştablanınkarşısında,MacKenzieröportajınınanahatlarınıhazırladı.Öğlenyemeğinebileçıkmadı.

Hastanelerden,karakollardangelen-sonhaberlerialdı.SaraybosnasınırlarıiçindeölüyadayaralıdeğildiBur-141han.

Sonya'nınçığlığınıduyduğunda,biringilizgazetesindeçıkmışbirhaberintercümesiniyapıyordu.Fırladıyerinden,Sonya'nınbölümünedoğrukoştu.Mate,Sonya'yıbelindenyakalamıştı.Musayumruklar,tekmelersavurankadınınellerini,ayaklarınıtutmayaçalışıyordu.Sonya,kendinizaptetmeyeçalışanlarınarasındadeligibiçırpınırkenbirtaraftandaavazıçıktığıkadarağlayarakbağırıyoramanesöylediğianlaşılmıyordu.

Diğerbölümlerdeçalışanlardakoşakoşageliyorlardı.Nimetadüşmemekiçinduvarayaslandı.

"Çıldırdımı?"diyesorduIbo.

"Çıldırmaküzere,"dedi,içlerindenbiri."Oslobodenje'ninönünde,çocuklarıtaşıyanbirotobüssniperletaranmış.Otobüstekiçocuklarınhepsiölmüş."

Nimetadayandığıduvardanyavaşyavaşyeredoğrukaydığınıhissetti.Kulaklarıuğulduyor,midesibulanıyordu.Yereçöktüğüandakusmayabaşladı.Sonya'nınçığlıklarınıduymazoldu.Sonyabağıramıyordu,bayılmıştı.Onu,masalardanbirininüstünüboşaltıp,kargatulumbamasayayatırmışlardı.Ivankendinegelmesiiçinküçüktokatlaratıyorduyüzüne.

Nimetakusmukiçinde,çöktüğüyerde,Ibo'nunsesiniduyuyordu.

"Sonya,otobüskimsesizçocuklaryurdunaaitmiş.Ölençocuklarınhepsi,beş

yaşınınaltında.Seninçocuğunlailgisiolamaz.Duyuyormusunbeni?HeyySonya...Çocuklarbeşyaşınaltında...Sonya..."

Nimetaertesigün,Burhan'ınbirkaçfotoğrafınıyanınaalıp,kendidolaştıhastanevekarakolları.Hiçbirneticealamadı.Akşamevinegeldiğinde,Fikopencereninönündeonubekliyordu.

"Bulamadımbabanı,Fiko,"dedi.

"iyiarasaydınanne,çünkübabamısenkaybettin,"dedioğlu.

"Nedemekistiyorsun?"

"Bilmiyorumzannetmesakın.Babamseninyüzündengittian-1ne."

142Nimeta,kendikontrolüdışında,elininbirandaoğlununyüzüneinmekiçingerilip,havayakalktığınıhissetti.Amatuttukendini,vurmadı.Karşıkarşıyaikidüşmangibidurdularbiran.SonraNimetaeliniindirdi,Fikoarkasınıdöndüodasınayürüdü,gümmdiyeçarptıkapısınıodanın.

Annesindenancakbirhaftasaklayabildikocasınınkayboldu-1ğunu.Raziyanım,Burhan'lakavgaetmişolduklarınıdaFiko'dan]öğrendi.

"Kocanınseniöldürmediğineşükret,"dedikızına."Sonpişmanlıkfaydaetmez.

Başınageleceklerizamanındadüşünseydin."

"Herkarıkocakavgaeder,anne,"dediNimeta.

"Bizbabanlahiçetmezdik."

"Seninlekavgaedilmezdeondan.Senherzamanhaklısındır."

"Vebenbabanıhiçaldatmadımkızım,buyüzdenhiçeğikdüşmedibaşım,kocamınkarşısında."

"Nelerdiyorsunsenanne,duyandabenBurhan'ıaldattımsanacak."

"BençocuklarımıniçiniokurumNimeta."Raziyanım,birparsıandıransertbakışlıelagözlerinikızınadikmişti.

Okurdugerçekten.Amanedensehep,Raifinkinideğilde,Ni-meta'nıniçiniokurdu.Çocukluğundanberi,gizlikapaklıbirşeyyapmayakalksa,anındaduyardı.Birineâşıkolsa,hemensezerdi.Hesapsorar,sorgular,canındanbezdirirdi.

Nimetacevapvermediannesine.Yorgundu.Üzgündü.Perişandı.BirhaftadırkayıptıBurhan.Oğluveannesigibi,odaartıkkendinisuçlamayabaşlamıştıağırşekilde.Bütünbunlarınbaşlarınakendiyüzündengeldiğinidüşünüyordu.

DerdinikimseylepaylaşamadığıiçindeMirsada'yımüthişözlüyordu.Çocuklukarkadaşıylakonuşmak,

dertleşmekistiyordu.Birtekoanlayabilirdinelerçektiğini.AmaodaBurhangibibulunamıyordu,nezamandır.Savaş,ülkeleriniolduğukadar,özelyaşamlarınıdaaltüstetmişti.

Nimeta,günlerce,belkideişinegitmiştirumuduylasabahlarıişyerineuğradıBurhan'ın.Hergecesofrayıkurupbekledi.Burhandönmüyordu.

,Tanrınınkendinienkorkunçyöntemlerikullanarakcezalandırdığınainanmayabaşlamıştı.Fikokonuşmuyorduannesiyle.Hanadabirsüresonrafarketmiştiannesiyleağabeyiarasındakigerginli-143ği.AllahtanosıralardaokulundaZlataadındabirküçükkızlaarka-daşolmuştu.ZlatagerçiHana'dandahabüyüktüama,çokakıllıveilginçbirçocuktu.Hana'nıntümarkadaşlarınıinceelemedengeçirenRaziyanımbilesevmiştibukızı.ZlatabirgünlüktutuyorduveSaraybosna'dagünbegünyaşadıklarınıbugünlüğeaktarıyordu.Hanadabugünlüğündevamlıokurlarıarasındaydı.Bazenkendiyaşadıklarınıaktararakkatkıdabilebulunuyorduyazılanlara.HergünZlata'yauğramakistiyorduokulsonrasında.OkuldönüşlerindeçocuklarınınhemenevedönmelerinetitizlenenNimeta,buaralarküçükkızınınilgisininevindışındabiryerlereodaklanmış

olmasındanmemnundu.Evlerindekederdenbaşkanekalmıştıki?

BirgünaklınagazeteyebirilanvermekgeldiNimeta'nın.ilanahemçocukların,hemdekendiadınıkoydu.Oslobodenje'dehergünçıkmayabaşladı,Burhan'abulunduğuyeribildirmesiiçinyalvaranküçükilan.

Birgünevedöndüğünde,kapıdabirzarfbulduNimeta.Zarfınüstündeadıyazılıydıamapuluyoktu,içerigirmeyibeklemedenaçtızarfı,içindekikâğıdıtitreyenelleriyleçekipaldı.Kâğıttasadece,"Burhanhayatta.YahudiMezarlığı'nınarkasındakidağdasavaşıyor"yazıyordu.İmzayoktu.Yazı,kocasınınyazısıdeğildi.

Ertesigünişyerinde,onuYahudiMezarlığı'naçıkarabilecekbiriniboşunaaradıdurdu.Hiçkimse,Sırplar'ınkurşunlarınavebombalarınatabakgibiaçıksokaklardangeçerek,ateşhattınaçıkmakistemiyordu.Delidiyebakıyorlardıyüzüne.İvan'dandayüzbulamadı."AhhMirsada,"diyegeçirdiiçinden,"senburadaolsaydın,herşeybambaşkaolurdu."Savaşbaşladığındanberidahadaçoközlemeyebaşlamıştı,onukarşılıksızsevenveanlayantekcanarkadaşını.

Oşimdibenimyerimdeolsaneyapardı,diyedüşündü.Mirsada,YahudiMezarlığı'na,onarefakatedecekbirilerinibulamadıy-sa,tekbaşınaçıkardı.

Nimetakararınıverdi.Bugecedeneyecektiateşhattınaçıkmayı.Burhan'ınepahasınaolursaolsunbulacaktı.Oğlununsuçlayanbakışlarınıveyüreğindetaş

gibioturanvicdan

azabınıbirgündahataşıyamayacağınıbiliyordu,Burhan'ınyeriniöğrendiğindenberi.

144Nimetahavanınkararmasınıbekledi.Çocuklaryattıktanson-ra,etekliğiniçıkartıpkotpantolonunugiydi.Birnotyazıpsokak ̂kapısınınyanındakimasayabıraktı.Yanınaonagecesokağaçık-jmaizniverenbelgeyialdı.YazgeceleriserinolurduSaraybos-jna'da,üzerinebirhırka,ayaklarınaoğlununbasketbolayakkabıla ̂rmıgeçirdi.Tamkapıdançıkarken,geridöndü,çekmeceleririçindeelfeneriniaradı.Nezamantelaşlabirşeyarasabulamazdı]Çekmeceleriniçindekieşyalar,zarflar,mektuplar,resimleryerlerdsaçıldılar.Hana'nındoğduğuhastanede,babasınınkollarındaçekilmiş,ilkresmi...

Nedense,alıpcebineattıresmi.Elfenerinibuldu.Yaktı,söndürdü.İşliyordu.Dökülenlerigeritıkıştırdıçekme-1çelere.Sabahtanberiyağmurçiselemiştizamanzaman.

Fiko'nunlkepininiçinesaçlarınıtıkıştırdı.Çıktı.

Gündüzüncehennemigürültüsünekarşın,birölümsessizliğiJiçindeydişehir.

Ciglane'denaşağıyürüdü.Yollarbomboştu.Kiliseninarkasındandolanıp,Parlamentobinasınınönüneçıktı,ilerdebirilerinifarkedince,apartmanlardanbirininkapıaralığınası-|ğınıpbekledi.Seslerkesilince,yerindençıkıp,hızlıhızlıŞuadaKöprüsü'nedoğruilerledi.ŞuadaDilberoviç'inöldürüldüğüVrbanyaKöprüsüartıkŞuadaKöprüsüdiyeanılıyordu.Tamköprüyeçıkmaküzereyken,"Durr!"diyebağırdıbiri.Biran,koşmakladurmakarasındabocaladı.Silahamermininsürüldüğünüduy-|du.Köprününikincikurbanıbenolmaküzereyim,diyedüşündüşimşekhızıyla.Durdu.

"Sakınkıpırdama.Arkanıdönme.Ellerinibaşınınüstünekoy."

Söyleneniyaptı.Ayaksesleriyaklaştı.Geceokadarsessizdiki,arkasındadurankişininamfîzemlinefesiniduyabiliyordu.Sırtınaibirnamludayandı.Birçiftel,ikiyanınakoltukaltlarındanbaşla-|yaraktopuklarınakadarpatpatvurarakaramayaptı.Eller,yanlardaişlerinibitirince,arkadanönedoğruuzandılar.Göğüsleri-1ninüzerindeküçükbirtereddütgeçirdiler.

"Bubirkadın,"dediadam.Sonraaramadevametti.Cebinde|kabarıklıkyapanfeneriçekipaldı,inceledi.

"Dön!"dedises.Döndü.Karşısındasilahlıikikişiduruyordu.

"Kimsin?Nearıyorsunbusaattedışarda?"

"Televizyonhabercisiyim.Acilbirişiçintelevizyonagitmemgerekti."

Kimliğiniçıkarmakiçinelinicebineatmayayeltendi.Si-145lahıgöğsünedayadıadamlardanbiri.

"Kıpırdarsan,vururum."

"Kimliğigösterecektim..."

"Sus."

Birisilahıgöğsündetutarken,ötekiyineceplerinesoktuellerini.Kimliğinivegecedolaşmaizninibuldu,fenerinışığındabaktı.

"Tamam,silahıindir,"dediarkadaşına."NimetaHanım,busaattesokaklardaölümünemisusadın."

"Ölümgününhersaatindekolgezmiyormu?"dediNimeta.

"Bizsenitelevizyonakadargötürelim,"dediadamlardanbiri."Yollartehlikelikaranlıkta."

"Bencegecelergündüzlerdendahaemniyetli,hiçolmazsasni-perlevuramıyorlar,"

dediNimeta."Meraketmeyinbengiderim,alışığım."

Televizyonbinasıonungitmekistediğiyerinçokuzağınadüşüyordu.Biranöncekurtulmayabakıyorduadamlardan.

"Nasılistersen,"dediadam,"amasahildenyürüme,arkayolukullan."

Nimetateşekküretti,arasokaktanbirarkacaddeyegeçti,birazbekledivesonraköprüyedoğrusonsüratkoşmayabaşladı.Karşısahilegeçince,binalarınsaçakaltlarınasığınasığınailerledi.Fakirmahallelerinbulunduğumevkiyegeldi.Hafiftenbiryağmursepe-lemeyebaşlamıştı.Nimeta,ikikatlıevlerinbulunduğutepeyedoğruyürürken,yağmurşiddetlendivebirdenbardaktanboşanırcası-nayağmayabaşladı.Tanrı,avlularında,balkonlarındaoturaninsanlarıevlerinesokmakiçin,yardımcıoluyordusankiNime-ta'ya.Nimetaçamurlarabataraktırmanmayabaşladıtepeyedoğru.Ortalıktakimseleryoktu.

Yağmurunetkisiylebalçıkolmuştopraktaköpekgibidörtayaksürünerekçitlerinaltındansüzülerekyadaüstlerindenatlayarak,bahçelerdenbahçeleregeçiyor,yukarıdoğrutırmanıyordu.Çamurdaayaklarıkaydıkça,çalılara,ağaçlarındallarınayapışıp,yukarıçekiyordukendini.Yağmurungürültüsünden,bahçelerindengeçerektepeyetırmanankadınıduymuyordus10

evlerdekiinsanlar.NihayettepedekiYahudiMezarlığı'navardığında,çitleretakılmaktanpantolonu,hırkasıyeryeryırtılmış,tırnak-146larıkırılmıştı,ellerisıyrıkiçindeydi.Hertarafıçamurabelenmişti.

YahudiMezarlığı,SırpveBoşnakmevzilerinintamortasında,yanyatmıştarihimezartaşlarıylasuskunvehüzünlüydü.Sankigöklerdeninsanlarıdahamutlugünlereulaştırmakiçinindirilmişüçbüyükdinadınaküskünduruyordu.Barış,umutveiyilikyerine,kan,kavgaveölümüilhametmiştidinler.Haçlıseferlerindenberibitmeztükenmezbirkin...

Mezartaşları,boyunlarınıbükmüşutançlayerebakıyormışgibigeldiNimeta'ya.

Birtaşınüzerinedoğrusürüklediyorgunluktanbitikdüşmüşbedenini,oturdu.

Yağmurhızınıkaybetmişti.Nime-tasoluklananakadartamamendurdu.Şimdi,aşağıyabaktığında,bulutlardansıyrılanayınışığında,yağmurdanyıkanmış

şehir,tabakgibigözlerininönündeydiNimeta'nın.MilaçkaayışığındayeryerpırıldayanbiryılangibikıvrılabüküleuzanıyorduSahilyoluboyunca.Birazsağakaydırdıgözlerini.YeniyanmışPostanebinasından,Tiyatro'danveHukukFakültesi'ndentütendumanlarıgörürgibioldu...sonradaMühendisMektebi'ni...vegençliğini...Onabinyılöncesindekalmışgibigelengençliğini...

BelinekadaruzanansarısaçlarınısavurasavuraHukukFakül-tesi'ninkapısındançıktı,KulinBanSahilYolu'nda,öncehızlıhızlıyürümeye,sonrakoşmayabaşladı.ÇumuriyaKöprüsü'ndeneskişehiregeçti.Burhan'labuluşmayagidiyordu.

Köprününazötesindebalıktutacaklardıönce.Sonrasarmaşdolaşyürüyecekler,Alifakoraç'açıkacaklarveorada,kendilerigibibirsürügençinsanınarasında,saatlerceöpüşeceklerdi.Çünkütamomevki,âşıklarınbuluşmayeriydi.Oradakimsebirbaşkasınayangözlebakmazdı.Hergençkendisevdasınınzırhıiçinde,duygularınıyaşardıalabildiğine.TıpkıNimeta'ylaBurhan'ındefalarcayapmış

olduklarıgibi.

Aşağıda,tepenineteklerindekişehirde,kocasıylabirlikteyaşadığıbirömürduruyordu.Onuhiçüzmemiş,

kırmamışvehepsevmişolankocasıyla...Elleriyleölümeittiğikocasıyla.

Burhanonunlakonuşmadanvurulursa,kendiniaslaaffedemeyecekti.Oğlununsuçlayanbakışlarına,annesininimalarınadayanamayacaktı.

Başkalarınanekadarinkârederseetsingerçek,yüreğindetaşıyamayacağıkadarağırbirazaptı.BirazönceyağmurdamlalarıylasırsıklamolanyanaklarındaşimdigözyaşlarıyuvarlanıyorduNimeta'nın.

Sırtınışehire,yüzünüşehiredoğrumevzilenmişsilahlaradöndüveavazavazbağırmayabaşladı."Burhaaan.Burhaaaan.Benim,ben,Nimeta.Neredeysençık.

Beniduyuyorsan,Allahaşkınaçıkortaya."Sesihıçkırıklarlakesiliyor,amahepbağırıyordu.

Kendigürültüsünden,başkabirininçıkardığısesleriduyamadı.Başınınüstündenvınlayıpgidenkurşunundafarkındadeğildi.AmabirdenkuvvetlibirkolbelindenkavradıNimeta'yıveötekieliyleağzınıkapadı.Öncedebelendikendinikurtarmayaçalıştıkadın,beceremeyeceğinianlayıncadurdu,boşbirçuvalgibibıraktıbedenini,kendinisarmalayana.

"Aklınımıkaçırdınsen?Nebağırıpduruyorsundeligibi,azdahabirkurşunyiyecektinkafana."

BusesBurhan'ınsesideğildiama,yinedeoolmasınıumutederek,yavaşçadöndükendinikavrayanadamınkollarında.Yüzyüzeydilerşimdi.

Bulutlarınarasınagiripçıkanayışığındaseçmeyeçalıştıkimolduğunu.Belkidetanıyorduamakaranlıktaçıkaramıyordubuyüzü.Onamektubuyollayankişiolabilirmiydi?

"Neyapıyorsunburadageceninbusaatinde?Nasılçıktınburalara?Kimyolladıseni?"

"Kimseyollamadı.Kocamıbulmayageldim.BurhanKulino-viç'i...buradasavaştığınısöylediler."

CebindenBurhan'ınkucağındaHanaileçekilmişresminiçıkarıpuzattıadama.

Adamaldıresmi,Nimeta'nınfenerininışığındainceledi.

"BurhanKomutan,Stup'ageçtibusabah.Buradadeğilartık.Ölümüboşunagözealdınyani,"dediadam."Şimdiaşağıyanasılineceksinbakalım?"

"Yalvarırımbenikocamaulaştırmanınbiryolunubulun.Yalvarırım."

147

"Herkesinyakocasıyaoğluyadakardeşisavaşıyorburalarda.Hiçkimseböylebirçılgınlıkyapmayakalkmıyor,"dediadam.148"Benimçoközelbirdurumumvar.Kocamlamutlakagörüşmeliyim.Ondakikaiçinbileolsa,görüşmeliyimonunla."

"Nedirbukadarmühimolan?"

"Özelbirşey.Onamutlakasöylememgerekenbirşeyvar."

"Hamilemisin?"

KulaklarınainanamadıNimeta."Ne?"diyesordu.

"Yani,nedirbukadaracilolanşey,seniböylebirçılgınlığaiten?"

"Onugörmeliyim,beşdakikaiçinbileolsa."

Arkalarındabirhışırtıduydular.Nimeta'yımezartaşlarındanbirininarkasınaçekipyereçökerttiveüzerinekapandıadam.

"BurasıgüyatarafsızbölgeamaSırplar'agüvenilmez,"dedi.Birazbeklediler,sonrakarşılıklıoturdulartaşasırtlarınıdayayıp.

"Kocamıbirgörsem...biraniçin..."

"Önceondakikadiyordun,sonrabeşdakikayafitoldun,"dalgageçiyorduNimeta'yla.Başınıdizlerinedayadı,ağlamayabaşladıNimeta,usulusul.Adam,karşısındasırılsıklam,çamuriçinde,insanlıktançıkmış,birsinirkrizinineşiğinegelmişperişankadınaacıyarakbaktı.

"Adınnesenin?"

"Nimeta."

"BakNimeta,budeliliğigözealdığınagöre,iyibirsebebinolmalı.Burhan'ıtanıyorum.Bulunduğubölgeyebazısevkiyatlaryapılacakyakında.Günühenüzbellideğilamaherhaldeönümüzdekihaftaiçinde.Nerdebulurumseni?"

"Televizyondayımhep.Oradaçalışıyorumben,"dediNimeta.

"Haa,tevekkelideğil,tanıdıkgeldiyüzün,"dediadam."Sanahaberveririmbirgünönce.Gidergörürsünkocanı.Yoldamayınaçarparveyabombalanırsanız,sorumluluksenin."

AdamınellerineatıldıNimeta."Sağol,sağolkardeşim...sağol...adınısöylemedin."Birantereddütedergibiolduadam,sonra"Esat,"dedi.

"Esat,buiyiliğinihiçunutmayacağım."

"Şimdibekleburada,biriniyollayacağımseniaşağıindirsindiye.Havaaydınlanmadangitmelisinburadan.Birdahakendibaşınaböyleişlerekalkışma.Şuandatesadüfenyaşıyorsun,bunubil."

"Benkendiminerimaşağı,geldiğimgibi."

"Olmaz.Yağmurdindiartık.Tıkdiyevurulursun.Beklebeniburada,"dediEsat.

Nimetabüsbütünbüzüldüoturduğuyerdeveayağakalkanadamailkkezdikkatlebaktı.Çokgençbirdelikanlıydı.Uzunboylu,yakışıklıamaçoksıskaydı.BosnasınırlarıiçindeyaşayanherBoşnak,kadınolsunerkekolsunçoksıskaydıartık.

..Savaşbaşladığındanberi,enazonar-onbeşerkilovermiştiBosnalılar...

Esat'ınsaçlarının,gözlerininrenginikaranlıktaseçe-miyorduNimeta.Üstündekoyurenkgiysilervardı.AcabaBurhandaböylebirşeylermigiyiyorduyoksaogünevdenayrıldığındaüstündeolanpantolonuvegömleğiilemisavaşmaktaydı?

"Hiçbiryeregitme,buradabekle,"diyebirkeredahatembihettiEsat,uzaklaşmadan.

Fiko,sabahakarşıçamuriçinde,sırılsıklamevegirenannesinehayretlebaktı.

"Neredengeliyorsunsen?"diyesordubuzgibibirsesle."Televizyondanmı?"

"Notumuokumadınmıoğlum?"

"işegidiyorumdiyeyazmışsın."

"Nedenbukadarerkenkalktınsen?Dahasaataltıbileolmadı."

"Neredengeliyorsunanne?"diyeyineledioğlu,sesiniyükselterek.

"Babanıaramaktan,"dediNimeta.Üstündekisırılsıklamsüveteri,çamurluayakkabılarıçıkardı.Fiko,annesinedargınolduğunuunuttu."Nediyorsun,anne?"diyebağırdı.

"Baban'ordugönüllülerine'katılmış.Dağaçıkmışsavaşmakiçin.Tanrım,yaşıyormuş.Ölmemiş.ÖlmemişFiko."

Fikobirandaannesininkollarındabuldukendini.Onundayaşlargözlerindenselgibiakıyorduşimdi.Babasınınkaybolduğuoakşamdanberi,annesineyaptıklarıiçin,büyükbirpişmanlıkduyuyordu.Nezamandır,nedeninibilmedendargındıannesiyle.Bukayboluşta,onunbirkatkısıolduğunuhissetmiş,onusuçla-149

mıştıamaküsdurduğuzamaniçindeçokdaözlemişti.Onasarılmayı,kanepedebaşınıdizlerinekoyupyatmayı,onaşımarmayı150özlemişti.

"Nasılöğrendinbunu,anne?Bizehabermiyolladı?"

"Benimyayınladığımilanlarabiryanıtgeldi.Ondandeğilamaonutanıyanbirinden."

"Bugecegörebildinmionu?"

"Hayır.Amabenionaulaştıracakbirinibuldum."

"Yanionubulamadın,göremedin?"

"Hayır,amaartıkyeriniöğrendimFiko.Şimdigidiponunlagörüşebilirim,artık."

"Nezaman?"

"Önümüzdekihaftaiçinde."

"Kendibizehiçyanıtvermediğinegöre,bulunduğuyerinbelkigizlikalmasıgerekiyoranne."

"Benimonunlagörüşmemşart,oğlum,"dediNimeta.

"Sengideceksenbendegelirim."

Nimetaönce'olmaz'diyecekti...Yalnızbaşınagidip,Bur-han'akaybolduğugündenberi,içindebiriktirdiklerinianlatmakveondanözürdilemekistiyordu.

Ama,Burhan'ınonukovmaihtimalinekarşı,Fikoilebirliktegitmesidahadoğruolurdubelki.BurhanoğlununönündedahaölçülüdavranırveNimetabiraraonunlabaşbaşakonuşmaimkânıbilebulabilirdi.

"OlurFiko.Babanıgörmeyebirliktegideriz,"dedi."Buhaftaiçinde,orayanasılgidebileceğimizinbilgisiulaşacakbana.Senhenüzkimseyebirşeysöylemeemi.Hana'yabile."

Toprakyoldaetrafıtozadumanakatarak,sarsılasarsılagidiyorlardıcipiniçinde.Yeşilli,sarılıarazigiysileriyleıspanaklıyumurtayabulanmışduygusuverenikiaskerönde,NimetaveFikoarkadaerzakkutularınınarasındaoturuyorlardı.Havasıcaktı.Cipiniçidahadasıcaktı.Nimetaarasırahasırşapkasınıçıkarıpyelpazeliyorduoğlunu.

"Yapmaanne,istemem,"dediçocuk.Kazıkkadarolduğuhaldeçocukyerinekonmak,annesindengereksizihtimamgörmek,heleaskerlerinyanında,ağrınagidiyordu.

Askerlerhiçkonuşmu-

yorlardı.Arasırahafifbirrüzgâresiveriyordu.OzamanaskerlerdenyayılanekşiterkokusugenziniyakıyorduNimeta'nın.Besbelligünlerdir,haftalardıronlardasuyüzügörmemişlerdi.Yüzle-151rigüneşyanığındankahverengiyeçalmış,derileriçatlamıştı.

"Dahaçokvarmıgideceğimizyere?"diyesorduNimeta.Fikoannesininbusorusunasinirlendiamasesçıkarmadı.Babasıkimbilirkaçkezinipçıkmıştıbuyokuşu.Kadınmilletininhiçbirşeyetahammülüyoktu.Onlarsadeceşikâyetetmeyibilirlerdi.Anneannesi,annesi,Hana...Hepsiaynıydı.

"Biryarımsaatdahatırmanacağız,"dedierlerdenbiri.

"iyicetepeyeçıkmışsınız."

"Emniyetiçin."

Birsüredahagittiler.

"Babamıtanıyormusunuz?"diyesorduFiko."BurhanKuli-noviç?"

"Uzunboylumühendismi?"dedierlerdenbiri.

"Evet,evet,o."

"Mühendiskomutan.Tanıyorum.Yeraltıtünellerinin,gizlibarınaklarınveköprülerintasarımlarınıyapıyor."

"Çarpışmıyormu?"diyesorduFiko.

"Çarpışmazolurmu?Hepimizçarpışıyoruz.Amaherkesinayrıbirdeişivar."

"Nasılyani?"

"Doktoru,mühendisi,terzisi,şoförü,aşçısı,işçisi...Herkeshembildiğiişiyapıyor,hemvuruşuyor."

"Kaçkişisiniz?"diyesorduNimeta.

"Askerisırlarımızıveremeyiz,abla,"dediasker.

"Başkaaskereihtiyacınızvarmı?"diyesorduFiko.

"Olmazolurmu.Keşkeonmisliinsanolsayukarda.Hervurulanınyerinidoldurmaklazım."

"Neo,sendebizemikatılacaksın?"dediarabayıkullananasker.

"Odahaçocuk.Birazbüyüsünodakatılır,"dediNimeta.Fikoyinemüthiş

içerlediannesine.

"Onunyaşındabirsürügençvaryukarda,"dedier.

"Fikoçabukuzadı.Dahaonunyaşı..."LafıağzındakaldıNimeta'nın.

"Bizimevdekikadınlarınçocuklarıhiçbüyümez,"dediFiko,"anneannemdeböyledir."152"Bütünannelerböyledir,"dedicipikullanan.

Birsürehiçkonuşmadılar.Nimeta'nıniçine,hedeflerineyaklaştıkçabirkorkudüşüyordu.Burhanonugördüğündeneyapacaktıacaba?Sondönemecidedöndüklerinde,uzaktankarargâhındermeçatmakorunağınıgördüler,încebirdumansüzülüyordubirbacadan.

CipdururdurmazFikoatlayıpkorunağadoğrukoşmayabaşladı.

"Bekle,bekle,"diyebağırdıerlerdenbiri,"senitanımazlar,başımızabirdertaçma."

Fiko'nundurduğunu,sonrayanınagelenaskerlebirlikteuzaklaştıklarınıgördüNimeta.O,olduğuyerdekaldıvebekledi.Oğlu,babasınaannesiyleberabergeldiklerinisöyleyecektielbette.Eniyisiburadadurup,Burhan'ınonagelmesinibeklemekti.Azilerdekiağacıngölgesineoturup,sırtınıağacıngövdesinedayadı.

"Sizgelmiyormusunuz?"diyesordu,cipikullananasker.Birşeylerindiriyorduarabadan.

"ÖnceFikohasretgidersinbabasıyla.Erkekerkeğekonuşsunlar.Bensonragelirim,"dedi.GünlerceBurhan'ıgörmek,onado-jkunmakvesarılmakistedikten,onubuluncayakadaruğraştıktan!veölümüdegözealıpburayakadargeldiktensonra,şimdi,onun-1lagözgözebilegelmedenkaçıpgitmekistiyordu.

Esat'tanonunlsağvesağlıklıolduğunuöğrendiğindenberionugörmearzusugiderekazalmıştı.Utanmasa,

kilometrelerceyolukoşakoşainebilirdibayıraşağı.

Zamangeçmekbilmiyordu.Nimeta,oturduğuyerdekaykılakaykıla,sonundaboyluboyuncauzandıtoprağa.Ellerinibaşınınaltınayastıkyapıp,yapraklarınarasındanmavigöğüseyretmeye.,koyuldu.Tekbirbulutyoktuhavada.Öylesinegüzelbirtozma-1viydi,öylesinehuzurluydukisema,sankiaylardanberikan,deh-Jşetveacıiçindebulunanbirülkeyedeğilde,yaztatiliniyaşayan!mutluvehuzurlubirmemleketekanatgermişti.BirgünBosna'ya]dahuzurvemutlulukgelirmiydiacaba?

Göğüseyredereknekadaryattığınıbilmiyordusırtüstü.Aya-^

ğakalktı,üstüneyapışanotları,tozutoprağısilkeledi.Hertarafıtutulmuştu,ilerdekibarakayadoğruyürümeyebaşladı.Bumaneviişkenceyedahafazlatahammüledemeyecekti.Neolacaksaol-153sun,diyedüşündü.Barakanınönündesilahlıgençadamlarvardı.Onlarıgetirenerlerdenbirideoradaydı.

Nimeta'yaeliylebarakanınarkatarafınıişaretetti.Oyöneyürüdü.

Barakanınyanında,ağaçlarıngölgesinekonulmuşbirtahtamasadakarşılıklıoturuyorlardıbabaoğul.NekonuştuklarınıduymuyorduNimeta.

Amaderinbirsohbetedalmışolduklarıbellioluyordu.Burhan'ınarkasıdönüktü.

Birazdahayaklaşınca,Fikogördüannesini,eliyleişaretederek:

"Annemgeliyor,"diyebağırdı.Burhanyerindenkalktı,Nimeta'yadoğrudöndü.

Nimeta'nıniçiezildi.Burhançokzayıflamış,kadidiçıkmış,avurtlarıçökmüştü.

Sakallanuzamıştı.Üstündeonlarıgetirenaskerlerindegiydiğisarılıyeşilligömlekvardı.Pantolonukendipantolonuydu.Birtorbagibibumburuşuksarkıyorduüstünden.Pantolonunbelinikalınbirsicimlesıkmıştı.Okadardeğişmiştiki,sokaktayanındangeçse,Nimetatanıyamayabilirdikocasını.Amaoçokiyibildiği,ruhunuaksettiren,koyumavigözlerihiçdeğişmemişti.Birandaherşeyiunutup,kocasınınkollarınaatladı.KendiniçekmediBurhan.Karısınınyanaklarınıöptü.

"NasılsınNimeta?"dedikurubirsesle.

"Burhan!Çokmerakettik,çokaradıkseni.Birhaberbilevermedin.Çocuklarlaendişedendeliyedöndük.Nedenaramadınbizi?"

"Banakızmaktahaklısın.Fikoilekonuşurken,hatayapmışolduğumuanladım.

Aramam,neredeolduğumubildirmemlazımdı..."

"Burhan,konuşmalıyız.Şöyleyürüyelimmibiraz?"

"Nimeta,konuşmamızgerekmiyor..."

"OlmazBurhan,bazışeyleribilmeniistiyorum.Benianlamanıistiyorum."

Fikomasadankalkıp,barakanınönkapısındaduranaskerleredoğruyürüdü.Biziyalnızbırakmakistedi,

diyedüşündüNimeta.

"Bak,Fikodagitti,şimdibenidinle..."

"Öncesenbenidinle,"dediBurhan.Sesindenekızgınlıknede154gücenmişlikvardı.Herzamankindenbileheyecansız,durubirseslekonuşuyordu."Nimeta,burayageldiğimdenberi,birçokşeyyerdeğiştirdikafamdaveyüreğimde.Ölümleburunburunayaşamayabaşladıktansonra,benimiçineskidenönceliktaşıyanşeylerin,nedenliönemsizolduğunufarkettim."

"Bazışeylerisanaizahetmemeizinver,"diyesözünükestiNimeta.

"Birgünizahedersinbelki.Busavaşsonaerervehepimizsağkalırsak,ozamankonuşuruz.Amaşuandabenimiçintekbirşeyinönemivar,odaBosna'nınkurtuluşu.KendimitamamenbuişeadadımNimeta.Budağlarda,buçamormanlarınınarasında,elimdeolmadanbirdeğişimyaşadım.Beniburayagelmedenöncekızdıran,üzen,sevindirenherşeyöneminiyitirdi.Günlükyaşamıniçindekibayağılıklardançokuzağımartık.Sanavurduğumiçindeüzgünüm.Keşkevurmamış

olaydım.Ama,oanıyaşama-saydık,beniburayagetirennedenleroluşmayacaktıvebenömrümü,taşbinalaryaparakgeçirenbirmühendisolaraksürdürmeyedevamedecektim.Şimdiiçimidoldurmaktaolanduyguları,okorkunçhırsı,kini,nefreti,varolmatutkusunu,BoşnakolmakveBoşnakkalmakolgusunuhiçbilemeyecektim."

"Evinedönmeyecekmisin,Burhan?"

"BenimevimdahauzunbirsüreburasıNimeta.Buradabanaihtiyaçlarıvar.

Savaşaninsanlarayardımımdokunuyor.Onlaraistihkamköprüleri,barakalaryapıyor,tünelleraçıyorum.Ayrıcagerektiğizamansavaşıyorumda.Ülkemiçinsavaşıyorum."

"Birgün...bütünbunlarbittiğinde..."

"Ogünyenidenkonuşuruz."

"Bensenihepsevdim,seniterketmekaklımınucundangeçmedi..."

"Bunlarındabirönemiyokartık,Nimeta,"dediBurhan."Herneolduysaoldu.

Senzamanzamanyalnızyaşadın.Benparakazanmapeşindeseniyalnızlığaittiğimifarkedememişim.Amasendeyalnızyaşamayıbecerebildin.Güçlüydün.

Belkibendenbilegüçlüydün,sen.Mesleğinvardı,arkadaşlarınvardı,iş

gezilerin

vardı..."Sustu.'Kendinebirsevgilibilebuldun,'dememekiçintuttukendini.

"Çocuklarakanatgermesinibildin.Hayatınıbensizdesürdürebileceğinibiliyorum,"dedi."Benevedönmeniistiyorum.""Savaşbittiğindesağkalırsakkonuşuruz."Nimeta'nıngözündenyaşlarsürekliakarakdudaklarınınkenarındanboynuna,bluzunadamlıyordu.

"Hiçinmiyormusunuzaşağı?"diyesordu."Nekadarsıkinersek,okadarçoktehlikeyeatıyoruz,hemkendimizihemarkadaşlarımızı.Mecburolmadıkça,hiçbirimizingitmesineizinverilmiyor,ihtiyaçlarımızıvearasıradasilahlarımızıalmakiçininipçıkanbirekibindışında,bizhepburdayız.Sizenasılizinverildiğineşaştımkaldım,zaten."

"YahudiMezarlığı'nda,Esatadındagençbirsavaşçıbuldum.Obanaacıdı,burayagelişimiayarladı,"dediNimeta.

"Neişinvardıoradasenin.Delimisinsen?"Eliniuzatıp,karısınınelininüzerinekoydu.

"Senibulmamgerekiyordu.Acınacakhaldeydim.Burhan,galibabirsenacımıyorsunbana."

"Senhiçbirzamanacınacakbiriolmadın.Benseniniçindekigücüherzamanbildim.Anneninsenibüyütürkençokfazlabaskıaltınaalmışolmasındanhepşikâyetçiolduğuniçin,belkidegereğindenfazlaözgürlüktanıdımsana,seniyalnızbıraktım.Amaartıkbambaşkabiryolagirdihayatımız.Geçmişedönüpdurmanınmanasıyok."

"BazıolumlugelişmelervarBurhan,"dediNimeta,"LondrakonferansındaMiloşeviç'içoksıkıştırdılar.Panicbazısözlerverdibiliyorsun.BuadamınYugoslavya'nınbaşbakanlığınagetirilmesiiyioldu.Nedeolsa,uzunyıllarKanada'dayaşamış,medenibiri.insanhaklarınedemek,biliyor."

"Obirkukla,"dediBurhan."Kimhangimevkiyegelirsegelsin,iplerhepMiloşeviç'inelindeolacak."

"Amakonferanssırasında,herkesinönündeatışıpdurmuşlar,duymadınmı?

Milosevic,sözistediğizaman,Panicbirkâğıda'kapatçeneni'yazmış,Miloşeviç'edoğrututmuşveherkesdegörmüşbunu."

155

I

"Evetduydum,"dediBurhan."YakındadefteridurulurPa-niç'in.Beklebakalımverdiğisözlerinhiçbirinitutabilecekmi?156Sırplarsilahlarınıteslimedeceklermi?işgalaltındakitopraklarımızdançekileceklermi?Yaptıklarıyıkımvekıyımiçintazminatödeyeceklermi?"

Nimeta,hayretledinliyordukocasını.Hayatıboyuncahiçbirpolitikolayakarışmakistemeyen,inşaatlarınındışındaherşeyeuzaktanbakanBurhan,bambaşkabiradamolmuştu.Gözlerindeşimşeklerçakıyordukonuşurken.

"MecburlarBurhan,"dediyorgunbirsesle."Londrakonferansındaçokağıryaptırımkararlarıalındı.Eğerşartlarauymazlarsa,Belgradaçlıktanölür."

"Birbokolmazonlara,"dediBurhan."Onlarcehennemzebanileridir."

"Pekiyasennekadardayanabilirsinbuhayata?Eviniözleme-yecekmisin?"

"Benburadaiyiyim.Hiçolmadığımkadariyiyim.Sendekendineveçocuklaraiyibak.Beniarayıpbulmazahmetinekatlandığın,geldiğiniçinteşekkürederim,Nimeta,"dediBurhan.Ayağakalktı.Babasının

kalktığınıgörünce,onlarıuzaktangözleyenFikoyanlarınageldiamaoturmadı.BirNimetakaldıoturduğuyerde.

"Haydigidinartık"dediBurhan.Oğlununomzunaeliniattı.

Nimetabirtürlükalkamıyorduyerinden.

"Nimeta,birdahasakıngelmeburaya,"dediBurhan."Çokbüyükbirriskegirdin.

Yoldaateşaltındakalabilirdiniz."

"Haydianne,"dediFiko."Kalkdagidelim."

Nimetamasayatutunarak,zorluklakalktıayağa.Korktuklarınınhiçbirigelmemiştibaşına.Burhan,neonunlakonuşmamaz-lıketmiştineonakötüdavranmıştı.YinedebütüngücünüyitirmişgibiydiNimeta.ilkkez,kocasınınondanartıkiyicekoptuğunu,âdetabaşkabirboyutageçtiğinifarkediyordu.HerzamansakinolanBurhan,yineçoksakindi.AmabusükûnetinardındabirfırtınagizleniyorgibiydiveNimeta,kocasındakibutehlikelideğişimdensorumlututuyordukendini.Burhan'ayaklaşıp,sarıldı.

Onuyanaklarındanöperkendeyaşlarsüzülüyordugözlerinden.Kollarınısımsıkıdoladıkocasınınboynuna,birsüreöyleasılıkaldı.

Sonraçözüldükolları,çaresizlikleyanınadüştü.Vedaiçinsırasınıbekleyenoğlunudahacoşkulukucakladıadam.Yanaklarından,alnından,saçlarındantekrartekraröptü.Üçübirlikte,barakanınönüneyürüdüler.Onlarıgetirenerler,cipegirmiş,bekliyorlardı.Burhankarısınıncipebinmesineyardımetti.

"Allah'aemanetolun,"deditokbirsesle.

"Babacığım,kendineiyibak.Sakınyaralanma,"dediFiko.

"AnnenveHanasanaemanet,Fiko,"dediBurhan.

Cipiçindekileribirkaçkezsarsaladıktansonrahareketetti.Fikoyarıbelinekadarsarkıpelsalladıbabasına.Burhan'ıilkvirajıalanakadargörebildiler,yolsolakıvrıldıktansonraanidengözdenkaybettiler.Nimetasuskundu.Kocasınıyitirdiğinibiliyordu.Bukayboluşakatkıpayınıdabiliyordu.AmaBurhanhiçmiharçkoymamıştıaralarındayükseliverenduvara?

Birkaçgünsonra,Burhan'ısağsağlimbulmuş,onunlabuluşmuşolmalarınınşerefine,Raziyanım'ınevine,hazırladığıyemekleriyemeyegittiler.Okıtlıkgünlerindebile,elinezarzorgeçirebildiğimalzemelerle,savaşölçülerinegörenefisbirsofradüzenlemiştianneleri.Hanaherzamankigibiyerindeduramıyordu.Oradanorayakoşuşuyor,anneannesininpiyanosunutıngırdatıyordu.

Fikodababasınıbulmuşolmaktandolayıçoksevinçliydi.AmaNime-ta'nındurgunluğugözündenkaçmamıştıannesinin.Yukardaolupbitenleriöğrenmekiçin,sürekliFiko'yusıkıştırıyorduRaziyanım.

"Nezamandönecekmişbaban?"

"Savaşbitince.Oradakilerinhepsi,ölenekadarsavaşacaklar-mış.Bizigötürenaskerleröylesöylediler,"dediçocuk.Raziyanım,Raifinbusözleriduymamış

olmasınıumutederekoğlunabaktı.Herzamankigibiduvaradikmiştigözlerini,kimseyidinlediğiyoktu.Yinedekonuyudeğiştirmekistediyaşlıkadın.Savaş,tüfek,kangibilaflarıonunyanındasöylememeyegayretediyordu.

"BuböreğiBurhanseverdi,onuniçinpişirdim,"deditorununa,"madembugecearamızdayok,onunyerinesenikimisliye."

Fiko,anneannesininönünetepelemedoldurupsürdüğütabağabaktı.

"Keşkebabamdayiyebilseydi,okadarzayıflamışki..."dedi.

157

"Bubörekpeynirlideğilki,"dediHana,"tatsıztuzsuzbirşeybu."

158"Çarparımşimdi,"dediFikokardeşine,"savaştapeyniriner-denbulsunanneannem."

"Nasılpeynirlideğilmiş.Balgibipeynirlibubörek,peynirievdebenyaptım,"

dediRaziyanım.Pirincilapagibipişirmiş,içinetuzvemayaatmıştı,beyazpeynirtadıversindiye.NezamandırbulamadıklarımalzemeleritürlüicatlarlayaratmayaçalışıyorduBoşnakkadınları.Büyükler,uyduruktatlansineyeçekmeyiöğrenmişlerdiama,çocuklarçokdahagerçekçiydiler.

"Eskidenyediğimizpeynirebenzemiyor,anneanne,"dediHana.

ikikardeşindalaşmasınıönlemekiçin,"NedenBurhan'ıalıpgetirmedinizanlayamıyorum,"dediRaziyanım."Oralarakadarboşunagittiniz.Bendesizinlegeleydim,mutlakaiknaederdimonu."

"Anne,Burhançocukdeğil.Oradakalıpsavaşmakistiyor.Şimdionunbirmisyonu,birgörevivar."

"Onunbirdeailesivar.insançolukçocuğunusavaşınortasındayapayalnızbırakıpgidermi?"dediRaziyanım.

"Bizyapayalnızdeğilizki,"dediFiko.

Raifönünekonanyemeğedokunmamıştıbile.Sofranınbaşında,aileninerkeğiolarakkendineayrılanbaşköşedeherzamankigibidünyadankopukoturuyordu.

"Konuşmuyorsun,anladık.Bariyemeğiniye,"dediannesi.Ni-metakendinitutamayıpgüldü.

"Gülünecekbirşeyyok.Buyemekyememek,yeniicadımız.,insankonuşmazsabirşeyolmaz,amayemekyemezseölür,"dedijRaziyanım.

Herhaldeodaölmekistiyor,anne,diyegeçirdiiçindenNime-ta,amaseslendiremedidüşüncesini.Nekadarçokinsanyaölüyoryadaölmekistiyordubirsüredir.

Raziyanım,oğlununonlardaniyicekopukolduğunakanaat,getirince,kafasınıkurcalayansoruyubirkezdahasormadanedemedi,"BabannedendağaçıktığınıanlattımısanaFiko?"

"Söyledimyaanneanne."

"Nedençıkmış?"

"Anne,nebiçimsorubu?insanvatanınıkorumakiçinnedensavaşır?"Nimeta,sofrayaoturduklarındanberi,annesininFi-ko'nunağzındanlafalmayaçalıştığınıseziyor,sinirleniyordu.

"Benoğlumabirsorusordum,"dediRaziyanım,"senniyelafakarışıyorsun?"

"Babamgöreviniyaptığınısöyledi,"dediFiko."Elisilahtutabilenherkesin,Bosnaiçinsavaşmasıgerekiyormuş."

Raif,ilkkezgözleriniduvardançekip,Fiko'yadikti.

"Hepsibumuymuş?Görevyapmayamıgitmiş,yani?"dediRaziyanım.Hanabirdenatıldı,

"Zlata,doğumgünümiçinpartiyapıpyapmayacağımızısordu,anne.Bendeyapacağımızısöyledim,"dedişımarıkbirsesle.

"Birpartimizeksikti,"dediRaziyanım.

"Ağzındayemekvarkenkonuşmademedikmisana?"dediFiko.

Ağzındakipatateslerigösteregöstere,"Onaannesipartiyaptıamadoğumgününde,"dediHana.

"Bizdesanayaparız,kızım,"dediNimeta.Konununbaşkayöneçekildiğinememnunolmuştu.

"Savaşıniçindepartimiolurmuş?"dediRaziyanım.

"Çocuklarınyaşamlarınınormalşartlardasürdürmeleriiçin,elimizdengeleniyapmalıyızanne,hemfenamısanayinebirşeylerpişirmeniçinfırsatdoğar.

Birpatatespastasıicatedersinbelki,buseferde."

"Oldumolasıbenimyemekpişirmemlebozmuşsundursen,Nimeta,"dediRaziyanım.

"Keşkesendebirömür,daktilomakinesitakırdatacağına,mutfağındayemeklerpişirseydin.Kocanbelkihâlâevindeolurdu."

Raifinhiçdokunulmamıştabağınıönündenhırslaçekipmutfağayürüdü.

Nimeta,gözleriniduvaradikmişoturupdurankardeşineeğilip,"Nekutlamaydıama,öyledeğilmiRafo,"dedi,"Herzamankigibi,kaşıklaverip,sapıylagözümüçıkarttı,bizimki."Diğertabaklarıtoplayıparkasındangittiannesinin.

Mutfaktaannesiylebaşbaşakalıp,dalaşmamakiçin,"Sizdebirşeylertaşısanızaiçeri,çocuklar,"diyeseslendiçocuklarına.

159

"Benbilmeceçözeceğim,"dediHana.FikocevapbilevermediMutfakta,"Bakanne,"dediNimeta,"Burhan'ınsavaşmakis-160temesininbenimlebirilgisiyok.Benisuçlamaktanvazgeç.Çoküstümegeliyorsun."

"Savaşınortasında,çocuklarınla,erkeksiztekbaşınakalakalmanhoşumagitmiyor,kızım."

"Kimhayatınıhoşunagittiğibiçimdeyönlendirebilmişki,anne?"dediNimeta,

"Sendetekbaşınadeğilmisin?"

Raziyanımağzınıaçmaküzereykensustu.

"BanasakınRaifvar,deme,"dediNimeta.

Anakızmutfaktangeridöndüklerinde,yemekodasınınkapısındadonupkaldılar.

RaifveFiko,başbaşavermiş,mırılmırılbirşeykonuşuyorlardı.GözlerineinanamadıNimeta.Raziyanım,öncehayalgördüğünüsandıdüşmemekiçin,kızınınkolunututtusımsıkı.Nimeta,eliyleağzınıkapattıannesinin.Diğereliyle,annesinielindentutupgeriçekti.Parmaklarınınucunabasabasakoridordagerigeriyürüyüpmutfağagirdiler.Nimetasesleriduyulmasındiye,kapıyıkapattı.

"Anne,sakınRaifitedirginedecekbirşeyyapma,heyecangösterme,"diyeyalvardı.Raziyanımtirtirtitriyordu.

"Banamıöylegeldiacaba?Gerçektenkonuşuyormuydu?Sendegördündeğilmi,Nimo?"diyesordu.

"Evetanne,Fiko'yabirşeylersöylüyordu,"dediNimeta.

"Haydiyanlarınagidelimevladım."

"Olmazanne.Ürkütmeyelim.Birazdahabekleyelimburada."

"Allahım,içerdebirmucizeoluyorvesenbeniorayabırakmıyorsun."

"Yalvarırımbirazbekleburada.Bironbeş-yirmidakikadahabekleanne.Sonranasılsagideceğiz,mutfaktamahsurkalacakdeğilizya."

"Oğlumkonuştu.DüşünseneNimo,konuştuRaif!"Ağlamayabaşladıyaşlıkadın.

"Anne,bukadarheyecanlanma.Durbakalım...içerigirdiğimizde,herşeyçoknormalmişgibidavranacağız,tamammı?""Nasılyani?"dediRaziyanım."Sankihiçbirşeyolmamışgibi,"dediNimeta.Sesiokadarkesindiki,kendibileşaşırdıannesineemrediyormuşgibikonuşmasına.AcabaBurhandoğrumusöylemişti,sandığındandahamıgüçlüydüNimeta?

161

Birsüresonra,anakız,yineparmaklarınınucunabasabasayemekodasınadoğruilerlediler.FikoveRaif,masanınetrafında,herzamankiyerlerindeoturuyorlardıvebukezFiko,dayısınabirşeyleranlatıyordu.Onların.içerigirdiğinigörünce,Fikoannesiyleanneannesinedöndüveendoğalhaliyle,

"Dayımdababamınyanınagidipsavaşrnakistiyor,anne,"dedi.

Nimeta,annesindenönceatıldı,"OzamanyineEsat'ıbulmamgerekecek,"dedi.

"Bizimdağaçıkmamızıoorganizeetti.YarınbanahatırlatdaFiko,gazeteyebirilankoyalım,beniaramasıiçin."

"Benhatırlatırım,"dediRaif.Aylardırkonuşmayanodeğilmişgibi,sesisonderecenormaldi.Nimeta,heyecandankısılansesiyle,"Olur,"dedikardeşine.

Sonraannesinedöndü,

"Anne,Hanaseninodandayinenelerkarıştırıyordurbirgidipbaksana,"dedi.

YerindenkımıldamadıRaziyanım.Taşkesilmişduruyorduayakta.

"Haydigelanne,hemHana'yagözkulakolalım,hemdeiçerdelaflarızbiraz."

Kolundançekipodasınasürüklediannesini.Odayagirdiklerinde,şokgeçirenkadınıyatağınaoturttu,kolonyaylaşakaklarınıovdu.

"Sendemezmiydinheriştebirhayırvardır,diye.BakBurhan'ındağlardasavaşıyorolması,Raifindiliniçözdü,onuhayatadöndürdü,anne,"dedi,

"insanıniçine,intikamateşidüşmeyegörsün.Artıkyaşamakiçinbirnedenivaroğlunun."

Evlerinedönmeküzereyolaçıktıklarında,RaifinnasılkonuşmayabaşladığınıeninceayrıntısınakadaröğrenmekistediNimeta.AmaFikosadece,"Dayımbanadağanasılçıktığımızısordu,"demekleyetiniyordu.

BukısayanıttatminetmiyorduNimeta'yı.

"îlkomukonuştu,Fiko?"

"Evet."

"Yaninasılkonuştu?Öylebirdenbiremisordu?"

sn

"Söyledimyayüzkere,"dediçocuk."Siziçerdeydiniz,benka-llantabaklantopluyordum,banabirdenbabamınasılbulduğu-l162muzu,dağanasılçıktığımızısoruverdi.""~~"Eee?"

"Bendeonabunuseninorganizeettiğinianlattım.Dağdakika-Jrargâhaaitsorulardasordu.Meğerobizihepdinliyormuş,anne."

"Sencegerçektengitmekistiyormuoraya?"

"Elbetteistiyor.Bendegitmekistiyorum."

îrkildiNimeta."Seninyaşınküçük.Birkaçsenesonraancak,"dedi.

"Benimyaşımdaçarpışançokgençvarmış."

"Babanmısöyledibunu?"

"Hayır,yukardakonuştuğumaskerler."

"SengidemezsinFiko.Okulunvar.Yaşınküçük.Benvebabanizinvermiyoruz."

Yanıtlamadıoğlu.Evlerinegirdiler.Nimeta'yıHana'nıngürültülücıvıltısıylabaşbaşabırakarak,birgölgegibisessiz,odasınaJgittiFiko.

Ertesigün,Nimeta,bukezdekardeşiiçin,birkeredahasıvadılkollarını.

Esat'ahitabenküçükbirilankoydugazeteye.Esat,onu;1Burhan'aulaştırmakiçinişyerindearadığında,aralarındakidostluğugeliştirmiştiNimeta.Esat,artıkNimeta'nınikiçocuğu,birlderuhenyaralıbirkardeşiolduğunu,kardeşininZvornik'tekikat-fHamdakarısını,oğlunu,halasını,arkadaşlarınıvekarısınınbütün|akrabalarınıkaybettiğiniveogünbugündürkonuşmadığınıbiliyordu.Dostolmuşlardıolmasınaama,Nimeta'yakendiadresinifkesinliklevermemiştiEsat.Nimeta,yardımlarınakarşılık,yabancı|televizyonculardanvegazetecilerden,kahve,sigaragibibazışeylerteminedebileceğinisöylemesinerağmen,neyardımınakarşılıkis-ltemişnedeadresbırakmıştı."Çokgerekirse,Oslobodenjeyekü-lçükbirilankoy,bensenihemenararım,"

demişti.

Nimeta,ilanıkoyduvebeklemeyebaşladı.Hergün,iştenson-jrakardeşinegidiyorveonuoyalamayaçalışıyordu.Savaşmayaka-lrarverdiğigündenberi,normaledönenRaifde,busıkıntılıbekle-|yişinyenibirbunalımyaratmasındankorkuyordu.

Esat'tanumudunukesergibiolduğubirara,kendisibirarabayaatlayıpkardeşinidağaçıkarmayıbiledüşündü.Kafalarınayiyeceklerikurşunlarlayadabirmayınaçarparakölürgiderlerdi.Aslındaölümdenfilankorktuğuyoktuama,FikoveHanasavaşıniçindeyalnızkalırlardı.Onlarıbabalarıyanlarındayken,sakin,huzurlubiryaşamıniçindebilebırakıpgidememiştiNimeta.

Esat'tanses,Nimeta'nınümidinintamamenkesildiğibirperşembegünügeldi.

Televizyonabirnotgöndermişti.Birhaftasonra,erzakvexil ç̂ikmaliyaparkenkardeşinidedağaçıkarmayasözveriyordu.Zamanıveyeri,sondakikabildirecekti.

Nimetaişfilandinlemedi,koşakoşaannesininevinegittihemen.

"Raifnerede?"dedikapıyıaçanRaziyanım'a.

"NeredeolabilirkiRaif?Odasındaduvarabakıyor."

Kardeşininodasınakoştu.Kapıyıvurmadangirdi.Raifyatağınaoturmuş,duvarabakıyordu.

"OlduRaif,sonundaişinoldukardeşim.Esat'tanhabergeldi.Haftayagideceksin,inşallah."

"Kapıyıvurmadangirdinodama,"dediRaif.Bukapıvurmaişi,taaçocukluklarındanberibirsorundu

aralarında.Nimeta,hepannesininodasınakapıyıvurmadandalmasındanşikâyetederdi,Raifdeablasının.Nimetagülmeyebaşladı.

"Affedersin.Özelveyagizlibirşeyyapmıyordunanladığımkadarıyla.Burnunubilekarıştırmıyordun,girdiğimde."

"Amaçoközelbirşeydüşünüyordum,"dediRaif.

"Sanagetirdiğimhaberinhiçmideğeriyok?"

"Artıkhiçbirşeyinhiçbirdeğeriyok,Nimeta,"dediRaif."Bizyaşayanölüleriz,hepimiz."

"Busavaşmafikrininseniyenidenhayatabağladığınıdüşünüyordum."

"Benihayatafilanbağlamadı.Konuşmayanbirölüyken,konuşanbirölüoldum,okadar.Haftayadağaçıktığımda,inşallah,Sırplar'ıgebertenbirölüolacağım."

Nimetakardeşineyaklaşıp,kollarınıboynunadoladı.

"Geçecekbunlar.HepsigeçecekRaif,"dedi."Birgün,çokacıgörmüşinsanlarolarakyaşlanacağız.Anılarımızınarasında,mut-163

luresimlerdeolacak,eminim.Hayattanvazgeçme.Sakınvazgeçme."

Raziyanım,oğlununvalizine,birinsanaömürboyuyetebile-cekmişhissiverenbolluktaiççamaşırıveçorapdoldurdu.

"Neredenbuldunbuncadonuveatleti,anne?"diyesorduNi-meta.

"Babanınçeyizindenbileçamaşırvarbunlarınarasında,"dediRaziyanım.

"NeyapacakRaif,kırkyılöncesindenkalandonlarıanne?"

"Kendigiymezseoradakilereverir.Saklasamanıgelirzamanı,"dediRaziyanım.

Hiçbirşeyiatmadan,sandıklardasaklamakBoşnaklar'ınvazgeçemediklerialışkanlıklarındanbiriydi.Heransavaşyüzündengöçmeye,yerlerindenedilmeyealışmışbirkavminalışkanlıkları...Birgünlazımolur,birgünmuhtaçkalınırkaygısıylatutumluluk,malkıymetibilmek!Osmanlı'danberikaçeldeğiştirmiş,kaçsavaşgörmüştümemleket.Avusturya-Macaristan,Imparatorlu-ğu'ndan,SırbistanKrallığı'na,cumhuriyetindendiktatörüne,BalkanSavaşı'ndanBirinciveikinciDünyaSavaşlarınasavrulupdurmuştu.Herbulduğunusandığaatar,saklardıBoşnaklar,neolurneolmazdiye.

"Yabuçantadanelervaranne?"diyesorduRaif,başkabirçantayıişaretederek.

"Onusakınaçma.Yerinevardığındaaçarsın."

"Nekoydunçantaya?"

Raziyanımsoruyugeçiştirmeyeçalıştı.

"Yemekmivarburadaanne?"

"Sanakabakböreğiyaptımoğlum."

"Pikniğemigidiyorumben?"Raifçantanıniçindekitorbanınsımsıkıbağlanmış

ağzınıçözmeyeçalıştı.

"YapmaRaif,"dediNimeta."Yukardaçokmakbulegeçebilirianneminyemekleri."

"RezilmiolayımistiyorsunNimo?Alaymıettireceksinbenimle?"

"YukardakilerinkimseylealayedecekhalleriyokRaif,"dedil

Nimeta."Birfazlakişikatıldımıaralarınabayramediyorlar.Yemekleredesevinirler,inanbana.Yukardakilerbizdendahaaç.HeleBurhanneözlemiştirkimbiliranneminyemeklerini."

GözlerindeminnetlebaktıRaziyanımkızına.Çarşıdagıdamaddesibulmakimkânsızhalegelmişti.Amabahçeleriolaninsanlar,bahçelerindedomates,kabak,patatesyetiştiriyorvebunlarısatıyorlardı.Raziyammınbirarkadaşıdaarkabahçesindeyetiştirdiğisebzeleri,marketegötürmeden,insaflıfiyatlaraveriyorduRaziyanım'a.Nimeta,annesininbecerilerikarşısındaşaşkındı.Yaşlıkadın,subulmakiçin,taaCiglane'denbirafabrikasınakadarbirelarabasıylayürüyorduhaftadaikikere.Şehrinötekiucundakibirafabrikasındabirsukaynağıvardı.

Saraybosnalılar,ölümügözealarak,saklanasaklanabukaynağakadargidipgelmeyemecburdularsuihtiyaçlarıiçin.Su,elektrikvegazşebekeleribombalanmıştı.Birdamlasuakmıyordumusluklardan.Eniyikoşullarda5-6gündebirsuverilebiliyordukente.Bazenon-onikigünedeuzayabiliyordubusüre.

Su,neelektriğe,negazabenziyordu.Susuzyaşamakmümkündeğildi.

"Anne,supeşindekoşarken,hayatındanolacaksın,"demiştiNimetabirkeresinde.

"Susuzkalırsamyinehayatımdanolacağım.Üstelikbusefer,insanlıktançıkarak,"demiştiannesi.Haklıydı.

"MektubumuyanınaalmayıunutmaRaif,"dediNimeta,"MutlakaBurhan'ınelinegeçsinomektup.Mutlaka."

"Bakcebimeyerleştirdimbile,"diye,ceketininiçcebinigösterdiNimeta'yaRaif.

"Haydi,çokgeçoldu.Gidinartıkevinize,benimeraktabırakmayın,"dediRaziyanım.

"Sabahbeşedoğrualacaklarseni,saatinikurdunmu?"dediNimeta.

"Bennasılsauyumambütüngece,"dediRaziyanım.Oğlunungidişineseviniyormuüzülüyormubellideğildi.Evladınısavaşayollayanhiçbirannesevinemezdiama,Raifihayatabusavaşmafikridöndürmüştü.Bunukabuletmekzorundaydıyaşlıkadın.

"Anne,sakınmaniolmayakalkmagidişine,"demiştiNimeta."Birkereciksevgindenfedakârlıketvedağa

çıkmasıiçindestekle

165

onu.Çocuklarınıeteğinindibindeistediğinibiliyorumama,bukezyapma."

166Beniaslaaffetmedi,diyedüşünmüştüRaziyanım,hâlâyirmiseneevvelolanbirhadiseiçinsuçluyorbeni.Onuistanbul'ayollamadığınıiçinölenekadardabağışlamayacak.Aslındaderinbirpişmanlıkdaduymuyordeğildi.KızıbirTürk'leevlenip,istanbul'ayerleşmişolsaydı,savaşrüzgârlarıesmeyebaşlarbaşlamaz,kızınınyanınagidebilirlerdiçolukçocuk.Şimdigelini,torunu,hattagörümcesihayattaolabilirdi.Raifevininarkaodasındaölmekledağlardaölmekarasındaseçimyapmakzorundakalmazdı.

Nimetakollarınısımsıkıdoladıkardeşininboynuna.

"KendineçokdikkatetRafo'm,"dedi."Sakıntehlikelereatmakendini.

Yaralanma,sağsalimdönüpgelinBurhanla.Dahaçokgüzelgünlerimizolacak,inanbana,buacılarınhepsiniunutaca-giz-"

"Allahkullarınıbudünyadasınar,oğlum,"dediRaziyanım,"Çiledengeçmeyenkulyoktur,Nimetadoğrusöylüyor.Kendinedikkatetdebanabaşkaacıçektirme."

Yinekendiçekeceğiacınınpazarlığınıyapıyorannem,diyedüşündüNimeta.

"Gelburayayeğenim,"dediRaif,Fiko'ya."Ayrılmadanönce,seninlebirazerkekerkeğekonuşalımiçerde."Kadınlarısalondabırakarak,Raifinodasınageçtiler.

"Uzatmayın,"diyeseslendiNimeta."Hana'yıAzra'yabıraktık.Çokgeçekalırsakayıpolur."

"Bakgörüyormusunanne,"dediRaziyanım'a,"eskidenolduğugibi,yinedayılıketmeyebaşladıFiko'ya.Bütünbunlariyiyeişaret.Savaşıniçinegiripde,ölümüburnunundibindegörünce,odadiğerlerigibicanderdinedüşecekvegeçmişteolanlarıunutacak.Yaşamındışındahiçbirşeyinönemiolmadığınıanlayacak."

"Senöylemidüşünüyorsun,kızım?"dediRaziyanım.

"Senöyledüşünmüyormusun?"

"Benimyaşımavardığında,kendinkararverirsinneyinenönemliolduğuna,"dediRaziyanım.

Fiko,dayısıilebirliktekoridorunucundagözüktü.Sonkezsarıldıkardeşine,Nimeta.Ağlamamakiçindişlerinisıktı.RaifhemFiko'yuhemablasınıtekrartekraröptü.

"Anne,yarınişçıkışıgeliralırımseni,bizdekalırsınistediğinkadar."

"Sizbuevegelin,"dediRaziyanım.

"Anneciğim,buevedördümüzbirdenrahatçasığmayız.Üstelikçocuklarınokullarıdabizeçokyakın."

"Bunuyarınkonuşursunuz,"dediFiko.Evegitmekteaceleediyordunedense.

"Allahaemanetolcanım,"dediNimeta,gözpınarlarındabirikenyaşlarınakmasınadahafazlamaniolamayarak.Çıktılar.Evlerinedoğrukoşmayabaşladılar.Raziyanımbirsüre,evleriniayıranparkınçimenleriüzerindeanaoğulunyanyanakoşarakuzaklaşmasınıseyrettipencerede.Birkaçsaatsonradabiricikoğlunun,sabahserinliğindebelkideölümedoğruuzaklaşmasınıseyredecektiaynıpencereden.

Evevardıklarında,Hanakomşununbalkonundabekliyorduonları.

"Yatmasıiçinçokısrarettimamayatmadıbirtürlü,"dediAz-ra."Elinebirdeftergeçirmiş,hababamhatıralarınıyazıyor."

"Zlata'yaözeniyor,"dediNimeta."Kendiokulundabirkızhatıradefteritutuyormuş,ondanöğrendi.Hergecebirşeylerkaralıyordefterine."

"GittimiRaif?"diyesorduAzra.

"Sabahçokerkenyolaçıkacak,"dediNimeta."Allahyolunuaçıketsin.Annemeonunacısınıgöstermesin."

Hana'yıalıpkendidairelerinegeçti.Fikoodasınakapanmıştı.Kapısınıtıklattı."Yattınmıoğlum?"

"Yatmaküzereyimanne."

KapıyıaraladıNimeta.Oğlununyastığınınaltınabirşeysokuşturduğunugördü.

Görmezliğegeldi.SuratıallakbullaktıFiko'nun.

"DayınıngidişineüzüldüğünübiliyorumFiko,"dedi,"onuözleyeceğinidebiliyorum.Amaonuniçinendoğrusubuydu.Ailesinikaybettiktensonra,tutunacakdalıkalmamıştı.Babankollaronu.Busaçmasavaşdayakındabiterinşallah,birlikteevlerinedönerlersağsalim."

167

Fikoyatağındançıktı,Nimeta'yadoğruyürüdü,sımsıkıku-|cakladıannesini.

Birtekannesikalmıştıyanındaonakolkanatge-1168recek.Birsüresarmaş

dolaşkaldılaröyle.

"iyigeceleroğlum,"dediNimeta,kapıyıçekipçıktı.Kendi|odasınagitti.

Hanayatağınagirmiş,çarşafıboğazınakadarçekmiş|annesinebakıyordu.

"Hayrolaküçükhanım,yatağınımışaşırdın?"

"Bugeceburadayatabilirmiyimanne?"

"Yatbakalım,"dediNimeta."AmaBozo'yuodayasokmam,bilmişol!"Onundayatağınıpaylaşacakbir

kızıkalmıştıhayatta.Sarıldıçocuğunincecikbedenine,kâbuslarlabölünenkötübiruykuyadaldı.

Sabahgözleriniaçtığında,saatneredeysedokuzageliyordu.YanındahâlâbirmelekgibiuyuyorduHana.Geceyatarkensaatikurmayıunutmuşolmalıydı.

Çalmamıştısaat.Telaşlafırladıyataktan,mutfağakoşupotaşparçasınadönmüş

ekmeğikesmeyeuğraştı.Çayibriğinialıpapartmangirişineindi.Onlaruyuyakalmışolduklarıiçin,komşularişleriniçoktanbitiripevlerineçekilmişlerdi.Sobanınönündesabahkuyruğuyoktubugün.Evleringirişlerinekurulansobalarda,şehrinsokaklarınısüsleyenağaçlankesip,yemekpişirmekiçinyakıyorduSaraybosnalılar.ibriğikoydusobanınüstüne.Sukaynayanakadarbeklemedi,evinegeridöndü.Hanaiçin,binbireziyetlebirgünöncebulduğusütüçıkardıişlemeyenbuzdolabından.Bozulmuştusüt.Leşgibibirkokugeldiburnuna.Musluğadökerkensütüiçicızetti.Tuvaletteyüzüneannesininbirafabrikasındakikaynaktangetirdiği,şişedekisuyuçarptıktansonraFiko'nunkapısınıtıklattı.

"Saatçalmadınedensebusabah,beleştenyarımsaatdahauyudunFiko,"diyeseslendioğluna.Dünakşamıngerilimindenson-,|ra,odakötübirgecegeçirmişolmalıydı.Öncebabası,sonradayısı...Ailesindekierkekleritekertekerkaybetmekteolan,ergenlik!çağında,dalgibibirgenççocuk.Yetebilecekmiydioğlunatekba-isına?

Mutfağagiripkahvaltımasasınıkurdu.Birazdanaşağıdakisobadakızartacağıkurumuşekmeğekatıketmekiçin,birazzeytin,lbuzdolabıçalışmadığıiçinvıcıkvıcıkolmuşyağ.Sofrayabaktı.I

Karı-koca,bizbununiçinmiçalıştıkyıllarcaeşeklergibi,diyedüşündü.

Çocuklaradahaiyibirhayatyaşatmak...besindeğeriyüksekgıdalarlabeslemekonları...iyiyedirmek,iyigiydirmek...iyi169bireğitimvermek...biryumruboğazınaoturmuşöyleceduruyordu.Fikohâlâyataktaydı.

"Fikooo,"diyeseslendi,"beniodanakadargetirtme,sonrabilirsinnelerolacağını.Kalkhaydi."\

Fikobilirdinelerolacağını.Oğlununüstüneçıkar,onubacaklarınınarasınasıkıştırır,gıdıklamayabaşlardı.AvazavazbağırırdıFiko.Okadarçokgıdıklanır,öyleçokgülerdiki,küçükkenRaziya-nım,çocuğubayıltacaksındiye,müdahaleederdiherseferinde.Aynıevdeyaşarlarkenoğlunugıdıklamasınabilerahatıyoktukısacası.

Sufokurdamayabaşlamışolmalıydı.Demliğeatmakiçin,birtutamnane,birazdaçaykoyduküçükbirfincana.Birkoşuaşağıinip,fincandakileriçaydanlığaboşalttı.Çayadaçaydemeyebinşahitisterdi.Kahverengi,kokusuzbirot!O

idareediyorduda,tiryakilerneyapıyorduacaba?

Çaydanlığıalıp,ekmekleridizdisobanınüstüne.

Burhan'ıdüşündü.Kaçkişivurulacak,kaçkişiölecektiacababugün.Kötühaberleriişegidergitmezalıyorduhergün.Ölülerinarasındakocasınınvedostlarınınadıyoksa,ogünükazanılmışbirgünsayıyordu,yaşamayadeğerbirgün!Şimdibirdekardeşininadınakulakkesilecek,yenikalpçarpıntılarıiçindeinceleyecektilisteleribugündenitibaren.

Kızaranekmekleriveçaydanlığıalıpeveçıktı.Bozoayaklarınasürtünüpduruyordu.Balkonunkapısınıaçtı,hayvankutusunagidebilsindiye.

"HaydiFiko,çokoldunama,"diyebağırdıoğlunasonkez."Baktuvaletegiriyorum.Sonraşikâyetetmekyok.Kalkıyormusun?"Oğlandansesgelmeyincegirdibanyoya,kapısınıkilitledi.Alışkanlıkladuşuaçtı.Tıssdiyebirsesgeldiöncemusluktan.Uzanıpsudoluşişeyialdıeline.Soğuksudamladamlaakmayabaşladıbedenine.Damlalarıngövdesindenyuvarlanmalarınıseyretti.Raifşuandaulaşmışmıydıyerineacaba?Normalşartlaraltındaiki,ikibuçuksaatsürenyol,bukoşullardabazendörtsaat

bilesürebiliyordu.ÖyledemiştiEsat.Onlar,mayınkorkusundandurakalka,Fikoileüçsaatteancakulaşabilmişlerdikarargâha.l/OBornozuüstündemutfağagirdiğindeFiko'yukahvaltıederkenbulacağınıumuyordu.Amaoğluhâlâkalkmamıştı.MutfaktasadeceBozovardı.Kararlıadımlarlaarşınladıkoridoru,kapıyıtıklat-masıylaaçmasıbiroldu.Fikoodadayoktu.Mutfağageridöndü,oradansalona,yemekodasına,Hana'nınodasınakoştu.Kendiodasınagitti.Hanayüzükoyunyatıyor,uyuyorduyatakta.TekrarmutfağaveFiko'nunodasınagitti.

Telaşından,bornozuncebioğlununodakapısınınkolunatakılıpsöküldü.

Perdeleriaçmadan,ışığıyaktı.Işık,yatağınyanındadurangecemasasınınüstündekizarfavurdu.Nimetayatağakadareşyalaratutunarakilerledi,oturdu,ellerititriyereküstünde'Anneme'yazanzarfıaldı,Fiko'nundefterindenkoparılmışçizgilisayfayıçıkardızarftan,okudu:

"Sevgilianneciğim,

"Sanadahaöncesöylemekistedimamabanamaniolmandankorktum.Bendedayımlabirlikte,babamınyanınaBosnaiçinsavaşmayagidiyorumçünkübenimyaşımdabirçokgençsavaşıyorvebendeonlardanbiriolmakzorundayım.Babamıziyaretegittiğimizgündenberiistiyordumbunu.Aklımıbaşkahiçbirşeyeveremiyordum.

Benianlayacağını,affedeceğini,biliyorum.Anneannemi,Hana'yıvesenibinlercekereöperim.Benimiçinüzülmeyinvemeraketmeyin.Babamvedayımlabirlikteolacağımnedeolsa.

"Yakında,özgürBosna'mızda,buluşmaküzere.

Seniçoksevenoğlun,Fiko"

EtnikTemizlik

1992Yazı

StefanStefanoviç,Hırvatistan'ageçmekzorundabırakılanBoşnakmültecilerleilgilibiraraştırmayapıp,bunuuluslararasıkamuoyunundikkatinesunmakistediğinibelirttiğinde,gazeteyönetimihiçdesıcakbakmamıştıprojesine.

Hırvatistan,biryılönce,SırpmezalimindenkaçanyüzlerceHırvat'azatenkapısınıaçmışbulunuyordu.Ülketıklımtıklımgöçmendoluyduvehiçkimse

'göçmen'lafıduymakistemiyordu.AmaNisanbaşındanitibaren,zorlanarak,işkenceyetabitutularak,kafalarınadayanmışnamlularınsoğukdemirlerialtında,yurtlarındangöçmekzorundabırakılanon

binlerceBoşnak,HırvatistansınırınayığıldığındaveAvrupadevletleribudurumugörmezliğegeldiğinde,buzorakisürgününbiranönceuluslararasıplatformataşınmasışartoldu.

Stefan,projesinibirkezdahagötürdügazeteyönetimine.

"Neyazıkkidünyanındikkatiniancaktelevizyonyoluylaçekebiliyoruz,"dedi.

"Bukonudaçarpıcıbirşeyleryapmazsak,nesınırlarımızızorlayanonbinlerceinsanı,nedeonlarınişkencegörmüşolduklarınıgündemegetiremeyeceğiz.

Kimseninumurundadeğil,Müslümanlar'aKaradziç'inetniktemizlikuyguladı-gı."

"Doğrusunuistersen,benimumurumdadadeğilama,bukonudaillabirşeyleryapmakistiyorsan,denebakalım,"dediBoris.

Stefan,"Karadzic,NisanayındaBosna'dakendiSırpCumhu-riyeti'niilanettiğindenberikaçkişininöldürüldüğünüveyayerindenedildiğini,biliyormusun,Boris?"diyesordu.

"Üçyüzbincivarında."

"BurakamNisaniçingeçerliydi.ŞimdiHaziransonundayızvebusayıtambirmilyonyüzbineulaşmışdurumda."172"Vaycanına,"dediBoris.

"Vicdanındaufakbirkıpırdanmaoldumu,Boris?"

"Nedersende,bukonudaseninkadarduyarlıolamam.Boşnaklarsözkonusuolduğunda,seninvücudunda,vicdanınındışındabaşkakıpırdanmalarındaolduğunubiliyorum,arkadaşım,"dediBoris.

"îşisulandırıp,kafamıntasınıattırma."

"Projenionayladım.Dahaneistiyorsun?Benimvicdanımlauğraşacağına,gitişiniyap."

Stefanhemençıktı.Borisbiryerdehaklıydı,birsürüişonubekliyordu.

Öncelikle,kendineBosna'dakiSırpDevleti'nekolaycagiripçıkışınısağlayacakbirSırpkimliğiedinmeliydi,sonradakurbanlarındoldurulduklarıkamplarınbirlistesini.

Kamplardaikigrupinsanvardı.Birincigrubu,Saraybos-na'danvediğerbüyükşehirlerdenkaçanyadagöçezorlananlarteşkilediyordu.Birdebüyükkentlerindışındakalanköylerden,kasabalardangelenlervardı.MüslümanBoşnaklar'ıtaşradansürmek,büyükkentleriboşaltmaktançokdahakolayolmuştu.Birçokkasabaveköyü,birgecedeveyayirmidörtsaatiçindehalledi-vermişlerdiSırplar.Kenditerimleriye'temizlemişler'di.

Yazbaşlarında,ilkönceBosna'nınkuzeyindevedoğusundayoğunlaştırmışlardıkatliamlarını.Bubölgelerdekikentleriveköyleritamamen'temizlemek'hiçdezorolmamıştı.Çoğukezdirenmemiştibileinsanlar.

Örneğin,Bihaç'ıngüneyindekiOşarakyirmidörtsaatiçindedüşmüştü.Halkınelindesilahlanyoktu,seslerinidünyayataşıyacakmedyaimkânlarıyoktu.Sırpmilitanlarıilçeyikuşatmış,bütüninsanları

sokağadökmüştü.Kadınlarveçocuklarınüstündekitümziyneteşyalarıçekilipalındıktanveherbiritekertekeresaslıbirdayaktangeçirildiktensonra,Bihaç'adoğrukaçmalarınaizinverilmişti.Geriyebakmacesaretibulankadınlarevlerininyağmaedilip,sonraateşeverildiğinigörebiliyorlardı.

Erkekleriçokdahakorkunçşeylerbekliyordu.

BirSırpaskerielindebirlisteilegelmişverasgeleseçtiğibirine,listedekiinsanlarıgöstermesiniemretmişti,işaretedilenkişikrbirkamyonadoldurulupgötürülmüştü.Bunlarkasabanınbellibaşlı,halivaktiyerindekişileriydi.Başlarınanegeldiğinihiçkimsebilmiyordu.Başlarınanegeldiğisavaşsonrasındabileöğrenilemeyecek-ti.

6Nisan'danitibaren,'etniktemizlik'Karadziç'inşevkvezevkleuyguladığıbiroyunhalinedönüştürülmüştü.MüslümanBoşnak-lar'ınilerigelenlerini;yanivarlıklılarını,okumuşlarını,aydınlarını,sanatçılarınıveözellikleordudagörevyapmışolanaskerkökenlileriniayıklıyor,akılalmazişkenceleretabituttuktansonra,birbirlerineöldürttürüyorlardı.Ölüm,MüslümanBoşnaklar'akurtuluşgibigeliyordu.AmaölümükolaylaştırmıyorduSırplar.Öldürmedenönce,onlarakarılarınınkızlarının,kızkardeşlerininveannelerininnasılırzlarınageçtiklerinianlatıyorlar,kadınlarınnasılkıvrandığını,yalvardığınıtarifediyorlar,sonradahadaileriboyuttabirmaneviişkencetekniğiuyguluyorlardı.Erkeklerisoyuyor,silahlarınınnamlularınıüstlerinedoğrultuyorvebirbirleriylecinselilişkiyegirmeyezorluyorlardı.Kabuletmeyenlerinkollarınıbacaklarınıveyumurtalıklarınıkesiyor,yadabirbirlerinekestiriyorlardı.Ayaktaduracakgücükalanlar,kendilerineçevrilinamlularıngölgesindemezarlarıkazıyorvesongövdeyiçukurabıraktıklarında,kafalarınakurşunuyiyerekensoncesedidekendilerininoluşturacağınınbilincinde,arkadaşlarınıtekertekermezarlarınasürüklüyorvekurtuluşu,yaniölümübekliyorlardı.

Büyükşehirlerdekatliam,köylerdekikadarkolayveeğlenceliolmuyordu.BanjaLukaveDrinavadisindekihalkınçoğunluğuMüslüman'dı.Yediyüzbinkişiyibirgecede'temizlemek'kolayişdeğildinedeolsa.Amaçokgençvegüzelkadınlar,yakışıklıerkeklerveiştahkabartangülyüzlüçocuklarvardıaralarında.VeSırpmilitanları,dünyayacinseltecavüziçingönderilmişşehvetmakinelerigibiçalışıyorlardı.Yediyaşındakiçocuklardan,yetmişyaşındakiihtiyarvefelçlininelerekadar,herkesalıyordunasibini.Erkeklerindekafalarınatabancadayıyor,pantolonlarınıaşağıindirip,organlarınıağızlarınazorluyorlardı.

Çoğuölümüseçiyordu.Ölümkorkusunayenilenler,ölmediklerinepişmanediliyordu.

173

KöyvekasabalarabirgecedeyarasalargibiinenArkan'ınKaplanlarıkısasüredeburalarıyerlebirederken,şehirleruzunveağır174birişkenceyle

'temizleniyorlardı'.|

KentlerdeönceişlerindenatılmıştıMüslümanlar.Kendiişyeriıolanlarınişyerleribombalanmış,Boşnaklaryollardayürürkensaldırıyauğramayabaşlamışlardı.

PriyedoryakınlarındakiCelinac'daBelediyeBaşkanı,birbildiriyayınlayarak,Boşnaklar'ınuymakzorundaolduklarıyasaklarısıralamıştı.Arabakullanmalarıyasaktı.Postanedışında,herhangibiryerdentelefonetmeleriyasaktı.Üçtenfazlakişininbiraradabulunmasıyasaktı.Şehirdışınaçıkmalarıyasaktı.

Herşeylerini,taşınırtaşınmaztümmalvarlıklarını,evlerini,arazilerini,arabalarını,evlerindekiveişyerlerindekibütüneşyalarını,bankahesaplarınıvemücevherlerinikayıtsızşartsızSırplar'adevrettikleritakdirde,kenttenayrılmalarınaizinveriliyordu.Buşartlankabuledenler,pencerelerinebeyazbezbağlıyorlar,evlerindenalınarak'DevirTeslimBüroları'nagötürülüyorlarveoradaherşeylerindenvazgeçtiklerinedairimzaatıyorlardı,işokadarçığrındançıkmıştıki,çoğukez,'DevirTeslimBüroları'ndasoyulmakiçin,rüşvetteklifetmekzorundabırakılıyorlardı.Ve,ezilmişonurlarındanbaşkahiçbirşeyikalmamışbuinsanlar,ruhsuzvebahtsızbedenlerini,ülkeninHırvatidaresindekibölgelerinesürüklüyorlardı.

Sırpçetelerininteröreylemlerindekieneğlencelioyuncaklarıgençvegüzelkadınlardı...gündeotuz-kırkerkeğintecavüzüneuğrayankızlar,kadınlar.Sırpaskerlerionlarıayırıp,genelev.kamplarıdiyebileceğimizyerlerekapatıyorlardı...yani'tecavüz1,ederek'öldürmekamplarına.BirçokotelverestoranMüslüman'Boşnakkadınlarınçilehücresinedönüştürülmüştü.

Stefan,Hırvatistan'dakigöçmenkamplarınakapağıatabilmilinsanlardanalmıştıbubilgileri.Sonra'Tresnyevka'örgütünebaşlvurmuştu.Buörgüt,tecavüzeuğrayankadınlarınveçocukları!üzerineyoğunlaşmış,cinselvahşeteylemleriyleilgilenenbirör-f

güttü.

Stefan,buörgütsayesinde,birkaçkadınlagörüşmeolanagbulmuştu.Kadınlar,anlattıklarınagöre,götürüldükleriyerlerita

nımasınlardiye,gözleribirerbantlakapatılıyor,hapsedildikleriodalaragirdiktensonrabantlarıçözülüyordu.Odalardagenellikletekbirsomyanınveçıplakbirampulündışındahiçbireşyabulunmuyordu.Hephazırolmalarıiçin,üstlerindekigiysilerdealınıyorveartardaodayagirenSırplar'ıntecavüzüneuğradıktansonraönlerinebirtabakyemekatılıyordu.Aylarboyunca,kendilerinetecavüzedenSırplar'ındışındakimseyigörmeyenlerolmuştu.Kimilerikapatıldıklarıodadabaşkakadınlarıniçlerparçalayançığlıklarınıduymuşlardı.

BazılarıdaSırpmilislereyemekpişirmekveçıplakhizmetetmekzorundabırakılmışlardı...Karşıgelenlerinöncememelerikesilmiş,sonraöldürülmüşlerdi,ibretolsundiye,diğerleriningözleriönünde...

Stefan'ınkonuştuğukadınlarınçoğupsikolojiktedavialtındaydı.Kimihiçsusmadankonuşuyor,kimihiçdurmadanyıkanıyor,kimideneyemekyiyebiliyor,nekonuşabiliyornedeuyuyabiliyordu.

Çocuklardabuvahşettennasiplerinialmışlardı.Örgütesığınmışbirpapaz,üçvedörtyaşlarındaikiçocuğun,anneleriningözüönündeçimentokarıştırmamakinesininiçinenasılatıldığımanlatmıştıStefan'a.

TrnopolyeKampı'ndaisebaşkaöykülerdinlemişti.Bukamp,evleriniSırpailelerebırakaraksürgünezorlananzavallıinsanlarladoluydu.Hemenhemenherkesçokyaşlıydı.GençlerBosnaOr-dusu'nakatılaraksavaştaölmüşlerdi.Hiçdeğilse,vatanlarıiçinçarpışırkenbirerkurşunlaşehitdüşmüşler,işkencegörmeden,gözlerioyulmadan,dişlerisökülmeden,birbirindengüzelvegençcesetlerolarakgömülmüşlerdi.

Geridekalanyaşlılarsağkalmanındayanılmazutancıylavehafızalarındanaslasilemeyeceklerikorkunçanılarıylayaşamayamahkûmdular.

Biryaşlıkadın,başınagelenianlatırken,titrekelleriylesımsıkıkollarınayapışmıştıStefan'ın,ondangüçalmakistergibi.Göğsünebastırdığıikiyaşındakitorununuzorlaçekipalmışlardıkollarından.Köprüdentekbaşınageçmesinisöylemişlerdi.Çocuğuntekbaşınayürüyemeyecekkadarküçükolduğunuanlatmayaçalışmıştıağlayarak.Biraskerçocuğututtuğugibinehirefırlatmıştı.

175

Kadınçocuğunnehreuçuşunugörmüştü.Gözleriniyummuştusımsıkı.Odakendiniköprüdenaşağıbırakmayaçalışmıştı.Onu176tutmuşlardı.Birdahadenersebaşkabebekleridenehireatabile-çeklerinisöylemişlerdi.Yaşlıkadınsözlerinibitirdiğindefenalaşıpkendindengeçmişti.KadınınellerinigüçlüklesökebilmiştiStefankollarından.Parmakizlerimorçürüklerbırakmıştıkollarında.

Ertesigün,sahtekimlikiçinfiyatgetirenadama,"Tamam,"demişti."Neistiyorlarsaver.Biranönceistiyorumkimliği."

StefanStefanoviç,sahtekimliğininçıkmasınıbeklerken,Hır-İvatistankapılarınıyenigöçlerekapıyor,KuzeyBosna'dadağlardaImahsurkalanonbinlerceinsanSırplar'ınelinedüşüyorveBosnaCumhurbaşkanıIzetbegoviçileSaraybosnahalkı,Batı'nınonlarıkurtaracağırüyasındanşiddetlibirsilkinmeyleyeniuyanıyorlardı.

Batı'nın;oinsanhaklarıbayraktarıveinsanhaklanbaşsavunucusuülkelerin,aslayardımlarınakoşmayacağınıanlamışlardısonunda.

Yardımlarınakoşmayacaklardı,çünküöldürülenveişkence*göreninsanlarbaşkabirdinemensupolduklarıiçin,BatıülkelerindeyaşıyanhalklarınçoğunluğubüyükbirilgiduymuyorlardıBosna'daolupbitene.

Yardımlarınakoşmayacaklardı,çünküouygarülkeliderleri-;ninmenfaatleriniodaklayacaklarıpetroldefışkırmıyordu,bu,jbaşkadinemensupinsanlarıntopraklarında.Veçünkü,herhangibirçatışmada,kendiordularındanbirtekgençbileölecekolsa,demokrasidenenrejimin,seçimlerdehesapsoracağınıveonlaraoykaybettireceğinibiliyorduliderler.Bunedenle,Batıülkelerininliderleri,durmadanbirarayageliyor,bolbolahkâmkesiyor,vemeseleyeeğilmişolmanınhuzuruiçindeülkelerinegeridönüyorlardı.

Boşnaklar,Cumhurbaşkanları'ylabirlikte,sonundauyanmışlardı.Tatlırüyabitmişti.NeBatıülkeleri,neinsanhaklarıörgütleri,neBirleşmişMilletlervardıonlarıkurtaracak.Yalnızdılar.Yapayalnızdılar.Yıllardanberi,sinsisinsihazırlanandüşmanlarıilebaşbaşabırakılmışlardı.

Veartıkîzetbegoviç'intekbirseçeneğikalmıştı:Bosna'yıharitadansildirmemekiçin,ülkesınırlarıiçindemümkünolduğuncaçokinsantutmak,Boşnaklar'ınülkedenkaçışınıönlemek.177

/

JovanPlaviç/

StefanStefanoviç,aynanınönündedurduveinanamayarakbaktıbiryerlerdentanırgibiolduğuaksine.Koyurenksaçlarıüçdörttonaçılmıştı.Yıllardırkanıksadığıbıyığıartıkyoktu.Burnuiledudaklarınınarasıbeşsantimuzamış

gibigeldi.Veentuhafı,sankionyaşgençleşmişti.Kendinitanıyabilmesiiçin,gözlerine,burnunave

çenesininbelirginhattınadikkatlibakmasıgerekiyordu.

Musluğunkenarındaduransıkılmışboyatüpümübaşarmıştıbumucizeyi,yoksalavaboyadökülmüşbıyıkkırpıklarımı?

Saçlarınıalışkanlıklaherzamankigibiayırmadanarkayataradı.Sonra,kimliğinearacılıkedenadamınsözlerinihatırladı.Neolurneolmaz,birtanıyanıçıkar,başınaişaçılırdı.Simasındagereklideğişimiyakalayabilmekiçin,saçlarınıönceortadanayırdı.BumodeliHitler'insaçlarınabenzettiğiiçinvazgeçti,soldanayırdı,öyletaradı.Saçlarsolyanayatmayaalışıkolmadıklarıiçin,horozkuyruğugibidikildiler.Bukez,sağdanayırıptaramayıdenedi.Yineolmadı.Jöleyleyapıştırmayaçalıştı.Kendiniotuzluyıllarınitalyanzamparalarınabenzettiğiiçin,ondandavazgeçti,kafasınıyenibaştanıslattıveherzamanyaptığıgibi,elleriylearkayadoğruyönlendirdisaçlarını.

Birsüreyüzünüincelediaynada,sonraaceleylegiyindi,koşaradımlarlaindimerdivenleri,arabasınaatladıveZagreb'inkuzeymahallelerindehiçtanımadığıbirberberindükkânınagirdi,koltuğaoturdu,başındadikilenadama,

"Kes,"dedi,"ikinumaraolsun."

Şimdiaynadaaskeregidenerlergibi,dikendikensaçları,alışıkolmadığıbıyıksızyüzüyle,tanımadığıgençbiradamvardı.

"Doğrusuuzunsaçdahayakışmıştısize,"dediberber.

"Uzunsürecekbiryolculuğaçıkıyorum,"dediStefan,"böylesidahapratik."

S12

'Döndüğünüzdeuzamışolur.Yinebeklerim,güzelbirstilveririz.

178"inşallah,"dediStefan.

Berberhayretlebaktıyüzüne,ifadesideğişti.Nimeta'danvazgeçmiştiama,ondankaptığısözlerdenvazgeçemiyordubirtürlü.Tıpkıonudüşünmektenvazgeçemediğigibi.Vebugidişinarkasında,Boşnaklar'ayapılansoykırımınıincelemekvedünyayaduyurmakkadar,onuyinegörebilmeihtimalinindayanılmazçekiciliğivardı.Nekadarinkârederseetsin,Nimetayüreğininbirköşesindeincevekeskinbirhançeryarasıgibiduruyordu.AcısıdinmişamaizikalmıştıveStefanoizi,ölenekadartaşıyacağını

biliyordu.

Saçkesimininücretiniödedikasaya,bahşişiavucunaayırıp,berberevermeküzeredöndü.Adamalmakistemedi,eliyleittiparayı.SinirlendiStefan,

"Birşeymivar?"diyesordu.

"Yokbirşey,"dediBerber.

"Bahşişi'inşallah'dediğimiçinmikabuletmiyorsunuz?"

"Evet."

"Neden?"Sesisertti.Sinirlerigerilmiş,önündeduranönemli|misyonuunutmuş,hertürlükavgayagirmeyehazırbirtavıriçindeydi.

"AnneannemMüslüman'dı.Onunölümündenberiduymamıştımbusözü,içimebirsıcaklıkbastı,sizsöyleyince."

"OhaldeyarıMüslüman'sınız,"dediStefan,birazmahcup.

"Dörttebir.AmazatenBalkanlar'dakimkiminnesiiçinden|çıkmakkolaymı?

Hepimizkarışıpgitmişşiz,asırlardır.Neyinkav-Jjgasınıyapıyoruz,biranlasam."f

"Sapıkadamlarıniktidarhırsındankaynaklanıyorkötülükler,!dediStefan."Hepböyleolmuyormu?Birdeliçıkıyor,dünya)karmakarışıkediyor."

"Vebizlerdepeşindensürükleniyoruz,koyungibi,"dediber<fber.

"Dönüştegelirim,saçlarımdauzamışolur,"dediStefan,"laflarızyine."

Gülerekekledi:"inşallah.Buralardabirfotoğrafçıvarmı:

"Karşısıradaikiyüzmetresonrabirşipşakçıvar.SizdeMüslümanmısınız?"

diyesorduBerber.

"Dörttebir."

"Anatarafındanmı,babatarafındanmı?"

"Birkadıntarafından."

Dükkândandışarıçıktığında,başınıkaldırıptabelayabaktı,berberinadınıhatırlamakiçin.Adamgüleç,şişmanyüzüyleelsalladıStefan'a.Karşıkaldırımageçipikiyüzmetreyürüdü.Eliylekoymuşgibibuldufotoğrafçıyı.Çokçabukikivesikalıkistedi.

"Ondakikabilesürmezama,ikiadetolmaz.Sekizlikalmanızlazım,"dedifotoğrafçı.

Adamın,çenesinieliylehafifçeyanadöndürüşünü,başınısağaeğişini,resminiçekişini,arkasınıdönüpbirtakımişlemleryapışınıvesonrafotoğraflarımakaslatekertekerkesişinisabırlabekledi.Parasınıödedi,çıktıdükkândan.

Resminebakmadıbile.Berberinönünebıraktığıarabasınayürüyüdü,binerbinmezgazladı.Evinegeldiğindekoşaradımçıktımerdivenleri,pasaportçuadamıaradı.

"Resimlerhazır,gelal,"dedi.

Ertesisabahsaatdokuzdaelindeydiyenikimliği.Baktı.Çokkısakesilmişaçıkkumralsaçlı,burnuile

dudaklarınınarasıbirazfazlauzun,aydınlıkyüzlü,gençbiradamdı.Gözlerindeincebirhüzünvardı.AdıJovanPlaviç'ti.Yayçedoğumluydu.

JovanPlaviç,Bosna'ya,neolurneolmazdiye,StefanStefanoviçolduğuzamanlardasıksıkgirişçıkışyaptığıkuzeykapısındangirmekistemedi.Hiçüşenmeden,memleketiyukardanaşağıkatede-rek,güneyeindi.Buyoluseçmemiş

olsaydı,FoçaveVişgrad'dankovularakyollaradüşmüşvesarpdağlanaşarken,Arkan'ınKap-lanları'nayemolmuşkaderyolcularınahiçrastlamayabilirdi.

Split'egeçebilmekiçin,dağyollarında,kızgıngüneşinaltındagünlerceyolyürümüşlerdi.Zamanzamanotobüslerindenindirilipsoyulmuşlarvedövülmüşlerdi.

Bazılarıbukorkunçyolculuktacanvermişti.Aralarındaçokazsayıdaseksenyaş

civarındaerkekvardı.

Birgrubayaklaşıp,gençbirkadına,"Erkekleriniznerde?"diyesormabudalalığınıgösterdi.Sankibilmiyordu.

"Yetmişyaşınaltındakilerinhiçbirikurtulamadı,"dedikadın."Onlarıyaöldürdüleryadakamplaraaldılar."

179

işte,JovanPlaviç'ibekleyenbukamplarınesirleriydi.Onlarıgörmeye,onlarlakonuşmaya,durumlarınıdünyayailanetmek180için,sesleriniduymayagidiyordu.BelkiNimeta'yadarastlayıve-rirdibuarada.

Birbaşkakadınyaklaştıyanına,"SizSırpdeğilsinizdeğilmi?"dedi.

"Hayır."

"Hemenanladımbunu,"dedikadın.

YanıtlayamadıStefan.Adıveyüzüdeğişmiştiamaiçindekide-'lğişimhenüztamamlanamamıştıvegözlerinedevuruyordudemekki.Oysa,onakimliğinigetiren,"Başınınbelayabulaşmasınıistemiyorsan,Sırpgibidüşünmeyebaşla,açıkverme,"demişti.Neolupolmadığını,bitkinbiryaşlıkadınbileanlayabiliyordu,birbakışta.Bukötüydüişte.KadınfısıltılarlabirşeylersöylüyorduStefan'a:

"Tanımadığınızkimselereböyleaçılmanızdoğrudeğil.Başınızadertaçabilirsiniz,"diyeuyardıStefan.

"Ahnerdeogünler.Ölümüipleçekiyorum,"dedikadın."Keşkeölseydimdeyapılanlarıgörmeseydim.Öncekocalarımızın,oğullarımızınderileriniyüzdüler,sonradaintiharedemesinlerdiyeelleriniayaklarınıkesip,ölmeyebıraktılar.

Yaralarınasinekler,anlarkondu,kimiacıdançıldırdı,kimihemenöldü,kimi..."

"Heyy,sen!Nekonuşuyorsunbukarılarla?"BirSırppolisidikiliyordukarşısında.

"Yollarnasıldıdiyesordum."

"Geçşöyle!Geç!"

Stefan,sınırdakimlikkontrolüyapanSırppolisininkendinebirsorunçıkaracağınısanmıyorduama,yanılmıştı.

"HerkesBosna'dankaçmayabakıyor,sennedentersyönegidiyorsun?"diyesordupolis.

"SavaşbaşladığındaZagreb'degörevliydim.BenBosnalı'yım.Aileminyanındaolmakistiyorum,"dediStefan.

"Nereyegideceksin?"

"Saraybosna'ya."

"Nekadarkalacaksın."

"Kesindönüşyapıyorum."

"Eşyalarınbunlarmı?"Elindekiçantayaveküçükvalizebakıyordupolis.

"Evet."

"Kesindönüşiçin,bütüneşyanbumu?"/

"Bekâradamıneşyasıneolacak?Koltuktakımlarınıtaşıyacakhalimyoktuya."

"Zevzekliketme,"dedipolis,"istersemsenihiçsokmam."

"Elbetteamabundanpatronumhiçhoşlanmayacaktır,"dediStefan.

"Patronunkimmişbakalım."

"Miteviç."

"Nee?"Polisşaşırmıştı:"Miteviçseninneredenpatronunoluyormuş?"

"Bentelevizyoncuyum.Belgradtelevizyonuiçin,Bosna'daçekimleryapacağım."

"Geçsurdabekle,"dedipolis.Elindekimlikledermeçatmabarakayagirdi.

Stefanazilerdekibankaoturdu.Güneşinaltındabeklerkenhertarafıdökülen,toziçindebirotobüsdahadurduazilerde,içindenyüzleriifadesizperişaninsanlardöküldüler.Küçükbirçocukağlamayabaşladı.Birbaşkapolis,çocuğunanasına,"Susturşunu!"diyebağırdı.Kadınçocuğukucağınaaldı,salladı,öptü,kokladı,kulağınabirşeylerfısıldadı.Çocuksusmuyordu.Polisçocuğukadınınkollarıarasındanhızlaçekerekaldı,parmaklarıylaburnunusıktı,sıktı.

Çocuğunnefesikesildi.Annesibacaklarınınbağıkesilipyeredüşerken,çocukyinebağırmayabaşladı.Polisçocuğuduvaradoğrufırlattı.Çocukduvaraçarpıpyeredüştü.Hiçsesiçıkmadı.Kimse

kıpırdamıyordu.Kimsemüdahaleetmiyordu.

Hepsiçokalışıkolduklarıbusahneleribirkezdahayaşıyorlardıokadar.Anneyerdeyatıyorduhâlâ.Birbaşkakadınkoşupbaşınıdizlerininüstüneçektiannenin.Kimseçocuğunyanınagitmeyecesaretedemiyordu.Stefanoturduğuyerdenkalktı,çocuğadoğruyürümeyebaşladı.

"Plaviç,"diyebirsesduyuldu.HiçoralıolmadıStefan,yürümeyedevametti.

18ı

"PLAAV1Ç.JOVANPLAAVlÇ!"

Stefandöndübaktı.Deminonusorguyaçekenpolisbağırıyor-182duavazavaz.

"Plaviç!Kendiişinlemiilgilenmekistiyorsun,Türkpiçiylemi?Nebağırtıyorsunbeniböyle?"

"Çocuköldümüdiyebakacaktım,"dediStefan.

"Öldüyseöldü.Sanane?"

"Doğru,banane,"dedi,geridöndü.Poliselindekimlik,suratındahınzırbirifade,öylecedikiliyordu.

"Miteviç,Türkpiçleriyleilgilenmeniistemedisendenherhalde."

"Alabilirmiyim?Tamammıişim?"Eliniuzattıkimliğialmakiçin.

"Acelenvargaliba."

"Var,"dediStefan.

"AlbakalımJovan,"dedipolis,yüzündeoyılışıkifadeyle.

Birankarşıkarşıyadurdular.YüreğiağzınageldiStefan'ın.Eliniuzattı,parmaklarısertkartonadeğdi.Çekipaldıkimliği.Arkasınıdönüpgitmedenönce,

"Oçocuk,oyerdeyatanoğlanTürkdeğil,"dedi."Boşnako."

Bosna'nınSırpkuşatmasıaltındaolmayanbölgelerinegeldiğinde,solpostalınıayağındançıkarıyor,postalıntabanındakikeçeyikaldırıp,altındanesasgazetecikimliğinibuluyor,onunyerineJovan'ınkimliğini,üstünededikkatlekeçeyiyerleştirip,postalıtekrarayağınagiyiyordu.

Saraybosnabircehennemdi.Bazenneredeolduğunubileanla-yamıyorduStefan.

Bütünyollarbarikatlarlakapalıydı.Sokaklarınortasındadevamlıbirşeyleryanıyordu.Yolkenarlarındacesetleryatıyordu.Heranbirsilahpatlıyor,birbombadüşüyor,birmakinelidenboşalankurşunlarbirandayağmurgibiyağıyor,sonraetrafabirsürebirölümsessizliğisiniyordu.BirzamanlarNimetailesevişirkenoturduğuAliPaşinoPolye'dekibinadelikdeşikti.Hasargörmemiştekbiryeryoktu.Bunarağmenyaşamdevamediyorduşehirde,insanlarsokaklardankoşaradımgeçiyor,biryerdenbiryeregidiyor,artıkraflarındaçokazmalkalmışdükkânlara,sırfya-

şamasarılmakiçinuğradıklarıişyerlerinekoşuşturuyorlardı.Gençlerkahvelerebarlaradoluşupmüzikdinliyorlardı.Aşkiseherzamanolduğugibi,doludizgindiveölümemeydanokuyordu.Saçaklarınaltınasığınangencecikinsanlarçoğukez,sarmaşdolaş,eleleydiler.

Stefan,kanveölümkokansokaklardangeçip,duvarlarıdelikdeşikolmuşbirotelinkapısındaniçerikendiniattığında,içerdekisıradanlığagerçektenşaşırdı.Dışarınıntelaşındaneseryoktuiçerde.Uzaklardabiryerdenmüziksesigeliyordu.Sesingeldiğiyöneyürüdü.Karanlık,izbebirbardıburasıvepiyanonunetrafınasıralanmışbirkaçkişiellerindesaksofonları,baterileri,trompetle-riylecazyapıyorlardı.Nimetaileburayahiçgelmişlermiydiacaba?

Hatırlayamadı.Baragidipbiriçkiistedi.Fiyatıduyuncakulaklarınainanamadıamaolanolmuştubirkere.Çaresizödedifahişfiyatı,yudumlamayabaşladıbirdahaiçmeyeoandatövbeettiği,yirmibeşdolarlıkviskisini.

"Buradayenisinizgaliba?"dedibarmen.

"Evet."

"Gazetecimisiniz?"

"Bildiniz."

"Medyacılardanbaşkakimgelirkiburaya?insankendiarzusuylacehennemegidermihiç,"dedibarmen.

"Haklısınız."

"Netaraftansınız?"

"Zagreb."KonuşmakistemiyorduStefan.Kısa,kesikyanıtlarveriyorduamabarmensinekgibiyapışmıştı.Niyeti,müşterisinederdinidöktürüp,biriçkidahaiçirtmektibelki.Adamdankurtulmakiçin,"Tuvaletnetarafta?"diyesordu.

"ilerdesolda,"dedibarmen.Stefankalktıtuvaleteyürüdü.Tuvaletboştu.Yinekimliğinideğiştirmesigerekiyordu.Eğildipostalınınbağcığınıçözdü,ayağınıçıkardıiçinden,keçeyikaldırdı,kimliğialdı,yerinediğerinikoydutamdoğrulurkenarkasındabirçıtırtıişitti.

"Kıpırdama,kalöyle."Kalınbirsestibu.

Öylecekaldı.

"Elindenevar?"

•183

I

"insanıntuvaletteelindeneolur?"dediStefan.Sustuğuandakıçınabirtekmeyediveönedoğruyuvarlanıpbaşınıduvaraçarp-184ti.Düşerkenkimliğinikemerininkenarındanpantolonununiçinedoğruitti.

"Mademcevabınbu,elindekinişimdisanayedireyimdegör,"dedikalınseslikabaaksanlıadam.Düştüğüyerden,karşısındabirpolisgörmeyibekleyerekdoğrulduStefan.Amakarşısındapolis,milisyadajandarmadeğil,siyahlargiymişiriyarıbirherifvardı.Resmibirkişiliğiolmadığıbelliydi.

"Ayakkabınıniçindenearıyordun?"

YanıtlamadıStefan.

"Paranıorayasakladındeğilmi,aptalherif?"

ŞimdikarşıkarşıyaduruyorlardıveStefanbuayıyıtepeleyebilirmiyimdiyehesapyapıyordukafasında.Herifin,parasınınpeşindebirserseriolduğunuanladığıanda,içirahatlamıştı.

"Papucunadeğil,kıçınasaklasan,benyinealırımparanınkokusunu,"dediadam,elindebirsustalıışıldadı."Venerenesokarsansok,oparayıalmasınıdabilirim.Uçlanbakalım."

Stefanyancebindencüzdanınıalıp,paralarınıçıkarttı.

"Cebindekinideğil,postalmdakiparalarıuçlan,ulan,"dediadam.Yerdeduranpostalıaldıtersçeviripsilkeledi,içindenkirlenmişbirkimlikdüştüpostalın.Ayağınınucuylaçevirdiyerdekikimliği.

"Vayvayvay,Hırp'mışbeyimiz."

"Hırvat,"dediStefan,Sırpzannedilmektenkorkarak.

"Hırp,Sırvat,Sırp,Hırvat.Hepinizaynıbokunsoyusunuzulan.Hiçfarkınızyokturbirbirinizden."

Aslındadoğrusöylüyorayı,diyegeçirdiiçinden.

"Çıkarötekiayağınıdapostaldan."

KurulmuşmakinegibiaceleylepostalınıçıkarıpadamauzattıStefan.Sağ

postaldankimlikbiledüşmedi.Kurbanınınelindekiparalarıçekipaldıvecebinetıkıştırdıadam.Yerdekikimliğidealıphelayaattı.

"Peşimdengelirsengeberirsin.Ondakikaiçerdekal,"dediSte-fan'a,kapıyıvurdugitti.Stefanhemenhelayakoştu,sularıniçindeyüzenkimliğinialdı.

Kurulamakiçinbirhavluarandı.Bula-

madı.Tuvaletkâğıdıbileyoktu.Silkeledidurdukimliği.Sonrapostallarınıgiydiayağına.Islakkimliğiboşcüzdana,cüzdanıdacebinetıktı,çıktıtuvaletten.185

Bardahâlâcazçalıyordumüzisyenler.

Nimeta'ylabirliktesıksıkdinledikleribirparçayıçalıyorlardı.Acabaneyapıyorduşimdi?Evdemiydi,iştemiydi?

Oteldençıktı.Yıkılmış,perişanşehirdebirsüredahabaşıboşdolaştı.

SevgilisiylesıksıkgittikleriHolidayInn,öncamlansüreklikırılmışolmasınarağmen,yabancıgazetecileribarındırdığıiçin,koruyabilmiştikendini.Tepedenbombayememişti.AmaBristolOtelibaştanaşağıyanmıştı.Saraybosna'nınmeşhurUnis'i,mavicamlıikizgökdelenleriMomoileÜzeyirdeperişanhaldeydiler.

KentindeğişikkökenlerininbirsembolüolanikizbinalardanhangisininMüslümanÜzeyir,hangisininHıristiyanMomoolduğunuçıkaramadıklarıiçinSırplarherikisinideinsafsızcabombalamışlardı.OgüzelimPostanebinası,müzeler,HukukFakültesi,Tiyatrobinası...Stefanboğazındabiryumru,hayaletgibidolanıyorduenkazıniçinde.Sonra,küçükbirümidinpeşinde,Oslobod-enjegazetesininbulunduğugökdeleninhâlâyerindeolmasıiçinduaederekoyönedoğrugitti.Şanslıydı.Gazeteçalışanlarıbaşkayeretaşınmakzorundakalmamışlardı.Binanınüstkatlarıharabeyedönmüştü.Amaçalışanlarıyerinaltınainmiş,çıkarmayadevamediyorlardıgazetelerini.

Danışmadakikişiye,Rasim'igörmekistediğinisöyledi.Rasim'eyukarıçıkmasıiçinhabergönderildi.Birazsonra,Rasimgözüktü.Kocamangöbeğindeneserkalmamıştı,avurtlarıçökmüştü.

"Buyrun,"dediRasim."Beniniyegörmekistediniz?"

"Rasim,benStefan."

"Kim?"

"StefanStefanoviç.Stejo.Tanımadınmı?"

"Aaaa,Stejo!Bunehalböyle?Değişmişsin."

"Doğrusunuistersensendedeğişmişsin,"dediStefan.

"Keşkeseningibideğişseydik,bizburadakalanlar,"dediRasim."Bizisavaş

vurduoğlum.Senonyaşgençleşmişsin.Neoldu,âşıkmıoldun?"

"BenSırpoldum,"dediStefan,hemençömelipsolpostalınıçıkardıayağından.

Elineötekikimliğinialdı.Rasimşaşkınşaşkın186baktıkimliğe.

"Yürü,"dedi,"ortayerdeolmazböyleişler,yürüaşağıinelim."

Akşamgazetedenayrılırken,kendiniçokiyihissediyorduStefan.MüslümanBoşnaklar'ıntoplandığıtemerküzkamplarınanasılgirebileceğinedairplanlanenufakayrıntısınakadargözdengeçirmişlerdi.

Tamzamanındagelmiştiaslında,bundaniyibirzamanlamaolamazdı.

NewYork'tabasılanNewsdaygazetesindenbirmuhabir,bukamplaragidipesirlerlegörüşmeküzereBosna'yagelmiştiamaizinalamamıştı.Guardiangazetesidebirmuhabiryollamıştı.

BirleşmişMilletlergenelsekreteriButros-ButrosGali'yeAmerika'danbüyükbirbaskıyapılmaktaydı.

ButrosGali,isteristemezSırplar'ısıkıştırmayabaşlamıştı.Bukamplarındahauzunbirsüregözlemcilerdengizlenmesiimkânsızbirhalegeliyordu.Kamplarıgezmekiçinoradabulunanyabancıgazeteciler,belkideyanlarındabirSırpgazeteci-çevirmenlebirliktebaşvururlarsaizindahakolayçıkardı.Rasimgereklitümipleriçekipbuişikotaracağınısöylüyordu.

"BuişibaşarabilecekmisinRasim?"diyesıkısıkısormuştuStefan.

"Evet,"demiştiRasim."SeniZlatkoiletanıştıracağım."

"Odakim?"

"Sanaçokyardımıdokunacakbiri,Saraybosnalıbiravukat.Aylardırkamplarlailgilidelilvebilgitopluyor.Onunbugünekadaredinebildiklerine,seninSırpkimliğinideeklersek,çokbaşarılıbirçalışmabaşlatabiliriz.YeterkisengerçekkimliğiniortayaçıkarabilecekbirbudalalıktabulunmamayasözvenBiz,nepahasınaolursaolsun,senihiçolmazsabirikikampasokmayıbaşarırız."

Kimliğiniortayaçıkarabilecekbudalalıktanuzakdurmak,Ni-meta'yabulaşmamaktangeçiyordu.Stefankararlıydıonuarama-maya.AmanezamanaynıkararlaBosna'yaveyaYugoslavya'nınbirbaşkacumhuriyetinegitse,kaderağlarınıörüyorveonlarıbir

arayagetiriyordu.Sonayrılmalarında,"Biznedersekdiyelim,bilmediğimizbirgüçbizisüreklibuluşturuyor,"demiştiNimeta.

Stefan,Jovankimliğiile,Sırpkuşatmasıaltındaolanbölgede,Müslümanbiraileninboşaltmışolduğubirdaireninarkaodasınayerleşti.Rasim'postaloperasyonu'nuçoktehlikelibulduğuiçin,gerçekkimliğinialmıştıStefan'melinden."Bizimtarafageçtiğinde,gelirkimliğinialırsın.Bunuevindeveyaüstündebulurlarsa,senihemengebertirler,"demişti."SenşimdiSırptarafınageçvebaşvurunuyap.Biz,hazırolunca,sanahaberuçuracağız."

Stefan,sürekliyananvesürekliölüpölüpdirilenbirşehrinortasında,kişiliksizvetedirginbekledi.Yaklaşıkbirongünsonrageldihaber.Ekmekalmayagittiğifırında,fırıncıaldığıekmeğielindençekti,"Bubayat,şunualın,"diyerekbirbaşkaekmektutuşturdueline.Koşakoşaevinedöndü,ekmeğinsarıldığıgazetedebirnotvardı.

"10Temmuziçinbaşvuruyap."

Hemenbanyoyagitti.BaşvuruyapmaküzereBasınBürosu'nagitmekiçintıraş

olacakvehazırlanacaktı.Aynayabakınca,dondukaldı.Saçlarıuzamayabaşlamıştıvediplerkendirengindeçıktığıiçin,kafasıalacalıbulacalıbirrenkalmaktaydı.Başınaböylebirşeygelebileceğinihiçdüşünmemişti.Saçınıbirkereboyadımı,hepöylekalacağınızannetmişti.Şimdieczaneleregidip,saçboyasımıalacaktı?Kimbilironunezannederlerdi?Haydi,nezannedeceklerineboşversin,saçboyasıalmasıdikkatiçekmezmiydi?Nedenyanındabirikitüpboyagetirmeyiakıledememişti?Amayasınırdasaçboyalarınıbulsalardıtorbasında?

"Bençıldırıyorum,"dediaynadakiaksine,"paranoyageçirmeyebaşladım.Kendimegelmeliyim.Kimsebendenşüphelenmiyor,saçımıboyamamkimseninumurundadeğil.

Üsteliksaçboyasınıneredenbulacağım,ekmeğinzorbulunduğuşehirde?Şimdibusaçişinihemen

halledip,başvurumuyapmayagitmeliyim."

Uzayansaçlarınımakaslakırptı,kafasınısabunlagüzelceköpürttü,kalansaçlarıusturaylakazıdı,duruladı.Yineaynayabaktığında,YulBryner'ıngençliğiilegözgözegeldi.Aynadakiaksinegözkırptıve,"HaydibakalımJovanBrynerPlaviç,"dedi,"işbaşına!"Sonra,sakinsakinküçükvalizinitopladıveeviniterketti.

187

Rasimsözünütutmuş,Zlatkoileiyihazırlanmıştı.YabancıgazetecilerindekendilerinekatılmalarınıbekledilerveStefanilkzi-188yaretini10

Temmuz'daManyakaKampı'nayaptı.

Bukamptakiesirlerinelleriarkalarındazincirevurulmuştu.Sıskacıkboyunlarınınüstündesıfırnumarakazınmışkafaları,tarifsizbirelemvekorkuylabakan,yuvalarındanfırlamışgözleri,tekertekersayılankaburgakemikleriile,tarihöncesihayvaniskeletlerinebenziyorlardı.Gardiyanlarellerindekilastiksopalarıarasıraavuçlarındaşaklatarakvesüreklisallayarak,herandayakyemeyehazırolmalarınınişaretiniveriyorlardıâdeta.

Stefan,Sırpkimliğitaşıdığıiçin,nöbetçileronurahatbırakmış,Amerikalıveingilizgazetecilerinpeşinedüşmüşlerdi.

Stefan,öğrenebileceğiherşeyisüratleöğrenmeyeçalışıyordu.Amabuinsanlaröylesinekorkuyorlardıki,hiçbirionagüvenemi-yordu.Stefan'ı,durumlarındanşikâyetedipetmeyeceklerinikontroliçinyollanmışbirajansanıyorlardı.Ama,aralarındanbirtanesi,"Baksana,bizzatenölmüşüz,"diyeseslendi,"istersencasusol,umurumdadeğil.Gerçeklerimiistiyorsun,alişte,söylüyorum!"HemenyanınaseğirttiStefan.

BurayaBanyaLuka'dansürülmüşlerdi.Hayvanlarıntaşındığıdavarvagonlarınakadınerkek,çolukçocuktıkıştıkışbindirilmişler,hayvanpisliklerininüstündeaçsusuzgetirilmişlerdi.Kadınlaraveçocuklaraneolduğunubilmiyordu.

Bukamptabulunanerkeklerinellerindekizincirler,uyurkenbileçözülmüyordu.

Geceleribetonzeminde,üstüsteyatıyorlardı.Nispetensağlamolanlar,romatizmasancılarıçekenlerinvekalpsorunuolanlarınaltınayatıyorlardıgeceleri,hastalarüşütmesindiye.Amaartıkpeksağlamkalmamıştıaralarında.

Hepsibirderibirkemiktiler.

Osmanlı'danberiüçmilletin;Boşnaklar'm,Hırvatlar'ınveSırplar'ıniçiçeyaşadığıbölgelerinMüslümanları,biryığıninsaniskeletihalinde,zincirevurulmuşlardı.Gündeüçöğünyemekyergibi,gündeüçfasıldayaktangeçiriliyorlardı.

Stefan,Manyaka'dansonraOmarskaveKeraternkamplarınadagirmeyibaşardı.

OmarskaKampı'nda,BanyaLuka'nındoğusunadüşenPriye-dorkentinintümilerigelenlerini,aydınlarını,entelektüellerinive

sanatçılarınıtoplamıştıSırplar.Onlarainsanonurunayakışmayacakdavranışlardabulunarakmaneviişkencedeuyguluyorlardı.Kampyeriartıkkullanılmayanbirmadenişletmesiydi.Hayvanlar189gibimazgaldemirlerininarkasınayığılmışBoşnaklar,bulunduk-lanyerdetuvaletolmadığıiçin,ihtiyaçlarınıçaresizliktenolduklarıyereyapmakzorundaydılar.Keskinbirasitkokusu,kampayaklaşanlarıngenziniyakıyordu.Demirparmaklıklarınarasındandışkıvesidiksızıyordudışarı.

Keraternise,eskibirseramikfabrikasıydı.Burayatıkıştırılanesirler,hertürlüişkenceylebirbirlerihakkındabilgivermeyezorlanıyordu.Bosnahalkınınözelliklemilisgüçlerinidestekleyenlerivesavunmadahizmetvermişolanlarıseçilerek,akılalmazişkenceleretabîtutulduktansonraöldürüyorlardı.

Stefan,bazencanınıtehlikeyeatmapahasınagerçeğisöyleyerekesirlerdenherşeyiöğrenmeyeçalışıyordu.Yanlarındanayrılmayannöbetçileriuzaklaştırmakiçinbiryöntemgeliştirmişti.

"Bakınkardeşim,"diyordu,"sizyanımızdanayrılmadıkça,buyabancıgazetecileresirlerinkonuşmayakorktuklarınızannediyorlar.Şöylebirazberidurun.

Tercümanlıkyapacakolanbendeğilmiyim,neticede?Nasılolsahersöylediklerişeyiçevirecekdeğilim,idareedeceğimelbette.Bubizimhepimizindavası,BüyükSırbistandavamızbu."

Nöbetçilerazöteyegidiyorlardı.Amaesirlerokadarbüyükbirkorkuiçindeydilerkiayaktazordurankemikyığınlarıydılar.Sadecegözlerindenokunabiliyorduyaşamaktaolduklarıvahşet.Gerçeğianlatabilecekcesaretiyadagücüolançokazçıkıyorduaralarından.OnadarazıydıStefan.

Kampziyaretlerindensonraüçgünikigece,hemenhemenhiçuyumadançalışmışlardı.Konuşmalarıtercümeetmişler,çektiklerifilmlerimonteedipseslendirmişler,çeşitliajanslarayollamışlardı.

Dünya,Cumhurbaşkanıİzetbegoviç'in,BirleşmişMilletler'inBosnaElçisiMehmetSacirbey'inçırpınmalarınakulaklarınıtıkamış,dosyalanıpgönderilendelilleregözleriniyummuşgibiydi.Bugidişe'dur'diyebilecekyegânegüçolanBatıdevletleri,inanılmazbirumursamazlıkla,yanıbaşlarındaolupbiteninsanlıkdışıuygulamayıgörmezdengeliyordu.

Ama,bukamplardangörüntüleruluslararasıtelevizyonlardagösterilmeyebaşladığızaman,dünyadabirkıpırdanmaoldu.San-190kidünyaliderlerininvicdanınagidentekyol,televizyonekranla-rmdangeçiyordu.Oncauyarıya,anlatmaya,yalvarmaya,dosyaya,delilekulaklarınıtıkayanadamlartelevizyonprogramlarınıseyredince,olupbiteniilkdefaduyuyormuşgibişokagirdiler.

"Cumhurbaşkanlarının,elçilerinyapamadığınıtelevizyonyayınıyaptıStefan.

Hepinizinelinesağlık,"dediRasim."Miterrand,BosnaCumhurbaşkanınımakamındaziyaretetmeyekararvermiş.Sırplaristeristemezhavaalanındakikuşatmayıkaldırmakzorundalarşimdi."

Stefan,Nimeta'yaverdiğisözeuzunbirsüresadıkkaldı.Onuaramadı.ZatenSaraybosna'dansonra,elindekikimliktendolayıBosna'nıniçinde,çeşitliyerlerdeözelgörevleregitmeyebaşlamıştı.Kışıbirnevicasuslukyaparakgeçirdi.

Buişebaşlarken,hiçaklınagelmemiştiböyleşeylerebulaşaca-;ğı.Birkaçkampıniçindeolupbitenleriöğrenmekistemiştioka-|dar.Amayabancıgazeteciler,ellerindekialtınmadeninikeşfedirce,aklınagelmeyenparalarıödemeyebaşlamışlardı,hizmetledkarşılığında.Onlarıngiremediğiyerlere,Sırp

kimliğiileogiriyordu.SadeceSırplar'aaçıkolangörüntülerieldeedebiliyordu.

Hırvatistan'daülkesiiçinçarpışırkenölmeknasipolmamıştbelkieceliBosna'da,sevdiğikadınınmemleketindeyakalardı.Kaybedeceğinesivardıki?Nekarısıneçocuklarıvardı.Sevdiğikadiryaşam,yaşamsevincinidesavaşalıpgötürmüştü.Butoprakları!insanlarıiçin,zatenumutdeğilelemvaatediyordugelecek.

Kışıbutürişlerlegeçirdiktensonra,kışsonunda,Zagreb'e!dönmeyekararverdi.Yeterikadarparakazanmıştı.Hergünkafa-*sinisıfırnumaratıraş

etmektenveköstebekgibiyaşamaktanusanmıştı.Evini,arkadaşlarınıözlemişti.

Rasimdeartıkbuişiçokuzattığınıdüşünüyordu.BaşınabirişgelmedenHırvatistan'adönmesiniistiyorduStefan'ın.Gorazde'dekisongörevinidetamamladıktansonra,toparlanıpgitmeliydi.

Stefan,şehirdenayrılmadanikigünevvel,Nimeta'yıarayıp,hatırınısormakistedi.Nasılsayakındadönüyordu,öyleuzunl

boylubuluşmalarınaimkânyoktu.Sadeceyüzünügörür,sesiniduyar,iyiolduğunuöğrenirdi.BelkideBoşnaklariçinyaptıklarındanhaberiolsunistiyordu,içiniçin.Gerçionuaramayacağınasözvermiştiama,beşdakikagörüşmek,sözünütutmamakanlamınagelemezdiki.

Telefonlarçalışmadığıiçin,evinegittiNimeta'nın.Evdekimseleryoktu.Kapıyıhızlıhızlıvurup,gürültüçıkarınca,birkadınkendikapısındankafasınıuzatıp,Nimeta'nınannesininevinetaşındığınısöyledi.

"Neden?"diyesorduStefan.Kadıncevapvermedenkapattıkapısını.

işyerineuğramayıdüşündüama,bununNimeta'yıçokrahatsızedeceğinibiliyordu.

ErtesigünRasim'inyanınagitti.

"Senhâlâburadamısın?Hanidüngecegidiyordun?Hergeçengünkendinidahafazlatehlikeyeatıyorsun,"dediRasim.

"Birişimvardıhalletmemgereken.Şutelefonhâlâçalışmıyormu?"

"Stejo,biliyorsunçalışmadığını.Neyapacaksıntelefonu?""Özelbiriş.Biriniarayacağım.BaksanaRasim,Televizyon'dakitelefonçalışıyorama."

"Oayrıbirşebekeyebağlı.Tekçalışantelefono.BirdeCumhurbaşkanlığı'ndakitelefonçalışıyor,istersenIzetbegoviç'egidi-vertelefonetmekiçin.'Özelbirişimvar,sevgilimiarayacağım,'dersin,eminimanlayış

gösterir."

"Kapatçeneni,"dediStefan.Nimeta'nınnedenevindenayrıldığınıöğrenmedengidemeyeceğinibiliyordu.Acabakocasınımıkaybetmişti?Yoksayaralımıydı?Onunasılbulacaktı?Televizyonadagidemiyordu.BirzamanlarişyerindenaramamasıiçinokadarçoktembihetmiştikiNimeta.

"BirçokinsanfarketmeyebaşladıStejo.İşbahanesiylebile,beniaslabürodanarama,"demişti.Aradanoncazamangeçmiştiama,işyeriniaramakistemiyorduyinede.

Suratınınasıldığınıgörünce,"Herkimiarıyorsan,kalkıpevinegitseneStejo?"

dediRasim"Gittim.Evindeyoktu."

191

"Sokağaçıkmıştır.Döner.""Başkaevetaşınmış."192"Taşındığıevinadresiniöğrenozaman."

"insanızordurumasokmabe,"dediStefan."Okadarınıbendebiliyorum.Amayeniadresinibulamıyorumişte."

"Savaşiçindeyiz,unuttunmu?Belkidearadığınkişiölmüştür."

'Stefan'ınyüzübembeyazoldu."Allahcezanıversinsenin,"dedi.ÇıktıRasim'inyanından.Merdivenlerikoşaraktırmandı.

Gazeteninbulunduğubinadançıkınca,karşıkaldırımageçti,şehiristikametineyürüdüsniperlerehedefolduğunaaldırmadan.Azsonratelevizyonbinasındaydı.

Resepsiyondakiadama,Mime-ta'yıçağırmasınısöyledi.

"Hasooğlum,gitbakbakalım,"dediresepsiyonmemurugençtenbirçocuğa.

Çocuğungitmesiylegelmesibiroldu."Yokmuş,"dediçocuk."Nezamangelir?"

diyesordu."Bilemem.""Gitöğren."

Çocuksöylenesöyleneyineçıktıyukarı.Bukezaşağıinmediyukardanseslendi:

"Bilmiyorlar."

"Yaa,öylemi!...Mirsadaoradamı?...Odamıyok?YaSonya,Sonyaoradamı?"

Birazbekledi.

"Benikimarıyoraşağıda?"diyeseslendiSonya.Stefan,merdivenboşluğundaSonya'mnsesiniduyuyordusadece.

"Sonya!Ohnihayetbirinizibulabildim,"dedisevinçiçinde."BenStefan'ım,Sonya...Stefan,Zagreb'den...Nimetaçalışmıyormuartıkorada?"

"AaaStefan.Neredençıktınsen.Şuandaelimdekiişibırakamıyorum,akşamabuluşalım,konuşuruz.Çokşeyleroldu,"diyeseslendiSonya.

"Çokşeymioldu?Neleroldu?"Cebindensigarasınıçıkarıpdudaklarınailiştirdi."Sonyadahaevvelbuluşalım.Akşamıbekletmebana.Öğlentatiliyapmıyormusunsen?Saatonikidekapıdayım,"dedi

Stefan.

"Yarımadoğrugelbari,"diyeseslendiSonya.StefantekrarRasim'inyanınadöndü,koşakoşa."Oğlum,tehlikeliişleryapıyorsun.Hangitaraftanolursaolsun,birkontroldaüstünarandımıydıçiftekimlikbulacaklar.Nehaltedeceksin,ozaman?Seninbiranöncegitmengerek.Bırakkarıkızpeşindedolaşmayı,"dediRasim.

"Bugünöğlendeöğreneceğimiöğrenip,gideceğim.ŞimdibanabirTurkokahvesöyleseneRasim,"dediStefan.

"NeTurkokahvesi?Otgibiçaybulursanöpdebaşınakoy,"dediRasim."Benseninyerindeolsam,buradaçayiçeceğimebirkiliseyegidermumyakardım,Tanrıbuişikazasızbelasızatlatmamayardımcıolduğuiçin."

"BeniTanrı'nınkoruduğunasahideninanıyormusun,Rasim?"diyesorduStefan.

"BenMüslüman'ımoğlum,elbetteinanıyorum.SenTann'yainanmazmısın?NasılKatolik'sinsenöyle?"

"BanaKatolikdemekpekdoğruolmazaslında,"dediStefan."BiliyormusunRasim,hiçkiliseyegitmemben."

"Aaa!Ateistmisinyoksa?BenseniKatoliksanıyordum.""Değilim.Dünyadaenkorkunçsavaşlarındinyüzündençıktığına,kanınençokdinuğrunaaktığınainananlardanım."

"DindarolmayanbirHırvat'ailkkezrastlıyorum.Annenbuyüzdensaçınıbaşınıyolmuşolmalı.""Bizaileceböyleyiz.""Neden?""Uzunhikâye."

"insanınbirdiniolmalıoğlum,"dediRasim."Sığınacağı,şefaatdileyeceğibirtanrısıolmalı."

"Acaba?"dediStefan."Evet,belkideolmalı."SaatonikiyiongeçedikildiTelevizyonbinasınınkapısına.TamyarımdageldiSonya,etrafınabakınıpStefan'ıaradı."Hişşt,Sonya."

Sonya,adınıçağıranadamadönüpbaktı:"Nevar?Sendekimsin?"

"Sonya,benStefan.Tanımadınmı?"

"Haydicanım...Aaaa,Stefan...Aaaa,sahidensensin.BuneS13

193

halStejo?Dünyadatanıyamazdım.Senidekampamıaldılaryoksa?"194

GüldüStefan."Kampagirdimama,esirolarakdeğil,"dedi.

"Nedensaçını,bıyığınıkestin,birindenmigizleniyorsun?"

"Öyledediyebiliriz.Uzunhikâye,anlatırım.Nimetanedenevindentaşındı,Sonya.Birşeymiolduyoksa."

"Odauzunbirhikâye.Gelgidipbiryereoturalım."

"Havaçokgüzel.Parkagidelim."

"Delimisinsen?Parkagidilirmi?Herankafamızabirkurşunyiyebilirizaçıkyerlerde,istersenbanagidelim.Çokyakınataşındım,işegidipgelmekkolayolsundiye."

"Nimeta?"

"Anlatacağım."

"Şimdisöyle."

"SabırsızlanmaStejo."

Stefankorktu.Bu,Sırpmilislertarafındansorguyaçekilirkenduyduğunahiçbenzemeyenyepyenibirkorkuydu.Bukez,korkukarnındadeğil,doğrudanyüreğindebaşlıyordu.Birdemirpençeyüreğinisıkmaktaydı.

"Nimetasağmı?"

"Elbettesağ."

"Durbirsaniye,"dediStefan.Derinbirnefesi,sıkışmışciğerlerinedoldurdu.

Sonra,cebindensigarasınıçıkardı.

"Aysensigaralarıneredenbuldun,banadaver,"dediSonya,"Şöyle,soldangideceğiz.Bakazilerde,yeşilbinalarıgörüyormusun,oradaişte.Geldiksayılır."

ArtıkSonya'yıdinlemiyorduStefan.Açıkyeşilbirbinanınikincikatmaçıktılaryürüyerek.Sonya,anahtarınıçıkarıpkapıyıaçtı.Karanlıkholdengeçip,küçükamaaydınlıkbirodayagirdiler.Biryatak,birportatifoyunmasasıveikisandalye.

"Şöylebuyur,"dediSonya.iskemlelerdenbirineiliştiStefan.

"Sanabirşeylerikrametmekisterdimama,sudanbaşkabirşeyyok.içermisin?"

"Hayır,teşekkürederim."

"Busavaşmahvettihepimizi.Annemivekızımıistanbul'agönderdim.Kocamangüzelimevimizi,Amerikalıbirgeneralekiraladık.ParanınbirkısmınıevsizkalanBoşnaklar'ayardımiçinbirfonayolluyoruz.Öyleistediannem.Geçiciolarakbenburayataşındım..."

195

Stefanbiranöncekonuyudeğiştirip,lafıNimeta'yagetirmekistiyordu.

Sonya'nıniseonuilgilendirmeyensürüyleanlatacaklarıvardı.Sonundadayanamadı,"NeolurSonya,"

dedi."SenbanaNimetanerede,onusöyle.Nedenevindeyok?"

"Evindençıktıo.Artıkoevdeoturmuyor.Ailedağıldı,darmadumanoldu,Stejo."

"Nasıl?"dediStefan.

"Burhansavaşmakiçingönüllülerekatıldı,dağaçıktı.Oğludapeşindengitti.

Nimetaannesininyanındakalıyorkızıyla."

"işedevamediyormu?"

"Evet.Amaüçgündüryoktu.Tuzla'yagitmişti.Bugündönmesigerekiyor."

"Hemengidelim,belkidönmüştür,"dediStefan.

"Nereye?"diyesorduSonya.;:"Annesine."

:"Bensanaadresivereyim,sengit,"dediSonya.•s"Sonya,"dediStefan,

"Sendenbirricamolacak.Benböylepatdiyeannesininevinegidemem.Ayıpolur.

SengiderhaberverirmisinNimeta'ya.YarınZagreb'edönmemgerekiyor.Gitmedenönceonugörmekisterdim."

"Ancakiştensonragidebilirim.Butelefonlarınçalışmamasıdeliedecekbeni,"

dediSonya,"kimiarıyorsak,bulunduğuyerekadargitmemizgerekiyor.BuyüzdenMirsada'nınbaşınagelenleridenedensonraöğrenebildik."

"NegeldiMirsada'nınbaşına"diyesorduStefan.

"Bilmiyormusun?"

"Belgrad'agitmişti.Savaşbaşlayıncagerigelmedimi?"

BembeyazolduSonya'nınyüzü,"Demekduymadın,Stejo,"dedi.

"Neoldu,anlat."

"Mirsadaöldü."

YutkunduStefan.Önce,coşkunbirırmakgibi,kabınasığamayan,cıvılcıvılgençkadınınölmüşolabileceğiniiçinesindiremedi.

Sonra,Nimeta'yıdüşündü.Enyakınarkadaşınıkaybedincenasılperişanolmuştukimbilir.Usulcasordu:196"Nasılöldü?Kurşunlandımı?"

YanıtlamadıSonya.

"Bombamı?"

"DeğilStefan.Sorupdurma,anlatmayagücümyetmiyor.Öldüişte.Öldürüldü.

Sırplaröldürdüonu."Sonya'nınsesigiderekkısıldı,sonsöylediklerinianlayabilmekiçin,dudaklarınıokumakzorundakaldıStefan.

"Onuöldürdüler.Ensesindenkurşunlayıpöldürdüler...belkemiğinikırdılar...

sonradaparamparçaettiler.Doğradılar...doğradılarStefan."

Mart1993

Saraybosna'danTuzla'yakadarbircipiniçindesarsılmaktaniçidışınaçıktıNimeta'nın.DoğrudürüsttekbirkilometreyolkalmamışgibiydiBosna'da.

Kaşları,kirpikleritoziçindekaldı.Bozukyoldahoplayıpzıplamaktanbeliokadarfenatutulduki,birdahahiçamahiçdoğrulamayacağımdüşündü.Amaaklınakocasını,kardeşiniveoğlunugetirdiğizaman,bütünsıkıntılarınıunutuyordu.

Onlar,çokdahabeterşartlaraltında,nezamandırdağlardaydılar.Bircipinkoltuğunaoturup,arkalarınadayanmalüksleribileyoktubelki.Onlarıdüşündüğünde,birdekızgınlıkoturuyorduyüreğine.

Nimeta'yıyapayalnızbırakıpgitmişlerdi.Onun,birkızçocuğununveyaşlıbiranneninsorumluluğunutaşıyarak,tekbaşına,savaşınortasındanelerçekebileceğinihiçamahiçdüşünmemişlerdi.Ençokdaoğlunakızıyordu.Raifzatendağaçıktığındaaklınıyarıyarıyayitirmişsayılırdı.Şereflibirölümekoşmuştu,acılarındankurtuluşiçin.Burhan,karısınınihanetiniöğrenmiş,kalbikırılmıştı.AmaFiko,sevgiliFiko'sunedengitmişti,birvedabileetmeden?Onakarşıhiçamahiçbirkusurdabulunmamıştı,Nime-ta.Stefan'danvazgeçmenedenininaltında,annesinedüşkünbirerkekçocuğununonurunukorumakvardı,oysa.

"Yarımsaatsonraoradayız,"dedişoför.Gözlerinebirikenyaşları,elinintersiylesildiNimeta.Yaşamdevamediyordu.Oyüreğikırıldığıhaldedağlarakaçamamıştı.197AnnesiveHana,onunkazandığıparailedoyuruyorlardıkarınla-rını.Kuruekmekvearasırakaraborsadanbulabildiklerisardalyakonserveleriylenekadardoyabiliyorlarsaartık.

Fiko'ylaBurhan'ıgörmeyedağaçıktıklarıogün,acabadoğrumusöylemiştiBurhan,"SengüçlüsünNimeta,"dediğinde.Kocasıonuherkestendahaiyitanıyorolabilirmiydi?

PennyMcgirebaşını,boynununaltınakoyduğuçantasınadayamış,uyuyorduyanında.Buingilizgazeteci,Tuzla'dakisığınmaevindetedavigören,tecavüzeuğramışdörtyaşındabirkızçocuğunugörmeyegidiyordu.Nimeta,ikiyıldırsürekligâvurlaralanetlerokuduğuiçin,birazutanıyorduşimdi.

Evlerinden,yurtlarındanedilerekgöçmekzorundabırakılanBoşnakkadınlarınveçocuklarındoluştuklarıkamyonlara,taşlaratmış,kaynarsulardökmüştüpencerelerdenSırpkadınları.Busahnelereşahitolduğunda,Nimeta,Müslümanolduğunaşükret-mişti.HiçbirMüslüman'ın,enamansızdüşmanınabileböyledavranamayacağınaiçtenlikleinanıyordu.Birkeresinde,"Utanmadan,Hıristiyanolmaklaövünürler.Hani,sevgiyedayanan,sevgiilhamedendindionlarınki?Hanipeygamberleri,'sanatokatatana,öbüryanağınıçevir'demişti?Bunlarmısevgidininininsanları?"diyesormuştuAzra'ya.

"Şunuhiçunutma,gâvurhainolur,"demiştiAzra."BakmaAvrupahlar'ınöyleinsanhaklanhavarisikesilmelerinefilan.Kendilerindenolmayanahiçmerhametleriyoktur."

AyıplamıştıAzra'yi.HerikisinindekaçtaneçokyakınarkadaşıvardıHırvatveyaSırp.ÜstelikbirzamanlardeligibisevdiğiadamdaHıristiyandeğilmiydi?

Sonra,bukonuşmanınüzerindenbirhaftabilegeçmeden,Azra,onasöylediklerinikanıtlamakistergibi,Ferhadiya'dakiekmekkuyruğunda**'beklerkenöldürülmüştü.Nimetaçalıştığıiçin,onundaaylıkhakkıolanyarımkiloşekerleüçkilounuvekuru

(*)Saraybosna'dakiüçayrıçarşıkatliamındanilki,ekmekkuyruğukatliamı.

ekmeklerinialmakiçinsırayagirmiş,diğerkadınlarlabirliktebekleşirlerkenbombalanmıştı.Tamyirmialtıkişi.Kollarıbacakları198havalardauçuşmuştu.

Kafalarıbirtarafagövdeleribirbaşkatarafasavrulmuştu.Nimeta,arkadaşınıncesedinibilebulamamıştıgömmekiçin.Akşamevedöndüğünde,Azra'nınkapısınınönüneçökmüş,saatlercekalmıştıorada.Ağlamadan,konuşmadan...

"Yalvarırımanneciğim,neolurevegirartık,"demiştiHana.|Kollarınıboynunadolamıştıannesinin."Annem,n'olurevegelartık."

Çocukyıllarönce,annesininyineböyleheykelgibidonupkaldığıbirgünühatırlıyorolabilirmiydi?Sonraaylarcaevedöneme-diğibirgünü.OnuevinesokmayaçalışanHana'nınyüzünebaktığında,çocuğungözlerindekikorkuyugörmüştüNimeta.Silkinipdoğrulmuştu.

"Haydievegirelimveeşyalarımızıtoplayıp,kedimizidealıp,anneanneninyanınataşınalımHana,"demişti."Azrateyzeyokartık.Bizdegidelimburadan."

"Kimöldürdüonuanne?"

"Gâvur."

Oysa,şuandayanındauyuklayangâvurkadın,birMüslümançocuğaSırplartarafındanyapılanlarıdünyayaduyurmaküzere,canınıdişinetakmış,ölümügözealmış,belkidedönüşüolmayanbiryoladüşmüştü.Nimeta,yıllarcayüreğindebirgâvurunaşkınıbarındırmıştı.Karıncayıbileincitmeyeceğineeminolduğubirgâvurun.Yine,karıncayıbileincitmeyeceğineeminolduğukendikocasıaylardırdağlardaydıöldürmekiçin.Gencecikmasumoğluda!Gerçektentuhaftıdünya.

Annesitelaşakapılmasın,Hana'yıdaheyecanlandırmasındiye,evinebildirmemiştigideceğiyeri.Sadeceikigeceevedönemeyeceğini,sabahakadarçalışmakzorundakaldığınısöylemişti.Ra-ziyanım,Raifgittiğindenberi,büsbütünvesveseliolupçıkmıştıçünkü.Nimeta'nınSaraybosnadışınaçıkmasıgerektiğindeçokfazlaüzülüyordu.

ingilizgazetecikıpırdadıyanında.

"Gelmeküzereyiz,Penny.Uyanartık,"dediNimeta.Kadıngözleriniaçtı,tutulanboynunuovuşturdu.Solukbirgüneş,Mart

ayazınıkırmayaçalışıyordu.Herikisideüşüyorlardı.Dizlerininüstündenyerekaymışkirli,yırtıkbattaniyeyiüstlerineçektiNimeta.Azilerde,Tuzlatabelasınıgördüler.Birbirlerinefarkettirmeden,sağsalimgelebilmiş

olduklarıiçin,içlerindenşükrettiler.Birdedönüşyolunukazasızbelasızatlatabilirlerse,cehennemdebirkaçgündahayaşamayıbaşarmışolacaklardı.

Ev,beyazboyalı,kırmızıdamlıveikikatlıydı.Dışardanbakıldığındamutlubiraileyibarındıranferah,aydınlıkbirevgörüntüsüveriyordu.Kimbilirbelkidesavaştanöncebirkaççocuklu,birbirinisevenbirkarı-kocayaaitti,içindebüyükannevebüyükbabanındabirodasıolduğu,sıcakbiryuvaydı.

Şimdiise,civardakiağırkatliamdanartakalankadınlarıveçocuklarıbarındırıyorduTuzla'daki'KadınveÇocukEvi'...Savaşyaralarınıiçlerindetaşıyankadınlarıveçocukları.Hiçbiriningörünürdebirsakatlıklarıyoktu.

Onlarınhastalıklarınasavaşsemptomlarıdeniyordu.Uyuyamıyorlar,kâbusgörüyorlar,başlan,karınları,sırtlarıağrıyor,süreklimideleribulanıyordu.

Hatırlaya-mıyorlaryadaunutamıyorlardı.Konsantreolamıyor,diyalogku-ramıyorlardı.Kalabalıktılar.

Çocuk,başınınüstündetoplanansarıbukleleriterdenbüsbütünkıvrılmış,kocamanmavigözleriylekendindenbaşkakimseningörmediğibirşeyebakarak,masanınüstündeoturuyordu.Hepoşeyebakıyordu.Konuşmadan,acıkmadan,susamadan,bıkmadanusanmadanbakıyordu.Birsorunudahavardı;yutku-namıyordu.

Yutkunamadığındandolayı,doktorların,hemşirelerinonubeslemekiçinçırpınmalarınarağmen,hergünbirazdahazayıflıyordu.Onayedirmeyeçalıştıklarısulandırılmışgıdalarıök-sürerekgeripüskürtüyordu.Boğazında,yemekvenefesborularındahiçbirhasaryoktuoysa.

Birkaçgünsonra,çaresizhastaneyekaldırılacakvebeslenmekiçinserumabağlanmakzorundakalacaktı.Doktorlar,başınagelenlerdensonra,onadahafazlakorkuveacıvermemekiçin,buişigeciktirmeye,çocuğudoğalyollardanbeslemeyeçalışıyorlardı.

Annesi,kapatıldıklarıevdeon-onbeşSırp'ınkendinearkaarkayatecavüzetmesindenveçekipgitmesindensonra,ayağakalkacakgücüolmadığıiçin,boş

odalarıdörtayaksürünerekdolaşmış

199

veonumutfakta,büyüktahtamasanınaltındabulmuştu.Çocukağzındanbeyazbirköpük,bacaklarınınarasındankansızarak,ha-2OOreketsizyatıyordu.Donuparçalanmışolarakbaşınınyanındaduruyordu.Ogünbugündüryutkunamıyordu.

Çocukhiçkıpırdamamıştı.Birhemşireonalapayedirmeyeçalışıyordu.Doktorlarkızınşokunezamanvenasılatlatacağınıbilmiyorlardı.Oncakişinintecavüzündensonra,vajinasıyırtılmış,sidiktorbasıhasarauğramıştı,içorganlarızamaniçindeiyileşecekti,bukesindi.Ruhuiyileşemeyebilirdi.Dörtyaşındaydıçocuk.Başınagelenleriömürboyuhatırlayabilecekyaştaydı,budakesindi.

Üstkatta,oyunodasındakioğlancıkisealtıyaşındaydı.Başınınetrafıinceyastıkgibibirkalınbezlesarılıydı.Odakonuşmuyordu.Kumdolumasanınönündeayaktaduruyor,kurşunaskerleriyleoynuyordu.Arasırabirkoşuodanınucunagidiyorbaşınışiddetleduvaravurupgerigeliyordu.Alnıbuyüzdenmosmordu.Nimeta,"AmanAllahım,nedenbaşınıduvaravurmasınaizinveriyorsunuz?"diyesorduğuzaman,hemşire,çocuğuniçindebirikenkinibuyollaboşaltmayaçalıştığınıanlatmıştı.

Nimetaevinedönüpziliçaldığında,telaşlakapıyakoşturanannesine,hayatındahiçyapmadığıbirşeyiyaptı.

"Anne,"dedi,"uzunbirmüddetkimseyigörmekistemiyorum.NesenineHana'yınedebirbaşkasını.Benodamdançıkanakadar,aslaiçerigirmeyeceksin,yemekgetirmeyeceksinvesorusormayacaksın."Odasınagirdikapıyıkilitledi,başınıyastığagömüpağlamayabaşladı.Niyeağladığını,kimiçinağladığınıbilmiyordu.

KapınınhafifhafifvurulduğunuancakuykusundaduyduNimeta.Çoktandalmıştı,kâbusgörüyordu.Rüyasında,boynuzlu,koçkafalıadamlarHana'yıbirtavukkümesinesokmayaçalışıyorlardı.Hanabağırıyoramasesiçıkmıyordu.Ağzınınkenarındanbeyazbirköpüksızıyordu.Sıçrayarakuyandı.Birantoparlaya-madıneredeolduğunu.Odakaranlıktı.Sabaholmuştudaannesihabermiveriyordukalkmasıiçin?Boğukbirsesle:

"Nevar?"diyeseslendi."Sabahmıoldu?"Elyordamıylabaşu-cundakilambayıyaktı.Saatonbuçuğageliyordu.Fırladıyatağından,koşupperdeleriaçtı.Kapkaranlıktıdışarısı.Üstündegiysilerivardı.Dehşetekapıldı.Kapıyakoştu,kapıkilitliydi.

"Annee,annece,"diyebağırdı.Koşuşturmalarduydukoridorda.

"Nevarkızım?"dediRaziyanım'ınendişelisesi.

"Anne,kimkitledibeniburaya?"

"Nekilidi?Nediyorsunsen?"Annesininkapıyıkurcaladığınıduydu.Nedensonraanahtarınkapınınüstündeolduğunugördü.Anahtarıçevirdi,açıldıkapı.

Annesişaşkınşaşkınbakıyordukapınınöteyanında.

"Nevarkızım?Neoldu?"

"Yokbirşeyanne.Dalmışım,birdenuyanıncatoparlayama-dımkendimi,"dedi.

Yavaşyavaşnormaledönüyordunefesi."Kapıyısenmivurdun?"

"AhNimo,isteyerekvururmuyumhiç.Sentembihettinyabana,odayagirmememiçin.Lafanlatamadımarkadaşına.Tutturdu,illadasenigörecek.'Yorgungeldi,uyuduysauyandırmayalım,'diyeyalvardım,lafanlatamadımki."

"Kimeanne?"

"Arkadaşına.Sonyamıdır,nedir?"

"Sonyamı?Sonyaburdamı?"

"içerde,"dediRaziyamm,başıylasalonuişaretetti,"Sensoyunyat.Benona,

'Nimetauyumuş,uyandıramadım,'derim.Hadiyatsen.Yorgunsun."

Kapıdadikilenannesiniusulcaitip,içerikoştuNimeta.

"Sonya,hayrola?Birşeymioldu?Niyegeldinbusaatte?"

"Asılsanabirşeymioldu,Nimo?Niyeyattınerkenden?Bukaçıncıuğrayışım.

Annenuyuyorsundiyebirtürlübırakmadıbeniodana."

"Tuzlayoluyorucuydu.İkigünboyuncakorkunçşeylergördüm,dinledim.Öyleceuzanmıştımyatağa,uyuyakalmışım,"dediNimeta."Neoldu,söylesene!"

"Senigörmekisteyenbirivar."

"Kim?"

"Stefan."

2O1

Nimetabirannefesinitutupbekledi.Sonrasakinolmayaçalışaraksordu:202

"Nezamangeldi?"

"Bugün."

"Neistiyormuş?"

"Onukendinsor,"dediSonya."Saraybosna'dansenigörmedenayrılmakistememiş.

YarındönüyormuşZagreb'e."

"Neredeşimdio?"

"HolidayInn'de,bardabekliyormuş."

"Yarınofisegelsin,"dediNimeta."Oradahembenihemarkadaşlarıgörür."

"Ofisegeldi.Arkadaşlarıgördü.Osenigörmekistiyor,Nimeta."

"BusaatteçıkamamSonya,"dediNimeta."Çokyorgunum."

"Yarındönüyor,ama."

OmuzlarınıkaldırdıNimeta,neyapayımdergibi."Sanabirşeyikramedemedim.

Elmahoşafıvardı,annemyapmış,istermisin?"

Raziyanımadınıduyarduymazgeldiyanlarına.

"NeolmuşNimeta,yenibirhabermivar?"dedi.

"Birşeyyok,anne,Tuzlagezisininnasılgeçtiğiniöğrenmekistemişler."

"Tuzla'yamıgittin?"dediRaziyanım."HanisenSaraybosnadışınaçıkmayacaktın?"

"Benartıkkaçayım,"dediSonya.Nimetakapıyakadargeçirdionu.

"NediyeceğimStefan'abenşimdi."

"Yatmış,uyandıramadım,dersin,"dediNimeta."Burayakadarzahmetettin,sağolSonya.Yarıniştegörüşürüz."Sokakkapısınıkapatıpsalonageldibirsigaraiçmekiçin.

"DemekTuzla'yagittin,"dediRaziyanım.

"Lütfenanne,"dediNimeta.

Vazgeçtisigaraiçmekten.Arkatarafayürüdü.Hana'nınodasınınönündengeçerken,kapıyıaraladı,uyuyankızınabaktı,kapattıkapıyıusulca,odasınagirdi.Soyundu,geceliğinigiydi,gözleritavanda,elleribaşınınaltındayatağasırtüstüuzandıyine.Hiçbir

şeydüşünmeden,öyleceyattıbirsüre.Uzunbirsüreyattı.Sonrakalktı,geceliğiniçıkardı,giyindi,saçınıtaradı,dudağınarujunusürdü.Odasındançıktı.Salondatısyoktu,annesideçoktanuyumuştubesbelli.Ayakuçlarınabasarakusulusulsokakkapısınayürüdü,yavaşçaaçtıkapıyı,dışarısüzüldü.

Sokaktahavaçarpıncayüzüne,tokatyemişgibiirkildi.Geceniniçinde,yokuş

aşağıkoşmayabaşladıHolidayInn'edoğru.

ÜçayrınoktadadurdurdularNimeta'yı.Gazetecikimliğiniçıkarıpgösterdi.

Geceninbusaatindenereye,niçingittiğinisordular.Tecavüzeuğramışçocuklarıgördüğündenberibulanıklaşmışzihni,geceninserinliğindeaçılmışgibiydi,îknaediciyanıtlarbulmayıbaşardı,HolidayInn'deonabazıbilgileraktaracakbirmeslektaşınıgöreceğinisöyledi.Israrcıdavrandı,bıraktılar.

Sonundavarabildiotele.Savaştanberiarkakapısındangiriliyorduiçeri.Önkapı,Sırpateşineaçıkolduğuiçinkullanılmıyordu.Öncedoğrubaragitti.

Kimseleryoktubarda,ışıklarısönüktü.Barkapanmıştı.Morkoltuklara,kanepeleregözattı.Karanlıktarüküşrenkleriseçilmiyordu.Resepsiyondauyuklayanadamadoğruyürüdü.

"Stefanoviç?"dedi.

AdamgözlerinikırpıştırarakbaktıNimeta'ya.

"Stefanoviç.StefanStefanoviçhangiodada?"

Adamönceönündedurandeftere,sonrasaatinebaktı.

"Benhaberciyim,"dediNimeta,cebindenkimliğiniçıkardı.

"Tanıyorumsizi.Televizyondagördüm,"dediadam."Stefanoviçyüzbeşnumarada."

"Lütfenararmısınız?"

"Şimdimi?"

"Önemlibirişçıktıda."

Adamtelefonauzandı,çevirdi,bekledi.

"Yanıtlamıyor.Herhaldederinuykuda."

"Birdahaarayın."

Adamtekrarçevirdiodanumarasını,ahizeyiNimeta'yauzattı.YirmikereçaldırdıtelefonuNimeta,ahizeyigeriverdi.

"Acabaayrıldımıotelden?"

"Hayır,kaydısilinmemiş."

203

N'imetatekrargözleriyletaradılobiyi,erkeklertuvaletineyürü-!îdü,kapıyıitti.içerdeışıkbileyanmıyordu.Kentinbazıyerlerineı204

yirmivatlıkelektrikbağlanabilmiştisonunda,insanlarıolduğundandakederligösterensarı,cılızbirışık,HolidayInn'i,Cumhur-başkanlığı'nıvehastaneleriaydınlatmaktaydıbirsüredir.

Otelinkapısındançıkarkenseslendiresepsiyondakiadam,"Notbırakmayacakmısınız?"

"Hayır,"dediNimeta.Çıktı.Koşarakgeldiğicaddede,Kranj-ceviça'datersistikametedoğru,ağırağıryürümeyebaşladı.BirzamanlarkocasınınbürosununbulunduğuMomoveÜzeyir'inönündengeçerken,niyegeldimburaya?diyesordukendikendine.NedenöncehayırdedimSonya'yavesonrakalktımgeldim?Neiçin?

Nesöylemekiçin?

StefanşuandaSonya'nınyatağındauyuyorolabilirdi,incecikbirsızıyokladıyüreğini.Boğazı,gözleriyandı.HiçbirhakkıyoktuStefan'ınüzerinde.Eskidençoksevmişolduğubiriydi,okadar.Kiminleisterse,onunlayatardı.Hızlandı.

Üşümeyebaşlamıştı.Başıönündekoşaradımgiderken,birkaraltıdikildiönüne.

Küçükbirçığlıkkoptuboğazından.Biradam,yolunukesmekistergibi,ikikolunuyanlaraaçmış,önündeduruyordu.

"Çekilin,lütfen,"dediNimetasertbirsesle.

"Nimeta!"

BoşboşbaktıNimeta.

"Nimetanearıyorsunsokaklardabusaatte?"

"Kimsiniz?"

Başınayünbirberegiymiş,uzunboylubiriydi.Sesiçoktanıdıktı.Nimeta'nıntanıyamadığınıgörünce,başındakibereyisıyırdı,cascavlakkafasıçıktıortaya.

"Siz...Siz...Karanlıktatanımakzorda..."

"BenStejo,Nimeta,tanımadınmıhâlâ?Ben,Stefan!"

"Aaaa!Stefan!Sensin!Neoldusaçlarına,bıyığına?"

"Anlatırım,amaNimeta,sennedensokaktasınbusaatte?"

"Yasen?"

"Otelimedönüyorum."

"Bensanageldim,"dediNimeta.BuzgibiolmuşellerinituttuStefan.

"Sonyagelmeyeceğinisöyledi.Niyebukadargeçkaldın?"dedi.Elleriniavuçlarındaovuşturarakısıtmayaçalışıyordu.

"Gel,otelegidelim."

"Hayır,hayır.Otelegitmeyelim."

"Meraketme,istemediğinhiçbir..."

"OtelegitmeyelimStefan."

"Senoteldengelmiyormusunzaten?"

"Senialıpdışarıçıkacaktım."

"İyi,ozamanparkagidelim.BendeVelikiPark'tadolaştım,uykututmayınca.

Yürü,oradabiryereotururuz,"dediStefan."Nelerolduarada,banaanlatırsın.

Okadaruzunzamanoldukigörüşmeydi."Nimeta'nınalnınadüşensaçlarınıeliylegeriyeitti,yüzünü

avuçlarınıniçinealıp,usulcaöptüyanaklarından.Kolkolaparkadoğruyürüdülerkaranlıkta.

Nimetaevinegirdiğindeaydınlanmıştıetraf.RaziyanımveHanahenüzuyanmamışlardı.Ayaklarınadolanankediyiitekledi,odasınagitti.Tamsoyunacakkenvazgeçti.Busaatteyatmanınbiranlamıyoktu.Annesininmutfağakoyduğumangalda,acelebirsuısıtıp,içinelimonsıktı,sıcaksıcakiçti.Nezamandırçaydabulunmazolmuştu.

Burnuakıyor,arkaarkayahapşmyor,boğazıdabirazağrıyordu.Yinedeuzunzamandanberibukadariyihissetmemiştikendini.Stefan'lakonuştuktansonrakuşgibihafiflemişti.

Stefan'a,Zvornikkatliamındanbaşlayarak,başlarınagelenherşeyitekertekeranlatmıştı.ÖnceBurhan'ınsonradaRaifileFi-ko'nungönüllülerekatılmalarını,Azra'mnekmekkuyruğundabombalanmasını,kızıylaannesininevinetaşınmalarını,Mirsa-da'nınölümhaberinialışını.SadeceBurhan'layaşadıklarısongecede,Stefan'lailgilikısmısaklamıştı.

"Savaşmakiçin,buçılgınşehirdeseniyapayalnızmıbıraktıBurhan?"diyesormuştuStefan.

"Stejo,benzatençoğuzamanyalnızolurdum,unuttunmu?"

"Amaosıradasavaşyoktu,"demiştiStefan.Burhan'ınevini,kendiyüzündenterkettiğinihiçbilmeyecekti.

BaşındangeçenleridonukbirseslemakinegibianlatanNime-205

ta,sıraMirsada'yageldiğindehıçkırahıçkıraağlamayabaşlamıştı.Stefanbirçocuğukucaklar,pışpışlargibi,şefkatlesarılmıştıona.206Başınıgöğsünegömüpavazavaz,burnunuçekeçekeağlamasınındurulmasınıbeklemişti.Okadaruzunzamandıriçindetaşıyordukiisyanlarını,kendideşaşmıştıacılarınınselsularıgibianidentaşıpboşalmasına,Nimeta.Geceninkuytugüvenliğinde,kendinekalanteksadıkdostununkollarında,tümzehriniakıtmıştıiçinin.Çoküşüdüğünübilefarkedememiştioduyguseliningirdabında.Sonrakalkıpyürümüşlerdiparkıniçinde.Mirsada'nmölümhaberininasılaldığınıbirkezdahaanlatmıştı.Altıyaşındanberionueniyitanıyan,onaeniyigelen,herşeyinipaylaştığıcanarkadaşı,sırdaşı,Mirso'suyoktuartık.Telefonuaçıp,"Neoldu,biliyormusun,"diyelafabaşlayacağı,içinidökeceğidostuyoktu.TekrartekraranlatıyorduNimeta.Anlattığınıunutuyor,yenibaştananlatıyordu.SabırladinliyorduStefan.Saçlarınıokşuyor,kolunusırtınadoluyor,ellerinitutuyor,dinliyordu."Bunlarıbirkaçkezanlattın,Nimeta,"demiyordu.

Mezartaşlarınınüzerineoturmuşkonuşurlarkenikimilisbitmiştiyanlarında.

Habercikimliklerini,geceizinlerinigöstermişlerdi.

"Sizinevinizyokmu?"diyesormuştubiri."Kaçkişininevikaldıki?"demiştiNimeta.Adamlarkadınınyüzündekiacıyı,gözpınarlarındaparlayanyaşlangörünce,gitmişlerdi.

Nimetaanlatırken,parkıniçineserpili,kimbilirkaçyüzyıllıkkavukbiçimi,kararmıştaşlarınyanısıra,gencecikölülerinbembeyazmezartaşlarıdaöyküsünüdinliyorlarveacısınıpaylaşıyorlardısankiMirsada'nm.

Saraybosnalılar,savaşbaşladığındanberi,yamaçlardakimezarlıklarSırpateşialtındaolduğuiçin,ölüleriniparklara,bahçelerecamilerinveevlerinavlularınagömmeyebaşlamışlardı.Heradımbaşındabirmezararastlamakmümkündü.Şehir,açıkmezarlıkgörünümündeydi,nezamandır.

"Çokuzunzamanbilemedikneolduğunu,Stejo.Telefonucevapvermiyordu,iştenayrılmıştı.Petar'ıdabulamıyorduk.Ölümhiçmihiçgelmediaklıma.Savaştaolduğumuzuunutmuştumsanki.Üçaylıkyeğenimbileölmüştüsavaşyüzündenamabenbir

başkakurbanındaMirsadaolabileceğini,niyedüşünemiyordumacaba?Birazdabenimyüzümdenolduaraştırıpsoruşturmamamız.Sonkonuşmalarımızınbirinde,birhaftaizinalıp,Belg-rad'danuzaklaşmakistediğinianlatmıştı.Petar'ınakrabalarıvarmışNiş'de,birlikteNiş'egidebileceklerinisöylemiştibirsüreiçin.Benherkesiyanılttım.Ömrümboyunca,hepneredeolduğumunizlenmesindenbıktığımiçin,aramayınyahu,neredeysenerede,sizenededim."

Yaşlarartardainiyorduyanaklarına.

"Dememişolsanbile...ölmüşişte...Neyapabilirdinki?"

"Belkiyaralıbulunur,kurtarılırdı."

"Sırplar,insanıyaralıbırakmazNimeta.HeleBoşnakvegazeteciyse.Öldüğüneeminolmadançıkmamışlardırevinden."

"Onaişkenceetmişler.Sadeceöldürmeklekalmamışlarki,neleryapmışlarona."

"KeşkeişlerçığrındançıkmadandöneydiBosna'ya.""Bendeçoksöyledimbunu.

Hepimizsöyledik.Ivanbile,gelsin,birşeyleryaparız,diyehaberyolladı.AmaoPetaryokmu,oPetar!BırakmadıMirso'yu.Kimliğindesahtekârlıkyapmakdaonunbaşınınaltındançıktı.YokSırpasıllıymışda,yokeskikocasındandolayıadıEfendiç'mişde.Başınabunlargelmeyebilirdi.BüsbütünkızdırdıSırpkasaplarınıbuyalanlar."

"SenSırplar'ınöldürmekiçinbahanearadıklarınımızannediyorsunNimo?"diyesormuştuStefan."Onlarıntekbirgayelerivar:Boşnaklar'ıngözünüöylesinekorkutmakki,kazarasağkalanlarıbiranöncebutopraklardankaçırtmakveaslageridönmemelerinisağlamak.Bunedenle,özellikleişkenceediyorlarinsanlara.

Kendilerindenbaşka,Balkanlar'dayaşayanherkesikaçırtacaklar.Planları,politikalarıbuişte!"

işkencelafınıduyunca,NimetayineTuzla'dakiçocuğuhatırlamıştı,ifadesizgözlerleboşluğabakan,sekizkişininartardaırzınageçtiği,dörtyaşındakiçocuğu.Tekrarağlamayabaşlamıştı.Onu,susanakadaryinekollarındaavutmuştuStefan.Hâlâarkadaşıiçinağladığınızannediyordu.

"Mirsadaşimdihuzuriçindeuyuyor.Kurtulduo.Belkidebizyaşayanlardandahaşanslı,"demiştiusulca.

207

208

NeNimetaileStefan,nedediğerleribiliyorduMirsada'nınölümündekiesrarı.

DörtSırpkomandonundışında,Mirsada'nınöldüğügün,orada,onunevindeolanlarıbilenyoktu.

Petaruzunsürecekbiryolculuktaydı.Medyaçalışanlarısıksıkyolculukyaptıklarıiçin,öncehiçbirşeydenkuşkulanmamıştıMirsada.Amasonragelişenolaylarbirsoruişaretiuyandırmıştıkafasında.Mirsada'yaaysonundaişinesonverileceğinibildirenmektup,Petaryokkenkonmuştumasasınınüstüne.Akşamevedönünce,geçsaatlerekadarPetar'ıaramış,bulamamıştı.Herhangibirgirişimdebulunmadanonadanışmakistiyordu.

Ertesigün,sevgilisinedanışamamışolmanıngerginliğiiçinde,müdüreçıkıphesapsormuştu.Nedenişinesonveriliyordu?Birhatamıyapmıştı?Özelliklesongünlerdeherkestenfazlamesaiyapıyordu,ingilizceveAlmancatümyayınlarıotarıyorvetercümeediyordu.Ondanistenenaraştırmayı,zamanındanöncebitiripteslimetmemişmiydi?ikihaftaönceyaptığıröportajlarısesgetirmemişmiydi?

Niyesonveriliyorduişine?

Kadroküçültüyoruz,demiştiMüdür.Kadrodaondanöncegitmesigerekenkişilervardı.Hiçbirişeyaramadığınıherkesinbildiğiotorpillikız,birmilletvekilininşımarıkyeğeni,Mitoviç'inyakınıolduğunusöylenenorüküşkarıvetepsisuratlıkekememuhabir.Adamınkekeleyerekröportajyapacağıdüşüncesinehepsigülmüştüama,Georg,"Ogazetecifilandeğil,sadecemuhbir,"

demişti.Mirsadamuhbir'imuhabiranlayıp:

"Nasılbirmuhaberatyapacak?"diyesormuştu.

"Onunişimuhaberatdeğil,istihbarat,"demiştiGeorg.

"Neden?"

"Çünkübizbirpolisdevletiyiz,Miza."

Miza!Öncelerikendiniirkiltenbuismetamdayavaşyavaşalışırkenkonmuştukapınınönüneyine.Petarboşunazahmetetmiştionayenibirkimlikbulmakiçin.

Nimeta'nınhakkıvardı,çalışmakistiyorsa,Bosna'yadönmeliydi.Amao,sadecePetar'ıistiyordu.

Akşamsaatsekizedoğruçalmışlardıkapıyı.Mirsadabanyodaolduğuiçin,hemenduymamıştı.Tekmesesleriniduyunca,koşarakgelmişti.Kapıkırılmadan,yetişipaçmıştı.

"Adın?"demiştiiçlerindenbiri.

"Miza."

"Esasadın?"

"Söyledimya,"demiştiMirsada.Islaksaçlarınabirhavlusarılıydı.

"Buadısanaâşığınmıtaktı?"

YanıtlamamıştıMirsada."Soyadın?"

"Efendiç."

"Efendiç'sinha?"demiştibirdiğeri."PetarMiragoslavisimlivatanhainininorospususunaynızamanda."

"Efendiç,benimboşandığımkocamınadı.Petardavatanhainideğil,enazsizinkadarvatansever,"demiştiMirsada.

"Senbizimlevatantartışmasınagirmede,esaskimliğinisöylebakalım,Boşnakkarısı."

"BenBosnadoğumluyum."SonderecesoğukkanlıydıMirsada.

"Müslümansınyani."

"Değilim.Amanefarkeder?Bosnalıolduğumagöre,Müslümandaolabilirdim."

Yanaklarıkızarmıştıyalansöylediğiiçin.ilkkezkimliğiniinkârediyorduvePetar'auyduğuiçinbinkerepişmandı.Adamlarınbiriyanındakalmış,diğerüçüarkaodalarageçmişlerdi.Çokkısabirsüredebütünevitalanetmişlerdi.

Çekmeceleri,dolaplarıaçmış,evrak,kimlik,mektuparamışlardı.

"Kimliğinigöster."

"Çalındı.Ongünkadarönce,birakşamevedönerkensoyuldum.Yenikimliğimiçıkaramadımdaha."

"Engüzelkimlik,karagözlerin,Müslümanorospusu,"demiştienuzunboylusu.

"KaragözlüSırpgördünmüsenhiç."

"Çook.istersenadlarınısayayım."

Birtokatpatlamıştıyüzünde.Birdiğeri,sabahlığınınkuşağınıçekip,önünüaçmıştı.Göğüslerigözükmüştü.Önünükapatmakisterken,uzunboylusu,elleriniarkasındatutmuştu.Esmermemeleriiyiceortadaydıartık.

"Sevgilinöyledemediama.SeninbirMüslümanBoşnakorospusuolduğunusöyledi."

"Söyleyemez,çünküdoğrudeğil."

S14

209

"Belkibilhassayalansöylemiştir,"dediçıyanabenzeyen,"kendigeberirken,senideyanınaistediğiiçin,cehennemde."210"ONUÖLDÜRDÜNÜZMÜ?"SesihiçbeklemediğikadargürçıkmıştıMirsada'nın.

"Müslümanköpeklerleişbirliğiyapanhainleriyaşatmayız."

Mirsadadizlerininüstünedüşmüştü.

"Boşnakkarısı,asıladınısöyleyecekmisin?"

ÇabukpesetmiştiMirsada.Onuhayatabağlayantekkişinin,kendisiyüzündenöldüğünüöğrendiğinde,gerçektendeçıyansuratındediğigibi,Petar'ınyanınagitmekistemişti.Biranevvel.

"AdımMirsadaEfendiç."

Başındakihavluyuçekip,ıslaksaçlarındantutarakayağakaldırmıştıMirsada'yıuzunboylusu.

"Şimdibize,tümarkadaşlarınınadınıvereceksin.Seningibiköpeklerlearkadaşlıkedengazetecilerin,medyacıların,komşularının.Herkesinadınıvereceksin."

"Hiçbirşeyvermeyeceğimsize,"demiştiMirsadaveanındabirtokatdahayemiştisuratına.Ağzınınkenarındankansızıyorduşimdi.

"Öylebirvereceksinki.Amadahaönce,birşeydahavereceksin,hemdehepimize.Müslümankarılarıntadınasılolur,deneyipgöreceğiz.Eh,senindekeyfinyerinegeldiğinde,güzelgüzelcevaplarsınsorularımızı."

Çıyansuratbireliylekemeriniçözüyor,diğeriyleMirsada'nınmemelerinimıncıklıyordu.

''Önceben,"demişti,uzunboylusu.Pantolonunuindirip,önündedurmuştuMirsada'nın.

"Dizçok!"

Mirsadakımıldamayınca,arkasındaduranlar,üstüneçullanıpzorladizçöktürmüşlerdi...Ellerinihâlâarkasındatutuyorlardıvehâlâkansızıyorduağzınınkenarından.

"Memeleridehiçfenadeğilmiş,karının."

Mirsada'nındolgun,esmermemelerininortasınadoğru,uzunboyluSırp'ınkabarmışorganıuzanıyordu.AdamMirsada'nınbaşını,saçlarındanhoyratçaçekerek,kendineyaklaştırmıştı.GözlerinikapamıştıMirsada.

"Çabuk!Nazlanma,ağzınaal!"

Mirsadaaçmıştıgözlerini.ÖnceSırp'ınçenesinde,dudaklarında,yanaklarındagezdirdiği,seğirenorganınabakmış,sonraağzını211açabildiğikadaraçmış,organıntümünüağzınaalmışvebütüngücüyleısırmıştı.

Adamıngırtlağından,hayvaninlemesiniandıranbirböğürtükopmuştu.Neolduğunuşaşırançıyansurat,arkasındatuttuğuellerinibırakıvermiştiMirsada'nın.

ElleriboştakalanMirsada,canhavliyleadamınhayalarınatırnaklarınıgeçirmiş

vetümgücüylesıkmayabaşlamıştı.Sırpokadarçokhaykırıyorduki,sıralarınıbekleyen,pantolonlarıdizlerinedüşmüşdiğerleri,ikibüklümkıvrananarkadaşlarınınbaşınaüşüşmüşlerveancakozamanidrakedebilmişlerdinelerolduğunu,ikisiMirsada'yısaçlarındankavrayıpgeriçekmeyeçalışırken,çıyansuratdakendinikadınınsivridişlerinekaptırmışolanarkadaşını,belindentutmuşçekiştiriyordu.Adamartıkyereçökmüştü.Mirsadadaonunlaberaberyatmıştıyerevenebirtimsahgibiadamageçirdiğidişlerini,nedehayalarınakilitlenmişelleriniçözüyordu.Sırp'ınbacaklarınınarasındakisiyahsaçlarınıtüm

güçleriyleçekiyorlardıMirsada'nın.Amakadınındişlerikenetlenmiştisanki.OnlarMirsada'yıçektikçe,yerdekıvrananadamdahabüyükbiracıylaböğürüyordu.BirdenolukolukkanakmayabaşlamıştıMirsada'nınağzınınkenarından.Sırp'ınböğürtüsüdeanidenkesilmişti,iştetamoanda,Mirsadabelininortasınakorkunçbirtekmeyemişti.Gözükararmıştı,kulaklarıuğuldamıştıvebirdenbirkuşgibihafiflemişti.Nesaçlarının,nebelininacısınıduyuyordu,nedeağzınadolan,adamaaitkanıntadını.

Ensesinedayanantabancanınnamlusunubilehissedememiş-ti...Amaellerihâlâ,şimdiyerdesessizyatanSırp'ınhayalarınday-dısımsıkı.Çıyansurat,Mirsada'yıvurduktansonra,tırnaklarınıarkadaşınınetindensökebilmekiçinuğraşmakzorundakalmıştı.Aralarındanbirinin,bir'Müslümankarı'tarafındanöldürülmesi,hemdebuşekildeöldürülmesi,çılgınaçevirmiştiSırplar'ı.

Gözleridönmüştü.Mutfaktanekmekbıçağınıalıpgelmiştiçıyansurat.Nevarki,Mirsada'yaacıvermelerimümkündeğildiartık.

UzunzamandanberiilkdefahuzuriçindeolduğunufarkettiNimeta.içinidökmüştü.Mirsadaiçindökemediği,gözpınarların-212da;yüreğindebiriktirdiğibütüngözyaşlarınıdökmüştü.Burhan'in,RaifinveFiko'nungidişlerindenberi,ilkkezyalnızlıkçekmemiştibirkaçsaatiçin.Onuanlayan,onudinleyenStefanvardı.Ohepvardıaslında.Nimeta'yıkorkutandabudeğilmiydi?Stefan'ınhayatınınkendininkiylebirlikteörülmüşolması.Nekadarkaçarsakaçsın,sonundakaranlıkveıssızbirsokaktabile,çıkıveriyordukarşısına.Kurtuluş

yoktuStefan'dan.

StefandakendiserüveninianlatmıştıNimeta'ya.Saraybosna'yagelişnedenlerinivenedenişinibitirdiğindeçıkıpgidemediğini.Nimeta'yıbirkereolsungörmedengitmesininmümkünolamadığını.

Nimeta'nınkapışmageldiklerinde,ayrılmadanönce,yüzünüyineavuçlarınıniçinealmıştıStefan.

"Nimeta,nesırasınedeyeriamasanabirşeysöylemekistiyorum,"demişti.

"Kocana,çocuklarınaolanbağlılığınaanlayışgöstermeyeçalıştımyıllardır.Amaeğersavaşbazıdurumlarıdeğiştirirse,bizimiçinbirumutdoğabilirmi?

Kimseyekötübirşeyolsunistemiyorumama...eğer...eğer..."

ElinidudaklarınagötürüpsusturmuştuonuNimeta."SusSte-jo,sus.Sakındüşünceleriniseslisöyleme,"demişti."Savaşbitsin.Buuğursuz,anlamsızsavaş

bitsin,önce."

SımsıkısarılmıştıStefan'a,sonraevinegirmişti.Tanağarmaküzereydi.

Evkaranlıkvesoğuktu.Annesininholdekisobadayakmışolduğuodunlarçoktansönmüştü.

"Buhangiağaç,biliyormusunNimeta?"demiştiannesibirkeresindesobayıtutuştururken,"haniseninyatakodandangözükenbirmeşevardı..."

içisızlamıştıNimeta'mn.Tümşehrinağaçlarıtekertekerkesilipyakacakolarakkullanılmayabaşlandığında,bueylemiprotestoedenbirprogramyapmalarınıönermiştiîvan'a.

"Kışınayazındadonsunmuinsanlar,Nimeta?"demiştiîvan."Yemeklerininasılpişirsinler?Savaştaolduğumuzuunutuyorsun!"

Nekadarbudalaolabiliyordubazen.Şuandaokadarçoküşüyorduki,VelikiPark'ınasırlıkçınarlarınıbileyakabilirdi.Birfincansıcaksuhazırladıkendine.Tammutfaktançıkmaküzereyken,masanınüzerindekidefteriliştigözüne.Hanahazırladığıevödevlerinibazenannesibirgözatsındiye,ortadabırakırdı.Çocuk213mutfaktaunutmuşolmalıydıödevini.Tabağabirazyağakıtıpfitiliyaktı,solgunışıktakarıştırdıdefteri.

"Aaaa,birgünlükbu!"dedikendikendine.Hana'nınarkadaşınaözenerekbirhatıradefteritutmayabaşladığınıbiliyorduama,doğrusuhiçgörmemiştikızınınyazdıklarını.Günlüğebirgözatmaklaonuhiçellememekarasındabirtereddütgeçirdi.Birömürboyu,kendiannesiniherişineburnunusokmaklasuçladıktansonra,doğrumuyduşimdiHana'nındefterinikarıştırması?Defteriönceyerinebıraktı.Sonrayinealdıeline.Rasgelebirsayfaaçtı,ışığıyaklaştırdı,okudu.

"2Temmuz,1992

BabamdansonradayımveFikodaorduyakatılmaküzeregittiler.AnnemleveBozo'ylayapayalnızkaldık.Fiko'dankurtulduğumiçinçoksevineceğimisanıyordumamaonuinanılmazözlüyorum.Tıpkıbabamıözlediğimgibi...hattadahaçok.Çokçokçoközlüyorum.Annemveanneannemonubendendahaçokseviyorlardiyeonukıskandığımaöylepişmanımki.Keşkeburadaolsadabenihepkızdırsa,saçlarımıçekse,ukalalıkyapsaveonubendençoksevseler.Hepsinerazıyım.Enkötüşeyyalnızlık!TanrımneolurFiko'yukoru.Onunölmesine,yaralanmasınaizinverme."

Nimetadahafazlaokuyamadı.Günlüğügöğsünebastırdı,ışığıvesuyunudaalarakoturmaodasınageçti,koltuğaoturdu.Kızınınağabeyinikıskandığınıhiçfarketmemişti.Hana,annesininoğlunudahafazlasevdiğinizannediyordudemek.TıpkıhayatıboyuncakendiannesininRaifidahafazlasevdiğinisanmasıgibi.Başkabirsayfaaçtı.

"Azrateyzeyiçarşıkatliamındakaybedeligünlerolduamabenhâlâgeceleriağlıyorum.Obenimtek'büyük'arkadaşımdı.Beniadamyerinekoyantekbüyüğümdü.Banahepkocamanbirkızmı-

şımgibidavranırdı,içimionadökerdim,annemleFiko'yu,anneannemiheponaşikâyetederdim.Tanrım,buacıyanasıldayanaca-214ğım?Onuneçokseviyormuşummeğer.Üzüntümüannemedebelliedemiyorum.Çünküonunöldüğügün,okadarfeciolduki,anneminyinehastalanmasındankorktum.Onualıpbirkeredahayaptıklarıgibi,uzaklaragötüreceklerdiyeçokkorktum.Onadabirşeyolursa,benneyaparım?Yarınanneanneminevinetaşınıyoruz.Artıküçkadınbiraradayaşayacağız.Üçkadınvebirkedi.AnnembundanböyleevimizinerkeğininBozoolduğunusöylüyor.AnneannemdenBozo'yasaygılıdavranmasınıisteyeceğim."

Nimeta"AhHana,"dediyavaşça."Hana,miniciksevgilikızımbenim,sakınkorkma,seniaslayalnızbırakmayacağım.Asla."îyikibulmuştubudefteri.

Okudukçakızınıniçdünyasındageziniyor,onakarşıduyarsızlıkları,haksızlıklarıbirtokatgibiçarpıyordusuratına.Hana'nınilgiye,sevgiyeenmuhtaçolduğuyaşlarda,Stefan'aâşıkolmuştu.Keşkezamanıdurdurabilseydi.

Keşkeyaşamınıbirfilmşeridigibibaşasarıp,yenidenyaşayabilseydi.Keşke...

Keşke...Gözlerinebirikenyaşlanelinintersiylesilip,yenibirsayfaaçtı.

"7Mart,1993

Yasna,elbiselerinesığamayanbirleyleğebenzemeyebaşladı.Bütüngiysilerionaküçükgeliyor.Pantolonları,kazakları,etekleri,öylekomikduruyorkiüstünde!

Annesibuyokluktanasılböyleuzayabil-diğineşaşıyormuş.iyikibenonungibiuzamıyorum.Çünküannemyenigiysileralacakparamızolmadığınısöylüyorhep.

Yiyeceklerokadarpahalıymışki,paramızancakgıdamızayetebiliyormuş."

Nimeta,savaşarağmenbüyüyorçocuklar,diyedüşündü.Hanadabüyüyormuyduacaba?Hergüngözününönündeolanbirininboyattığını,geliştiğiniyadayaşlandığınıgöremiyorduinsan.Hana'nınuzadığınıancakpantolonları,eteklerikısa,kazaklarıdargelmeyebaşladığındafarkedebiliyordu.Henüzgiysilerindenşikâyetetmemiştiçocuk.Acabaağzınaetin,tazemeyvamnzerresigiremediğiiçingelişemiyormuydu?Raziyanımmeyvevesebzebulmakiçinnezamandırşehringüneyindekibahçeleregitmezolmuştu.Çünkü,havantoplarından,sniperlerdenkurtulabilenlerindeişinigörmekiçin,hertarafarasgelemayındöşemiştiSırplar.

AnnesinindikkatiniçekmiştiHana'nınsıskalığı...

"BuçocukgıdasızkalıyorNimeta,geçenlerdeLamiaHanımdiyorduki,kuşlar..."

"Hayır...hayıranne,böylebirşeyidüşünmebile.Sakınha!"demiştiNimeta.

Saraybosnalılaraçlıktanveçaresizliktenkuşlarıdaavlamayabaşlamışlardı.Tümitirazlarınarağmen,sırfHana'nınboğazınabirparçaproteingirsindiyeannesininkuşsuyunaçorbayapacağındanadıgibiemindi.Kızınıngiysileridaralmı-yordu.Beslenemediğiiçinserpilemiyorduçocuk.Annesinemaniolduğuiçinpişmandışimdi.Raziyanım'ınöylebirşeyyaptığınıfarketsebile,anlamamazlığagelmeyekararverdiNimeta.

Defteribıraktı,suyundanbiryudumiçti.Birdenarkaarkayahapşırmayabaşladı.

Elindekifincansallanınca,limonlusudöküldüyere.Mutfağakoştubirbezaldıgeldi,yerisilmekiçin.Doğrul-duğundaRaziyanım,başınadikilmiş,onabakıyordu.

"NeolduNimeta?Niyebukadarerkenkalktın?"

"Uykumkaçtıanne."

"Neyapıyorsun,yerde?"

"Sudöküldüde."

"Niyegiyindinkızım,busaatte.Haydisengityatağınauzan,bensilerim,"dediannesi."Dünçokyorulmuştun.Birazdahauyu,bensenisekizedoğrukaldırırım."

Nimetabirkaçkezdahahapşırdıarkaarkaya.

"Nezlemioldunsen?"ElinikızınınalnınadayadıRaziyanım.

"Aaaa,seninateşinvar,kızım.Yanıyorsunsen."

"Abartmaanne.Biraznezlemvar,okadar."

OdasınakoştuRaziyanım,elindebirdereceyledöndü,"Koyşunuağzına."

"istememanne.Birazuyur,düzelirim."

"Koy,koy."RaziyanımNimeta'yauzatıyordudereceyi.Nimeta,kurtuluşuolmadığınıbildiğiiçin,dereceyialıp,dilininaltınayerleştirdi.Birdetitremegelmiştianiden.Demekçoküşütmüştü

215

düngecefarkınavarmadan.Raziyanım,başınadikilip,bekledi,ikidakikasonra,derecesinebaktıNimeta.216"Kaç?"diyesorduannesi.

Yalansöylemeninanlamıyoktu,"Otuzdokuz,"dediNimeta.

"NeredençıktıbuTuzlaanlamıyorum.Neişinvardıoralarda?"dediRaziyanım.

"Haydidoğruyatağınagit.Sanabirıhlamurkaynatacağım.Saatsekizolsun,evinekadargider,Selçukoviç'ialırgelirim."

itirazetmediNimeta.Soyundu,yatağınagiripyattı.

Selçukoviç,kapısınakadargelenRaziyanım'ınısrarıüzerine,saatonadoğruevlerineuğradığında,Nimeta'nınateşikırkaçıkmıştı.Annesialnınasirkelibirbezsarmış,kolonyailekollarını,şakaklarınıovuyordukızının.Doktor,Nimeta'yıuykusundasayıklarkenbulunca,sabahınköründekapısınadayananyaşlıkadınainanmadığıvebirazdasitemettiğiiçin,vicdanazabıduydu.

"ilahiRaziyanım,Saraybosnaacilbakımamuhtaçyaralılarladoluyken,senbenibirsoğukalgınlığıiçin,evinemiçağırıyorsun?"demişti,"SöyleNimeta'yabirarahastaneyeuğrayıversin."

Yinede,Raziyanım'ınyalvarmalarınadayanamayarak,gelmişti.Çokeskiahbaptılar.Rahmetlikocasıylaçocukluklarıbirliktegeçmişti.Kıramamıştıeskidostununeşini.Amadoğrusu,Nimeta'yıateşleriçindebulacağınıummuyordu.

Sırtını,göğsünüdinledi,boğazınabaktıNimeta'nın.

"Neredeüşüttünböylekızım?Çokfenasoğukalmışsın."

Hemenatıldıannesi,"Tuzla'yagittiydi.Oradakimbilirneşartlardakaldılarikigünboyunca.Kendinebakmayıbilmezki.Bilseydimgideceğini,yanınayünhırkasıylabattaniyesinideverirdim."

SelçukoviçgözkırptıNimeta'ya."Biberonunudahazırediyormuhersabah,annen?"

GülümsediNimeta,konuşacakhaliyoktu.Göğsündekihırıltıbirikisaatiçindeiyiceartmıştı.

"Sanahastanedenantibiyotikgetireceğimakşama.Reçeteyazacakolsam,hiçbiryerdeilaçbulamazsınız."

"Benhastaneyekadargeliralırım.Akşamıbeklemeyelim,"dediRaziyanım.

"Senkızınınbaşındakal,Raziyanım,"dediSelçukoviç."Onasüreklilikitiçireceksin.Evdeaspirinbulunuyorsa,hemenveriki,tane...Akşamıbeklemem,bizimhademelerdenbiriyleyollarım•ıilacı.Akşamevedönerkendeuğrarım."

jDoktorgittiktensonra,Raziyanımyinebirsüresöylendiama,.<derinbiruykuyadaldığıiçin,dedikleriniduymadıNimeta.

Raziyamm,çocuklarındanbirihastalandığızaman,illanedeni-T',İ'nibulmakisterdi.Hastanınneredeüşüttüğünü,kimdennezle;kaptığını,kiminevindeaburcuburyiyerekishalolduğunuöğren-''medenbirtürlürahatedemezdi.

Nimeta,birkaçsaatsonra,gözleriniaçtığında,annesinielindebollimonlubirşehriyeçorbasıyla,başucundaotururkenbuldu.

"Güzelkızım,Selçukoviçilacınıyollamış,çorbanıhemeniçdeilacıtokkarnınaal.Birdebanasözvereceksin,birdahaTuzlamuzlayok,"dediRaziyanım.Birtasıniçinesirkelisuvetülbenthazırlamıştı.

Nimeta,kendinibeşaltıyaşlarındaolduğugibi,tamamenannesininellerinebıraktıbirongünboyunca.Onepişirdiyseyedi,nedediyseyaptı.Ateşiokadaryüksektiki,hiçbirşeyeitirazedecekhaliyoktu.

Yataktaateşleriçindeyattığıgünlerde,hayalmeyalSonya'mngelipgittiğini,Hana'nındapıtırpıtırçevresindedolaştığınıduyuyordu.

Günlersonra,ilkkezyataktankalktı,oturmaodasınakadaryürüdü.Hergünziyaretinegelen,amahalsizliktenkonuşamadığıSonya'yı,bukezyatağındadeğil,oturmaodasındaağırlamakistemişti.Ateşibir-ikigünöncedüşmüştüama,müthişhalsizdiveayağakalktığındabaşıdönüyordu.

"Seninişlerinidebizeyüklediîvan.Dörtgözledönüşünübekliyoruz,"dediSonya,"SonyaptığınTuzlaröportajlarıbirharikaydı.Keşkeonlarıkendinsunabilseydin."

Nimetagümbürgümbüröksürdü,annesibirfincanıhlamurkoyduönüne.Buıhlamurubulmakiçin,herşeyigözealıpyinekentinötekiucundabahçelibirevdeoturanarkadaşınıziyaretegitmiştiyaşlıkadın.Nimeta'nınateşidüştüktensonra,iyicegöğsüneinmişti.Üçgündüröksürüyordukeçigibi.Sonya,gözleriyle217

yalnızkalmakistediğinianlatmayaçalıştıarkadaşına.Ihlamurundanbiryudumaldıktansonra,annesiningözlerininiçinebaktı218Nimeta.

"Birşeymiistedinkızım?"dediRaziyanım.

"Anne,Sonyaileişleilgilişeylerkonuşacağız.Sensıkılmadiyeyani..."

Raziyanım,Nimeta'nındizlerineörttüğübattaniyeyidüzeltip,çıktıodadan.

"Tuzla'dandöndüğünakşam,çokyorgunolduğunusöylediğinde,sanainanmamıştım.

MeğersenhakikatenhaJEKruvormu-şun,Nimo,"dediSonya."Stefanziyaretinegelmekiçinizinistiyor.Nezamangelsin?"

"St-öhöö-fanmı?"AzdahaıhlamurboğazındakalıyorduNimeta'nın.

"Dahagitmedimio?"

"Hayır."

"Hanigidiyorduertesigün?Hani,taaTuzla'dandöndüğümakşamınertesinde?"

"işiuzamış,kalmış,"dediSonya."Buhaftaiçindesenigörmeyegelsinmi?"

"Gelmesin,"dediNimetatelaşla."Benbirkaçgünekadardönerimişe.Ararımonu."

"Gelmekistediğinisöyledi,seniçokmeraketmiş."

"Annemlebaşımıbelayasokmasınbenim,"dediyavaşça.

"Aaa,neden?"

BirannediyeceğinibilemediNimeta."Annem,HırvatsavaşısırasındaHırvatlar'açokkızmıştı,biziarkadanvurmayakalktıklarıiçin.Yaşlıdır,saatisaatineuymuyor,bakarsınmünasebetsizbirlafediverir."

"Stefanaldırmaz.Anlayışlıdır."

Nimeta,ogeceparklardagezerlerkenüşütmüşolduğuiçin,Stefan'ınkendinisuçluhissettiğinitahminedebiliyordu.Herhaldedönmekiçin,iyileşmesinibeklemişti.

"BenonabirnotyazayımdailetiverolurmuSonya,"dedi."Sağolsun,ilgilendiğiiçin.Amaevekadarzahmetetmesin."

Halsizdi.Öksürüyordu.Annesiniartıkvarolmayanbirilişkiiçin,başınamusallatetmekvelüzumsuzmünakaşalaragirmekistemiyordu.YaStefan,hastalandığıgeceparklardasabahakadardolaştıklarınıkaçınverirseağzından,Raziyanım'ındilindenhiç219kurtulamazdıartık.

Sonya,birikievrakbırakıpkalktı,îvan,kendiniiyihissederse,birgözatıversinNimeta,demişmiş.Nimeta,bütüniyiniyetiylekâğıtlarıdizlerineyaydı,okumayaçalıştı.Amaharflersankigözlerininönündedansediyorlardı.

"Gittimiarkadaşın?"dediRaziyanım."Ambargokalktıysagelebilirmiyim?"

ElindeNimeta'nınçorbasıkapıdadikiliyordu.

Nimetaoturduğuyerden,kapınınyanındahayalifenergibiduranannesinebaktı.

Yaşlıkadın,ateşlihastalığıkendigeçirmişgibizayıflamış,avurtlarıçökmüştü.Gözlerininaltımor,yüzüsapsarıydı.Birdenmüthişbiracımaduygusukapladıiçini.

Birömürboyu,Raifveo,heryaptığına,hersöylediğinekızmışlardıannelerinin.Aşırısevgisinden,çocuklarınadüşkünlüğündenbunalmış,haklarındaherşeyibilme,öğrenmemerakınakızmış,sürekliyemekpişiriponlarayedirmearzusunuküçümse-mişlerdi.NeyapsayaranamamıştıRaziyanımçocuklarına.Yinedehepbirşeyleryapıpdurmuştu.Takdirgörmemesinekarşın,hepobitmeztükenmeziyiniyetiyleçırpınmıştı.Evlerinesugetirebilmekiçinbuyaştataabirafabrikasınakadarkilometrelerceyoltepiyor,ölümügözealıpçarşıpazardayemekkuyruklarındabekliyor,onlarıısıtabilmekiçinağaçkütüklerinielarabasıylaevekadartaşıyordu.Üstelik,ensevgilitorunuFikoilegözününbebeğiRaifionu,birteşekkürübileçokgörencadıkızıylabaşbaşabırakıpgitmişlerdi.

"Onasılsöz,anne,"dediNimeta."istiyorsanotursaydınkeşke.Ben,sensıkılırsındiye..."Öksürüklafınıböldü.

"Okızçokyorduseni,"dediannesi."Hastaziyaretidebukadaruzuntutulmazkiacanım.Bakyineöksürmeyebaşladın,işte."TepsiyigetiripdizlerinekoymakistediNimeta'nın.Nimeta'nınyüreğinibiraniçinkaplayansevecenlikkısasürdü.

"Neolurarkadaşlarımlabozma,anne,"dedibıkkınbirsesle.

"Çorbanıiç,"dediRaziyanım."Etsuyukoydumiçine.'Etsuyununasılbulduğumudahiçsorma.Hastalandın,küvettendüştündiyeyapmadığımkalmadıikiyüzgrametbulanakadar.Ziyanetmedeiçbari.

220"Elinesağlıkanne,"dediNimetagücünütoplayıp."Yaptıklarınadeğmiştir,eminimçokgüzelolmuştur.BirazdaHana'yaayırolurmu?"

Dizlerininüstündekikâğıtlarıkenarakoydu,tepsiyialmakiçin.Biröksürüknöbetinedahatutulduğundan,hemenbaşlayamadıçorbasına.

Negariptir,onuçoksevmesinekarşınenbüyükzararıda,farkınabilevarmadanStefanveriyorduNimeta'ya.Onunyüzünden,ikincihastalanışıydıbu.Doktor,kendinedikkatetmezse,hastalığınzatülcenbeçevirebileceğinisöylemişti.

Zatülcenbinsonubelliydi.KanıdonmuştuNimeta'nın.Savaşınortasındaveremolmak!HemdeannesiveHanaonunavucunabakarlarken.

BurhandaşuandaStefan'ınyüzündensavaştaydı,hattaFikobile.Öldürenaşk!

Lanetliaşk!

Birkaşıkçorbaiçti,içiısındı.Kötühuyluolmayabaşladım,diyedüşündü,kabahatibaşkasındaarıyorum.Parktasabahakadardolaşmakisteyendekendisiydi,Stefan'aâşıkolanda.

Nimeta'nınevdekinekahatgünleriuzadı.Sandığıgibi,ateşidüştüktensonra,birikigüniçindetoparlanıp,dönemediişine.Raziyanım,kızınıgüçlendireceğineinandığıyemekleripişirip,pişiripgetirdiönüne.Birhaftasonra,kendinidahaiyihissettiNimeta.

Pazarakşamı,evlerineuğrayanSelçukoviç'tendeizinalınca,ertesigünişbaşıyapmaküzerehazırlandı.

Netuhaftışuhayat.Yıllardırişegidergelirdi.Kendibaştaolmaküzere,tümailesisöylenirdururlardı,

çalıştığıiçin.Kısabiraradansonra,yenidenişegitmekçoközlenen,çokmutlulukverenbirşeymişgibisanki,şimdideevcekheyecaniçindeydiler.Hanabilekaptırmıştıkendinibuheyecana.Annesininyarınnegiyeceğinioseçmekistemişti.

"Rengimçoksoluk,sakınyarınbanabejtayyörümügiydirmeyekalkma,Hana,"dediNimeta.

"Negiyersengiy,yeterkikalınolsun.Yenidenüşütme,"dediRaziyanım.

Hana,annesinindikyakalıkırmızıkazağınıvelaciverteteğiniserdiyatağınüstüne.Birsüredirmüthişbirgiyimkuşammerakı-nakapılmıştı.Neyazıkkiküçükkızınbumerakı,alışverişetme-221ninmümkünolamadığıbirdönemerastlıyordu.

"Okazakçokkalın,terletirbeni,"dediNimeta.

"Amakırmızısanayakışıyor,anne"dedikızı."Bencebunugiymelisin."

Nimeta,kazağıönünetutup,aynayabaktı.Canlırenk,büsbütünsoldurduyüzünü.

Kilodavermişti,birhortlağıandırıyordu.Amagiyimkuşammünakaşasıyapacakhalidehiçyoktu.Kısacası,herzamanolduğugibi,sadeceonuilgilendirenbirayrıntıdabile,yineonundeğil,ailesindenbirininistediğiolacaktı.

Güldükendikendine,"Tamamevladım,hatırıniçinyarınbunlarıgiyeceğim.Haydişimdigityat,geçoluyor,"dedi.

Kazaklaeteğidolabakaldırmadı.Elineogününgazetelerinialıp,yatağagirdi.

Yarınyenibirgündü,işegidecekti,muhtemelenStefan'ıgörecekti.

Evedönmedenönceçarşıdangeçipalışverişioyapardıbelki.Annesiniçokyormuştugünlerdir.Hana'yaZlata'sınıevedavetetmesiiçinizinverecekti.Kaçzamandırtasarrufyapabilmekiçin,evearkadaşgetirmesiniistemiyordukızının.

Amayataktayattığısürecedüşünmüş,zavallıçocuktannormalbiryaşamıesirgeme-meyekararvermişti.Gazeteleriniokurken,daldıgitti.

Kapınınvurulduğunuönceuykusundaduydu.Rüyasındakapıvuruluyordu,koşupaçıyordukapıyıvebabasıçıkıyordukarşısına.Kollarınaatlayıpağlamayabaşlıyordubabasının,"Babacığım,seniçokamaçoközledim.Nerelerdeydin?"

diyordu.Babasıöldüğüyaştadeğil,kırkyaşlarındaydı.Gençveyakışıklıydı.

Rüyanınetkisiyleuyanıp,yatağındadikildiğinde,kapınıngerçektenvurulduğunuanlayıncairkildi.Başucundakilambayıyakmayaçalıştı.Yanmadılamba.Uykusersemiolduğuzamanlardahepunutuyordunedenseelektriklerinkesikolduğunu.

Busaattekimgelebilirdi?"AmanAllahım,"dedi,"AmanAlla-hım."Terliklerinigiymedenkoştu.Annesikoridorunkapısınıka-222

pamıştı.Karanlıktabüyükbirgürültüylekapıyaçarptı.Küfürsavurarak,sokakkapısınayürüdü,elyordamıyla,holebıraktıklarımumuvekibritibuldu."Kimo?"diyeseslendi,kapıyıvurana.Mumışığı,çenesininaltındanyüzünevuruyor,korkudanbüyümüşgözleri,dağınıksaçlarıyla,bakımsızbirazizeyiandırıyordu.

RaziyanımveHanadaodalarındankoridoraçıkmış,bembeyazsuratlarıylabekliyorlardı.

"Nimetahanımoradamı?"

"Kimsiniz?"dediNimeta.OkadarçokdinlemiştikievegirerekbütünaileninırzınageçenSırpmilislerini.Mirsada'nınörneğidahataptazeydibelleğinde.

Dizlerititremeyebaşladı."Kimsiniz,neistiyorsunuz?"

"Burhankomutandanhabergetirdik."

Nimeta,üstündesadecebirgecelikolduğunubirandaunutupaçtıkapıyı.

Karşısındasiyahgiysiliikiadamvardı.

"Korkmayınyenge,biziBurhankomutangönderdi."

"Kızım,gitüstünebirşeygiy,"dediRaziyanım.Nimeta'nınkımıldamadığınıgörünce,sabahlığınıgetirmeküzereiçerikoştu.Hanaannesininarkasında,eteğineyapışmıştitriyordu.

"Neoldu?Burhan'abirşeymioldu?"

"Oğlunuzyaralanmış,"dediadam.

Raziyanımgeridöndüğünde,kızınıyereçökmüşbuldu.Sırtınasabahlığınıörttü.

AdamlarNimeta'nınkolunagirip,onuyerdenkaldırdılar,enyakındakiiskemleyeoturttular.

"Komutansizehaberyollattı.Yarınerkendenindiriyoroğlunu.Mutlakahastanedebiryatakteminetmeniziistiyor."

"Nesivaroğlumun?Vuruldumu?Bombamı?Kendindemi,baygınmı?Yarasıağırmı?"

"Korkmayın,yenge,"dedigençolanı."Bacağındanyaralandı.Amayukardahalledebileceğimizbirdurumdeğil.Tamteçhizatlıhastanegerekebilir."

"Nezamangeliyorlar?"

"Bilemem.Günışırkençıkacaklardıyola.Sabahamutlakaburadaolurlar.Biraksilikçıkarsa,sizehaberederiz."Selamçaktılarveçıkıpgittiler.

Nimeta,annesivekızıbirmüddethiçkıpırdayamadandonmuşgibikaldılarolduklarıyerde.Hiçbirikonuşamadı.Sankidilleritutulmuştu,ilkkonuşanRaziyanımoldu:

"Selçukoviç'ehemenhabersalalım,"diyebildi.Nimetaannesininsesiylekendinegeldi,elindemumu,odasınakoştu,Hana'nınyatmadanöncehazırladığıgiysilerigeçirdiüstüne.Aceledençoraplarınıgiymeyiunuttu,paltosunusırtınaaldı,kapıdançıkarkenannesihaykırdıarkasından:"Dur.Allahaşkınadur,gecekaranlığındanereyegidiyorsuntekbaşına?Benibekle."

Nimetamerdivenlerdenikişerüçeratlayarakkoşarken,annesininsesinivekızınınağlamasınıduyuyordu.

Sabahyedide,Fikoiçingereklihertürlüyardımıhazıretmişolarakevinedöndü."Selçukoviç'i..."

"Buldumanne.Herşeyihazırladıeksikolmasın.Oolmasaneyapardımacaba?

Hastanelertıklımtıklımdolu.insanlarikişerüçeryatıyoryataklarda.Neiyiinsanınbirdoktordostuolması,Kranjceviça'dabaşhekiminodasınınarkasındabirbölümvarmış,orayıhazırettirdi.Nedeolsayıllarınprofesörü,hatırınısayıyorlar..."Dahaanlatacaktıama,biröksürüknöbetikestilafını.

"Aaaa,ayağındaçorapyoksenin!"dediRaziyanım."Delimiedeceksinbeni,böylemiçıktınsokağasen?"Kızınaçorapgetirmekiçinodasınakoşuşturdu.

Saatonbirekadarsakinbeklediler.Hanaosabahdersanesinegitmedi.Nimeta,birbattaniyeninaltında,pencereninönündeoturuyordu.SaatonbiredoğruelektrikçilergeldiyirmivatlıkelektriğiNimeta'nındaevinebağlamakiçin.

Haberciolduğundandolayıbazıtorpilleriolabiliyorduböyle,işiyavaştanalıp,yarımsaateyakınoyalandılar.Raziyanım,kızıiçinkaynattığııhlamurdanikramettionlara.Ihlamurlarınıiçipgittiler.Nimetapencereninönündehâlâbekliyordu.Onikidesabrıtaşmayabaşladı.Kiminasılarayabileceğinibilmiyordu.Dörtdönüyordueviniçinde.Annesininodasınagirdi.Razi-yanım,elineKuran'ınıalmış,kısıksesleKuranokuyorduodasında."Kuranokumakdaradüşünceaklınageldiğinegöre,Allah'ıbüsbütünkızdırmayasın,anne,"dedi.

223

"Allah'ı,herdakikaonarahatvermeyenlerkızdırırasıl,Nime-ta,"dediannesi.

"Allah,ihtiyacımızolduğuzamanonasığınma-224mızıister.Çekkapıyı,rahatbırakbeni."

Nimetakenditavrınıannesindegörüncebirazbozuldu.KapısınıkapattıRaziyanım'ın,oturmaodasınageldi.Koltuğunüzerinekurulmuşkediyiitiştiripyereattı.Keditaklaatıpdörtayakindiyere,şaşkınşaşkınbaktı.Hanapilliradyosundacazırcuzuristasyonarıyordu.

"Kapatşunu,"diyebağırdıkızına."Haydisendersegit.""Öğlenolduanne.

Derslerpaydos,"dediHana."Zlata'yaMlata'yabirinegit."

"Hiçbiryeregitmeyeceğim,"dediçocuk.Küsküsodasınayürüdü.

Sakinolmalıyım,dediiçindenNimeta,sakinvecesurolmalıyım,Tanrımbanayardımet.

Saatbiredoğrukapıvuruldu.Nimetafırladıyerinden,dizlerindenkayanbattaniyeyetakılarakazdahadüşüyordu.Kapıyakoştu.RaziyanımveHanadaaynıandakoşuştular.Kapıdaparka-lı,güneşyanığıbir

adamvardı.Nimeta,pencereninönünemıhlandığıiçin,apartmanabiriningirdiğinigörmüştüama,geleninBurhan'lailgiliolabileceğinidüşünememişti.

"Oğlumdanhabermigetirdiniz?"dediNimeta,adamınkonuşmasınafırsatvermeden.

"Evet."

"Neredekaldılar?"

"Sırplarikiayrıyerebarikatkurmuş.Ambulansilebarikatıyarmakmümkündeğil.Ben,ormanadalarakarkadandolaşıpgeldim.Hastayıormandasedyeiletaşıyamayız."

"Şimdineolacak?"diyebağırdıNimeta."Söyleyinneolacakşimdi?"Raziyanımsendelediveduvarayaslandı.

"Neolacakşimdi?"dediNimeta.Sesiinsansesinebenzemiyordu.

"Ancakdoğuyadoğrugiderlerse,Hırvatbölgesindengeçerekgirebilirlerşehre.

Onuyapabilmekiçindebirsürübelge,izinmizingerekiyor.Birde,akşamıbeklemekvar,şansımızıdenemekiçin.""Yani,Sırpbarikatlarınıyaracağınızımısanıyorsunuz?"

"Başkayapacakbirşeykalmazise..."

"Hırvatbölgesindengeçin."

"Eğergeçirmezlerse,boşuboşunahastayısarsalamışvezamankaybetmişoluruz.

Herneyse,Burhankomutansizehaberiletmemiistedi.Medyacıolduğunuziçin,belkibiryardımdabulunabilirsiniz,geçişbelgesifilan...Yoksaoyoludenemekboşunaolur.Sizoişleriyapıp..."

"İçerigirermisinizlütfen,"dediNimeta.

"Uzunsürmezdeğilmi?Fazlazamanımyok."

"içerigirin.Aklımabirşeygeldi.Lütfen,birazzamantanıyınbana."

Adamçekineçekinegirdi,birköşeyeilişti.HanaveRaziyanımhiçkonuşmuyorlardı.Raziyanımilkdefaevinegelenbirineikramdakusurediyordu.

"Neiçersiniz?"diyesormuyordu.Nimetapaltosunugiymişolarakgeldi.

"Sizehemenbelgebulmayagidiyorum.Bekleyinbeni,"dedi.

"Uzunsürmesin,"dediadam.

Kapıdanfırladı,merdivenleriüçerbeşeratlayarakindi.Arkasokaklardandelilergibikoştuyokuşaşağı.HolidayInn'inarkakapısındangiripresepsiyonagitti.Nefesnefeseydi.Taranmamışsaçlarıylayorgunbircadıyıandırıyordu.

"StefanStefanoviçkaçnumaradaydı?"

"Birhaftaönceayrıldı,"dedimemur.

"Adresbıraktımı?"

Adambirdefterkarıştırdı,"Hayır,bırakmamış,"dedisakinsakin.

Nimetaçıktıotelden,koşacakgücükalmadığıiçinhızlıhızlıyürüdübukez.

Arkayolaçıktı.Otobüslersavaşbaşladığındanberianacaddelerdendeğilbarikatlarınarkasındakalanarasokaklardangeçiyordu.Yoldangeçenotobüsüelkolsallayarakdurdurdu.Televizyonayaklaşınca,"Duurr!"diyebağırdışoföre.

Kendiniotobüstenaşağıattı.

Televizyonbinasındaniçerirüzgârgibigirdi.Sonya'yıyakaladı.

"BanaçabukStefan'ıbul,Sonya,"dedi.

"AmanAllahım,busuratınınhaline?NeolduNimeta?"

225

S15

"Şimdianlatamam.Çokçokmühim.Ölümkalımmeselesi.Onubulvehemenevimeyolla."226"Hanievinegelmesiniistemiyordun?Annen..."

"Boşverannemifilan.Sanaçokacildiyorum,anlamıyormusun?Senüşeniyorsan,yerinisöylebana.Oteldençıktığınısöylemiştin..."

"İvansenimerakettibusabah,işbaşıyapacaktınNimeta."

NimetaikieliyleyakasınayapıştıSonya'nın,"Sonya,eliniayağınıöpeyimsorusorma.FırlavebanaStefan'ıbul.Hemen.HEMEN!ANLADINMI?"

Nimeta'nınsaçlarıdikendiken,suratıbembeyazdı.

"Tamam,"dediSonya."Onanediyeyim?"

"Nemide?Nimetaölüyormuş,sonnefesimveriyormuş,de...Hemengelsin."

iskemleninarkasınaastığıkabanınıaldıSonya."Sennereye?"diyesordu.

"Benevdekiadamıtutmakiçinevedönmekzorundayım,"dediNimeta.

"Hangiadamı?N'oluyorAllahaşkına?"

"Sonya,zamankaybediyorsun.Gitşimdi.Sonraanlatırım,"dediNimeta.Sonya'yıiteleyekakalaya

merdivenleresürükledi.Diğerlerişaşkınşaşkınbakıyorlardıneolduğunuanlamadan.

Televizyonunavlusunabırakılmışbisikletlerdenbirineatladı.Bekçikulübesindekinöbetçiye,"Akşamagerigetireceğim,acilbirişçıktı,"diyeseslendi.Adamıncevabınıbeklemedenbariyerinyanındansıyrılıphızlageçipgitti.

Evinegirdiğinde,annesinimutfakta,Hana'yıveadamıyanya-napenceredendışarısınıseyrederlerkenbuldu.Adama,"Bekliye-ceğiz,"dedi.

"Nekadar?"

"Bilmiyorum,Aradığımkişibulunanakadar."

"Benburadasaatlercekalamam.Yapılacakbaşkaişlerimvar.Kaçsaatsonragerigelmemgerekiyorsa.

"Bilmiyorum.Birazbekleyeceksiniz.Aradığımkişihemendebulunabilir,birkaçsaatdasürebilir."

"Bekleyemem.Bengider,sonragelirim."

"Durumacildememişmiydiniz?"

"Dedimama,siznekadarbekleneceğinibilmiyorsunuzki."

"Birdakikaozaman,"dediNimetakoşakoşaiçerigitti.Geri227geldiğindeelindekocamanbirtüfekvardı.BabasınınNuhNe-bi'denkalmaavtüfeği.

Raziyanım,Hanaveadam,hayretleriçindeNimeta'yabaktılar.

"Nekadarbeklememizgerekiyorsa,okadarbekleyeceğiz,"dediNimeta."Buodadahiçkimsekımıldamayacakyerinden."

Adamayağakalktı.Kapıyayürüyecekoldu.Birkurşunvınlayaraksağkulağınınyanındangeçti,duvarasaplandı.

"Senresmendelisin,"diyebağırdıRaziyanım.Hanaağlamayabaşladı.

"Zırlamayıkes!"diyebağırdıkızınaNimeta.

Adamolduğuyerdedurdu.Yavaşçageridöndü,kalktığıyereoturdu.

"Adınne?"

"Nusret."

"Buradanayrılmadanönce,beniöldürmengerekiyor,"dediadama."Yabenyadasen,ikimizdenbiriölecek.Veya,bekleyeceğiz.AnladınmıNusret?"

Nimeta'nıngözlerindeöylekorkunçbirifadevardıki,adamcevapvermedi.Avınıhemparçalamayahazırlananbirpars,hemsonnefesinde,herşeyiyapmayahazıryaralıveçaresizbirhayvangibiydikadın.

Nimetaeliniuzattı,enyakındakiiskemleyiçektialtına,tüfeğiadamadoğrultupyerleşti.

"Kızımbeniçeri..."diyecekolduRaziyanım.

"Kimsekımıldamayacak,"dediNimeta.

Esirlerininyerlerindenkalkmalarınaizinvermedi,elindetüfek,birsaateyakınbeklediöksürerek.

Saatikiyedoğrukapıvuruldu."Gitkapıyıaç,Hana,"dediNimeta.Küçükkızanneannesininkanatlanaltındanfırladıkapıyakoştu.StefanveSonyailebirliktegerigeldi.Sonya,oturmaodasındakimanzarayıgörünce,biranNimeta'nındelirmişolabileceğinidüşündü.

"Nimo,tamamNimo,herşeyyolunda,sakinolcanım,"dedi,entatlısesiyle.

228"SaçmalamaSonya,hiçbirşeyyolundadeğil,"dediNimeta,sonraadamadöndü.

"Sabrınsonuselametderler,Nusret.Bekleyişbitti."

"Sizinbuevdeneişinizvar?"diyesorduRaziyanımStefan'a.

"Susanne!"dediNimeta.

"Tuvaletegitmemlazım,"dediNusret.Nimeta,elindenezamandırtuttuğusilahıindirdi,başıylakoridoruişaretetti.Adamkoşaradımodadançıkınca,"Kimbuadam?"diyesorduStefan,"Sizebirkötülükmüyaptıyoksa?"

"Stefan,"dediNimeta,"sendenbirşeyistiyorum.Yalvarırımoğlumukurtar."

"Fiko'yumu?"diyesorduStefan.Şaşkındı.

"Fikoyaralı.Acelebirhastaneyeulaştırılmasılazım.Sırplaryenibarikatlarkurmuşlar.Ambulansgeçemiyormuş.SeninhemSırphemdeHırvatkimliğinvar.

Fiko'yuyaburayageçir,yaHırvattarafına.Amaaceleet,çünküağıryaralı."

"Neredeoşimdi?"diyesorduStefan.

Adamgerigelmiştituvaletten.

"Nusretsenionagötürecek,"dediNimeta."Aceleedin."

"Kaldığımyereuğramamgerekiyor,"dediStefan."Haydi,hemençıkalımNusret."

"Benidealın,bendegeliyorum,birdakika,"dediNimeta.

"Sizigerigetiremeyiz,"dediadam."Hemikikişidahakolayolurişimiz.Bizevakitkaybettirmeyin.Zatenyeterikadargeciktimben."

"Geleceğim."

Adamkıçcebindenbirsilahçıkarttı,"Bakın,sizietkisizhalegetirebilirdim,isteseydim.Amaacınızıanladığımiçin,oturupbekledim.Şimdisize'gelmeyin,'

diyorum.Beniuğraştırmayın,istemediğimşeyleriyapmayazorlamayın,"dedi.

Kapıdançıkarlarken,sımsıkıellerineyapıştıStefan'ınNimeta.Ellerinidudaklarınagötürüpöptü,"Allahsendenrazıolsun,Ste-jo,"dedi."Allahsendenrazıolsun."

StefanveNusretgittiktensonra,Nimeta,annesininodasınagidip,Raziyanım'ınsehpanınüzerinebıraktığıKuran'ınıaldı,pencereninönünegeldi,başınıgöğekaldırdı:

"Allahım,oğlumukurtar,"diyeyalvardı.Kuran'ıpencerenin229pervazınakoydu,sağeliniKuran'abastısıkıca."Allahım,baksa-nakitapüstüneyeminediyorum.Oğlumukurtar,onubanasağsağlimgerigetir;birdahaStefan'ıhiçamahiçgörmeyeceğim.Şartlarneolursaolsungörmeyeceğimonu."

;Trebeviç-Mart1993

!Burhan,önündeuzanan,sağasolasapantümyollara,patikalaravegeçitleregiripçıktıktan,herşeyidenediktensonra,yineNusret'iindirdiğiyeregelipdurmuştu.Kararlaştırdıklarıgibi,ilerleyebiliyorsagidecek,başaramadığıtakdirdegeriye,tambunoktayadönecekti.Nusret'lebunoktadabuluşacaklardı.

Büyükbirihtimalle,Nimetabütünkapılanzorlayarakbirçıkışyolubulmuş

olacaktı,Fiko'yubiranönceHırvatistan'asokabilmekiçin.Karısıdaçaresizkalmışsa,yenidendüşünecektiBurhan.Çokvaktiolmadığınıbiliyordu.Oğlu,gecikirlersebacağını,dahadagecikirlersehayatınıkaybedebilirdi.Çocuğusırtınavurup,Nusret'inyaptığıgibiağaçların,çalılarınarasındanaşağıinmeyidedüşünmüştü.AmabubüsbütüntehlikeyeatmakolurduFiko'nunhayatını.

Tekçare,birazdahabeklemekti.Nimeta,birmucizeyaratabilmişseneâlâ,olmadı,ölümügözealıp,yarmayaçalışacaktıbarikatları.Fiko,hastaneyeyetiştirilemediğitakdirde,nasılsaölecekti.Kaybedecekbirşeyiolmadığınagöre,deneyecektişansını.Amaşimdi,birümitlebeklemeyitercihediyordu.

Paniğekapılmadan,sakinsakin,duaederek,ümitlebeklemeyi-Burhanambulansınkapısınıaçmıştı.KapıaçılıncaiçeridolanserinlikiyigelmişgibiydiFiko'ya.Oğlunukucağınaçekerek,birazyükseltmiştibaşını.

Yaralıbacağını,katkatedipdizdiğiparkalarınüstündemümkünolduğuncayükseğeuzatmıştı.Doktorunyanlarınaverdiğimorfini,birdekanamadurdurucuiğneyivurmuştubirazevvel.SusadıkçasuveriyorduFiko'ya.

AmbulansındışındavoltavurupduranRaif,saygıvehayretleseyrediyordueniştesini.

230Ablasıylaevliolduğuyıllarboyunca,işineçokdüşkünvefazlaciddibulduğueniştesinin,hiçbilmediğitaraflarınıkeşfetmişti,dağaçıktığındanberi.Burhan'daçokazinsandarastlananbirtevekkülvardı.Başınagelebilecekherşeyeçoköncedenhazırlanmışgibiydi.Hiçbirşeyefazlaşaşmıyor,fazlasevinmiyor,çoküzülmüyorvekolaykolayyıkılmıyordu.Soğukkanlıveilerigörüşlüydü.Herşeyiinceincehesapettiği,herihtimalidüşünmeyeteneğinesahipolduğuiçin,askerlerarasındaçoksaygıgörüyordu.Raif,eniştesiniyalandantanıdıkça,bulunduklarıtepenin,diğerkarargâhlaragörenedençokdahabaşarılısavunulduğunuanlıyordu.

Fikoyaralandığındadapaniğekapılmamıştı.Çadırınagirmiş,başınıelleriarasınaalmış,birbeşdakikamüddetledüşünmüştü.Öncedoktorlasonraoğluylakonuşmuşveçocuktan,bacağıkesilirse,ölmeyitercihedebileceğiniöğrenmişti.

"Enişte,odahaçocuk.Onunlafıylanasılkararalabiliyorsun?"demiştiRaif.

"Fikoyaşındabinlercegençkolsuzvebacaksızkaldıbusavaşta.Yaşasında,birbacağıolmasın."

"Onunlafıylakararalmıyorum.Birbacakkaybetmeninonuniçinöneminiöğrenmekistedim,"demişti."Bana,'benikurtarın,hemenkesinbacağımı,yaşamakistiyorum'dadiyebilirdi.Demedi."

"Şimdineolacak?"

"Şimdibacağınıkurtarmayaçalışacağım.Sonanakadar.Yoksabacakgidecek."

"Buradamıkesecekler?"

"SorunişteoradaRaif.Buşartlardabacağınıkesmeyekalksalar,septisemiolmaihtimaliçokfazlaymış.Onubirhastaneyeindirebilmekiçinelimdengeleniyapacağım."

"Bendesizinlegeleyim."

"iyiolur,"demiştiBurhan.AmbulansıNusretkullanıyordu.Barikatlarıfarkettiklerizaman,hemengeridönmüşlerdivedağiçiyollarınıçokiyibilenkomando,Nimeta'yahaberiletmeküzereayrılmıştıonlardan.

Şimdibekliyorlardı.

Fiko,babasınınkollarında,aşağıdauzaktangözükenMilaç-ka'yabakıyordu.

Nehir,ufuktayenibelirengüneşinetkisiylekıpkızıldı.

"Bakbaba,şurayabak,"dediFiko,"Milaçkakıpkırmızı.""Boşnaklar'ınasırlardırakıttıklarıkanınhatırına,gündoğar-•kenburengialırMilaçka,oğlum,"dediBurhan,i"Hiçduymamıştımbunu."

sOğlununsaçlarını,içititreyerekşefkatleokşadı,Burhan."Çok;eskibirdeyiştirbu,Kulinkadareskidir".Senduymadın,çünküîseninkuşağınınvuruşmayacağını,savaşıtarihtebıraktığımızısa-inıyordukbiz.ArtıkBoşnakkanıakmayacaksanıyorduk.Yanılmı-!sız,"dedi.

Vadidealevdenbiryılangibi,kıvrılabüküle,kıvrılabüküle1uzanıyorveBosnaNehri'neulaşıyorduMilaçka.iFiko,babasıvedayısıkurtuluşubekliyorlardı...Sabırla...Boşnaklarbeklemeyetalimliydiler.

231

*)Çokeskiyianlatmakiçinkullanılan,'NuhNebi'denkalma'anlamınagelenBoşnakçabirdeyim.

Boşnaklar

Yangınkavmindeniznegiysekalev

HULKİAKTUNÇ

Yayçe,1180-1190

Tvrtko,üstündensüzülensularıkurutabilmekiçin,küçükbirköpekgibisilkelenipdurdubirsüre.Nehir,sabahınilkışıklarınınşavkıylakıpkırmızıydı.Amaburenk,birkaçdakikaiçindegiderekaçılacak,kankırmızıdanaçıkkırmızıya,pembeye,sonrasarıyadönüşecekti.Güneşingökyüzündeiyiceyükseldiğisaatlerdeise,nehirboyuncauzananağaçlarınrengivurduğuiçinsuya,uzunbirsüreyemyeşilakardıVrbas.BosnaNehri'ninbirçokkolundanbiriydiveçocuksüreklirengideğişenbunehrintutkunuydu.Amaençok,sabahınilkışıklarınınboyadığıalrenginiseverdi.

Birkaçyılönce,hayatınınilkavınaçıktığında,babasıylayineböyleçokerkenbirsaattegelmişlerdinehirkenarınavesularınınrenginigörünce,şaşırıpkalmıştı.

"Baba,baba,şurayabak!Sularkıpkırmızı."

"Elbetteoğlum.Bosna'yayıllarboyuncaBoşnaklar'ınkanıaktı.Hersabahgüneş

doğarken,BosnaNehribütünkollarıyla,biraniçintümosavaşkahramanlarınınhatırına,burengialır."

Oğlununüzgünyüzünebakıpgülümsemişti.

"Ama,artıkhiçkimseninkanıdökülmeyecekneVrbas'anedebaşkaırmağa.Savaş

bitti.Bundanböylebarışiçindeyaşayacağız.Sizlerveçocuklarınıztahtageçtiğinde,heryenigünündoğuşunda,ölenleradınakızarmaktanvazgeçeceknehir."

"Omümkündeğilbaba,çünkübutopraklardabirileriningözühepolacak,"demiştiStefan.Ağabeyiherzamanukalalıkederdiböyle.

"BenumudumuyitirmeyeceğimStejo.Boşnaklar'ınkılıçdar-233beleriylesavaş

meydanlarındadeğil,uzunuzunyaşayıpkocaya-rak,yataklarındaölmelerinisağlayacağım.Sendebirgünbenimyerimegeçtiğinzaman,kendinibenimgibibanşaadayacaksın.Toprağımızınaltındaveüstündeöylesinebirzenginlikvarkioğlum,savaştanuzakkalabilirsek,halkımızebedekadarrefahvemutlulukiçindeyaşar.Gerçekliderlikdebudurzaten,halkınımutlukılmaktır,"demiştibabası.

BirkaçgünsonraTvrtko,Dyed'e(>)aktarmıştıbabasıylaaralarındageçenkonuşmayı.Bütünsırlarını,

dertlerini,düşünceleriniDyed'lepaylaşırdıkendinibildibileli.

"Nehir,savaşmasakbile,hersabahkıpkırmızıolacakTvrtko,çünkügüneş,insanlaryaşadıkça,hersabahdoğmayadevamedecekveışıklarısuyuorengeboyayacak,"demiştiDyed.

Birçuvalıandırankahverengigiysisini,dünyanınengörkemliüniformasınıgiyiyormuşçasına,dimdikvegururlataşıyanbuyaşlıadam,babasınınyanısıraengüvendiğiinsandıdünyada.Doğduğugündenberi,enyakınçevresinde,ailefertlerininarasındaydıhep.UzunsüreakrabasızannetmiştiDyed'içocuk.BirgünhalasınınkızıMijda,"Dyedseninakrabandeğil.Sadecebirrahipo,"

demişti.AltıyaşındaydıTvrtko.Kelimelereyüklenenanlamlarıirdelemeçağındaydı.

"Nasılyani?Akrabamızdeğilseneden'dede'diyoruzvenedenbukadarsıkgeliyorevimize?"

"Çünkübabanonaçokgüveniyor.Babanınyolgöstericisi,o."Stefanatılmıştı,

"Babamkendiyolunukendiçizer.Kimseninrehberliğineihtiyacıyok."Stefan,hepböyleinsanınağzınalaftıkardınedense.

"Annemsöyledi,seninbabanınruhununyolgöstericisiDyed'mişişte,"diyeyanıtlamıştıMijda.

"Obirrahip.Rahiplerinişiötedünyalariçinyolgöstermektir,budünyaiçindeğil."

(*)Dinadamı,dinbüyüğü,dede.

"Ötedünyadayolumuzubizkendimizbulamazmıyız?"diyesormuştuTvrtko.

Karmaşıkçalılıklarda,ağaçlarlakaplıarazilerde,234küçücükyaşınarağmenizsürmede,yolbulmadaustaydı.

"Hayır.ÖtedünyadayolumuzubulupTanrı'yaulaşmamıziçin,Dyed'inelimizdentutmasışart.Yoksakayboluruz,Tvrtko."Stefankendindençokeminbirtondakonuşuyordu.

"Mademokadarönemlibirgörevivar,nedenoçirkinçuvalgibişeyigiyiyor.

Bizimpapazımızmoratlaskaftanıyla,nekadarşık."Mijda'nınsesininşımarıktonlamasınakarşın,Stefan'ınsesitokvekesindi:

"Tann'nıngözünde,üstündekigiysilerinhiçönemiyokturdaondan.Tanrıkullarınınüstündekilerideğil,yüreğindekilerigörür,"demiştiStefan.Tvrtko,busoncümleyiDyed'dendeduyduğunuhatırlıyorduamaolsun,birkeredahahayrankalmıştıağabeyininhazırcevaplığına.ZatenMijda,herkonudayenikdüşerdi,kuzeniStefan'a.

Mijda,HumDüküMiroslavileevliolanhalalarınınkızıydı.Heryazbaşı,annesiylebirlikte,Bosna'yaakrabalarınıziyaretegelirveYayçe'desaraydakalırdı.

StefanileMijda,sıksıkpapaz-dyedkavgasıyaparlardı.Mijda,kendibabasınınçokönemverdiğisüslükilisesininmorkaftanlıpapazınıöver,Stefanise,içindetahtabankolarveçıplakbirmihrabındışında,hiçbireşyabulunmayanBosnaKilisesi'nisavunurdu.

Aileiçinde,dinikonularaçıldığında,HumDüküolanenişteleri,Ortodoksmezhebiniövücüsözlersarfeder,iyiHıristiyanlar'mcennetteenmutenaköşelerikapacağınıiddiaederdiamababası,bukonudaeniştesigibifazlakonuşmazdı.

Büyükoğluna,insanlarınTanrıileolanbağlarınakimseninkarışmasınındoğruolmadığınısöylemiştibirkeresinde.

"SizbirBan'sınızbaba.Herşeyekarışmahakkınızvar,"demiştiStefan.

"Ben,Boşnaklar'ınbudünyadakiliderleriyim.ÖlümötesineancakTanrıkarışır,"

demiştiBanKulin."Tanrı'nınişlerineinsanlarburunlarınıfazlacasoktuklarında,Tanrıdakullarını,savaşlarvefelaketlerlecezalandırmıştırherseferinde."

Stefan,babasının'HaçlıSeferleri'ndensözettiğinianlamıştı.

Stefan,babasıylaeniştesininarasında,kilisekonusunda,sözedökülmemişbiranlaşmazlığınvarolduğunubiliyordu.HumDü-kü'ylebiraradaolduklarızaman,dinkonularındaherkestemkinlidavranırdı.Oldukçahassasbirkonuydubu.Aileiçindekimseeşelemekistemezdi'kilise'meselesini.

Boşnaklar'ınetrafıdeğişikkiliselereaithalklarlaçevriliydi.Macarlar,Hırvatlar,RomalılarKatolikmezhebindeydiler.Doğudayaşayanhalklar,örneğinSırplarayrıcaKaradağveHumhalkıBizanskilisesinebağlıolduklarıiçinOrtodoks'tular.

OysaBoşnaklar'ınkendilerineözgübirmezhepleri,dinveahlakanlayışlarıvardı.Kiliseleri,diğerkiliselergibizengindeğildi,hertürlüsüstenarındırılmışyerlerdi.Papazlarınönündedizçöküphaççıkartmazlardı.Günah,aslaçıkartmazlardı.Vaftizedilmezlerdi.Pazarayinlerinegitmezlerdi.Yılınyalnızcabelirlibirkaçgünündeyapılanayinlerde,şarapiçilmez,ancakekmeğinbölünerekherkesedağıtıldığıbirtörenyapılırdı.Ortadoğudinlerindenizlertaşıyan,bazıpaganseremonilerivedeğişikanlayışlarıolanbirtarikattıbu.

ButarikatagönülverenlereBogomildeniyordu.Dinbüyüklerine'dede'

karşılığıbirkelimeolan'dyed'diyehitapediyorlardı.Bogomilinançlarınagöre,içindeyaşadığımızdünyavedünyevizenginliklerşeytanınbiraldatma-casıydı.Bunedenlerahipleri,üstündeçoksadebirurbayladolaşırdı.Tanrıegemenliğinin,ancakmanevialandavarolduğunainandıklarıiçin,Boşnaklar'ıngözündeiçdisiplin,doğruluk,dürüstlük,verilensözüntutulması,iyilikveşefkatçokbüyükönemtaşırdı.Dinlerinebağlısofular,disiplinlerinikaybetmemekiçin,aslaiçkiiçmezlerdi.Çokdindarlarıetbileyemezdi.Bellizamanlardaoruçtutarlardı.BirHıristiyantarikatıolmalarına,isa'yıpeygamberkabuletmelerinerağmen,mucizelereveIsaPeygam-ber'inAllah'ınoğluolduğunainanmıyorlardı.Buinançlarındanvazgeçmedikleriiçinde,yıllarboyunca,Katolikler'denveOrto-dokslar'dançekmediklerikalmamıştı.Aynıtarihlerde,Anadolu'dayayılmaktaolanhoşgörülü,sevecen,insancılnitelikleriyleArapIslamiyeti'ndenayrılanAnadoluMüslümanlarınıntasavvuffelsefesiniveAleviler'inTanrı'yayaklaşımınıandıranbirdin

235

anlayışıidibu.Tıpkıonlargibi,Zerdüşt'denetkilertaşıyan,şe-kilselteferruattançok,içselderinliğe

önemverenbiryoltutmuş-236lardı.

Bogomilizm,10.yüzyıldaBizans'daveBulgaristan'daözelliklesoyluailelerarasındayaygındı.Dahasonraları,Balkanlar'ınbatısınadoğruyayılmayabaşlamıştı.Bosna'daöncesoylular,sonradaalttabakatarafındansüratlebenimsenmişti.Bizans'da,OrtodoksKilisesiiçindekokuşmaktaolduklarıiyicesuyüzüneçıkanyüksekrütbelidinadamlarınabirbaşkaldırıolarakbaşlayanbureformistakım,ahlakanlayışlarıkarmaşıkolmayan,dürüstvesadeliktenhoşlananBoşnaklar'ınarasındahızlayayılıyordu.

Boşnaklar'inbaşınageçen'Ban'larKatolikolmaklaberaber,'BosnaKilisesi'

olaraktanınankiliselerininkendineözgüöğretisini,Boşnaklar'adairbiröz-kimlikoluşturduğuiçin,aslaengellemiyorlardı.'BosnaKilisesi',Boşnaklar'ın;bölgedeSırbistanveHırvatistanKrallıklarındanapayrıbirtopluluk,ayrıbir

'devlet'olduklarınıncanlısimgesigibiydi.

BanKulinde,kendindenönce,Bizans,MacaristanveyaSırbistantarafındanatanarakBosna'yıidareetmişdiğerprenslergibi,resmenvaftizedilmişbirKatolik'ti.Amaulusalkimliklerinin,BosnaKilisesi'ninonlaraverdiğialtkimliktengüçaldığınıçokiyibiliyordu.BanKulinaceleetmiyor,BosnaDevleti'ndensonra,Ki-lisesi'nindebağımsızlığınıilanedebilmekiçin,doğruzamanıbekliyordu.Önceülkeyerefahgetirecek,orduyugüçlendirecekti.Gereksizçatışmalarayolaçmayacaktı,ilerde...birgünoğluStefaniyicesağlamlaştırılmıştemellerüstündetahtageçtiğinde,BosnaKilisesi'ninbağımsızlığınınilanedilmesihayaldengerçeğedönüşecekti.Elbettegerçekleşecektiburüya...hattabelkiobilehayattayken.

HerzamanuzlaşmadanyanaolmuştuBanKulin.Halkınıuyumvebarışiçindeyaşatmayıtemelamacıolarakgörmüştü.Slavlar'ınkanındavarolanoatak,heyecanlı,kavgacıveküfürbazgenden,onunkanındaeseryoktu.Barışı,gereğindeödünlerdevermekpahasınagerçekleştiriyorduadımadım.Batıkanadındangelebileceksaldırılarıönlemekveokanadıiyiceemniyetealmakiçin,kızkardeşini,HumDüküileevlendirmiş,doğudakikomşusuSırbistanZupanı'*1iledeçokyakınvedostaneilişkilerkurmuştu.1189

yılındayaptığıözelticaretanlaşmalarıile,Ragusalılar'a(Dubrovnikliler),Bosna'dakimadenleriçıkarmaiznivermişti.237Asillerdenoluşturulan

'Stanak'ta***',Ragusa'yatanınanbuimtiyazlaraitirazsesleriyükselmiştiönce.Zamaniçinde,Stanak'takiasillerideiknaetmeyibaşarmıştıKulin.

Veşimdinihayet,çoközledikleribarışsürecinintadınıçıkarıyorduBoşnaklar.

Bosna,bölgede'ençokticaretyapan,enmüreffehhalkasahipolandevlet'diyeisimyapmayabaşlamıştı.

Romalılarzamanındankalmaticaretyollarındakervanlar,süreklimadenvekerestetaşıyorlardıkomşudevletlere.KuzeydekimısırvebuğdaytarlalarındanveYayçecivarındakiekiliarazilerdenmahsulfışkınyordu.Çarşılar,kadınlarınişlediklerirengârenkgeometrikdesenliörtülervegömleklerle,ustalarındöktükleripırılpırılbakırvegümüşgüğümler,taslar,kaplarla,pazarlarisetaptazemevsimmeyveleri,sebzeleriyledoluptaşıyordu.Şehirler,malınıtezgâhlayantacirlerle,alışverişedenBoşnaklar'laveBelgrad'dan,Raska'dan,Zeta'dangelip,Ragusa'yageçmekisteyengezginlerlekıpırkıpırdı.

YüzyıllardırhasretiniçektikleribirbollukvebereketdönemiyaşıyorduBoşnaklar.EğerMacaristan'ınve

hepMacaristan'ındümensuyundagidenZeta'nınhuzurkaçırıcıeylemleriolmasaydı,üstlerinebarışınrehavetiçökmüşbiledenebilirdi.

Boşnaklar,kimsenintoprağındagözleri,diniinanışlarındazorlamalarıolmadığıhalde,Balkanlar'davaroluşlarındanberi,barışyüzügörmemişlerdi.Çokzenginmadenleri,gümüş,kurşungibiyeraltıkaynaklarıvebugünedekdünyayüzündekieniyikemanlarahammadesiniverenakağaç,meşeveçamormanlarıyla,asırlarboyunca,komşularınınharisisteklerininhedefiolmuştuBosna.Osmanlılar'ınbile,Bosna'yagözdikmelerininnedenleriarasında,gemilerininkarkasınıinşaettiklerisağlamtahtanıneldeedildiğiormanlarınönemirivayetolunurdu.

(*)Sırbistanliderlerineverilenad.Ban"inSırbistan'dakikarşılığı.(**)Asillermeclisi

238

KimdiBoşnaklar?Neredengelmiştibuçilesihiçbitmeyenkavim?

Balkanlar'ayerleşenilkinsanların,lliryalıolduklarısöylenirdi,lliryahlar,zamaniçindegüneydengelenRomalılar,kuzeydengelenGotlar,doğudangelenHunlar,AlanlarveAvarlar'lakarışmışlardı.

Slavlarise,ÖderveDinyeperarasındakalanovalıklardanancakaltıncıyüzyıldagelmişlerdiBalkanlar'a,bölgedeyaşamaktaolandiğerkavimlerlekarışmışlardı.

Slavlar,tarımlauğraşanailebirlikleriiçindekalmayıp,klanlarvekabileleroluşturmuş,toprağıişleyip,boylarkurarak,kendilerinikomşutopluluklardanbağımsızkılmışlardı.

Kabaçizgilerleanlatılacakolursa,aynıdilikonuşanSlavlar'ındoğudayaşayanlarıkendileriniSırpolaraktanımlamış,kuzeybatıbölgesineveAdriyatiksahilineyerleşenlereHırvatdenmişti.Boşnakise,Bosnanehrininadınıtaşıyandağlıkveormanlıkbölgeninhalkınaverilenisimdi.BoşnaklarTravnik,Yayçe,SrebrnicaveSa-rayevo'yukapsayanBosnabölgesindeyaşıyorlardı.KuzeykomşularıHırvatlar'dı.GüneylerindeSırbistanveKaradağvardı.AdriyatikDenizi'neparalelinenDalmaçyabatıdakalıyordu.

ÖnceleriçoktanrılıdinlereitibaredenSlavlar,Romaîmpara-torluğu'nunHıristiyanlığıkabulündensonra,Hıristiyanolmuşlardı.Varoluşlarındanitibaren,sürekliolarak,RomaveBizansImparatorlukları'nın,MacaristanveBulgaristanKrallıklarınınboyunduruğualtınagiripçıkanSlavlar,aynızamandadurmaksızınbirbirleriyledesavaşmışlardı.

Sekizinciyüzyılagelindiğinde,HırvattopraklarınınbüyükbirkısmıveBosna'nınkuzeybatıbölgeleri,Şarlman'ınFrenkaskerleritarafındanzaptedilmişti.BirasırboyuncaFrenkler'inetkisindekalanbuyöreler,ogünekadarbenimsemişolduklarıaşiretsisteminden,batıAvrupa'dayaygınolanfeodalizmegeçmeyebaşlayarak,biraşamayapmışlardı.Busiyasioluşumunyanısıra,BoşnaklarveHırvatlar,FrenketkisialtındakalarakKatolikmezhebinegirmişlerdi.

FrenkişgalineuğramayanSırbistan,Doğu-Romaİmparatorlu-

;ğu'nunbaşkentiBizans'takiOrtodoksKilisesi'nebağlıydıvebir,''Zupan'

tarafındanidareediliyordu.

'•;12.yüzyıl,Balkanlar'dayaşayanBoşnaklariçinbirdönüm»lnoktasıoldu.Macarlar,Hersek'i

zaptettiklerizaman,krallarıKo-lomon'uMacaristanveHersekKralıilanettilerveBosna'yıdabuKralabağladılar.

Bosnauzaktaydı.Sarpdağlarınötesindeydi.Macaristan'danidareedilmesiimkânsızgörülüyordu.Sonuçta,Bosna'nınidaresi,MacarKralı'nabağlı,BosnalıbirBan'averildi.'Ban',Hırvatçabirkelimeydi.BüyükMacaristanKrallığı'nın,Slavasıllıvalilerineverdiği'Prenslik'unvanıydı.

ilkBosnaBanıStefan,bumakama1081yılındaMacarKralıKolomontarafındanatandı.

BosnaBanları,yıllariçindegiderekbağımsızlaşacakveMacarKralıKolomon'unölümündenyetmişyılsonra,Boşnaklar,osıradabağlıolduklarıSırbistanZupan'ınabaşkaldırarak,bağımsızlıklarınıilanedeceklerdi.

Boşnaklar,nihayetözgürbirdevletolaraktarihteyerlerinialdıklarındabaşlarındaBanKulinvardı.

BanKulin,halkınıözgürlüğesavaşarakkavuşturmuştuama,savaştannefretedenbirliderdi.Kırkyılıaşanidaresiboyunca,Bosna'nınüzerindenhiçeksikolmayansavaşrüzgârlarını,siyasimanevralarlabarışmeltemlerinedönüştürecekti.

Beşyüzyıllıkbirkavgadansonra,Bosnavadisindegelinciklerilkdefaaskercesetleriyleezilmiyor,bahardaerikveelmadallanpembebeyazçiçekleraçıyordu,Boşnakkızlarıbaşlarınataçyapsınlardiye.

Tvrtko,busabahağabeyideonunlanehregirmeyegelsinistemişti.UyandığındadoğruStefan'ınyanınakoşmuş,onuyatağındankaldırmayaçalışmıştı.HerzamanoyunbazolanvekardeşiyleşakalaşmaktanhoşlananStejo,"Çekilbaşımdan,benirahatbırak,"diyeavazavazbağırmıştıTvrtko'ya.

Zatennezamandır,eskisigibiilgilenmiyordukardeşiyle,sorularınayanıtvermiyor,onuterkisinealıpatüstündegezintilereçıkmıyor,oyunoynamıyordu.

Üstünebirdurgunlukgelmişti.

"HastamısınStejo,niyeböylebirtuhafsın?"diyesormuştubir239

keresinde,Tvrtko.Dadısınınonlaraözelolarakhazırladığıkarpuzreçelinebataçıkakahvaltıediyorlardıbahçede.

24°Dadısıhemenatılıp,"Ağabeyinbüyüyor.Oartıkseningibiküçükbiroğlancıkdeğil.Stejodelikanlıoldu.Belkibirazdaâşık.Durgunluğuondandır,"

demişti.

Stefan,elindekireçelliekmeğitabağafırlatıp,kalkıpgitmiştimasadan.

"Heyy,nereyegidiyorsunStejo?Benibekle..."Ağzınayenidoldurduğukarpuzreçelininyeşilparçacıklarınıtabağaalelaceletükürüp,koşmuştupeşinden.Amaçoktanatınınüzerindeydi,tozudumanakatarakuzaklaşmaktaydıStefan.

"GelTvrtkogel,oturşurayadakahvaltınıbitir."Dadıiçindünyadakienönemlişeyyaptığıyemeklerinsonlokmayakadarbitirilmesiydi.

"Nehregidecektikberaber.Sözvermiştibana.""Ağabeyinineteğindendüş

küçüğüm,artıkosanazamanayıramaz."

"Nehrebensizgitti,"dudaklarıtitriyorduTvrtko'nun."Onehredeğil,Rujiça'yagitti.Orayadasenigötürecekdeğilelbette,"demiştidadı.

Tvrtko,oanda,nehirkenarındadeğildesaraydaolmasıgerektiğiniçokiyibiliyordu.NezamandırheyecanlahazırlandıklarıtörenöğleyedoğrubaşlayacaktıveTvrtko,kilisedensarayakadar,babasıylaannesininhemengerisinde,ağabeyiStefanilekızkardeşiDoriça'nınarasındayürüyecekti.Günlerdenberi,bunedenlegözüneuykugirmiyorduTvrtko'nun.

ilkkezkalabalıklarınönündenbir'Ban'oğluolarakgeçecekti,îlkkezderekenarındaitişkakışoynaştığı,dövüştüğü,ormanlardaağaçlaratırmandığıarkadaşlarındançokayrıbirplatformdabulunacaktı.Onlarınönünden,giymekzorundaolduğukenarlarıişlemelibeyazpelerinininetekleriniyerlerdesürüyerekyürürkendeyerlerindibinegeçecekti.

Bundanböylehayatıdeğişecekmiydiacaba?EnyakındostlarıHarisveKresminonuotuhafgiysileriçindegördüklerindealayederlermiydi?Kendinidiğerçocuklardanayrıcalıklıkılacakbu

.törendensonra,yinearalarınakarışıpoynayabilecekmiydiarkadaşlarıyla?Sırlarınıpaylaşabilecek,kızlarhakkındailerigerikonuşabilecek,küfüredebilecekmiydi?

OnikiyaşındabiroğlancıkiçintaşımasızorbirağırlıktıUlu241Ban'ınoğluolmak.Allah'tankiaileninenküçüğüidio.BanKu-lin,beklentileriniStefan'aodaklamış,tümgücüylebüyükoğlunadevletidaresininpüfnoktalarınıöğretmeye,onuyetiştirmeyeçalışıyordu.Tvrtko'nunyetiştirilmesindeise,onudiğerarkadaşlarındanayrıştıranhiçbirözellikyoktu.Bunagüvenerek,törenekatılmamakiçinizinistemiştibabasından.

"Butörendeailemintümfertleriyanımdaolacak,"demiştibabası."HemsendeartıkbüyüyorsunTvrtko,birprensgibidavranmazamanınçoktangelmedimi?"

Hayır'ozaman'dahagelmemişti.'Ozaman'ıelindengeldiğinceertelemeyeçalışansadecekendisidedeğildiüstelik.Annesi,kızkardeşi,dadısıvebüyükannelerionasürekliküçüksevimlihayvancıklarınadıylahitapediyor,severkenhâlâkucaklarınaoturtupsıkıştırmayaçalışıyorvehiçdebirerişkineyakışırbiçimdedavran-mıyorlardı.Babasıdahageçengünlerinbirinde,evdekikadınları,"Buçocuğuyirmiyaşmageldiğizamanbileşımartacağabenziyorsunuz.

Büyümesinemüsaadeetmiyorsunuz,"diyeazarlamıştı.

Yinedebutörendensonra,kendiiçinpekçokşeyindeğişebileceğininfarkındaydıTvrtko.

Sabaherkendenuyandığındanehirkenarınakoşmasıvekendini,belkidesonkezçırılçıplak,serinsularaatarak,kollanyanaaçılmış,başıkulaklarınakadarsuyuniçindebircesetgibihareketsiz,elleriveayaklandonanakadarsırtüstüyatmasıbundandı.Çocukluğa,oyunbazlığa,umursamazlığavenehirdeçıplakyüzmeyebirnevivedatöreniydibu.

Güneşinilkışıklarıylauyanıp,nehreatlamakiçinevdensıvışırken,annesineyakalanmıştı.

"ArtıkhareketlerinedikkatetmekzorundasınMaço","demiştiannesi."Senherhangibirçocukdeğilsin,amaboyunneyazıkkiaklındandahahızlıbüyüyor.

Nehresakınçıplakgireyimdeme.Bugündenitibaren,birerişkingibidavranmayabaşla."

(*)Kedicik

S16

"OzamansendebanaMaçodemektenvazgeç,anne."

"istemiyorsandememama,nekadarbüyürsenbüyü,senhep242benimMaçomolarakkalacaksın."

"NedenbütünhayvanisimleribanatakılıyordaonunadıhepStefan?"

"Çünküobirgünbabanınyerinegeçecek.Ciddiyeteçokküçükyaştaalıştırmasılazımkendini.Amasen...benimküçükkedi-ciğimsinişte."

"Kedicikleringiysisiolmazkianne,"diyebağırmıştımerdivenlerdeninerken,

"onlarınsadecetüylerivardır."

Şimdisuyunüzerindesırtüstüyatarken,başınıhafifçekaldırmış,birsüredirinanılmazbirhızla,birkedigibitüylenmekteolanvücudunuseyrediyorduhayretle.Haklıydıannesi,ailenin'bebeği've'kediciği'olarakdamgalanmışdaolsa,Tvrtkobüyüyordu.

Yanınahavlualmadançıkmıştıevden.Islakgövdesinegeçirdiğigiysilerininiçinde,sabahserinliğindeürpererekkentedoğrukoşmayabaşladı.DahayeniyeniuyanıyorduYayçekenti.Sokaklardakimseleryoktu.Kepenklerinhepsikapalıydı.

Birsaatekalmazhareketlenmebaşlardışehirde.ÖğlensaatlerindenevveltümsokaklarveözellikleSaray'ınçevresitertemizyıkanacak,hertarafa,ağaçlara,direklere,balkonlarabayraklarasılacaktı.Sonra,herkesenşıkenrenkligiysilerinigiyecek,kadınlartakılarınıtakacak,aylardırevlerindehazırladıklarıbayraklarıveflamaları,bayramlıklarınıgiydirdikleriçocuklarınınellerineverip,Kilisemeydanındatoplanacaklardı.Tören,güneşingökteyükseldiğiöğlensaatlerindebaşlayacak,amaşenliklergünbatımınakadardevamedecekti.

Boşnaklarbugün,1163'teSırbistan'abağlıtahtaoturanve1180'deBosna'nınbağımsızlığınıilanedenBanKulin'inidaresinde,tariheözgürbirdevletolarakgeçmelerinin,onuncuyıltöreninde,dansetmeye,şarkısöylemeyeveçılgıncaeğlenmeyehazırlanıyorlardı.

Butörendeayrıca,BanKulin'eBoşnakhalkınınonaolanbağlılığınınvesevgisininbirsimgesiolan'Ulu'sıfatıverilecekti.Busıfatısadeceülkeninbağımsızlığınıkazandığıiçindeğil,halkınıonyıldırbarışverefahiçindeyaşatmışolduğuiçindehakediyorduBanKulin.

ÇocukyüreğitanımlayamadığıduygularladoluyduTvrtko'nün.Törenyürüyüşündeyeralacağıiçin,birtaraftanheyecandanölüyor,diğeryandandehşetekapılıyordu.AcabaDoriça,herzamanolduğugibi,törensırasındadaonugüldürmeyekalkarmıydı?Annesitörensırasındaarsızlıkyapmamalarıiçinsıkısıkıtembihleretmişti.Amakızkardeşiylebirlikteykenarsızlıkyapmamasımümkündeğildi.Herkeseveher

şeyegülmeyealışıktılar...

Bunlarıdüşünerekyürürken,yolüstündekievlerinbirindeninceuzunbirerkeksiluetinindışarısüzülüp,koşmayabaşladığınıgördü.YansokaklardanbirinedalanerkeğinüstündekilerhiçdeyabancıgelmemiştiTvrtko'ya.Acaba?Hızlandı,odaaynısokağasaptı.Birsüre,peşpeşekoştularaynıistikametedoğru.Sonra,öndekibirdendurduveTvrtko'yadoğrudöndü.Tvrtko,şaşırmışgibiyaptı.

"Stejo!Önümdekoşansenmiydin?Mademerkenkalkacaktın,nedenbenimleyüzmeyegelmedin?"|i"Başkaişimvardı?"

"Sabahınbusaatindeneişinvardı,Stejo."

"Sanane?"

"Bendeannemesorarım,obanasöyler."

"Sakınha!"

"Ozamansensöyle."

"SenAllah'ınbirbelasıolmayabaşladın,biliyormusunTvrtko."

"Hanibizsırdaştık,ağabey."

Şimdiartıksarayadoğru,yanyanabirliktekoşuyorlardı.

"Sendahaküçüksün,anlamazsın."

"Rujiça'yımıgörmeyegittin?"

"Kimsöyledibunusana?"

"Dadıbilebiliyor,Stejo.Âşıkmısınona?Evlenecekmisinonunla?"

"isterdimama,herhaldemümkünolmayacak,kardeşim.Babambenimsiyasibirevlilikyapmamınuygunolduğugörüşünde.Onakarşıgelemem."

"Aşkiçinbilemi?"

243

"Aşkiçinbile.istiklalimizherşeydenüstün.Onukorumakiçinfedakârlıklargerekiyor."244"Peki,busatteneyaptınRujiçaile."

"Törendenönce,onusonkezgörmekistedim.Uzunbirsüregörüşemeyebiliriz,çünkübabamartıkbenimdeStanaktoplantılarınadakatılmamıistiyor."

"Sadecegörmekmiistedin?"

"Öpmekdeistedim.Tamammı,tatminoldunmu?"

Adımlarıyavaşladıikikardeşin.Tekraranayolaçıktılar.Sarayuzaktangözüktü.

"Sorarlarsa,birlikteyüzdüğümüzüsöyle,"dediStefan.Gözlerihülyalıydı.

AğzındahâlâRujiça'nındudaklarınınbaltadıolduğuiçin,yalanıpduruyordu.

"AmasenkupkurusunStejo."

"Olsun,senöylesöyle."

Tvrtko,ağabeyindentamamenkoptuğunuzannederken,kısabiraradansonra,yineStefan'msırdaşıolmayıbaşarmıştı.Hemdebukez,erişkinikierkekgibipaylaşacaklardısırlarını.

Öpüşmek!Stejokızlarlaöpüşüyordudemek.Nasılbirduyguolmalıydıkızlarıöpmek.ArkadaşlarıHarisileKresmindehiçöpüşmemişlerdidaha.Mijda'yayalvarsa,acabaizinverirmiydionubirkereciköpmesine.Düşüncesindenutandı.

Amaiçininbirtuhafolmasınıdaönleyemiyordu.

Nefesnefeseodasınagirdiğinde,ilkişiaynanınönündesoyunmakolduvebirkezdahainceledinemli,çıplakgövdesini.Tvrtko,birgünöncekiçocukdeğildi.Herşeybüyükbirsüratledeğişiyordu,vehergünbirbaşkayenilikoluyorduhayatında...Heleogün!Özellikleogün,Tvrtkoiçin,ilklerinyaşandığıbirgündü.Öğledensonrakitörene,ilkkezgençbirprensolarakkatılacaktı.Stejo,onailkkezkızlaradairbirsırrınıvermişti.Bedenindekideğişiklikleri,ilkkezderedeyüzerkenfarketmişti.Yayüreğindekideğişimler?Hiçbiranlamveremediğiduyguları?Aynayabirgözdahaattıvehafifçekızardı.Evet,büyüyordu.

BanKulin,sağındakarısı,solundabüyükoğluvehemenarkasındakızıveküçükoğluyla,Dyed'inönündedimdikduruyordu

içavluda.Dyedhariçhepsininüzerinde,sarı,yeşilvemaviipekipliklerlenakışlanmış,beyaztörengiysilerivardı.Kulin,tacınıelindetutuyordu.

Dyed,sakinvealçaksesiyle,tıpkıtaşıdığıgiysigibiyalınvesüstenarındırılmışkelimelerlekonuşuyordu:

"Birazdangiyeceğintaç,sanahalkınınihsanıdır.Onunkıymetinibilama,değeriniabartma.Şuandasen,Tanrı'nındeğil,Şey-tan'ınhükümranolduğubirmekândasın.Senveailen,budünyanimetleriningetireceğiitibarakanarakkibirvegururakapılırsa-nız,Tanrı'nınhükümranolduğumekânakavuşmaşansınızıyitirirsiniz.Doğruluktan,iyiliktenvealçakgönüllülüktensakınolakisapmayın.Boşnaklar'ınkralıolabilirsinamahiçbirzamanTanrı'nınkuluolduğunuunutmaoğlum."

"Unutmayacağım,Dyed,"dediBanKulin.Karısıveçocuklarıtekrarladılar.

"Kibirevegururakapılmayacağız.Budünyanıngeçiciolduğunuaslaunutmayacağız."

Dyed,tacıelindenalıp,Kulin'inbaşınakoydu.

"Yolunuzveşansınızaçıkolsunevlatlarım."

"Dyed,bilinki,bugünKilise'dekiayindesizigörebilmeyiherşeydençokisterdim,"dediBanKulin.

"Yüreğimvedualarımyanınızdaolacakoğlum.Amainançlarımaihanetedemem,bağışlabeni,"dediDyed.

"Yakında,çokkısabirzamansonra,dahadagüçlendiğimizzamankimseninvesayetinikabuletmekzorundakalmayacağız.Kilisemizdedevletimizgibi,tamamenbağımsızolacak,Dyed.Sözveriyorum,"dediKulin.

Biraniçin,gözgözegeldiDyed'leTvrtko.Dyed'ingözlerindeçoktuhafbirifadevardı.Kuzularınıkurtlarınönünesalanbirçobanıandırıyordubakışlarındakiifade.

Trampetlerinsesigiderekyükseliyordu.Boşnaklar'ıncoşkulugürültüsüarasında,onaişaretvereceknotayıduymayaçalıştıBanKulin.Sonra,başıylaişaretverdimuhafızlarına.Muhafızlar,borularındanflamalarsarkanborazanlarınıdudaklarınagötürüpikisırahalindedışavluyadoğruyavaşyavaşyürümeyebaşladılar.

245

Tvrtko'nunyüreğiöylehızlıatıyorduki,göğsündenfırlayıp,yeredüşeceksanıyordu.Oysaağabeyisakinsakin,gözlerinibir246noktayadikmiş,sabahtanberiyaptığıgibidudaklarınıyalayıpduruyordu,önünde.Tvrtko,kızkardeşininelinedokunduyavaşça.Kızsımsıkıtuttuelini,îkikardeş,anne-babalarmınbiradımgerisindekiağabeylerininpeşisıra,uygunadımyürüdülersaraybahçesininanacaddeyeaçılankapısınadoğru.

UluBanKulin,ülkesininrefahdüzeyiniartırmayavehalkınılbarışiçindeyaşatmayadevametti.Ragusalılar'averilenimtiyazlarla,Sarayevobirmadencilikmerkezihalinegelmişti.ÇıkartılancevherlerinsatışındanvekullanımındankazanılanparasugibiakıyorduBosna'ya.Üstelikmadenişçilerininçokluğu,ailelerinigetirmişolmaları,satışiçingidipgelentüccarlardabölgeyeheralandakatkıdabulunuyorlardı.Hertürlüticaretinhacmiartmıştı.Seyyahbolluğundandolayı,hanişletmeciliğibileçokparakazandıranbirişkoluolmuştu.

Boşnaksoyluları,yaklaşıkyüzyılöncebölüştükleribereketlitopraklarınüstünde,artıkbirbirleriyleitişipkakışmadan,yönetimdekibanınyerinekendiyandaşlarıbirbaşkabanoturtmakiçinentrikalarçevirmedenhuzuriçindeyaşıyorlardı.Toprakdaüzerindesüregelenbarışçıldüzeninfarkınavarmışgibi,yıllardırvermediğikadariyimahsulveriyordu.Soylularmemnundu,köylümemnundu.Halkozanları'UluHan'larınındevriniveyönetiminiöventürkülersöylüyorlar,ezgilerçalıyorlardı.

KomşularıSırbistanileHırvatistan'ınvehattaBizans'ıngözleriuzunbirsüredir,Boşnaktopraklarınadikilideğildi.SırbistanveHırvatistan,sınırkomşularındaesenrefahrüzgârındanetkilenmişebenziyorlardı.

SırbistanZupanıStephenNemanjadaBanKulingibi,ülkesinikalkındırmayayönelmiştiodönemde.Kafasındaki'BüyükSırbistan'hayalinigerçekleştirmekiçin,odakomşusugibiekonomiksorunlarınıhalletmeyeöncelikvermişti.

Bizansise,doğudangelmekteolanbirtehlikeye,Türktehlikesineodaklanmış,birsüredirkendinisavunmayaçekmişti.Kimseyleuğraşacakhaliyoktu.

HumDukalığı,yakınakrabailişkileriiçinde,Bosna'yakarşıyumuşakbaşlıdavranıyordu.

AmaMacaristanrahatduramadıveBanKulin,Boşnaklar'ınonasunduğu'Ulu'

payesininkeyfiniancakaltıaysürebildi.

Macarlar,Boşnaklar'laaskeriyöndenbaşaçıkamayacaklarınıanlayınca,başkabiroyunabaşvurdular.Bukezdekiliselerarasındasürdürdükleriyazışmalarlasiyasibirsavaşbaşlattılar.

BoşnakKilisesi,RagusaBaşpiskoposu'nunbölgesiiçindeydi.Coğrafiuzaklıktandolayı,RagusaBaşpiskoposu,Bosna'yaatamayapamıyordu.BosnaKilisesi'ninbaşında,Boşnaklar'ınseçtiğiamaRagusa'yabağlıbirPiskoposbulunuyordu.

Macarlar,1190yılında,BosnaKilisesi'nin,Ragusa'yadeğilde,kendietkialanlarıiçindeolan,SplitBaşpiskoposlukbölgesinedahiledilmesinitalepeden,bıktırıcıbirkampanyabaşlattılar.Ro-ma'yamektupüstünemektupvehaberciyolluyor,BanKulinveailesinindindendönmüş'sapkınlar'olduğunuşikâyetediyorvePapa'danbuişeelkoymasınıistiyorlardı.Niyetleri,idaresinieldenkaçırdıklarıBosna'yı,hiçolmazsadiniidareaçısından,kendinüfuzalanlarınıniçineçekmekti.

Bosna'da,huzurbozulmuştu.

BanKuîin,büyükoğlunu,durumunvahametiniözelolarakHumDüküolaneniştesineiletmesiveondandestekistemesiiçin,Hum'ayollamayakararverdi.Stefan'a,Stanak'tanikiasilveBosnaKilisesi'ninöndegelendinadamlarıeşlikedeceklerdi.Macaristan'ınPapalığayaptığıbaşvurudanvazgeçmesiiçingörüşmeleryapılacak,siyasiönlemleralınacaktı.GençStefaniçin,çokheyecanvericibiryolculukvebirsınavolacaktıbu.

"Benideyollababa,Mijda'yıçoközledim,"dediTvrtko.

"Yazıbekle,MijdanasılsaheryazhalanlabirliktegeliyorBosna'ya,"dedibabası.

Tvrtkoilkkezağabeyinikıskandığınıhissetti.AklıMij-da'daydı.

"Mijda'yıdaöpermisin,Rujiça'yıöptüğüngibiStejo?"diyesordu.

"Sendelimisin?Öbenimkuzenim.""Kuzenleröpülmezmi?"

247

"Öpülüramaöyledeğil."

"Nasılöpülür?"

248"Herzamanöptüğümüzgibi,yanaklarından.Mijda'yıağzındanöpemezsin!"

"BenMijda'yıöyleöpmekistiyorumama."

"Olmaz.Helebiröp,senibirgüzeldöverim,"dediStefan.Yolagitmekiçinsonhazırlıklarınıyapıyordu.Dadınınyeniyıkadığıişlemeligömleklersakızgibibembeyaz,yatağınüzerinedizilmişlerdi.Onlardan

biriniçektialdı.

"YolagiymebunlarıStejo,"dedidadı."Bugömleklereöylebirgöznuruakıtıldıki,yoldagiyersenyazıkolur.Orayavarınca,saraydagiyersin."

Stefanduymamışgibigeçirdigömleğiüstüne,bağcıklarınıbağladı.

Telaşlıgörünüyordu.

"Beniduymadınmıoğlum?"

"Duydumdadı.Yolaçıkmadandeğiştiririmüstümü.Dahayolaçokzamanvar.

Piskopos,diğerrahiplervebabamtoplantıhalindeleryukarda."

"Senburadanearıyorsun,öyleyse?"

Duymamazlığageldidelikanlı."Sentorbamıhazırlarsındeğilmidadı?"diyesordu."Benimbirişimvargörülecek."Alelaceleçizmelerinigeçirdiayaklarına.

"Neişibu,Stejo?"

"Özelbiriş!"

"Benseninneişegittiğinibiliyorumserseri,"dedidadı."Sakıngeçkalayımdeme."

Stefankoşaradımlarlaindimerdivenleri.Tvrtko,ahıragidenağabeyininpeşindenyürüdü.Stefan'ınatınaatladığınıgördü.Samanyığınınınarkasındabekledibirsüre,sonraodakendiatınıçözdü,eyerledi.

"Nereyeböyle,bukadarerken,küçükPrens?"diyesorduyaşlıseyis.

"Özelbiriş,"dediTvrtko,hayvanabinerken.Stefan'ınatınısürdüğüistikametedoğruuzaklaştı.

Derekenarınageldiğinde,indiatından,hayvanıbirağacabağladı.Yeşilliğinyoğunlaştığıiçtaraflaradoğruyürüdügürültüçıkarmadan.

Ağaçlarınarasındanilerledi.Birazötede,Stefan'ınatınıgördü.Rüzgârdabirağacabağlanmıştı,eşeleyipduruyordu249toprağı.Nefesinitutup,aranmayabaşladıTvrtko.AğabeyininRu-jiça'ylabuluşacağınıanlamıştı.Onlarıöpüşürkengörmekistiyordu.Kızlarınağızlarındannasılöpüldüklerinimutlakaamamutlakaöğrenmeliydi.Stefankızarsakızsın,yazıngeldiğinde,Mijda'yıdudaklarındanöpmeyikafasınakoymuştu.Stejo'nun,Rujiça'yıöptüğünüsöylediğiogündenberi,kafasındasadecebuvardı.

Parmakuçlarınabasabasayürürken,birdenbiriniltiduydu.Ağrıçekermişgibiacılı,tuhaf,incebirsestibu.Biri,tilkituzağınamıyakalanmıştıacaba?

Sesingeldiğiyöneyürüdü.Birdenyüzünebirşeyçarptı.Dalaasılmışbiryelek!

Bu...buStejo'nunbirazönceevdençıkarkengiydiğiyelekti,ilerledi.Seslerçoğalmıştı.Birbaşkaağacısiperedip,baktı.Azilerde,meşenindibinde,Stefanyüzükoyun,birkızınüstündeyatıyordu.Kızınaçılmış

eteklerindençıkançıplakbacakları,ağabeyininbelinedolanmıştı.

inleyeniştebukızdı.Kızınyüzünügöremiyorduama,yeresaçılmışsarısaçlarındankimolduğunutahminedebiliyordu.

"Sevgilimbenim,aşkım,birtanem,"diyorduStefan,boğukbirsesle,"Budünyadayalnızseni...birtekseniseviyorum...Hepseveceğim..."

Tvrtko,kıskançlığınbirdemirpençegibiyüreğinisıktığını,gözlerineyaşlarındolduğunuhissetti."Stejo...YalancıStejo,hanisenençokbeniseviyordunbudünyada?Doriça'danveannemdenbileçokseviyordun.Hanibensenindünyayadeğişmeyeceğinkardeşindim?"

Stefankızınüstündegidipgelirkensürdürüyordukonuşmasını,

"Kiminleevlenirsemevleneyim,kalbimhepseninledoluolacak.Bensadeceseniseviyorum."

"BenideseviyorsunStejo,"diyorduTvrtko,"Banahepöylesöyledin."Biryaş

tanesiyanaklarınadoğruyuvarlanıyordu.

Stefan,kızıkollarınaalıpçevirdi.Şimdikızdayüzükoyundutoprağınüstünde.

Birsüreikigenç,hiçkımıldamadanöyleceüstüsteyattılar.SonraStefan,kızıbelindençekerekdizlerininüzerindeyükseltti.Kızdizlerininüzerinde,kollarıylaabanıyorduyere.

Omuzlarınaindirilmişbluzundandirimemeleridışarıfırlamıştı.Üstüneabanmış

Stefanıngidişgelişleriylesarsılırken,daldakişef-250talilergibisarkanpembememeleri,birbirineçarpıyorduRuji-ça'nın.YüzündekiifadedenTvrtko,kızacımıçekiyor,yoksahoşnutmu,anlayamıyordubirtürlü.Ağabeyikızınuzunsaçlarınıarasıraçekiştiriyor,yüzünükendineçevirip,dudaklarını,boynunuöpüyordu.Herikisidebirbirleriniâdetahırpalayarakseviyorlardı.Tvrtko'nun,bumanzarakarşısındadilitutulmuştu.Biranöncekikıskançlıkduyguları,yeriniogünekadarhiçbilmediğibaşkaduygularabırakıyordu.Odabedenini,ağabeyininkızayaptığıgibi,biryerleresürtmek,yaslamakiçinçılgınbirarzuduyuyordu.Siperettiğiağacıngövdesinidelip,öteyanageçmekistergibi,sımsıkıyapıştırmıştıkendiniağaca.Sonra,bedenindebirdeğişimfarketti,vücudundakitüylenmenindeötesindebirdeğişim.

Birkaçgünönce,KremsinveHaris'le,derekenarında,pantolonlarınıindirip,kiminkinindahabüyükolduğunabakmışlardı.Neyazıkki,ogüncakasatmakHaris'enasipolmuştu.Haris,şimdigörmeliydionu!Keyiflesiperaldığıağacatırmandıveağabeyiilesevgilisinikuşbakışıdikizlemeyebaşladı.

StefandaRujiçagibiseslerçıkarmayabaşladığında,Tvrtkobulunduğudalınüstünde,birazdahaöneeğildivekırılandallabirliktepaldırkültüryere,kurumuşotlarınüstünedüştü.Önce,"Kimvarorada,"diyegürleyensesiniduydu,sonra,havadauçarkengördüStefan'ı,çocuk.Stefaninanılmazbirhızlaindiriyordu,yumruklanTvrtko'nunsuratına.Debelenedebeleneayağafırlayıpkaçmayaçalıştığında,dizlerinedüşmüşpantolonunatakılıpyenidenyereyuvarlandı.

BukezacımasızcatekmelemeyebaşladıStefan,yerdetopgibikıvrılmışbedenini.

Tvrtko,kendinikaybederken,uzaktanuzağakızınsesiniduydu,

"NeyapıyorsunStejo,öldüreceksin...Dur!...Allahaşkınadur...Aaaa,Tvrtkobu!"

Tvrtko,uzunsüreyataktankalkamadı.Kaburgalarızedelenmiş,burnudavulgibişişmişti.Kaşınınüstündekiyumrudandolayı,sağgözünüaçamıyordu.Dadıylaannesisabahtanakşamakadar,soğuksudoldurduklarıkeselerinbirinikoyup,ötekinikaldırıyorlardıyüzüne.

Dyed,özelhazırladığıbulamaçlarlasırtınıvebaşınıovdurtu-yordugündeikikere.

"Kimyaparbunuelkadarbirçocuğa?HemdeBan'ınoğluna?Kimcesaretedebilirbuna?"diyorduannesidurmadan.

Pekçokkişi,buişinbirSırpyadaMacartarafındanyapıldığınaemindi.

BanKulin,derekenarındayaşayan,balıkavlayanpekçokköylüyüsorguyaçektirmiş,hiçbirsonucavaramamıştı.Allah'tan,Ste-fan'ınyolaçıkmadanönce,sonkezderekenarınaineceğitutmuşvekardeşinibuvaziyettebulup,kollarındataşıyataşıyaSarayagetirmişti.Yolahemençıkmasıgerektiğiiçin,fazlaayrıntıdaveremedengitmişti.

HerkesgünlerceTvrtko'nunnedenvekimlertarafındandövüldüğünükonuşupdurdu.

Birtekdadınınağzınıbıçaklaraçmıyordu.Birkeresinde,Tvrtko'nunsırtınamerheminisürerken,"Şeytan,kadınkılığınabüründümüydü,kardeşlerinbilearasınıaçar,"demişti,hepsibu.

Tvrtko,yavaşyavaşiyileşiyorveyediğidayağarağmençoköz-lüyorduağabeyini.

Onaağacınüzerindenedençıktığını,aslındameraktanötekötübirniyetiolmadığınıanlatamadangitmiştiStefan.Hertarafıağrıyor,yinedekızamıyorduStefan'a.Yüreğindengelenbirses,oanda,oradabulunmaklaçokamaçokyanlış

birişyapmışolduğunusöylemekteydi.Stefanburadaolsaydı,neçokşeysoracaktı,ogünevekendinedair.Rujiça'yaneleryaptığını,kızınniyeinlediğini,kendineolanları...Durmadanyorganınıkaldırıyorveeseflebacaklarınınarasınabakıyordu.Neyazık!Omucizesadecebirkaçdakikasürmüştü,Stefanüzerineçullananakadar.

Tvrtko'ya,ogünderekenarındayanlışbirişyaptığınısöyleyeniçsesi,birşeydahafısıldamaktaydıkulağına."Stefan'ınbaşıdertte,"diyordubuses.

Nedeninibilmiyorduama,ağabeyinin,oburadaçürükleriçindeyatarken,kendindendahaiyibirdurumdaolmadığınıhissediyorduâdeta.

251

Stefan'ıRagusa'dabirsürprizbekliyordu.HumDükü,Ban252Kulin'inPapalıkmakamıylaarasınıdüzeltmesiiçin,Stefan'ınRo-ma'dayüksekrütbelikilisemensuplarındanbirininyeğeniileevlenmesininuygunolacağınıdüşünmüştü.BosnaPrensi'ninoğlu,böylebirevlilikyaparsa,heleyarınöbürgüntahtageçtiğinde,MacaristanyanlısıSplitBaşpiskoposu'nakarşı,BosnaveHum,birliktedahagüçlüolabilirlerdi.

DükMiroslav,lafıdolandırmadan,açıkçasöylemiştiStefan'a."Buevlilikbabanabüyükbirrahatlama

sağlayacakStefan,"demişti."Senbuizdivacaevetdersen,Roma'daçokönemlibirdesteksağlanacakveMacarKralı'nınoyunlarıböylecesuyadüşecek."Stefanallakbullaktı.Yüreğindegençlikateşinintutuşturduğuilkaşkı,vicdanındaisebirprensolarakgörevlerivardı.Eniştesinehakveriyor,amayanıtveremiyordu.

"Bizlerdünyayüzünebelligörevlerleyollanırız,Stefan.Halklarımızınçobanı,tahtlarımızınbekçisiyizbizler.Kendiisteklerimiz,kenditercihlerimizyoktur.

Olmamalıdır.Herşeyamaherşey,devletimizinbekasıiçindir."

"Babamdançokdinledimbunları.Kısacasıenbüyükesirlerbizleriz,enişte.

Karımızıseçmehakkımızbileyok."

"Olayaböylebakma.Bendehalanlasiyasinedenleredayananbirevlilikyaptım.

Dünyadahiçbirbaşkakadın,benihalankadarmutluedemezdi,inanbana.BizebugörevleriyükleyenTanrı,mükâfatlarımızıdabirlikteveriyor."

"Kararvermedenönce,kızıgörmekisterim.""Yarınakşamyemeğindeburadaolacaklar.Amcasıilebirliktegeliyor.Amcası,RomaKilisesi'nde,büyüksenyör.

Bununöneminikavrıyorsundeğilmi?"

"Evet,enişte,"dediStefan.Demirbirpençeyüreğinisıkıyordu.Zaten,günlerdirkardeşinibiranlıkhırsınakapılıp,öldüresiyedövmüşolduğuiçinçektiğivicdanazabıveRujiça'yaduyduğuiçiniyakanözlemleperişanhaldeydi.

ÖnceMonsenyöriletanıştıStefan.Üzerindekigörkemligiysilerigururlataşıyan,zayıf,ortaboylu,esmerbiradamdı.Korgibidelicibakışlarıvardı.Stefan,ömründehiçbukadarsiyahbirçiftgözgörmediğinidüşündü.Monsenyör,sankiStefan'ınkafasının,yüreğinintaaiçinigörmekistermişgibibakıyordugözlerine.Âdetaküstahbirifadeile.

DükMiroslavilebirlikteşatonungirişindekibüyükodadabirsüregörüştüler.

Stefan,babasınınyollamışolduğuevraklarıgösterdi.Monsenyör,yazılanlarıinceledi.Sorularsordu.Stefan,Bosna'nınkomşularıileolanticaretanlaşmalarındanveyeraltızenginliklerindenbahsetti.Monsenyör,Stefan'ınanlattıklarınapekilgigöstermiyor,lafıdöndürüpdolaştırıp,kiliseleregetiriyorduhep.Bosna'dakiKatolikKilisesi'nintamireihtiyacıvardı.Butamiratyapılırken,ekbirinşaatsözkonusuolabilirmiydi?Ro-ma'danbirgrupdinadamıgöndermeyidüşünüyorlardı.

Birikinciönemlikonuda,SplitBaşpiskoposutarafındanaforozedilerek,SplitveTrogirşehirlerindensürülmüşinsanların,BanKulintarafındanBosna'yakabuledilmişolmalarıydı.Monsenyör,bukişilerinacilenBosnasınırlarıdışınaatılmalarıgerektiğinisöylüyordu...Yoksa,'UluBan'Roma'yagönüldenbağlıbirKatolikdeğilmiydi?

Stefan,BosnaKilisesi'ninözgürlüğükonusundababasınınnekadarhassasdavrandığınıbiliyordu.Roma'yabağlıolmaklabirliktekiliselerindeBosnalıpapazlargörevyapardı.Roma'dangönderilecekdinadamlarıneiçingeleceklerdiYayçe'ye?

Aforozedilenzevatıninancıiseönemlideğildibabasıiçin.Oadamlar,işleriniçokiyibilentüccarlardı.BirkıyıhalkıolmayanBoşnaklar'ın,sahilticaretiniincelikleriylekavrayabilmeleriiçin,onlarınbilgisineihtiyaçlarıvardı.ÇünküBosnaticarethacminigenişletiyor,madenleriniuzaklarapazarlamakistiyordu.

Stefanilebukonulardatartışırlarken,birdenbire,özelbirsoruyageçtiMonsenyör.

"Nesıklıktagünahçıkarıyorsunuzoğlum?"diyesordu.Stefanşaşırdı.Busoruyadoğruyanıtvermesiimkânsızdı.Boşnakalışkanlıklarınındışındabiruygulamaydıbu.Macaristan'ınBosna'yıRoma'yaşikâyetinde,günahvehaççıkartmakgibi,onlarasaçmagelenuygulamalaraitibaretmemeleriyatıyorduzaten.

"Bensıkgünahişlemiyorum,efendim,"dedi.

253

"Yinedeherpazar,kutsaldamınaltında,günahlarınızdantemizlenerek,ruhunuzuyıkamanızgerekmezmi?"254Stefan,Dyed'insözlerinianımsadı,"Ruhunudabedeningibi,eniyinehirdeyıkarsınoğlum,"demiştibirkeresinde,"Vrbas'ınserinsuyunakendinibıraktığında,doğailebütünleştiğinihissedersin.

Ağaçlarınvedağıngölgesininvurduğusuda,kendivarlığınındatabiatınbirparçasıolduğunuanlarsın.Ruhununkalıcı,bedeningelipgeçiciolduğununayırımavarırsın."

"Öylegerekmezmi,sayınPrens?"IsrarlatekrarladısorusunuMonsenyör.

"Gerekirefendim."

"Ensonnezamangünahçıkarttınız,Prens?""BurayagelmeküzereBosna'danayrılmadanönce."Stefan,bunusöylerken,kilisedegünahçıkarmayıdeğil,nehirdeyıkanmayıkastediyordu.Aslında,Rujiçaileseviştiktensonra,evedönmedensuyaatlamayaniyetliydi,amaTvrtkoileolanolaydandolayı,değilnehregirmesi,doğrudürüstsevişmesibilemümkünolamamıştı.

Stefan,babasıgibiduygularınıkontroledebilenbirideğildi.Öfkeyekapılarakhemenparlayan,amaöfkesiçabukgeçeninsanlardandı.Bumanasızsorgulamadandolayıyavaşyavaşsinirlenmeyebaşladığınıhissediyordu.

"Yarınsabahsarayınkilisesineuğrayıp,günahçıkartmakistemezmisiniz?Bendeoradaolacağım."HumDüküStefan'ınimdadınayetişti.

"Yarınınprogramınıyemektensonragörüşürüz,Monsenyör,"dedi,"şimdimüsaadeedersenizyukarıçıkalımveyeğeninizletanışalım."

Üstkattakisalonageçtiler.Salonda,halasıylaMijda'nınyanısıraüçkadındahavardı.Birtanesiortayaşlıydı.Diğerikisi,hemenhemenaynıyaşlardaydılar.Stefankalbiçarparakbekledi.Monsenyör,kızlardanbordoelbiselisinielindentutarakStefan'ınönünegetirdi.Kızeğildi,gözleriyerde,Stefan'ıselamladı.Stefandaeğilerekselamverdi.

YelenaMarguerita'nıngörünüşteRujiçaileyakındanuzaktanilişkisiyoktu.Slavkızınınbelleğindekalandurubeyazlığınınyanında,buğdayteniolduğundandaesmergözükmüştüStefan'a.

l

Koyukumralgürsaçlarıtopuzyapılarak,ensesindetoplanmıştı.Saçlarıincilerlesüslenmişti.Kahverengigözleri,iridudakları,büyükçeburnuylatipikbirAkdenizkadınıydı.Bordokadifeelbisesideincilerlesüslüydüveufaktefekbedeninindolgunhatlarınıgiz-leyemiyordu.Göğüsleridekoltesindenöylesinetaşmıştıki,kolunukıpırdatsafırlayacakmışhissiveriyordu.Amaneyemekboyunca,nedesonradanbahçedegezerlerken,Stefan'ınbeklediğigibifırlayıvermediler.

Tanışmanınilkheyecanıgeçtiktensonra,yemekteyanyanaotururlarken,Stefanazbildiğiİtalyancasıyla,elindengeldiğikadarsohbetetmeyegayretetti.

Kızıngözlerindevedudakkıvrımlarında,alaycıbirtebessümvardıhep.Birazboğuksesiyle,Stefan'ınsorularınıyanıtlarken,aynıalaycıtınıyısesindedeyakalayıveri-yorduStefan.Tatlılarınıyerlerken,YelenabirdenbireSlavcakonuşmayabaşladı.Stefan'ınlokmasıağzındandüşüyordu.

"Sizbudilineredeöğrendiniz?"

"AnneannemZadarlı'dır."

"NedenSlavcabildiğinizidahaöncesöylemediniz"diyesordu.

"Sizinİtalyancanızıduymakistedim,Prens."

"Sınavıgeçtimmi?"

"Öylediyebiliriz."

"Bunamemnunoldum,"dediStefan.

"Neden?Geçmeseydinizdebirşeydeğişmeyecektiki!"

"Sizindefikrinizisormadılardeğilmi?"

"HayırPrens.Sadecedurumubildirdiler."

"Bu,evliliğeistekliolmadığınızanlamınamıgeliyor,Sinyori-na?"

"Yasiz?Benimfikrimisormadıklarıgibi,sizinkinidesorduklarınısanmıyorum."

"Hayırsormadılar.Amaistemezsekkabuletmeyebiliriz,öyledeğilmi?"

"Birçoksorunçıkarırbu,"dediYelena,dudaklarındahepomuzipifadeyle,"benşimdiyekadarüçkişireddettim,redhakkımdoldu."

"Bunamemnunoldum.Ayrıca,dilimikonuşmanızdabeniçoksevindirdi."

255

"Bu,kendiredhakkınızıkullanmayacağınızanlamınamıgeliyor?"

256Stefan,yemekboyunca,ilkbakıştahiçgüzelbulmadığıkızınkalındudaklarında,hafifbaygınbakangözlerindevedolgungöğüslerininesmerparlaklığındadepdeğişikbirlezzetolabileceğiihtimalinidüşünürolmuştu.

"RedhakkımıkullanmamayabeniiknaedinYelena,"dediyavaşça.

"Yemektensonra,bahçeyegelin."Yelena'nınfısıltısınısadeceoduydu...

Ayışığıgümüştenbirörtügibidökülüyorduhavuzdakisuya.Okadargüzelbirgeceydiki,Stefan,müziğinveiçtiğişaraplarınetkisinde,Rujiça'nındurubeyaztenininvemiskokusununözlemininbiraniçinazalırgibiolduğunusandı.

Havuzainentaşmerdivenlereoturupbekledi.Yelenabelkiçokgüzeldeğildi,amaakıllıveeğlenceliydi.Rujiça'yatutkunolmasa,güzelbilebulabilirdionuStefan.AmaSlavkızınınbeyazbirzambakkadarnarinvedurugüzelliğini,balrengigözlerini,ışıklarsaçansarısaçlarınıhatırladıkça,içieziliyordu.

Keşkebirprensolacağına,Bosna'daçarşıiçindegümüşçülükyapanbiresnafveyatarlasınısürenbirköylüolsaydı.KeşkeRujiçaileevlenip,hergecesevişsevebirsürüçocukdoğurtsaydıona.Keşkekendiniomuzlarınayüklenenbuncasorumluluktankurtarıp,hayatınıistediğigibiyaşayabilseydi.

Omuzundayumuşakbirtemashissetti.Başınıçevirince,Yelena'nınbordoeteğinigördü.Hemenayağafırladı.

"GeldiğiniziduymadımSinyorina."

"ÇokdalgındınızPrens.Nelerdüşünüyordunuz?"

"Düşüncelerimlesizisıkmakistemem."

Yelenamerdivenlereotururken,Stefan'ınelindentutarakonudayanınaçekti.

"Bencedüşüncelerinizinhepsiniaçınbana."

"Haklısınız.Birbirimizitanımamızlazım,"dediStefan.Kızdanyaseminkokusunuandırançokhoşbirkokuyayılıyordu.Kokuyuçiçekkoklargibiiçineçekti.Kızgöğsündenbirmendilçıkardı."Yaseminesansı,sizirahatsızmıetti?"diyesordu.

"Aksine,çokbeğendim."

Kızmendiligöğüslerininarasınagerikoydu.Hareketlerisondereceserbesttivedoğaldı.

"Bosna'dayaşamayaisteklimisiniz,Sinyorina.Roma'danson-257raçokyavangelebilirbenimülkemsize."

"YarıSlavolduğumuunutmayınPrens.ÇocukluğumZa-dar'dageçtisayılır.Hembeniheryılarasıraaileminyanınadayollarsınızherhalde."

"Babanızınvefatındansonra,annenizyalnızyaşıyormuş.Odasizinlegelmekistemezmi?"diyesorduStefan.

"Sorunannemdeğil.Amcambanaçokdüşkündür.Babamınölümündensonra,beniobüyüttü,"dediYelena."Beniözlersanıyorum."

YanıtlamadıStefan.Kapkaradelicibakışlarıyla,şefkatlibirbabayapekbenzemeyenasabigörünüşlüMonsenyör'üdüşündü.

Birsürekonuşmadanoturdular.Yelenayanındaoturangençerkeğinmuntazamprofilinebaktı.Ayışığı,Stefan'ıngürsarısaçlarınıaltınbirtaçgibiparlatmıştı.KızeliniyavaşçaStefan'ınelininüstünekoydu.Hareketleribirkedininkigibiyumuşakvezarifti.Stefankızadöndüğündekızınhafifaralanmış

dudaklarınıveparlayandişlerinigördü.Yüzünüonadoğrukaldırmıştıvegözlerikapalıydı.DolgundudaklarınıağzınaaldıStefan.Biranherşeyiunuttu.Kızıbelindenkavrayarakkendineçekti.Yumuşakgövdesinisımsıkıbastırdıkendibedenine.Sonradudaklarıboynundagezindi,dekoltesine,yaseminkokusununkaynağınadoğruindi.Kızhiçdirenmeden,yumuşacıkduruyordukollarınınarasında.Rujiça'nıntazebahargüzelliğine,pembebeyazlığınainat,esmerliğigizemlibirgecegibiydi.

"BağışlayınbeniYelena,birankendimikaybettim.""ÖnemlideğilPrens,istediğiniztakdirde,zatensizinsayılırım.""Yelena,evliliğimizbirbuyrukturama,herikimizindekabuletmemehakkıvar.Sizüçredkullanmışolabilirsiniz.

Benhenüzhakkımıkullanmadım.Benimlesırfamcanızınarzusuiçinevleniyorsanızveevlenmemeyitercihediyorsanız,benkendihakkımısiziniçinkullanırım."

"BendenkurtulmayaçalışıyorsunuzPrens.Birsevdiğinizmivar?"

S17

Stefanirkildi."Neredençıkardınızbunu?"

"Beniöperkensankiaklınızbaşkayerdeydi."

258"KaçyaşındasınızYelena?"diyesorduStefan.Bukızolgunbirkadıntecrübesinesahipmişgibidavranıyordu.

"Yirmiikiyeyenibastım."

Kız,Stefan'danbirkaçyaşbüyüktü.Stefangerçekaşkıtatmışolduğunagöre,mutlakaodagönüldüşürmüşolmalıydıbirilerine.

"Yasizinsevdiğinizbirivarmı?Sizibendenönceöpmüşolanbiri?"

"Amcamınbunaizinvereceğinimisanıyorsunuz.Birdinadamıo,butürilişkilereaslaizinvermez,"dediYelena.

"Banacevapvermediniz.Amcanızıniznidışında,gönlünüzkaymadımıkimseye?"

"Busoruşturmayınedenyapıyorsunuz?"

"Benimlemecburiyetkarşısındamı,yoksa..."

YelenasözünükestiStefan'ın,"Redhakkınızıbenimiçinkullanmayın.Bensizinleevlenmektenşerefduyacağım,"dedi.

"Teşekkürederim,"dediStefan.Nedüşüneceğinibilemiyordu.Kızbirkedigibisokulganvedişiydi.Rujiçaileevlenmesinebabasıaslaizinvermeyecekti.

Yelena'yıistemese,Boşnaksoylularınınirikemikli,kocaayaklıkızlarındanbiridekalabilirdibaşına.

"Amcambenimeraketmeden,içerigirelim,"dediYelena.Ayiyiceyükselmiştigökyüzünde,hafifbirayazçıkmıştı.

"Yarınbütüngün,önceHumDüküile,sonradaKatolikKili-sesi'ninsözcüleriyletoplantıhalindeyiz.Amaöbürsabaherken,atabineceğim.Benimlebirlikte..."

"Benatabinmesinibilmiyorum,"diyekestikız."Amaatabinmekyerinebeniziyaretetmekisterseniz,bizamcamlakiliseninbahçesindekiküçükköşktekalıyoruz."

"Atımıhersabahbirsürekoşturmamgerekiyor.Yarınhiçvaktimolmayacağıiçin,öbürsabahkesinlikleRüzgâr'abinmeliyim."

"Sizinyerinizeseyislerkoşturabilir."

"Rüzgâr,üstünebendenbaşkakimseyibindirmez,"dediStefan.Oandaevlenmenineşiğindebirgençadamdançok,ergenlikçağındakişımarıkbiroğlanabenziyordu.

"Nasılisterseniz."Kızınsesindehayalkırıklığıseziliyordu...Stefan,Yelena'mnellerinituttu.Bueller,Rujiça'nınellerigibigüçlüveuzunparmaklıdeğillerdi,ikiküçüktombulkuşgibi,yu-259muşacıkduruyorlardıavuçlarında.

"Belkiöğledensonrauğrarım,"dediStefan.

"Öbürgün,öğledensonra,"dediYelena.

Stefan,Rüzgâr'ıbirsaateyakınkoşturduktansonra,Saray'ageridöndü.

Yelena'mndavetinikabuletmediğini,annesiduysa,nederdiacaba?Birhanımonudavetetmiş,oiseatınıkoşturacağınısöylemişti.Düşüncesizliğiaklınageldikçe,yüzükızarıyordu.

Yelenayaralıbirkuşgibibakmıştıyüzünekocamankaragözleriyle.Atınıkoşturacakmış!Birkız,heleatbinmeyenbirkız,hiçanlayamazdıatlarınhergüngezdirilmesigerektiğini.Rujiçaolsaydıbelkianlardı,çünkübirlikteatabinerlerdiçocukluklarındanberi...Rujiça'yıdüşününcebüsbütünsıkıldıcam.

Birgünönce,görüşmelerinyoğunluğundanhiçbinememiştiRüzgâr'a.Busabahhayvanonugördüğünde,hattaahırayaklaşmaktaolduğunusezdiğinde,arkaayaklarıüstünedikilipuzunuzunkişnemişti,"Nerelerdeydin,beniniyeihmalediyorsun?"demiştiâdeta.Üzerineatlayıp,dörtnalasürmüştüRüzgâr'ıgözalabildiğineuzananovada.Amagerektiğigibikoşturamamıştıhayvanı.Kafasındahepayıpettiğinedairbirsorutakılıolduğuiçin,Saray'ageridönüyordu.

Atınıahırabırakacak,odasınagidipyıkanacak,üstünüdeğiştirip,Yelena'yıziyaretegidecekti.Öğleden

sonrayerine,ziyaretedavetedildiğisaatte,sabahgiderek,yaptığıkabalığıbağışlatmayıdüşünüyordu.

Buişeençokeniştesisevinecekti.DükMiroslav,birgeceönce,konuklargittiktensonra,Stefan'ıodasınaçağırmışveuzunuzunkonuşmuştu.BabasınınsayesindegiderekgüçlenenBosnadevletininkrallığadönüşmesiiçin,bazısiyasiyapılanmalaraihtiyacıvardı.İlerdebirgün,Bosna-Hersekolarak,bölgedebirliktegenişbiretkialanıoluşturabilirlerdi.Stefan,hazırmıydıkendinedüşeniyapmaya?

Stefan,kendinedüşeninYelenaolduğunubiliyordu.

"Enişte,yarınöğledensonraonugörmeyegideceğim.Bukonuyuakşamakonuşalım,"

demişti.

260"Oğlum,siyasievlilikler,çoğukez,eşlerbirbirlerinigörmedengerçekleşir.SennekadarşanslısınkiYelena'yıgördün.Çokçirkinbirideçıkabilirdişansına."

"Yarınakşamkonuşalım..."

"Hangiakşamolmasınınönemiyok.Nasılsa,'yeğenimizPrensStefan,kızınızıbeğenmemiş,'diyemeyiz."

AnidenbirsıkıntıbasmıştıStefan'a."Enişte,buizdivacıkabuletmezsemneolur,savaşmıçıkar?"diyesormuştu.

"Hayırama,ilerdebirsavaşçıktığındababançokyalnızkalır,oğlum,"demiştiDükMiroslav,"Çokgeçerlibirnedeninyoksa,öylebirşeyyapmanıtavsiyeetmem."

GülmüştüStefan,"Endişelenmenizegerekyok,sorumluluğumubiliyorum,"demişti.

BabasınaveBosna'yakarşı,göreviniyapacaktı.O,birprensti,ilkaşkınıunutup,ikigeceöncetanıdığıbukarakızlaevlenecekti.Allah'tan,akıllıvesevimliydikızveiştahınıkabartanbiryanıvardı.Acabakalındudaklıağzımıyoksa,sedefgibipürüzsüzesmertenimiçekmiştionu?

Dadınıneliylehazırladığıtiriltirilketengömleklerdenbirini-geçirdisırtına,tkigündüryeterikadarkoşamadığıiçin,yerindeduramayanRüzgâr'aatladı,ahesterevan,hiçaceleetmedenkoyulduyola.Dadı,çokterlediğizamanlar,"Yinekeçipeynirigibikoktun,Stejo,"derdi.Atı,dörtnalakoşturup,keçipeynirigibikokmakistemiyordu.

Kentinanayolundanayrılıpyemyeşilbirvadidegittibirsüre.ŞatonunhemenyanındakivekentiniçindekikiliselerOrtodokskiliseleriydi.Katoliklerindevamettiğikiliseyevarmakiçin,anayoldanayrılmakgerekiyordu.Baharerkengelmiştibuyıl.Coşkuludoğanıniçinde,yeniçiçeğedurmuşağaçlarınarasındailerledi.Öncekiliseninçankulesigöründü.Kiliseağaçlardanhemengözükmüyordu.Azilersindeikikatlıbirevdahavardı.Yelena'nınamcasıylakaldıklarınısöylediğiköşk,buolmalıydı.Ortalardapekkimseleryoktu.Atınıkiliseninarkasındakiahıragötürüpbağladı.Kiliseyegirdi.

BosnaKilisesi'ndençokdahagörkemlibirbinaydıbu.Mihrabınönüuzunbeyaz,tazeçiçeklerlesüslenmişti.Duvarlardaaltınyaldızlıikonalarasılıydı.Sandalağacınıniçbayıltankokususinmiştiheryere.Birzangoç,pirinçşamdanlarıparlatıyordu.Yelenaileamcasınısordu,zangoça.

Kiliseninazilersindekieviişaretettiadam.Yavaşyavaşyürüdüevedoğru.

Kapıyıvurdu,birazbekledi,açılmayıncaevinarkatarafınadolandıStefan.

Tekraröntarafageldi,kapınınönündebirazoyalandıvedemirtokmağınipinituttu,tokmağıvurmadanönce.ipinidahaçekmedenaçılıverdikapı.içerigirdi.

Geniştaşholdesağmasolunabakındı.Kimseleryoktu.Salonolduğunutahminettiğiodayadoğrugitti.Salonunkapısıaralıktı.Kafasınıuzattıiçeri.

Birtakımseslergeliyordu.Tuhafbirinilti...derindengelensolumasesleri...

Birterslikolabileceğinidüşünerek,sesleringeldiğiyönedoğruyavaşyavaş

ilerledi.Perdelerisımsıkıkapalıloşsalonda,öncehiçbirşeygöremedi.Biransonra,gözlerikaranlığaalışıncailerde,koltuktaoturanMonsen-yör'üvekucağındakikadınıgördü.Olduğuyerde,neyapacağınıbilemeden,heykelgibikaldıStefan.Kıpırdarsa,farkedileceğindenkorktuğuiçin,nefesinitutupbekledi.

Monsenyörvekucağındaki,kendilerindenöylesinegeçmişlerdiki,içerdebaşkabirininolduğunufarketmediler.

Birgeceevvel,kendinedinveahlaknutuklarıçeken,günahçıkarıpçıkarmadığınısorgulayanyaşlıbaşlısaygınMonsenyör'übudurumdayakaladığıiçinşaşkındıveodayagirmişolduğuiçindeçokpişmandı.

KadınMonsenyör'ünkucağınaeteklerinisıyırıp,yüzüonadönük,atabinergibioturmuştuvetıpkıatbinergibiinipkalkıyorduadamındizlerininüstünde.

Monsenyördekendieteklerinisıvamıştı,kilisegiysilerininaltındankıllıçıplakbacaklarıgörünüyordu.Kafasınıkadınıngöğsünedaldırmışolduğuiçin,farkındabiledeğildiStefan'ın.Herikisideokadarkaptırmışlardıkikendilerinisevişmenincoşkusuna,odayabiriningirdiğiniduymamışlardı.Kadınınbelinekadarinenuzunsiyahsaçlarıyüzünüörtüyordu.Adamgöğüslerinidişledikçekesikçığlıklaratıyor,boğukbirsesle"daha...daha"diyeinliyor,başımşiddetlebiroyanabirbuyanasallıyor,gürsaçlarıipekpüsküllergibisağdansolasavruluyordu.

Stefandurduğuyerdeçakılıpkalmış,görmekistemediğibir26l

gösteriyiseyremahkûmedilmişbirmahpusgibi,karmakarışıkduygulariçinde,neyapacağınıbilemedenbirmüddetbekledi.Kı-262pırdamaktankorkuyordu,amaoradadahafazladakalamazdı.Kapıyadoğru,yavaşça,parmaklarınınucundagerigerigittiğinde,ayağınınaltındakitahtayerdöşemelerigıcırdadı.Telaşakapılarakhızlanmasaydı,masayaçarpmayabilirdi.Ama,çarptıveMonsen-yör'lesevişenyosma,başınıyanaçevirip,ondantarafabaktı.Stefan,yüzünüörtensiyahsaçlarınınarasında,Yelena'nınkaragözlerinin,loşodadabirankedigözlerigibiparlayıpsöndüğünügördü.

"Yelena!"Kendisesi,birbaşkasınınsesigibiçıktıgırtlağından.Arkasınıdönüphızlaodadan,holdenvekapıdançıktı,ahırakoşup,atınıçözdü,üstüneatladıveRüzgâr'ımahmuzlayarak,dörtnalakoşturdu,koşturdu...Vadidekiinsanlar,biratlınınfırtınagibigeçipgittiğinigördüler.

Üçsaatsonra,Saray'ageridöndüğünde,keçipeynirigibikokuyorduStefan.KoşakoşaPrensMiroslav'ınçalışmaodasınagirdivenefesnefese:

"Enişte,"dedi,"kararımistersebirsavaşayolaçsın,okızlaaslaevlenmeyeceğim."

Geceyigözünükırpmadan,odasınıarşınlayarakgeçirdi.Uykututmamıştıhiç.

Gözleriniherkapadığında,evlenmeyiplanladığıkızın,yaşlıamcasınınkucağındakendinişehvetebırakışıgeliyorduaklına.Monsenyör'ündiligöğüslerindegezindikçe,boynu,dudaklarıdişlendikçeYelena'nmkesikçığlıklarıkulağındaçınlıyordu.Birkaçdakikalıkbirzamandiliminde,yaşadığısüreceunutamayacağı,iğrençbirşehveteşahitolmuştu.Hemdüşünmemekistiyor,hemdeosahnedenkopamıyordu.Tanağarmayabaşladığındauykusuzluktankançanağınadönmüş

gözleriyle,Rüzgâr'abinmekiçinahıraindi.

DükMiroslav,anlamaktazorlukçekiyorduyeğenindekibudeğişikliği.Dahabirgeceönce,uzunuzadıyakonuştuklarında,nekadaranlayışlıydıStefan.HattaYelena'nınBosna'yaonlarlabirliktegiderek,annesivebabasıylatanışmaolasılığınıkonuşmuşlardı.Stefan,fikirdeğiştirdiğigününsabahındabile,olumlubakıyordubuevliliğe.Neolmuştuyarımgününiçindede,bukadarşiddetlekarşıçıkmıştıgenççocuk?

DükMiroslav'ınısrarlarıfaydaetmeyince,halasıgirmiştiara-263ya.

Stefan'ınannesinedüşkünolduğunubildiğiiçin,babasıylabuyüzdenarasıaçılırsaannesininnekadarçoküzülebileceğinianlatmıştı,Stefan'a.Nuhdiyor,peygamberdemiyorduyeğeni.Geridönmekiçinhazırlıklarabaşlamıştı.Onukalmayaiknaedemeyeceklerinianlayınca,çaresizkabullenmişlerdidurumu.Ama,HumDükü,Yelenaileevlenmekistemesebile,Stefan'ınterbiyeicabı,vedaiçinMonsenyör'egitmesindeokadarısrarcıolmuştuki,sonundabaşeğmiştigençPrens.

DükMiroslav'ınşövalyeleriilebirlikte,altıkişilikbirheyethalinde,KatolikKilisesi'nevedayagitmişlerdi.OnlarıbirkarışsuratlakarşılamıştıMonsenyör.Yelenaortalıktagörünmüyordu.BuişehiçşaşmamıştıHumDükü.

Yeğenininevliliğeönceolumlubakması,hattakızıakşamhavuzkenarında,sıkıştırıpöpmesi,(hiçbirşeygizlikalmazdısaraylarda)sonradafikirdeğiştirmesiaffedilirgibideğildi.

Kısavenetcümlelerle,Stefan,Bosna'yaerkendönmesigerektiğinisöylemişti.

"Anlıyorum,"demekleyetinmişti,karabakışlıMonsenyör.Tamayrılacaklarısırada,biraraikisiyanyanadüştüğündevehiçkimseyakınlarındadeğilken,Stefan'abireveizinsizgirmeninterbiyekurallarınasığmadığınısöyleyivermişti.

Stefansağelininişaretparmağınıadamınyüzünedoğruuzatmışve,"Sakınolaki,hayatınızboyuncahiçbirBoşnak'aneyindoğru,neyinyanlışolduğunuöğretmeyekalkmayın.HeleKilisemizekarışacakolursanız,sizipişmanederim,"demişti.

Sesinde,görmüşgeçirmişyaşlıbirbilgenintınısıvardı.KendikulağınabileyabancıgelmiştiStefan'ın.Tanıştıklarıandanitibaren,bakmaktanhuzursuzlukduyduğukaranlıkgözlerine,kendiberrakbakışlarınıilkkezkorkusuzcadikmişti.Dürüstlüğünvesaflığın,şeytanameydanokumasıydısanki,obirsaniyelikan.

Bosna'dazorgünler,zoraylarhattazoryıllarbekliyordugençPrensi.

BanKulin,oğlununbukaprisiniaslabağışlamayacağınıifadeetmişti.

264"Devletimizingüçlenmesinekatkınıesirgedin.Şimdidediğimiyapacakvehiçitirazetmeden,

DumişiçlerinortancakızıileevleneceksinStefan!"

"Emredersiniz,"demiştiStephan.

"Madememirlerimeboyuneğmeyibiliyordun,YelenaMargu-eritaileevlenmeyinedenkabuletmedin?KatolikKilisesiilearamızındüzelmesi..."

"Sizinemirlerinizbenimiçinkutsaldır,sevgilibabam.AmaKatolikKilisesiilearamızındüzelmesiumurumdadeğil,efendim.KendiKilisemizinahlakdüzeyi,inanındiğerkiliselerinkindençokdahayüksek.BenBosnaKilisesi'ninüstündehiçbirkurumkabuletmekistemiyorum.HeleKatolikKilisesini,asla!"

"Oğlum,bunugerçekleştirmekiçin,öncedahagüçlenmemizgerekiyor.Böyleolmasınıbendeseninkadararzuediyorumama,devletidareetmek,sadecearzuetmekleolmuyor.Uzunvadeliplanlaryapmalıyız.Buplanlarda,Katolikler'leiyigeçinmemizdeönemlibiryertutuyor,"demiştibabası.

Annesivedadıdaçoksıkıştırdıklarıhalde,ağzındanhiçbirşeyalamamışlardıStefan'ın.NedenYelenaMargueritaileevliliğebaştaolumlubakıpbirandavazgeçtiğiniöğrenememişlerdi.

Tvrtko,Stephan'ındönüşünekadarancakiyileşmişti.Yüzününşişliklerigeçmiş,tekrarnormalyaşamadönmüştü.Ağabeyiileilkkezdönüşününertesigünüöğlenyemeğindekarşılaşmışlardı.Yemekboyunca,herkesgergindi.Kimsekonuşmamıştı.

Ste-fan'ınâdetabirskandalyaratarakdönmüşolmasınıhazmetmeyeçalışıyorduailesi.Tvrtko,birkereolsungözgözegelmemiştiağabeyiile.YemektenhemensonraBanKulin,StanaküyeleriveStefaniletoplantıyapmakiçin,aşağıkatainmişvehiçkimseikikardeşinarasındakialışılmamışiletişimsizliğifarketmemişti.

Sonra,ogeceTvrtkoyatağındauyurken,Stefanodasınagelmişveonuherzamanyaptığıgibi,gıdıklayarakuyandırmıştı.Ağabe-iyininboynunaatılmıştıTvrtko.

"Birdahabenidikizlersenöldürürümseni,bilmişol,yumurcak,"demiştiağabeyi.

"Senielevermedim,Stejo.Beniharamilerdövdüzannediyorlar."

Barıştıklarıiçinokadarmutluyduki,Humyolculuğunaaitbirsürüsorusoruyorduartarda.Sonunda,dilininaltındakinideçıkarmış,dadınınöğrenmesiiçinsıkısıkıtembihlediğikonuyuaçmıştı.

"OkızlanedenevlenmeyikabuletmedinStejo.Rujiça'yısevdiğiniçinmi?"diyesormuştu.

"Hayır,kesinliklehayır.Tvrtko,banabirsözvermeniistiyorum,"demiştiStefan.Ayışığında,yüzünüiyicegöremiyorduama,ağabeyininsestonundançokciddibirşeysöylemeküzereolduğunusezmiştiTvrtko.

"Eğerbanabirşeyolurda,tahtasençıkacakolursan..."Tvrtkoeliyleağzınıkapatmıştıağabeyinin,"Asla,aslaStejo.""Dinlebeni,eğeröylebirşeyolursa,BosnaKilisemizinöğretileriniresmidinimizkılmakiçinelindengeleniyap,emi.AslaKatolikolma.ÇocuklarımızınKatolikolmalarınaaslamüsaadeetme."

"SananiyebirşeyolsunStejo?""SözverbanaTvrtko,sözver.""Tahtasengeçeceksin...""Tvrtko,sendenbirsözistedim."

"Sözveriyorum.Stefan,bensennedersenonuyaparım.Katolikolmayacağım.

ÇocuklarımızındaKatolikolmasınaaslamüsaadeetmeyeceğim."

Sesinde,küçükkardeşlerinoyaşlarda,ağabeylerineduyduklarısonsuzhayranlıkvegüventitreşiyordu.Stefansevgiylesarılmıştıkardeşine,inceçocukgövdesinisımsıkıbağrınabasmıştı.Birkaçyıliçinde,Tvrtkodabirdelikanlıolduğunda,herşeyipaylaşabileceğiçoksadıkbirdostuolacaktı.Belkiozaman,YelenailenedenevlenmediğinianlatırdıTvrtko'ya.Birineanlatacaksaeğer,busadeceTvrtkoolacaktışüphesiz.

Dumişiçlerinortancakızı,Stefanilebirliktebüyümüş,gösterişsiz,amatemizhuylu,iyiyetişmişbirkızdı.Bosna'nın,sayısıonugeçmeyen,asilailelerindenbirinemensuptu.ZatenBosnabu

265

sekiz-onasilaileninbölüştüğütopraklarüzerinekuruluydu.Çen-giçler,Dumişiçler,Başagiçler,Ciniçler,Kulenoviçlerbunlardan266başlıcalarıydı.

StefanileMarina'mndüğüntörenleriBosnaKilisesi'ndeyapıldı.Dyedtarafındankutsandılar.Evlilikleri,SaraybahçesindeveSaray'ıçevreleyensokaklardakutlandı.Hum,Zeta,Raskaasillerinindedavetliolduğudüğünüçgünsürdü.

Halkbüyükbircoşkuiçinde,gençprenslerininevlenmetöreninekatkıdabulundu.

Köylerden,kasabalardan,üzerlerindeengüzelelbiseleri,çalgılarıvearmağanlarıylaakınakıngeldiBoşnaklar.ArmağanlarınıSaraybahçesininkapısınayığdılar.Hevenkhevenküzümler,karpuzlar,besilitavuklar,keçiler...

Tümarmağanlarsarayaşçılarıtarafındandeğerlendirilip,yenidenhalkasunuldu.

Bosnalılar,kırmızızeminüzerinesırmabezekli,koyumavikısaabalarını,desenliçarıklarınıgiyip,püsküllerlesüslenmişpelerinlerinisırtlarınaalıpgeldilerdüğünyerine.Kadınlar,yanyatırdıklarıpüsküllübaşlıkları,çedikdenenyumuşacıkpotinleri,rengârenkipliklerleişlenmişbeyazdekoltebluzlarıylaeşlikediyorlardıerkeklere.Üçgünboyunca,çalgıçalıpdansettiler,horonteptiler,şarkılarsöylediler.

Tvrtkobirara,KremsinveMijdailebahçekapısındandışarısüzülüphalkınarasınakarıştı.Halkaolmuşhorontepengençlerlebirliktezıplayarakdönmeyebaşladı.

Pazaryerindekocamanbirateşyakılmıştı,birçokgenççift,öncebirduaokuyor,sonrabirlikte,eleleateşinüstündenatlıyorlardı.OrtaAsya'danBalkanlar'ataşınmışşamanalışkanlıklarıhâlâsürdürülüyorduBoşnaklar'ınarasında.

Düğünleriprensindüğünüileaynıtarihedüşengençler,büyükbircoşkuile,kendievliliklerinidekutluyorlardıbumutlugünde.Dyed,tamyirmibirgencievlendirmiştiaynıgün."GelbizdeatlayalımateşinüstündenMijda,"dediTvrtko."Delimisinsen?Bizevlenmedikki,Tvrtko.""Atlarsak,evlenirizbelkiilerde."

"Aptal!Bizevlenemeyizçünküçokyakınakrabayız,bubir.ikincisi,benimkiminleevleneceğimşimdiden

belli."

BirhançersaplandıTvrtko'nunyüreğine."Sendahaonüçyaşındasın,neredenbilebilirsinilerdekiminleevleneceğini?"

"Benilerde,onaltıyaşımabasınca,SırbistanZupanıStefanNemenja'nınenküçükoğluSlobodanileevleneceğim."

"Yaa!"dediTvrtko.Kızınelinibıraktı,horonteperekdönüpduranhalkanındışınaçıktı,içindenağlamak,avazavazbağırmakgeliyordu.Kalabalığıitiştirerekilerlemeyebaşladı.Azilerde,duvardibinde,boynuondandahabükükbirinigördü.Rujiça,hüzünlüyüzü,kırıkyüreğiileduvarındibineçökmüş,etrafındadönüpdurankalabalığabakıyorduboşgözlerle.Tvrtkoyanınagittikızın,elinituttu.

"NasılsınRujiça,eğleniyormusun?"

"EğlenmiyorumTvrtko.Beniyideğilimama,sendepekiyigözükmüyorsun,neyinvar?"diyesordu.

"Kalbimkırıldı."

"Benimdeöyle."

"Rujiça,Stefan'ınasılsenisevdiğinibiliyorumben.Amao,babamınseçtiğikızlaevlenmeyemecbur."

"Bunubendebiliyorum."Biryaştanesisüzüldügözlerinden.

"NeolurağlamaRujiça,"dediTvrtko,"Dadımdiyorki,insanbirçokkezâşıkolabilirmişyaşadıkça."

"Bubenimiçinkolayolmayacak."

"Benimiçindekolayolmayacakama,Mijda'yıunutmayakesinkararverdim.O

başkasıileevlenecekmiş."

"Senonamıâşıksın?OseninhalanınkızıTvrtko."

"Amabenâşıkolmakiçinbaşkakıztanımıyorumki."

GülmeyebaşladıRujiça."Sendahaküçüksün,Tvrtko.Birsürükıztanıyacaksınzamanla,"dedi.Başkaşeylerdesöyleyecektiama,birdenöğürmeyebaşlayıncasusmakzorundakaldı.Tvrtkoçoktelaşlanmıştı.Rujiça,öğürüpduruyoramabirtürlükusamı-yordu.

"SenhastasınRujiça,evinegityat,"dediTvrtko.

"Evet,evedönsemiyiolacak,"dedikız.TvrtkobırakmadıRu-jiça'yı.Evinekadaronunlabirlikteyürüdü.EvegidenekadarbirkaçöğürtükrizidahageçirdiRujiça.Evinkapısında,"Tvrtko,önemlibirşeyimyok.Sabahyediklerimdokunmuş

olacak.Sakınkimseyeöğürdüğümüsöyleme.HeleStefan'akatiyensöyleme,"diyesıkısıkıtembihetti.

267

268

BütünkeyfikaçmıştıTvrtko'nun.insanlarıncoşkuiçindeeğlendiklerisokaklardanhızlıhızlıyürüyerekSaray'adöndü.

Stefan,kutlamalarınsonunda,akşamgerdekodasınagirdiğinde,Marina'yıgelinliğiniçıkarmış,üstündegümüşsimlerleişlimaviipekgeceliğiileonubeklerkenbuldu.Topuzuçözülmüş,uzunkumralsaçlarıomuzlarınadökülmüştü.

Yatağınkenarınaoturmuş,genişyüzündeparlayanelagözleriyleonabakıyordu.

Kapınıneşiğinde,biranneyapacağınıbilemedendurduStefan.Çocukluklarındabirçokkezbirlikteoynadığı,büyürkenbirlikteatabindiğibukızakarşıhiçbirşeyhissetmiyorduyüreğinde.Yele-na'yısuçüstüyakalamamışolmayıçokisterdi.

Okızda,Rujiça'yaduyduğusevgiyihafifletebilenbirşeylervardı.Arsızgörünüşlü,kalındudaklıağzı,esmertenisevişmearzusuuyandırmıştıStefan'da.OysaMarina,yüzününvetenininbembeyazhğı,incedudaklarıylaancakbirmelekolabilirdi.Sevilmekiçindeğil,sayılmakiçinbudünyayayollanmışbirmelek!VeşuandaStefan,busaygıdeğermeleğiodadatekbaşınabırakıp,sevgilisininkollarınakoşmakistiyordu.

"Yanımagel,Stefan,"dediMarina,eliyle,yanınıişaretetti.YürüdüStefan,kızıngösterdiğiyereoturdu.Sırfbirşeysöylemişolmakiçin,"Çokyorgunolmalısın.Dinlenmekistermisin?"diyesordu.

"Yorgunumamagörevimiyapamayacakkadardeğil,"dediMarina,"sanasöylemekistediğimbazışeylervarStefan.Benidinlermisinlütfen?"

Kızsonderecesakinvekendindeneminbirtondakonuşuyordu.

"Elbette,"dediStefan.

"BanaâşıkolmadığınıbiliyorumStefan.Birkızısevdiğiniduydum."

Stefanirkildi."Yoköylebirşey,"diyemırıldandı.

"DediklerimekızmasakınStefan.Yayçe'dehiçbirşeygizli,saklıkalmaz.Çocukluğumuzdanberibirlikteoynadığımız,sarayhizmetkârlarındanbirinintorununusevmişsin.Çokdoğalbirşeybu.Belkidebiz,aynışeybaşlarınagelmesindeilerdeüzülmesin-lerdiye,kendiçocuklarımızınhizmetkârçocuklarıylaoynamalarınaizinvermemeliyizbüyürlerken."

StefanhayretlebaktıMarina'ya.Kızsonderecesakingörünüyordu.

"EvlenmengerekenoKatolikitalyankızınınedenistemediğinibilmiyorumamabenimleevlenmeyikabulettiğiniçinçokmutluoldum,çünkübensenihepsevdimStefan.Hiçbirkarşılıkbeklemeden,çocukluğumdanberisevdimseni.Tanrıbanaseninkarınolmayıihsanettiğiiçinde,ömrümboyuncasanaçokiyibireş

olmayaçalışacağım.Umarımzamaniçindesendebeniseversin."

Stefaniçindebireziklikhissetti.Babasıyineendoğruseçimiyapmıştıonuniçin.Acababuiyihuylu,durubeyaz,elagözlü,genişyüzlükızızamaniçindesevebilecekmiydi?Marina'nmelinitutupdudaklarınagötürdü.Omuzlarınaipekyığınıgibidökülensaçlarınıokşadı.Kızbirkuğugibiuzattıboynunukocasınaöpülmekiçin.Gözleriniyumup,Rujiça'yıdüşünmeyeçalıştı.Olmuyordu.Hiçolmuyordu.

"BugünherikimizdeçokyoruldukMarina,"dediusulca."Bugeceseniyalnızbırakmamıistermisin?"

"SenbilirsinStefan.Ama,odamızdançıkmandoğruolmaz.Şudivandauzanıpuyumakistermisin?"

HayranlıklabaktıMarina'ya.Nekadarakıllıydıbukız.Birsürüdedikoduyuönlerdigeceyikarısıilebirliktegeçirmişolması.

Babasjnınbirlafınıhatırladı."SadeceSaray'agirecekinsanlarındeğil,atların,köpeklerinbilesoyunuaraştırmalısınoğlum.Köklüterbiyenin,görgününyerinihiçbirşeytutmaz.Eşinisoylubirailedenseçmekle,isabetlibirşeyyapmışoluyorsun,"demişti,sankieşinikendideğildeStefanseçmişgibi.

Marina'yıgenişyataktatekbaşınabırakıp,yatağınayakucundakidardivanauzandı,giysileriyle.Okadarçokşarapiçmiştiki,başızonkluyordu.Ellerinibaşınınaltınakoydu,tavanınsüslemelerinebakarakdüşünürken,derinbiruykuyadaldıgitti.

Rüyasında,Rujiça,içgömleğininbağcıklarınıçözüyorduusulusul.Herçözdüğübağcıkta,açıktakalanteniniöpüyor,sonrabirbağcıkdahaçözüyordu.

Sevgilisininsarısaçlarıyüzüne,boynuna,göğsünesürünüyordu.Rujiça'nın,özlediği,zambakkokusubur-269

nunadoluyor,genziniyakıyordu.Rujiça,pantolonunuçekipçıkarıyordu,yumuşacıkhareketlerle.Sımsıkısarılıyordukıza.Sonra270dolgundirigövdesinikucaklayıpgenişyatağataşıyordu.Ormanda,çıtırçıtırkuruçamdallarınınüstünde,yadaderekenarındayaptıklarıgibi,kenetleniyorlardıbirbirlerine.RujiçabeyazbacaklarınıStefan'ınbelinesarıyordu.GöğüsleriStefan'ınağzınadoluyordu.DudaklarıStefan'ınboynunda,gövdesinde,heryerindedolaşıyordu.Stefankızıngöğüslerinidişliyordu,Monsenyör'ünYelena'yayaptığıgibi.RujiçabiraraYelena'yadönüşüyordu.ÜstündetıpkıMonsenyör'ünkigibisiyahbirpelerinvardıvearzuluçığlıklarıylabüsbütüncoşturuyorduStefan'ı.YelenaveRujiçaikisibirdenpelerininiçindebirkayboluyorbirgörünüveriyorlardı.HerikisinedeyetişebilmekiçinkendiniaşanbirgayretsarfediyorduStefan.VeYelena,Rujiça'yadönüştüğübiranda,Rujiça'yıhersevdiğindeolduğugibi,odayanılmazhazzateslimoluyordu."Sevgilim,birtanem,seniçokseviyorum,"diyordu,nefesnefese.Soluklarıbirbirinekarışıyordu.Bedenleribirbirinekilitleniyordu.Rujiça,bugeceStefan'ınhiçtanıkolmadığıölçüdebircoşkuylasevişiyordu.

Tekrartekraryenibaştanyaşıyorlardıaşkı.Gecehiçbitmiyordu.NeStefanneRujiçahiçtükenmiyorlardı.Belkideogece,hayatındahiçiçmediğikadarçokiçmişolduğuiçin,rüyalarınengüzelinigörüyorduveayılmakistemiyorduStefan.

Güneşinkepenklerdensızangüçlüışıklarıylanihayetuyandığında,StefankendinigenişyataktaMarina'nınyanındabuldu.O,düngecedivandayatmamışmıydı?

Dehşetledikilipoturduyatakta.Marina,sırtıonadönük,uzunsaçlarıyastığaserili,huzuriçindeuyuyordu.Yorganındışındakalanomuzlançıplaktı.Loş

odadagüneşışıktançizgilerçizmiştisanki.Birışıkhuzmesi,Marina'nınboynununveçıplakomzununüzerindengeçiyoronaulaşıyor,onundaçıplakgöğsünün...çıplaktıStefan!Bakışlarıylaodayıtaradı.Düngecekarısınıngiydiğimavigecelikvekendigiysileri,özensizceüzerindeuykuyadaldığıdivanaatılmıştı.Nelerolduğunuanlayamadı.Yataktansessizcesüzülmeyeçalışırken,Marinaonadoğrudöndüvegözleriniaçtı.Kaçarkenyakalanıverenbirhırsızgibi,hareketinitamamlayamadanolduğuyerdekaldıStefan.

"îyisabahlar,"dedikarısı,yüzündetatlıbirgülümsemeyle,"iyisabahlarMarina...Bendündivandayatmamışmıydım?""Daharahatedesindiye...senuyurkensenisoymayaçalıştım271da..."dediMarina.

"Senbenisoymayamı...benuyumuştum...bendivandayatıyordum."

"Amasonrayatağageldin.Birlikteyatağadöndük."Stefançıkmaküzereolduğuyatağagerigirdi,birtehlikedenkorunmakistergibiboğazınakadarçektiyorganı.Tuhafduygulariçindeydi.Sankibirionunonayınıalmadanipleriniçekmeyebaşlamıştı.Nedemiştidadısıona,birzamanlarçokyaramazlıkyapıpsözdinlemediğinde,"Kadınlarenazgınkrallarıbiledizegetirir,Stejo,senindehakkındanbirgünbirkadıngelecek,"demişti.

Stefan,düğündensonra,uzunbirsüreTvrtko'yugöremedi.Artıkoevlibarklıbirprens,birdevletadamıolmuştu.BabasıoğlununhemStanaktoplantılarında,hemdeorduileyaptığıoturumlardabulunmasınıistiyordu.

ZorzamanlardangeçiyorduBoşnaklar.Macaristan'ınartanbaskıları,BanKulin'iiyicerahatsızetmeyebaşlamıştı.Stefan,ilişkilerisağlamlaştırmakiçinöngörülenizdivacıreddettiktensonra,KatolikKilisesi'nindesteğinikaybetmişlerdi.Macaristan'ınverdiğisıkıntılaryetmiyorgibi,dostolduğunusandığıSırbistanKralıda,OrtodoksKilisesi'ninöndegelenleriylebirdivantoplamışveBosnatopraklarındasürdürülmekteolandiniuygulamalarıetkileyecekkararlaraldırtmıştı.

BanKulin,kendineherikiKilisedendebiremrivakiyapılmadanönce,BosnaKilisesi'ninözerkliğiniilanetmeyiciddişekildedüşünmeyebaşlamıştı.BaşınıkaşıyacakvaktiyoktuStefan'ın.Buyüzden,uzunbiraradansonra,kardeşiylebirliktenihayet,sabahınçokerkensaatlerindeatkoştururlarken,oldukçakeyifliydi.Tvrtko'yudevletişlerindeyetiştirmegörevini,evlendiğindenberiStefan'avermiştibabası.

"Benseniyetiştirereksıramısavdımoğlum.Kardeşinindevletişlerindetecrübeedinmesinisanabırakıyorum.Böyleceilerde

kendiçocuklarınıdatahtahazırlamakiçintecrübekazanmışolursun,"demişti.

272"Bugünöğledensonrakitoplantıyasendegel,yanımdaoturvenelerkonuşuluyordinle,Tvrtko,"dediStefan.

"Ah,öğledensonragelemem,Rujiça'yıgörmeyegideceğim,"

dediTvrtko.

"Budaneredençıktı?SananeRujiça'dan?"diyesorduStefan.

"Senindüğüngecendeçokhastalandı.Onuevinekadarbengötürdüm.Sonrabirtürlügidipbakamadımnasıloldudiye.Bugüngidecektim..."

"Nesivardı?"

"Midesibulamyordu.Öğürüpduruyordu.Kusturmayaçalıştımama,kusamıyordunedense.Rengidebembeyazdı,"dedi

Tvrtko.

"Kimseyebirşeysöyledinmi,hastalığıhakkında?"

"Dadıyasormayıdüşündüm.Oherşeyinçaresinibilirya,hangiotunkaynatılacağımfilan..."

"Sordunmudadıya?"TelaşlıydıStefan'ınsesi.

"Hayır.Rujiçaokadarısrarettiki,kimseyebirşeysöylemememiçin,soramadım,"dediTvrtko.

Hiçkonuşmadanbirsüreatbindiler.SonraStefan,tanetanekonuştu,

"Tvrtko,senbenimkardeşimsin.Sırlarımıancakseninlepaylaşabilirim,öyledeğilmi?"

YüreğisevinçledolduTvrtko'nun."ElbetteStejo."

"Sanabirgörevvereceğim.BugünRujiça'yıgörmeyegittiğinde,onasöylegüneş

batarbatmaz,dereyegelsin,herzamankiyere."

"Söylerim.Amahastaysagelemezki."

"Hastabileolsa,gelsin,"dediStefan."Vebundankimseyebahsetmekardeşim,dadıyabile.Buikimizinarasındabirsırolarak

kalacak.".

"Böyleşeydadıyasöylenirmi?Bubizimsırrımız,ağabey,elbetteikimizinarasındakalacak,"dediTvrtko.

Stefanyangözlekardeşinebaktı.Onunkısasüredenekadargelişmişolduğunuilkkezfarketti.Gerçektendehızlabüyüyorduküçükkardeşi.

l

Rujiça,derekenarınahavahenüzkararmadanindi.Stefanilebirliktegezdikleridereboyuncayürüdü.Ağaçlarınaltındadolaştı.273Gövdesineçakıylakocamanbiryürekşeklioyulmuşakağacıbuldu.Stefanilkkezonubuağacınaltındaöpmüştü.Sonradadakikalarcauğraşarakbiryürekçizmiştiağacıngövdesine.Birbaşkaağacınaltındakavgaetmişlerdi.Oniki,onüçyaşlarındaydılar.Stefanonunpüsküllübaşlığınısuyafırlatmıştı.RujiçadabirkozalakfırlatmıştıStefan'ınkafasına.YüzünüçevirincekozalakgözününkenarınaçarpmışvekaniçindekalmıştıStefan.Oağacıngövdesinebir'K'kazımışlardı,

kozalağınanısına.Ağacınadını'kavgaağacı'takmışlardı.

Yıllarsonra,akşamrüzgârındanazlıbiryelpazegibisallananbiruluçamınaltındailkdefasevişmişlerdi.BukezadlarınınbaşharflerinikazımıştıStefanağaca.Amaçamıngövdesimüsaadeetmediğiiçin,hemenyandakikomşuağacıngövdesinekazımıştıharfleri.Sonralarıhepbuağacınaltındabuluşmuşlardı.

Çoğunluklabuağacınaltındasevişmişlerdi.Rujiça,mutluluğuhiçbitmeyeceksanmıştı.Evlenmelerininmümkünolmadığınıbildiğihalde,içindenbirses,çokgüçlübirbağınonlarıölünceyekadarbirbirlerinebağlayacağınısöylüyordu.

Şimdiaralarındabirkadınvardı;Stefan'ınkarısı...

ÖnceStefan'ınbiritalyankontesiyleevleneceğihaberleriyayılmıştıBosna'da.

KıskançlıktançıldırmıştıRujiça.Sonra,Stefangittiğiyerlerdenyalnızdönmüştüveaceleyegetirilenbirhazırlıkdönemindensonra,oitalyan'ladeğilBosnaasillerindenbirininkızıylanişanlanmıştı.KızıtanıyorduRujiça.

ÇocukluğundabüyükbabasıylaSaray'agittiğindedefalarcabirlikteoynamışlardı,bahçede.Tepsisuratlı,sarışınbirkızdı.Hiçdegüzeldeğildi.Biritalyankadınınıngizemindendeyoksundu,kuşkusuz.Bukızhakkındatekanımsıyabildiği,çokhızlıkoştuğuvesaklambaçoynadıklarızaman,enaklagelmezköşeleresaklanıp,oyunuhepkazandığıidi.Stefan'ı,butepsisuratlıkızlasevişirkendüşünemiyor-dubile.içindekikıskançlıkduygulan,yerleriniadlandıramadığıbaşkaduygularabırakıyorduyavaşyavaş.Kaderineisyanetmekgibi,ogünedektanımadığıbirtakımduygulara.

S18

Rujiça,RveSharflerininkazılıolduğuağacınaltınaoturup,uzaklarabaktı.

Uzaklarabaktığında,yaStefan'labirliktegeçenço-274cuklukanılarınageridönüyorduyadakorkudolduyorduiçini.Geleceğedairsadecekorkuvardıyüreğinde.Ürperdi.Çamlarınarasında,siyahpelerinlibiriniseçergibioldu.

Stefanhiçsiyahpeleringiymezdi,hemdehavanınkararmasınadahahaylizamanvardı.Havakararırkengelsindiyehaberyollamamışmıydıona?BugelenStefanolamazdı.

Yerindekalmakla,kaçıpgitmekarasındabocaladıbiran,sonrasevgilisininsesiniduydu,

"Rujiça'msendemierkengeldinbenimgibi?"Ayağafırlayıpkoştu,Stefan'ınkollarınaatıldı.Nekadarçoközlemiştionu.Görüşmeydinerdeyseüçayolacaktı.Tvrtko'nunonlarıdikizlerkenağaçtandüştüğügündenberigörememişlerdibirbirlerini.Stefan,pelerinininiçinealdıkızı,sımsıkısarıldı.Çokuzunbirsürebirbirlerininkollarındakaldılar.Sonrayürüyüpağaçlarınınaltınaoturdular.Anlatacakçokşeylerivardı.Uzunuzunkonuştular.

Birbirlerinisongördüklerindenbuyananeleryaptıklarınıanlattılar.Stefan,evliliğindenkısacümlelerlesözetti.Babasınınarzusuüstüneevlenmişti.

Karısıiyibirkadındı.Hayır,onaâşıkdeğildi.Yüreğibaşkabirineaitken,nasılsevebilirdikarısını?

Rujiça,evliliğinedairbitmeztükenmezsorularsordu.Stefanbirçoksoruyuyanıtlamaktankaçındı,istediğikadarkarısınaâşıkolmadığınısöylesin,yinedeonuüzmektenkorkuyorolduğubelliydi.Yoksatanınmamakiçin,tepedentırnağabirkarapelerinebürünürmüydüböyle?Rujiçaonunekadarözlediğini,büyükbabasınınyaşlandığıiçinSaray'dakiişindenayrıldığını,eveyardımetmekiçin,kendisinindeannesigibiçarşıdasatılmaküzerenakışlarişlediğinianlattı.

Herikisidebirbirlerinemuhabbetkuşlarıgibisokulup,elele,dizdizeoturduklarıhaldesevişmektenkaçındılar.Rujiça,ilkadımınStefan'dangelmesinibekledi.Stefanonubüyükbirşefkatleöpüp,saçlarını,elleriniokşadığıhalde,dahailerigitmedi.Rujiça,sevmesebileonunartıkbaşkabirkadına,karısınaaitolduğunuhissetti.Acıvekıskançlıkdolduyüreğine.

Duygularınıbellietmemeyeçalıştı.

l

Stefan,aklınıkurcalayankonuyudilegetirmesiiçin,Rujiça'yabirçokfırsatyarattı.Sağlığındansözetti.Tvrtko'nunonudüğüngünündehastalandığıiçinevinegötürdüğünübildiğinisöyledi.275HiçaçıkvermiyorduRujiça.

Sonundadayanamadı,"Rujiça,hamilemisin?"diyesorduaçıkaçık.

Rujiçanediyeceğinibilemedenbirsüresustu,sonragözleriniyereindirdi,

"Evet,"dedi.

Stefan,kızıkollarıylasarıpbağrınabastı.Sonrabaşıellerininarasında,suskunoturdu.Kafasındakilerinasılanlatacağınıbilemeyenbirhalivardı.

Nihayet,"Nekadar?"diyesordu

"Üçbuçukaylık,"dediRujiça.

"Rujiça,çocuğumuzababalıketmeyiçokistediğimibiliyorsun,değilmi?"

"BiliyorumStefan."

"Bunusendeistermiydin?"

"Herşeydençokisterdim."

"Senistersen,onababalıkedebilirimRujiça."

"Nasıl?"

"Onudoğduğundabanaverirsen,saraydabirprensveyaprensesolarakbüyür.

Hiçbirşeyiesirgememondan.Doğacakçocuklarımdanayrıtutmam."

"YabenStefan,benneolacağım?"

Stefanyanıtlanmadıbusoruyu.Gerçektenoandakendidebilemiyorducevabı.

"SendenbanakalantekşeybuçocukolacakStefan.Onukimseyevermem.Sanabile,"dediRujiça.

"Çocuktanvazgeçersenhayatınadahakolaydevamedersin.Evlenirsin.Başkaçocuklarınolur."

"Asla!"

"Rujiça,makulol.Kucağındabirçocuklakimalırseni?"

"Stefanbenevlenmekfilanistemiyorum,bunubil,"dediRujiça,"Hayatımdakitekerkeksenolacaksın.Ölünceyekadaryalnızseniseveceğim."

"Sendeşunubil,"dediStefan,"Benbuevliliğimecburoldu-

ğumiçinyaptım.Sendebenimhayatımdasevdiğimtekkadınolacaksın.Bendeölünceyeyalnızseniseveceğim.Birdahahiçgö-276rüşmesekbile,sadeceseniseveceğim."

"Stefan...Stefan...keşke..."AğlamayabaşladıRujiça.Ste-fan'ınkollarındauzunmüddethıçkırdı.Birçocukavuturgibi,usulusulsaçlarını,yüzünüokşuyorduStefan.

"Sevgilim,sendebenimgibi,isteristemezbirdüzenkurmayamecburolacaksınsonunda.Neolurçocuğubanavermeyikabulet."

"Hayır,"dediRujiça.Ayağakalktı,yavaşyavaşormanıniçinedoğruyürümeyebaşladı.

"Heyy,dur.NereyegidiyorsunDahakonuşacaklarımızvar."

Yerdenbirkozalakalıp,tümhızıylafırlattıStefan'akız.

"AllahbelanıversinStefan,"diyebağırdı.Stefan'ınyüzübirandakaniçindekaldı.Gözününhemenyanındaaçılanbirderinsıyrıktan,kansızıyordu.Rujiçayaptığınıgörüncegerigeldi,eteğiniyaranınüzerinebastırdı.

"Stejo,biliyormusunnereyeoturmuşuz?"dedi."KavgaağacımızınaltınaoturmuşuzStejo."

Stefan,yüzüneçokyakındurankızınkirazdudaklarınıaldıağzına,uzunuzunöptü.YanaklarıyaşlarlasırılsıklamdıRujiça'nın.

"Çocuğumusanaveremem.ObenimolacakStefan,"dedi,"Amasanasözveriyorum,erkekolursaseninadınıtaşıyacak.Stefanolacakadıvesoyudevamettikçe,aşkımızınbirkanıtıgibi,buaddadevamedecek.Kuşaklarboyuncabuadısürdürmesinivasiyetedeceğimçocuğuma.Torunlarım,onlarınçocukları,büyükbiraşktanürediklerinihepbilsinlerdiye."

Doğruldu,üstünübaşınısilkeledi,koruyabirdenbireinenakşamkaranlığınıniçinde,beyazbirkuğugibiağırağırsüzülerekuzaklaştı."Sanayinehaberyollayacağım,Rujiça,"diyeseslendiStefan."Fikrinideğiştirirsensendebanahaberyolla."

Stefan,sırtıağacadayalıbekledikızgözdenkaybolanakadar,sonrayüzünüellerininiçinegömerek,

sessizceuzunuzunağladı.ÜzerineKharfikazılıkavgaağaçları,bundanböyleayrılıkağacıydıartık.

Rujiça'danuzunbirmüddetsesçıkmadı.Stefan'ınaklı,devlet;işleriyleuğraşmadığızamanlarda,hepRujiça'yatakılıyordu.ıTvrtkosıksıkhabergetiriyordukızdan,iyiydi,arasıraderekena-:'rındayürürkengörülüyordu.

Şişmanlamıştıbiraz.Sonralarıevin-:;dençıkmamayabaşladıkız.

Stefan,Rujiçahamileliğininyedinciayınıdoldurduğusıralarda,çocukkonusunuMarina'yaaçmayakararverdi.Karısı,evlen-'•-.diklerigündenberihiçbirfalsoyapmamıştı.Hepgüleryüzlüve;sabırlıydıStefan'akarşı.Akıllıveçalışkandı.Özelliklekayınvalide-1siningözüneöylesinegirmiştiki,Prenses,oğluitalyankızıylaevlenmediğiiçin,nekadarüzüldüğünühatırladıkça,âdetautanıyordu.

Marina,evlendiklerigece,kocasınasözvermişolduğugibi,sondereceiyibireşolmuştu.Amaoakşamyaşamışolduklarıaşkgecesinibirdahayaşayamamışlardı.Stefanhiçokadarçokiçip,küpgibisarhoşolmamıştı.

Kendindenhiçgeçmemişti.Ogeceyitakipedenbaşkagecelerde,karısınıihmaletmiyorama,birvazifeifaedergibi,coşkusuzveheyecansızyaklaşıyorduMarina'ya.Marinahiçbirşeydenşikâyetetmiyordu.Kocasınınkollarınakendinibırakıyor,Stefannekadarsevgiverirse,okadarlayetiniyordu.ZifafgecesindeyaşadıklarınıngerçektendebirrüyaolabileceğinidüşünmeyebaşlamıştıStefan.

Birakşamodalarınaçekildiklerinde,"Marina,sanabirşeysöylemekistiyorum,"

dedikarısına.;"SöyleStefan."

"Nasılsöyleyeceğimibilemiyorum.Kabuletmeyebilirsin.Ama:sanasormamgerekiyor,benimiçinçokönemlibirkonuvar."'••i"Seniniçinönemliolanbirkonubenimiçindeöyledir,"dedi:':Marina,Stefan'ınyanınagelipoturdu,elinituttu.

"Kabuletmeyebilirsin."

•'"Stefankabulümeğersenimutlukılacaksa,herneolursaol-'.sun,kabulederim."

Stefan,karısınınelinitutarak,amaonunyüzünehiçbakmadan,kısıkbirsesleanlattı.Sözlerinibitirdiğinde,•

"ÇocuğukendiçocuğumgibibüyütürümStefan,"dediMarina,"Obebekseninse,benimdesayılır.Amabirşartımvar.Çocu-277

ğunannesinigörmesiniistemem.Annediyebenibilmeli.Okadın,buradanuzaklaşmayıkabuledermi?"

278"Çocuğumuneniyişartlardabüyümesiiçin,bufedakârlığıyapmasınıisteyeceğimondan,"dediStefan."Onayalvaracağım,neistersevereceğim."

Oakşam,karısınayineşehvetledeğilamaderinbirsevgiveminnetlesarıldı,yattıklarında.Evlendiklerigecedenberiilkkez,uyumadanönce,arkasınıdönmedi,kollarındauykuyadaldıMa-rina'nın.Deliksizuyudu.

ErtesrgünTvrtko'yuyolladıRujiça'ya.Havakararınca,derekenarınamutlakagelmesinitembihledi.

ÇokönemlibirtoplantıyapıyorlardıSaray'dakibüyüksalonda.Bütünsoyluailelerintemsilcileri,Stanakmensupları,BosnaKilisesi'ninilerigelenleri,hattaBosnaeşrafındanhatırısayılırtüccarlar,Yayçe'ninikiünlüdoktoru,birkaçsaygıdeğerhocasıveDyed...Uzunsürediryeşerttikleriumutlarınıgerçeğedönüştürmeküzereydiler.Yaklaşıkikiyüzyıldırbaskıyüzündenaçığaçıkaramadıklarımezheplerini,Kiliselerinibağımsızlaştırarak,resmidinleriolarakilanetmeyitartışıyorlardı.BanKulin,KiliselerininKatolikKilisesi'ndenayrılmasınıyürektendestekleyenoğlunuyanınaoturtmuştu.

"Macaristan,DubrovnikmerkezliBaşpiskoposluk'tanayrılıp,kendiegemenolduğumerkezebağlanmamıziçinsüretanımıştı.Süredoldu.Cevabımızıhemenvermeliyiz."BanKulin,oradabulunanlarıntekertekergözlerininiçinebaktı.

"Budurum,kendiKilisemizi,hiçbirmerkezebağlamadan,kendiinançlarımızındoğrultusunda,bağımsızkılmakiçinbirfırsatyaratıyorbize.Şimdiburadabulunanherkes,açıkçadüşüncesinisöylesin,"dedi.

Stefan,bulunduklarıodayıholdenayıranperdeninarasından,Tvrtko'nunbaşınıuzattığınıgördü.Herhalde,Rujiça'yahaberverdiğinianlatmayaçalışıyordu.Gözkaşişaretleriyleuzaklaşmasınıanlatmayaçalıştı.Amabirtürlügitmiyordukardeşi.Sonundakalktı,perdeninayırdığıbölümeyürüdü.

"NevarTvrtko,sanademindenberi,gitdiyeişaretediyorum.Çokönemlibirtoplantıdayız,anlamıyormusun?"dedisinirlisinirli.

"Stejo,Rujiça'yıbulamadım..."

"Sonrayinegiderbakarsın.Sakıngelmebirdahaburaya."

"Nedediğimianlamadın,Rujiçayok."

"TamamTvrtko,hadigitartık."

"Rujiçayok,gitmiş,"dediTvrtko.

"Çarşıyagitmiştir,döner,"dediStefan.

"Ağabey,Rujiçagitmiş.Günlerönce,büyükbabasıylagitmiş.Kimsenereyegittiğinibilmiyor."

Stefan'ındizlerininbağıçözülürgibioldu."Nereyegitmiş?"diyebildisonunda.

"Dedimya,kimsebilmiyor.Sanabirhaberbırakmış,çocukbenimamaadıhepseninolacak,diye.NedemekbuStejo?"

Stefan,holdeduranbankolardanbirininüstüneyığılırgibioturdu.HenüzdoğmamışçocuğunuveRujiça'yıbirdahagöremeyeceğiniyüreğininderinliklerinde,incebirsızıgibihissediyordu.

Toplantıyageridöndüğünde,yüzüsapsarıydı.BanKulin'in;gözündenkaçmadıoğlununperişanhali.Çokyüreklibirkararalmaktaolduklarıiçin,Stefan'ınfazlaheyecanlanmışolabileceğini•'•:,düşündü.

':Kendikiliselerini,VatikanveBizans'danbağımsızkılmakla,itehlikelibiryolagirdiklerinibiliyorlardı.

Ama,BosnaKilisesi,sa-•decediniinançlarıaçısındandeğil,siyasiaçıdandaBoşnaklar'ıniözgürvebağımsızbirdevletolduğunusembolizeedecekti.Vene1kadartehlikeliolursaolsun,Bosnasınırlarıiçindeistersoylu,isterköylü,tekbirBoşnak'mdahi,budavadanvazgeçmeyeniyetiyok-itu.

'Osmanlı'nıngelişinekadar,yaklaşıkikiyüzelliseneboyunca,üzerlerinegönderilenhaçlıseferlerine,binlercekişininölümüile

'-'•sonuçlanankıyımlara,diridiriyakılmalara,işkencelere,maddivemanevieziyetlererağmen,Bogomilizmmezhebi,Bosnatopraklarındayaşayaninsanların,içtenliklebağlanacaklarıbirinançolarakkalacaktı.

279

280

Yayçe,1202-1203

PrensStefan,mektubuokumaktaolanbabasınınellerinintitrediğinifarkedince,anladıdurumu.Yaşlıadamınyüzü,bembeyazdı.Çoksıkıldığızamanlardayaptığıgibi,altdudağınıısırıyor-duvesağşakağıseğiriyordu.

içinebirsıkıntıbastı.Yıllarevvel,yinebuodadatoplantıha-lindelerken,sıkıntıdanboğulduğu,acıdankavrulduğubirbaşka

günühatırladı.

Onyılkadarönce,busalondaçokönemlibirkararalmışlardı.BosnaKilisesi'niözerkleştirmişlerdi.Kıvançlıolmasıgerekenogün,Stefan'ınsevincikursağındakalmıştı.TümBosnamutluluktansarhoşhaldeyken,Stefan,Rujiça'yıvedoğmamış

çocuğunutamamenyitiriyordu.Akşam,Bosnahalkıkutlamalardayken,oRujiça'yı.

çocuğunualmakiçinbaskıyaparakkaçırdığınıdüşünüyor,pişmanlıkduygularıiçindekendiniyiyordu.Boşnaklar'ıncoşkulusevinciniyürektenpaylaşamamıştıbuyüzden.

BanKulin,mektububirkenarakoyupağzınıniçinebakanSta-naküyelerinedöndü,

"Beyler,"dedi."Hayatımboyuncasadecesavaştankorktumben.Savaşbütünkötülüklerinanasıdır.insanıniçindevahşivekötünevarsaortayadökülmesindenbaşkahiçbirişeyaramaz.Hiçbirtoplumahayırgetirmemiştirbugünekadar.Şeytanişidirsavaş.Amakorkarımbizimiçinartıkkaçınılmazoldu."

Herkesbirağızdankonuşmayabaşladı.Kimseyledalaşmayanbudevletikimsavaşasürükleyebilirdi?Yıllardırhuzur,barışverefahiçindeyaşayanBoşnaklarşimdinedenbirsavaşagirsinlerdi?

BanKulin,köşeleriarmalarla,haçlarlasüslüberatımasayayaydı.Acıdolubirsesle,"PapaÜçüncüInnocent,Bosna'yabirHaçlıOrdusuyolaçıkarmış,"dedi.

Herkessustu.Odayabirölümsessizliğiçöktü.StanaküyesiÇengiçtanetanekonuştu,"Papa,birHıristiyantoplumununüzerineHaçlıseferimiyolluyor?"

"BizimKilisemiziHıristiyanKilisesiolarakkabuletmiyor,"dediBanKulin.

l

"Hıristiyandeğilse,neKilisesibu?"diyesorduStefan."MüslümanyadaYahudiKilisesimi?"

"Roma'nıngözünde,onunuygulamalarınıeninceayrıntıları-281nakadarkabuletmeyenherHıristiyan,dindensapmışkabulediliyor,"dediBanKulin.

"iştebuyüzdenbizdekendikilisemiziayırdıkya,"dediStefan,"Piskoposlarokadarşekilcioldularki,manevideğerleritamamenunuttular,Roma'da."

"Neyapacağızşimdi?"diyesorduDumişiç.Sesititriyordu.

BanKulin,sakinvekendindeneminbirtonlayanıtladı:"Öncehertürlütedbirialacağız,sonraPapaÜçüncüInnocent'iiknaetmeyeçalışacağız,Roma'yımantıklıolmayadavetedeceğiz."

Stefan,"HaçlılarıKotorüzerindenyollayabilirler,orayabiröncügüçgönderelim,"dedi.

"Dubrovniküzerindendegelebilirler,"dediBanKulin."Şüphelinoktalarınhepsinehabercileryerleştirilsin."

Stefan,devletidaresinde,babasınınsağkoluhalinegelmişti.ArtıkkocamanbirdelikanlıolanTvrtkodaBosnaOrdusu'nda'Batıkomutanıydı.Yapısıitibariyle,biraskerdençokbirbilimadamıkişiliğitaşıyordu.Hatta,Mijda'nınevlendiğiyaz,dinadamıolmakiçinçokısraretmiştibabasınaama,BanKulin,herikioğlunudaBosnaOrdusu'nunbaşındagörmekistemişti.DoğuveBatıkomutanlıklarınıikioğluarasındapaylaştırmıştı.BosnaOrdususavaşmayansembolikbirorduolduğuiçin,herikiPrensdeilgialanlarınavakitayırabiliyorlardı.Stefan,bürokrasivedevletişleriyleilgileniyor,Tvrtkoisehemkendidilinde,hemdeitalyancaveLatincedin,felsefeveedebiyatkitaplarıokuyordu.Amabugidişat,değişeceğebenziyorduyakında.Askeritatbikatlarısadecetalimiçinyapmaktangururduyanorduyasavaş,adımadımyaklaşıyordu.

"Tvrtko'nunbatıbölgesindebazıhazırlıklaryapmasıgerekecek,"dediBanKulin.

"Biröncükolbatıda,birbaşkaöncükoldagüneydeincelemelerdebulunmaküzerehemenyolaçıkmalı."

Stanak'tabaşkakararlardaalındı.BirçanağıandıranBosna'nındağlarınıaşıpovayainmekkolaydeğildi.Buyüzden,Haçlılarınhangikapılarıaşarakgelecekleriniazçoktahminedebiliyorlardı.HalkıkorumakiçinalarmVermek,herihtimalekarşıambarlarıdoldurmak,madenleriözelkorumalaraltınaalmakge-282rekecekti.

Tvrtko,ikigünsonra,kumandasındakiatlılarlabatıyadoğruyolaçıktı.

ikigünboyuncayolüstündekihanlardakonaklayarakilerlediler.Gittikleriyerlerdeherhangibirsavaşhazırlığıyoktu.Halksakinsakingündelikyaşantısınadevametmekteydi.Mostaryakınlarınavardıklarında,köylerinbazılarındasavaşınyaklaşmaktaolduğunadairipuçlarınarastladılar.Köylününmahsulünüistifleyenyabancılar,savaştalimleriyapanbirtakımsilahlıadamlar...

Tvrtko,Mostaryakınlarındabirhandabirsürekonaklamakararıaldı.Casuslarıolupbiteniöğrenene

kadar,ovearkadaşları,handa,tüccarkimlikleriylekalacakvebazıtemaslardabulunacaklardı.

Yolcuhanıkalabalıktı.Dubrovnik'emalyüklemeyegiden,yadaBosna'yadoğruyolçıkmıştacirlerle,madenişçileriyledoluydu.Akşamyemeğinde,herkesiçkidennasibinibolcaaldıktansonra,Tvrtko,batıdangelenlerdendahafazlabilgiedinebileceğinidüşünüyordu.

Harisvediğerlerisağasoladağılınca,Tvrtkoyatakhaneninbulunduğuüstkataçıktı,denginibirkenarayığdıveyataklarınserilmesineyardımcıolanküçükoğlanaseslendi:

"Heyy,bakarmısınyavrum,adınnesenin?"

"Stejo,"dediçocuk.Yataklaratekertekerelindekibattaniyeleribırakıyordu.

DöndüTvrtko'yabaktı.Alnınadökülensarısaçlarınınaltındakocamanmavigözleripırılpırıldı.Tvrtkobiraniçinkanınındamarlarındadonduğunuhissetti.Ağzındanbiradfırladı:"Stejo!"

"Efendim."Çocukadınıbukadarduyarlılıklasöyleyenyabancıyabirazhayretlebaktı.

"Stejo..."Boğazınıtemizlediyabancı."Gelburayaoğlum."

Çocukyaklaştı.Yabancıelinibaşınınüstünekoydu,saçlarınınokşadı,gözlerindetarifiimkânsızbirözlemle,yüzünebaktıçocuğunuzunuzun.

"Annenburadamısenin?"

"Mutfaktaçalışıyor."

"Baban?"

"Benimbabamyok.Bençokküçükkenölmüş."

Tvrtko,sevgiliağabeyinin,onaenhayranolduğuon-onikiyaşlarındakihaliylekarşısındaduranhayalinebakıyordu,inana-mayarak.SankiStefanbirdenonuelindentutupçekecek,"KoşpeşimdenTvrtko,dereyegidelim,sanayüzmeöğreteceğim,"diyecekti.O,kendindenhaylibüyükolduğuiçintaparcasınasevdiğiveherşeyineözendiğiağabeyininpeşinde,küçükbirkeçiyavrusugibiatlayıpzıplayarakkoşacaktı,yemyeşilçamların,meşelerinarasında.

"Suistermisiniz?"diyesorduçocuk."Yatağınızınbaşınasukoyayımmı?"

Kendiniyabancınınellerindenkurtardı,aşağıinmekiçinarkasınıdöndü,îkiadımdabirzıplayarak...ormandaceylanyürüyüşü...Stejoönde,Tvrtkoarkada...

ikiadımdüz,biradımzıplayarak...gitti.

"Evet,sugetir.Hemen!"diyeseslendiTvrtko.

Yatağaoturdu.Çocukluğugeridönmüştü.Onayüzmeyi,ağaçlaratırmanmayı,sapanlakuşvurmayıöğretenStejo'sudeğilmiydibiranöncekarşısındaduran?

Birazdançocukbakırbirgüğümledöndü.

"Stejo,"dediTvrtko."işinyoksa,benigezdirirmisincivarda?"

"Annemeyardımedecektim.Kızaryoksa."

"Birliktegidipizinalalımannenden."

"Annemyabancılarlagezmemeizinvermez."

"Benyabancısayılmam,"dediTvrtko."Seninbabanınçokyakınıyımben."

"Babamınarkadaşımıydınız?"diyesorduçocuk.

"Evet."

Çocuğunpeşindenmerdivenlereyürüdü.Birlikteaşağıindiler.Bahçedeçardağınaltındakibüyüktahtamasayaçinkotabaklarıdiziyordubirkadın.Arkasıdönükolduğuiçin,Tvrtkoonunbelinekadarinenkalınsarıörgüsünügörebiliyordusadece.

"Rujiça!"dedi.Sesi,Tanrı'yaduaedergibiçıkmıştı.Döndükadın.Balrengigözlerinikısarakbaktı,adınıbilenyabancıya.

283

Tvrtkonefesinitutupbekledi.Biransonra,oçokiyitanıdığıışıkparladıgözlerindekadının,onadoğrukoştu.Şimdibirbirlerinin284

kollarındaydılar.Tvrtkosımsıkıbastırıyorduçocukluğununanılarını,rengini,kokusunu,hasretinigöğsüne.

"NekadarbüyümüşsünTvrtko!Nekadaryakışıklıolmuşsun!"dediRujiçatitreyensesiyle.

"Senhiçdeğişmemişsinoysa.Herzamankigibiçokçokgüzel-dediTvrtko.AslındaçokdeğişmiştiRujiça.Kalınlaşmıştı,

sın

yıpranmıştı.Tenieskisigibiyaseminvedefnekokmuyordu.Uzunparmaklıgüzelelleri,işyapmaktankızarmış,bozulmuşlardı.Amasesindekivegözlerindekiışık,hiçazalmamıştı.Rujiça'dantaşansıcaklık,Tvrtko'yauzaktakalançocukluğununbütünrenkleriniiletebiliyordu.

"Stejo,bizeiçerdenayrangetirbirbakraç,"dediRujiçaoğluna.Masanınbaşınaçöktüler.TvrtkoeliniuzatıpRujiça'nınyanağınıokşadı.

"EvlendinmiRujiça?"diyesordu.

"HayırTvrtko,"dediRujiça."Stefan'asadıkkaldım.Kolayolmadıhayat.Stejoburadanuzaklardadoğdu.Burayasonragelipyerleştik.Öncehayvancılıkyapmayıdenedik,beceremedik.Hastalıkgeldi,hayvanlarımızıöldürdü.Büyükbabambirbaşkaişdenedi.Yolüstündeolduğumuziçin,yolcularevimizde

konaklamayabaşlayınca,evibüyüttük,hanadönüştürdük.Çokçalıştık,çok.Benveannemyemekyapar,yolcularahizmetederdik.Annemikiyılönceöldü.Şimdibütünişlerbanavebüyükbabamakaldı.AllahtanStejobüyüdüdeyardımcıolmayabaşladı..."

Tvrtko,Rujiça'nıngüneşvuranyüzünde,zoryıllarınizinidahaiyigörebiliyorduşimdi.

"BenimleBosna'yadönün,sizebakmakiçinelimdengeleniyaparım,"dedi.

"Olmaz,Tvrtkocuk.Stefançocuğumualmayakalkar.Buncaeziyetinedençektimyıllardır?KüçükStejo'yukimseyekaptırmamakiçin."

"Rujiça,"dediTvrtko."Stefanseniüzecekbirşeyiaslayapmaz.Hayattayalnızsenisevdio.Üstelikkendiçocuklarıdavarartık.Mateyadındabiroğlu,ikidekızıvar."

Rujiça'nınyüzünebirgölgedüştü.DemekçocuklarıolmuştuStefan'ın.O

yıllardanberi,ilkaşkınınhayaliyleyaşar,doyar,nefesalırken,Stefantepsisuratlıkarısıyladefalarcasevişmişti.Ondan285çocuklaryapmıştı.

"Oğlu,Stefan'abenziyormu?"diyesordu.

"Seninoğlunugörenekadar,Matey'inbabasınabenzediğinisanıyordum,Rujiça.

Mateydesarışın,incebiroğlan.AmaStejo'yugörünce..."

Stejo'nunyanlarınagelmesiylesustular.

"Bubey,babanıneskibirarkadaşıStejo,"dediRujiça,"civarıgörmekistiyor,haydi,atınıhazırladarehberliketona."

Stejo'nuninceparmaklıelinituttuTvrtko.Butemasla,içindekisevgiırmağıçağlayarakaktıküçükoğlanadoğru.KocamanmavigözleriniTvrtko'yadiktiStejo,"Bayım,"dedi,"mademtanıyordunuz,yoldabanababamıanlatırmısınızlütfen?"

StejoveTvrtko,ancakzirvededurupvadiyebaktıklarındagörebildilertozudumanakatarakilerleyenatlıları.Güneş,gümüşrengizırhlarınavurdukça,başkabirgezegendengelmişdünyadışıyaratıklargibi,gözkamaştırarakparıldıyorlardı.Çocukşaşkınlıkvehayranlıklaizliyorduaşağıpatikadabirışıkrüzgârıgibiesenatlıları.

"Gizlenecekbiryerbiliyormusunburalarda?"diyesorduTvrtko.

"Var,"dedioğlan."Arkadaşlarımlakeşfettiğimizbirmağaramızvar,şuarkadakidağınorada.Götüreyimmisizi?"

"Önceanneneulaşmamızlazım.KestirmeyoludabiliyorolmalısınStejo."

"Elbette,"dediçocuk.TvrtkoveStefan,Bosnakıyılarını,Bosnaormanlarınınasıladımadım,ağaçağaçbiliyorlarsa,çocukdaburalarıavucununiçigibibiliyorolmalıydı.

"Hemenokestirmeyolagötürbeni.Annenebiranönceulaşalım."

"Aşağıdakiatlılar..."

"OnlarHaçlılarınöncüleri,"dediTvrtko."Stejo,onlardanbiranevvelkaçmalıyız.Onlardokunduklarıherşeyiyerlebirederler."

"Amaçokgüzeller,"dediçocuk,"zırhlarıpırılpırılparlıyor."

"Tanrı,kullarınısınamakiçinyaratmadımışeytanı?"diyesor-286duTvrtko.

"Benhiçşeytangörmedim,henüz."

"Dilerimhiçgörmezsin.GörmemeniçinkaçıyoruzyaHaçlılardan."

"Haçlılarşeytanmı?"diyesorduStejo.

"Allah'ınadınıkullanarak,insanlaraAllahadınaeziyetvekıyımyapanherkesşeytandır,"dediTvrtko."Bunuböylebiloğlum."Sonraçocuğungösterdiğiistikametedoğrusürdüatını.

Rujiça,bulaşıkyıkıyorduhanavardıklarında.Mutfağatelaşiçindedalanoğlunugörünceşaşırdı.

"Misafirimiznerede?"diyesordu.

"Eşyalarınıtoplamaya,arkadaşlarınıbulmayakoştu.Sanadahaberyolladıhemenhazırlanmaniçin.Haçlılargeliyormuş."

BembeyazolduRujiça'nınyüzü."Koşdedenehaberver,"dedi,"arkaçardaktauyuyordu,söylehemenkalksın."

Tvrtkoatıylagözüktü,çocukarkabahçeyegiderken."Rujiça,kıymetlieşyalarınıal,atınıhazırla,gidiyoruz,"dedi.

"BengelememTvrtko,büyükbabamyaşlı,işimizburadabizim..."

"Rujiça,sanaanlatmamagerekyok,burayauğrarlarsabaşınagelecekleribiliyorsun.Büyükbabanıdaal,hemengidelim.Bosna'yaonlardanönceulaşalımkisizikoruyabileyim.Çabukhazırlan,benbirliğimdekiarkadaşlarımıaramayaçıkıyorum.Hemendöneceğim,"dediTvrtko.Atınaatladı,mahmuzladıhayvanı.

Tvrtkoyalnızdöndü.Arkadaşlarıyanındayoktu.Rujiçabüyükbabasıylahararetlibirmünakaşanınortasındaolduğuiçin,Tvrtko'nunnekadarbitkingözüktüğünühemenfarkedemedi.

"Arkadaşlarımınüçünübulabildimancak,"dediTvrtko,"Sadecegövdelerivardı.

Başlarınıuçurmuşlar."Yüzübembeyazdı,ellerititriyordu.

"Benimleuğraşmayıbırakvehemengit,"deditorununayaşlıadam."içerdekimüşterilerebenbakarım."

"Büyükbaba,bizburadacanımızıkurtarmaktansözediyoruz,senmüşterilerinidüşünüyorsun,"dedi

Rujiça.

"Buyaştansonrabenatüzerindegünlercegidemem.Gelirdeöldürürlerse,öldürürler,umurumdabiledeğil.Zatenöleceğim,birikiyıliçinde.Kızım,oğlunuvekendinikurtar,gitPrens'le.Osizibendeniyikorur,"dedi.

"Rujiça,lütfenaceleet,"dediTvrtko.

Küçükoğlansımsıkısarılmıştıdedesine.Tvrtkooğlanınincekollarınızorlaçözmekzorundakaldıdedesininboynundan.Rujiça'nıngözlerindenyaşlaripgibiiniyordu.Büyükbabasınıbirkaçkezüstüstekucakladı.Atlarınabindiler.

"Haçlılarıngelmekteolduğunuyolcularabildirin,"dediTvrtko,"aralarındaHıristiyanolmayanlarbulunabilir."

"Haçlıbiryerdengeçmeyegörsün,herşeyi,herkesitalaneder,dinimantanımaz,"dediyaşlıadam."Amabenyinedeonlarabildireceğim."

"Büyükbaba,kendineçokdikkatet.Atlılaruzaklaşınca,hemengeridöneceğiz,"

dediRujiça.

"Benimeraketmeyavrum.Onlarahizmetedeceğimiçin,banadokunmazlar.

Dokunsalarnefarkeder,zatensurdaikigünlükömrümkalmış.Sizkendicanınızıkurtarınbiranevvel."

"Askerlerimuğrayacakolurlarsa,nehirboyuncakuzeyedoğruilerleyeceğiz.Benimutlakabulsunlar,"dediTvrtko.

Arkalarındabağı,bahçeyi,taşhanı,hamaklaraserilmişyolcuları,çardağınaltındaonlaraelsallayanihtiyarıbırakıpkuzeyedoğruilerlediler.

"Nereyegötürüyorsunbizi?"diyesorduçocuk."Seniveannenianavatanınızagötürüyorum,"dediTvrtko.Bosna'yavardıklarındaRujiçaveoğluylaneyapacağınışuandahiçbilmiyordu.OnlarıSaray'asokmasıimkânsızdı.Ama,geçiciolarakbirhanayerleşebilirlerdi.Dyed'ebaşvurup,ondanyardımisterdi.

O,mutlakabiryolunubulurduRujiça'yıbarındırmanın.Buyaşageldigeleli,Tvrtkoonunherhangibirderdedevaolamadığınıgörmemiştidaha.Çokyaşlanmış

olmasınakarşınhâlâdinçti,kafasıhâlâçalışıyorduvebabasıbileherbaşısıkıştığındaonadanışmayadevamediyordu.

Bunlarıdüşünürken,birtaraftandadörtnalaatsürüyorduTvrtko.Rujiçaveçocukonayetişmektezorlanıyorlardı.Ağaçların

287

seyreldiğidüzlüğegeldiklerinde,atıbirdenkişneyerekşahakalktı.Dizginleretümgücüyleasılmasaazdahaatınüstündenfırlayıp288ileriuçacaktı.

Hayvanbirşeydenürkmüşebenziyordu.Etrafınabakındıveazilerdekiağacındallarındasallanancesetlerigördü.Birangözlerineinanamadı.Onunaskerleri...onunçocuklukar-i;||kadaşları...kuzeyedoğruatsürüp,onumutlakabulmalarıiçin

haberbıraktığıyoldaşları...armutgibisallanıyorlardıbiruluçınarındallarında.Haçlılargeçmiştiburadan.

"Rujiça,"dedi,"dostlarımıgömmemeyardımedermisin?Onlarıbuhaldebırakamam."

"Elbetteederimama,zamankazanmakisteyensendin,Tvrtko,"dediRujiça.Küçükoğlanatındanindi,yereyattıvekulağınıtoprağadayadı.

"Nalseslerivar,"dediayağakalktığında."BanabunuhandakalanbirTürköğretti.Sendedenemekistermisin?"

"Hayır,sanainanıyorum.Bizihemenogizlimağaranagötür,Stejo,"dediTvrtko.

Stejo,tekraratınabindi,oönde,annesivebabasınıtanıyanyabancıarkadadağlaradoğruilerlemeyebaşladılar.

"StejohaççıkartmasınıbiliyormuRujiça?"diyesorduTvrtko.

"Hayır."

"Neolurneolmaz,onabiranevvelöğretseniyiedersin,"dediTvrtko.

"BenBogomil'im.Haççıkartmayızbiz,"dediçocuk.

"Neolduğunubiliyorumoğlum.Amaukalalıketmeninhiçsırasıdeğil,"dediTvrtko,elinigöğsününüstündesoldansağa,yukardanaşağıgezdirdi."Bak,yakalanırsakböyleyapacaksın.Vaftizedildiğinidesöylersinemi.Bubelayıatlatanakadar,koyubirKa-toliksinsen."

"Bennehaççıkartırımnedeyalansöylerim,"dediçocuk.

"BabanınburnundandüşmüşsünStejo,"dediTvrtko."Odikkafalı,inatçı,düşünmedenkonuşuverenStefan'inoğlusunsen."

Yabancınınsesiokadarsevecendiki,çocukiltifatmıişitiyoryoksaazarmı,içindençıkamadı.

Tvrtko,RujiçaveküçükStejo'nundağlardakimaceralarıtahminlerindençokdahauzunsürdü.Haçlılar,kışıgeçirmekiçin

Bosna'yauzananyolunüzerindekiHumköylerineyerleşmişlerdi.Mahsulbol,havaılımlı,kızlarvekadınlargüzeldi.Köylüler,sevgilidinlerininbekasıiçinyoladüşmüşbuaskerlerehertürlümisa-289firperverliğigösteriyordu.Doğudayayılmaktaolduğunubildikleribaşkabirinancınaralarınasızmasını,kenditopraklarınayayılmasınıönlemekiçinsavaşacakolanbukutsalordununaskerlerineikramvesaygıdakusuretmiyorlardı.Ama,birkaçgünsürenbirağırlamadansonra,işingerçekyüzüyavaşyavaşortayaçıkmayabaşlıyordu.

Askerleröncemahsuleelkoyuyorlardısonradakızlaravekadınlara,itirazedenler,dinadınaöldürülüyordu.KatolikmezhebindenolmayanOrtodokslar'a,ölümçokdahaçabukgeliyordu.AmaKatoliklerdealıyorlardıtalan,tecavüzveşiddettennasiplerini.Birköyüsoyupsovanaçevirdiktensonra,ikinciköyegidiyorlardı.Aralarındaahlakveizansahibipekazkomutançıkıyordu.Eniyiniyetli,encesurkomutanlarbile,şaraplarıiçtiktensonrasarhoşlayıpazanaskerlerinesözgeçirmektezorlanıyorlardı.Balkantopraklarında,'Haçlı'askergördüğündetittirtitremeyenköylükalmamıştı.

Tvrtko,RujiçaveküçükStejo,dağlarıntepelerindekurulu,keçibesleyenbirkaçevdenmeydanagelmişküçükköylerdebarındılarbirkışboyu.Tvrtko,üzerindetaşıdığıkıymetlieşyalarını,altınyüzüğünü,ucundaKraliyetarmasıbulunankösteğini,sırmaişliiçgömleğini,evlerindekalmakarşılığıköylülerearmağanetti.Üçübirdenkışboyuncaçalıştılar.TvrtkoveStejobütünkışdağlardaodunkestiler.Rujiçaköylükadınlarabilmedikleriyemekleripişirdi,hamurlaraçtı,dikişvenakışöğretti,hastalarınabaktı.

Bahargelipkarlareriyince,Haçlılarıngidecekleriyerlerevarmış

olabileceklerinidüşünerek,tekraryolakoyuldular.Yanılmışlardı.Haçlılar,münbittopraklarıkolaykolaybırakacağabenze-miyorlardı.Amaonlarınpeşindedeğil,önlerindeydiler,Allah'tan.Tvrtko,korumasınaaldığıkadınveçocukla,onlarıntalanedipgeçtikleriyerlerebirikigünsonraulaşarak,emanetlerinincanlarınıkorumayıbaşarabiliyordu.

Binbircefavegüçlüktensonra,Bosnatopraklarınavardıklarında,ilkyolaçıktıklarıgünegöreherüçüdeçokdeğişmişti.Biryılauzayaneziyetliyolculuğunsonunda,Stejozamanındanevvel

S19

gençbirdelikanlıya,Rujiçabüsbütünyıpranarakortayaşlıbirkadınadönüşmüştü.Tvrtkoiseolgunlaşmıştı.Yurduna,ailesine290ulaşmaisteğininyanısıra,ikikişininsorumluluğunudayüklen-misolduğuiçin,hızlıhareketedememişti.Rujiça'yıveyeğeninisağsalimBosna'yaulaştırabilmekiçin,yollardabuncazamankaybetmişti.Hiçtehlikeyeatılmamıştı.ZatendövüşmektenoldumolasıhoşlanmamıştıTvrtko.O,ağabeyigibiatak,dövüşkendeğildi.OnunyerindeStefanolsa,çoktanvarmışolurdumenziline.AmaTvrtko,ağırağır,sorumluluğundakikadınıveçocuğuhiçbirtehlikeyeatmadanyolalmayıtercihetmişti.Ozamaniçindeise,hepdüşünmüştü.Yanındagetirdiğivegözügibisakladığıbirikikitabı,baştansonadefalarcaokumuş,yinedüşünmüştü,insanoğlununsırrınıçözmeyeçalışmıştı.

Neydiacabainsanıböylesineaçgözlü,şiddetyanlısıvedövüşkenyapan?

Etrafınasadecesevgiveşefkatilhametmişbirpeygamberingetirdiğidinadına,göktenindirilmişmeleklergibiparlayanşövalyelerbiryıldırtalanediyorlardıBalkanlar'ı.Bağlarıbahçeleridağıtıyor,kadınlarınırzınageçiyor,erkekleriöldürüyorlardı.Allahadınayapıyorlardıbuişleri.Tvrtkohepdüşünüyoramaçözümveyayanıtbulamıyordu.ArasıraDyed'insözleritakılıyorduaklına,"Güçvepara,süsler,mücevherler,zengingiysiler,ağıryemeklerinsanıruhundan,Tanrısındankoparıpşeytanınmekânınaçeker.Dünyanimetlerişeytanişidir.

Allah'ayakınolmakistiyorsan,sakinvesadeol."

Pırılpırılüniformaları,gümüşgibiparlayanmiğferleri,süslüvebesiliatlarıileHaçlıordusu,şeytanıtemsilederhalegeldiğinegöre,birdoğrulukpayıolmalıydıdediklerinde.

Ruhununderinliklerineindikçe,büsbütünçıkmazagiriyorduTvrtko.Yanıtsızkalansorularıgiderekçoğalıyordu.

Sonunda,sevgilişehrininsurlarınavardığında,üstübaşıperişan,ruhu,yüreğiveözellikledekarnıçokçokaçtı.Önceailesinekavuşmak,birgüzelyıkanmakverahatbiryataktauykuçekmek,uyanıncaartıksadeceyemekpişirmekleilgilenenyaşlıdadısınınonuniçinhazırlayacağınefisbörekleriniyemek,sonradaDyedileuzunuzunkonuşmakistiyordu.Çokşeyvardısöyleyeceği.RujiçaveStejohakkındadakonuşacaktıDyed'le.

Tvrtkohayalettiklerininhiçbiriniyapamadı.Şehirkuşatmaaltındaydı.Haçlılarçepeçevresarmışlardısurları.Şehiregiripçıkanköylülerindenbirşeyleröğrenmeyiumdu.Amaşehirenegiren291vardıneçıkan.Rujiçaileoğlunueminbiryerdebırakıp,şehiretekbaşınagirmeyidenedi.KapılardaHaçlımuhafızlarıvardı.Kimliğinionlaraaçıklayamazdı.Madenedoğrusürdüatını.Oradaçalışanamelelerlekonuşabilirdi.Doğrudüşünmüştü.Madenişlemeyedevamediyordu.

Havanınkararmasını,nöbetçilerinazalmasınıbekledi.Madendençıkıp,köyüneyollananbirameleyeyaklaştı,şehirdenelerolduğunusordu.

"Papa'nmaskerlerikentimuhasaraaltındatutuyor,"dediamele,"Bosnaköylerindeçokkıyımyaptılar.Çokkişiyiöldürdüler.BanKulin,dahafazlakanakmasınıönlemekiçin,bugünanlaşmaimzalayacakmış.Papa'yaboyuneğecekmiş.

BosnaKilise-si'ni,SplitPapazlan'nabağlayacaklarmış.UluBangünahvehaççıkartacak,iyibirKatolikolduğunuispatedecekmiş.Negünlerekaldık!"

RujiçaveStejo,yaşlıbirçınarıngölgesindedinleniyorlardı.Uzaktanbiratlınıntozudumanakatarakgeldiğinigördüler.

"Aaa,bugelenTvrtko,"dediRujiça."Kötübirşeyvargaliba,bugelişibeğenmedim."

Tvrtko,yanlarınageldiğindeatındaninmedi.

"Geridönüyoruz,"dedi."BabamKilisemiziPapa'nınKilise-si'nebağlıyormuşyenibaştan.Haçlılarınbiryıldıryaptıklarınıyakındangördüktensonra,yaşadığımsürece,kimsebanahaççı-karttıramaz.Sevgilibabamınhatırınabileyapamambunu."

"Bizdeseninledöneriz,"dediRujiça.

"Evet,sizdebenimlegeleceksiniz.Yıllaröncesindenağabeyimeverilmişbirsözümvar,Rujiça,"dediTvrtko."Onaverdiğimsözütutmakzorundayım.

ÇocuklarımızınaslaKatolikolmayacaklarınadaironasözverdimben."

"YaStefan'ınçocukları,Mateyvekızlar?"diyesorduRujiça.

"OnlarStefan'ınsorumluluğualtmdalar.AmaStejo'danbenmesulüm.Yaşadığımsürece,kimsesizinkılınızabiledokunmayacak,veinancınızıdeğiştiremeyecek.

Sözveriyorum,"dediTvrtko,

"Senveoğlun,benimkorumamaltındasınızartık.Geldiğimizyeredönüyoruz."

292Atınınüstünde,yüksektepelerdenVrbas'abaktığında,güneşbatmaküzereydi.

Sabahınilkışıklarındahepolduğugibi,yinekıpkızıldınehir,Boşnaklariçinkanağlıyordu.

ikiküçükoğlanın,nehrinkırmızısularınadalıpçıktıklarını,güleeğleneitiştiklerinigörürgibioldubiran.

"ElvedabenimgüzelBosnam,"dediTvrtko."Elvedasevgiliyurdum,sevgiliailem.

ElvedacefakârBoşnakkardeşlerim.Elveda."

Trebeviç

Ah,gamlıkışgüneşi,aydınlığınBütünsuçlarınıkalbimdetaşırımGörerekahgörerek,bilerekbiryığınKaranlıkgündüzünüstündeyaşarımC.A.KANSU

Mart1993

Dürbünlebaktığında,taayokuşunendibinde,birtozdumanıgörürgibiolduBurhan."Tanrımneolur,bugelenNusretolsa,Nimetabirçözümbulmuşolsa,"

diyeduaettiiçinden.

Tozdumanıyoğunlaşarakyaklaşıyordu.HeranumutlarıbirazdahaartıyorduBurhan'ın.Bubejbulutunarkasında,belkideoğlunuyaşamabağlayacakmucizegeliyordu.Nimeta'nın,bulupbuluşturduğugeçişizinleri,kimlikler,belgeler,birşeylergeliyordu.BuhayaleinanmakistiyorduBurhan.Dünyadabugünekadaristediğiherşeydenfazlaistiyordudönedöneyokuşyukarıtırmananyoldaonlarayaklaşmaktaolanvasıtanın,oğlunaumuttaşımasını.

Saatlerdir,Fiko'nunbaşıdizlerindeydi.Çocukyaralıbacağınıüstüstekonanparkalarauzatmış,babasınınkucağındayatıyordu.Ağrıkesiciiğneninetkisibirsüresonraazalmayayüztutmuş,Fikohafifhafifinlemeyebaşlamıştı.Burhan,çocuğundikkatiniyaralıbacağındanalıp,başkaşeylereçekmekiçinneyapacağınıbilememişti.

BiraraFiko'yaMilaçkakırmızıyadönüştüğüiçin,"NehiryineBoşnaklariçinkanağlıyor,"dediğinde,oğlubusözüilkkezişittiğinisöylemiştibabasına...

"Oysabudeyim,Kulinkadareskidir,"demiştiBurhan.

"Baba,bu'Kulinkadareski'lafıneredençıkmış,Allahaşkına?"294diyesormuştuçocuk.Kendisoyadmadaatıftabulunanbubenzetmeyinezamanduysa,irkilirdiFiko.Nedensekendinieskipüsküeşyalarınsatıldığıbirtozlueskicidükkanındakieprimiş,solmuş,yeryeryırtıkbirişlemelibohçagibihissederdi.

Anneannesininsandığındabolcabulunanohiçbirişeyaramaz,naftalinkokulubohçalardanbirigibi.

Burhanbirazdaoğlunuoyalamakiçin,busözünneredençıktığınıanlatmayakoyulmuştu.Fikookadarilgiyledinlemeyebaşlamıştıkiokulkitaplarındaolmayanbubilgileri,inlemeleriazalmış,dikkatiBurhan'ınonaözetlediğiBoşnaktarihiüzerineyoğunlaşmıştı.

Fikodaherçocukgibi,Tito'dansonrayazılanresmitarihiokumuştuokulda.

Oysa,şimdibirambulansta,babasınınkucağında,hayatıpamukipliğinebağlı,ağrılariçindebeklerken,ülkesinintarihinedairnevarsaöğrenmekistiyordu.

ÇocuğunilgisiniçekenbirkonuyakalayabildiğiiçinsevinmiştiBurhan.Hiçolmazsa,dayanılmasızorbekleyişikolaylaştırıyorduoğluiçin.Birmasalanlatırgibianlatmayabaşlamıştı,Boşnaklarınserüvenini.

"Birvarmışbiryokmuş,altıncı,yedinciyüzyıllardaBosnatopraklarını,sayısıonugeçmeyenderebeyleriaralarındapaylaşmış,geçinipgiderlermiş.Avrupa'nınengüçlü,enbağımsızdere-beyleriymişonlar.Bağlıolduklarıkrallıklarakarşıgörevleriniyerinegetiremediklerizamanlardabile,diğerfeodalsistemlerdeolduğugibi,topraklarınıkaybetmezlermiş.Yıllarakıpgitmiş.1082yılında,MacaristanKralı,Bosnatopraklarınıişgaledince,Stefanadındakisoyluyu,kendinebağlıbir'Ban'olarakatamışBosna'yaki,Stefan,onunadınaidareetsinişleri.Yani,MacaristanKralıiçinvergileritoplasınveaskeryetiştirsin.İşteozamandansonra,birbirlerinintopraklarındagözüolmayanderebeyleri,sıksık'Ban'olabilmekbirbirleriyledesavaşırolmuşlar.

Ortaçağlardaüçgüçlü'Ban'vurmuşdamgasınıBosna'nıntarihine.Buprenslerdenilki,1180yılında,Boşnaklar'ıSırbistan'ınegemenliğindenkurtararak,tariheBosna'yıilkkezözgürbirdevletolarakyazdıran,BanKulin'miş.Dahasonra,BanKulin,BosnaKilisesi'nideözgürleştirmiş.BogomilmezhebiniBoşnaklar'ınresmidiniilanetmiş.Neçarekiyıllarsonra,halkınınPapa'nınHaçlıordularıtarafındandiridiriyakılmasınıönlemekiçin,1203'teKatolikliğikabuletmekzorundakalmış.Biryılsonradakederindenölmüş."

"Yaötekiler?"

"BosnatarihindeçokönemliikiBandahavarmış,oğlum,isimleri,KotromaniçveTvrtko'ymuş.PrensKotromaniç,1322yılındatahtaçıkmış.OnunzamanındaHersekdeBosnadevletininsınırlarınadahiledilmiş.OdaBogomilolduğuiçin,Papa'nınHaçlılarıtarafındanişkenceyleKatolikolmayazorlanmış.Tvrtkoise,1353'tetahtageçmiş.SınırlarınıDalmaçyakıyılarınakadargenişletmişveunvanını'Ban'dan'Kral'adeğiştirmiş.BosnaKrallığıonunzamanındaengeniş

sınırlarınaulaşmış.AmagelmişgeçmişonsekizadetBosnaBanıveKralıarasında,efsanevibirkimliğesahipolmaksadeceBanKulin'enasipolmuş.

Boşnaklaronunadınaşiirlerveşarkılardüzmüşler.Devrinden'bereketlialtınyıllar'diyesözetmişlerveherhangibirşeyinzamaniçindekieskiliğinianlatmakiçinde,bildiğingibi,'Kulinkadareski'deyiminikullanırolmuşlar."

Burhan,gözlerikapalıolduğuiçin,uyuyorsanmıştıoğlunu,susmuştu.Başıönünedüşmüş,birsüreonundaiçigeçmiş,birrüyanıntamortasındaFiko'nun,"Baba,bizmademHıristiyan'dık,nedensonraMüslümanolmuşuz?"diyensesiyleirkilip,kendinegelmişti.

Oğlununkuruyandudaklarınııslatmıştımatarasındakisuyla.Ayağındakiyarayıkontroletmiş,sargıbeziniincelemişti.Kanamadurmuşgibiydi.Ambulansasinmiş

kankokusunaburnubirazalışmıştıBurhan'ın.

"Birazuyumakistermisin?"diyesormuştu.

"Baba,bizniyeMüslümanolduk?"diyeyinelemiştiçocuk."Hıristiyankenniyedöndük?"

"Şimdibunuöğrenmekistiyormusungerçekten?"

Güneşgökyüzündeyükselmeyebaşladığındanberi,ambulansıniçiısınmış,kankokusuBurhan'ıyenidentutmayabaşlamıştı.Nusretbirtürlüdönmüyordu.Zamanakarşıbirsabırsavaşıver-295

mekteydilerveBoşnaklar'ınnedenMüslümanolduklarışuandaumurundabiledeğildiBurhan'ın.Olmasalardı,belkidebaşlarına296buişleringelmeyeceğinidüşünüyordu.OzamanbuSırpkasaplarıyadakalleşHırvatlarnebahanebulacaklardıacabaonlarıyerlerindenetmekiçin?

"Boşnaklaraslındapekde'dönmüş'sayılmaz,Fiko,"demiştiRaif."BogomilinançlarınaçokyakınbirdindiMüslümanlık.Anadoludenentopraklarda,Osmanlıimparatorluğukurulmuştu,biliyorsun.Türklerakınlardüzenlerken,ufakufakgöçdeetmeyebaşlamışlarBalkanlar'a.BugöçlermeğerOsmanlılar'ınfetihpro-pagandalarıymış.Fethetmeyidüşündükleritopraklara,öncedenAnadoludervişlerinigönderip,gönülkazanırlarmış.""Birnevihalklailişkiler,yani,"

demiştiBurhan."Aynenöyle."

Burhan'ıngözüFiko'nunbacağındaydı.Sargınınüzerinetazekançıktığınıfarketmiştiama,oğlunuürkütmekistemiyordu.Raif,Burhan'ınilaççantasınıkarıştırmayabaşladığınıgörünce,Fi-ko'yuoyalamakiçin,osürdürmüştüanlatmayı.

"Ortaçağ,Hıristiyanlığınenkaranlıkdönemi.Papa,Roma'yabağlıKatolikKilisesiadına,Patrikde,Bizans'abağlıOrtodoksKilisesiadınacanınaokuyorBogomiller'in.Onlarayapılaneziyetinhaddihesabıyok.Boşnaklarinatçıadamlar.Kıyımlara,işkencelere,eziyetlererağmenvazgeçmiyorlarinançlarından."

"BuBogomillerdeHıristiyandeğilmizaten,alıpveremediklerineymiş?"Fikoilgileniyordukonuyla.Burhan,çantadanbirenjektörçıkarmıştı.

"Yinemiiğneyapacaksınbaba?"BıkkındıFiko'nunsesi."Boşverbenimneyaptığımaoğlum,sendayınıdinle,"demiştiBurhan.

"Evetdayı,anlat!Giderayaktarihimiöğreniyorumişte,bende.Nedenacababunlarıhiçkonuşmamışızdahaönceleri?"

"Nereyegidiyorsunyeğen?"diyesormuştuRaif.Aynıanda,birağızdanFiko,

"Öbürtarafa",babasıda,"Enyakındakihastaneye,"demişlerdi.

Burhanoğlununsözünükendilafıbittiktensonraalgılamıştı.Tekrarkonuşmayabaşladığındasesititriyordu,

"Fiko,öbürtarafagitmiyorsunoğlum.Dahaçokçokgençsin.Önündeuzunvemutlubiryaşamolacak.Bunabütünkalbinleinan.Annenbirazsonrabirçözümlebizeulaştığında,bukâbusbitecek.Herşeyinyolundagitmesiiçin,umutluolmalıyız.

Tekçaremizbu."

Raif,buçokhassaskonuyubiranöncekapatmakiçin,gevezeliğebaşlamıştıyine.

"Neredekalmıştık?Haa,hiçkonuşmazdıkbunları,sahi.Çünkübizartıktekbirmilletolmuştuk.Farklılıklarımızıönplanaçıkartmakistemiyorduk.Öyleveyaböyle,Yugoslavlar'dıkişte!"YüzündeçoktuhafbirgülümsemevardıRaifinbiraztükürür,birazağlargibi.Müslümanolmalarınıkimseningözünesokmadıklarıhalde,başlarınanelergelmişti.

"BuBogomillerdeHıristiyandıama,haççıkarmaya,vaftizedilmeyeveisa'nınAllah'ınoğluolduğunainanmıyorlardı,Fiko.Isa,sadecebirpeygamberdionlarıngözünde.Kiliseyegitmeyidesevmezlerdi.Amaiçlerisevgidoluvetertemizdi.

DünyanimetlerindenuzakkalarakTanrı'yaulaşacaklarınainanıyorlardı.Çünküdünyaşeytanınciritattığıyerdi,cennetseTanrı'yaaitti.GerekköylülerolsungerekseBoşnakBeyleri,osıradaBalkanlar'ayayılmaktaolanBektaşidervişleriilebirgönülbağıkurmayabaşlamışlar,inançlarındabenzerliklerdeolduğuiçin.Biliyormusun,AnadoluMüslümanlarınındaBogomillergibiZerdüşt'tenetkilendiklerini,şamanistizlertaşıdıklarınıokumuştum,birzamanlar."

"Kafamıkarıştırıyorsun,dayı."

"Kafakarıştıracakbirşeyyokkiburada.KendikiliselerindençekmediklerikalmayanBogomiller,inançlarıarasındadabukadarbenzerlikolduğunagöre..."

"ÇaresizMüslümanolmuşlar,desenedayı."

"Çaresizliktendeğil."Raif,Fiko'nunbirşeyiiyianlamasınıistiyordu.

"Katolikliğiseçselerdi,Osmanlı'yahiçfarketmezdi.DinbaskısıyapmıyorduOsmanlı,onunderdivergisinitoplamaktı,ibadetlerindeserbestkalmakşartıyla,OsmanlıdefterlerineMüslümanolarakgeçmeleriteklifedilmiş.Hıristiyanolarakkaydedildikleritakdirde,yineKatolikyadaOrtodokskiliselerininbaskısıaltındakalacaklarınıdüşünenBoşnaklar,buteklifikabuletmişler.Islam-297

laşma'birgecedeolmamış,Fiko.Yüzyıllarayayılmış.Onbeşinciyüzyılınsonlarınadoğru,Bosna'daMüslümanlar'ınsayısıHıristi-298yanlar'insekizdebiriyken,onaltıncıyüzyılınortalarınagelindiğinde,birdebakıyorsunBoşnaklar'ınyarısıMüslümanolmuş."

Burhanbirmeterjiniğnesidahayapmayahazırlanıyorduoğluna."Tarihdersinebirdakikaaraverin,"demişti,oğlununkalçasınaiğneyibatırırken.

"Baba,seniğnevurmayınezamanöğrendin?"diyesormuştuFiko.

"Savaşinsanaherşeyiöğretir.Birdebarışiçindeyaşamayıöğ-retse,keşke."

Burhan,iğneyiyaptıktansonra,Raifedönmüştü."Yahubensenintarihebukadarmeraklıolduğunuhiçbilmiyordum,"demişti.

"Enişte,hepimizinbirgizliyönünüortayaçıkardıbusavaşöyledeğilmi?Bendesendesaklıbuncacevherigörememişimyıllardır."

GülmüştüBurhan,"Keşke..."demişvesusmuştu.Raifdüşünmüştü,bucümlenasıltamamlanırdıdiye,"Keşkesavaşolmasaydıda,senbendekicevherigörmeseydin,"

mi,yoksa"KeşkebendekicevheriNimetadagörebilseydi,"mi?Burhan'ıbukadaryakındantanıyalıberi,ablasınınezamandüşünse,incebirsıkıntıkaplıyorduiçini.Bukezdekendisıkıntısındankurtulmakiçin,yineFi-ko'yadönmüş,tarihdersinedevametmişti.

Çocuğunateşiçıkmayabaşlamıştı.Öncehafifbirtitremegelmişti.Burhanparkalardanbirinibacağınınaltındanalıp,üstüneörtmüştü.Sonra,uykuileuyanıklıkarasındagidipgelmeyebaşlamıştıFiko.

Uyanıkolduğuzamanlarda,"Anlat,dayı,"diyordu.GeceyikazasızbelasızsonaerdirmeyeçalışanŞehrazadgibi,masalınıuzatauzata,ayrıntılarlasüsleyesüsleyeanlatıyorduRaif.Oyorulduğunda,Burhanbaşlıyorduanlatmaya.Sankisusarlarsa,anlatacaklarıbiterse,Fikodabitecekti.Sankiherüçününarasında,Bosnatarihineilişkinbirbüyüoluşmuştu."Anlat,dayı...anlat,baba..."Onlaranlattıkça,sesleriylehayatabağlanıyorgibiydiçocuk.Onlaranlattıkça,ecelambulansınkapısındaniçeriuzatamıyordubaşını.

Hepanlatıyorlardı.Fiko,yarıuykuyarıbaygınlıkiçinde,tarihinlabirentlerindegidipgeliyordu.

OsmanlıakıncılarıatkoşturuyorduBalkanlar'da.1350'lerdenitibaren,Trakya'yı,Bulgaristan'ıaşıpgeliyorlardıakınakın.Sırplar,Boşnaklar,Macarlar,Hırvatlarkarşıkoymayaçalışıyorduakıncılara.Gidiyoramaherbahardahadagüçlenerekgeridönüyorlardı.Fikoçekiyorduordularınbaşını.Kılıcıelinde,atınınüstündedörtnalakoşuyor,koşuyorduKosova'da.Kâhotarafta,kâhbutaraftasavaşıyordu.Bosnatoprakları,Vişbosnadolayları,birMacarlar'ınbirOsmanlılar'inelinegeçiyordu.Boşnaklar,Macar-lar'laOsmanlılar'ınarasındabunalıyordu.YalınkılıçOsmanlıakıncıları,birdengümüşmiğferleri,çeliktenörülmüşzırhlarıylaHaçlıordularınadönüşüyordu.YinesavaşıyorduFiko.BukezdeHaçlılar'akarşısavaşıyordu.Savaşhiçbitmiyordu.Durmaksızınakıyordukan.Okadarçokakıyorduki,Milaçkaöncepembeyedönüşüyor,sonrakıpkızıloluyordu.

Burhansigaratabakasınasardığıgazlıbezi,tümgücüylebastırıyorduyarasınaoğlunun.RaiffanilasınıçıkartıpmataradakisuylaıslatıyorduFiko'nunateştenyananalnınakoymakiçin.

Fikoelindekılıcı,atınıkoşturuyordu."Anlatdayı...anlatbaba..."

Raifanlatıyordu.Anlatırkengözyaşlarıyanaklarındansessizceyuvarlanıpağzınagiriyordu.Tuzuntadınıalıncafarkediyorduağladığını,amasusmuyor,anlatmayadevamediyorduRaif.

"SonBoşnakKralıStefanTomaşeviç,Papa'yamektupüstünemektupyazıyor,Osmanhlar'ıdurdurmakiçinVenedik'tenyardımtalepediyordu.MezhepayrılığınınönemsizayrıntılarıyüzündenüstlerinedefalarcayollananHaçlıorduları,bukezhiçgönderilmiyordu.KralhergünduaediyorduKilise'ninmihrabında,kendiniOsmanlı'dankurtaracaknalsesleriniduymakiçin.StefanTomaşeviç,hiçgelmeyecekordularıbekliyordu.Boşuna."

Burhan'ındudaklarıkıpırkıpırdı.Oğlunukurtarmasıiçin,Tanrı'yasessizceduaediyorduiçinden.

FatihSultanMehmet'inaskerleri,20Mayıs1463'te,Bobo-vaç'daBoşnakKalesi'nialdıktansonra,BoşnakKralıkuzeyedoğ-299

rukaçarken,ellerinigöğekaldırmışduaediyorlardıbirağızdan.Seslerigökyüzüneilahibirkorogibiyükseliyordu.3OOBirçığıraçılıyorduBosna'da.KiliseninmezalimindenillallahdemişBoşnaklar,sevecen,hoşgörülü,filozofdervişleribağırlarınabasıyordu.

Diniinançlarıyüzündenöldürülmek,kesilmek,yağmaedilmek,işkenceyoktu.

Inanamıyorlardıduyduklarına...OsmanlıSultanıdinlerinekarışmayacaktı...

Vergileriniversinlerdi...Osmanlıordusunaaskeryetiştirsinlerdi...BosnaNehri'nintümkollanpırılpırılparıldıyordugüneşinışınlarıyla,altıngibi.

Fiko,Mi-laçka'nınaltınrengisularındahiçdurmadanyüzüyordu.Okulaçatarkensularda,AnadoluakınakıniniyorduBalkanlar'a.Karamanbeyliğiyörelerinden,Tokat'tan,Mardin'den,Konya'dangeliyorlardı...Konyarlar...Akkoyunlular...

Karadeniz'inkuzeyindenPe-çenekler...

Balkantopraklan,Iliryahlar'dansonra,SlavveMacarırkınınyanısıra,AnadoluTürkü'yledehercümerçoluyordu.

"DörtyüzyıliçindetamikiyüzkırkOsmanlıvalisi,düşünhele,yeğen,"

diyorduRaif.

Fikoateşleriçinde,düşünüyordu.ÖnceOsmanlı'nınkulu,sonrabirtürefendisiolanvesonundaOsmanlı'nıneliyleboğulanBoşnakyeniçerileridüşünüyordu.

MüslümanBoşnakBeyleridillerini,geleneklerini,yazılarınıdeğiştirmiyorlardı.

Osmanlı'nınyolladığıpaşalarınOsmanlıtarafındankurulanBosnaSaray'dayaşamalarınabileizinvermezoluyorlardı.Sadecehaftadabirgece,tekbirgecemisafirediyorlardıBosnaSaray'davalilerinivesonraseksenkilometreuzaktakiTravnik'eyolluyorlardı,hiçbirişlerinekarışmadanuzaktaoturmalarıiçin.

Efelenmeye,itirazetmeyekalkanlar,yadaidareyielinealmayayeltenenler,hemenSultan'aşikâyetedilipgeriyollanıyordu.Boşnaklarkimsedenemiralmıyorlardı.Yeniçeriocağınınkaldırılmasınıkabuletmiyor,isyanüstüneisyançıkarıyorlardı.ÜçüncüSelim'inveikinciMahmut'unreformhareketlerinekarşıçıkıyor,modern-leştirilenordununüniformalarınıgiymeyireddediyorlardı.

Fikoinliyorduuykusunda.TümAvrupa'dafeodalsistemçökerken,yüzyıllarıniçinde,efendilerininefendisikonumunagel-

mişBoşnakBeyleridireniyordu.YeniçerilerveBoşnaksoylularıkarşıkoyuyorduhertürlüyeniliğeveSultan'a...isyanlarçıkıyordu.Bironların,birSultan'ınordularıhederoluyordu...YeniliyorduYeniçeriler...kırmızı,sarı,siyahçizmeleri,bolmavişalvarlarıbirtarafa,cennetkuşlarıişlenmişuzunkeçekülahlarıöteyanadüşüyordu...ocaklarınıvermemekiçinbaşlarınıveriyorlardı.

Birkaçaysonra,1828yılınınTemmuzu'nda,yinetoparlanıpayaklanıyorlardı...

Üçgünüçgecekıyımyapıyorlardıgafilavlanandüşmanlarına...intikamlarıöylesinekorkunçtuki,1850

yılınakadarsürüyordudehşeti...BirsüreyaprakkımıldamıyorduBosna'da.Vesonunda,onubaştacıyapan,onaenbüyükimtiyazlarıtanıyan,engenişhaklarıverenOsmanlı'nıneliylesilinirkentarihten,efendisinidebitiriyorduBosnakendiylebirlikte...BosnaveOsmanlılar,birbirininkucağındacançekişenikisevgiligibiartardatükeniyordu.

"Raif...Çocukkendindedeğil.Susartık."

Çocukkendindedeğildi.Çocukgidiyordu.Burhanneyapacağınıbilemezhaldeydi.

Ambulanstaninmiş,ilaççantasınıolduğugibi,yere,toprağaboşaltmış,karıştırıpdurmuş,birinialıp,ötekinibırakmıştıilaçkutularının.Üstleriniokuyupokuyupfırlatıpatmıştı.Hepsinitektekeldengeçirip,yapacakbirşeyolmadığınıgördüktensonra,yineambulansabinmiş,oğlununbaşınıdizlerineçekipoturmuştu.Kafasınıcamadayamış,Fiko'nunateşgibiyananalnını,saçlarınıokşarken,birtaraftandayaşamısorgulu-yordu.

Kendilerinesunulanyetmiş,seksenyıllıkömrünilkvesononaryılı,çocukluğunbilinçsizliğiveyaşlılığınçaresizliğiiçindegeçtiğinegöre,ellerinekalanelliyılı,itişipkakışarak,dövüşerek,sonradadövüşmeningetireceğiyıkıntılaravekayıplarahayıflanarakhebaetmekiçinmidünyayayollanmıştıinsanoğlu?Bogomil,Hıristiyan,MuseviyadaMüslüman,neolursaolsun,nebiçimbirkaderdiinsanoğlununki?

Sonrabaşkaşeylerdüşünmüştü.Uzunsürenbirsuskunluktansonra,nihayetkonuştuğunda:

"BiliyormusunRaif,"demiştiBurhan."Buçaresizliğebirsonvermemizlazım."

301

"Fiko'yuakşamıbeklemeden,ormandangeçirelimmidiyorsun?"

302"Yok,şuandansözetmiyorumben.Deminhalimizidüşünürken,birşimşekçaktıkafamda...Ablukaaltındakişehirdenbirçıkışyolubulunamazmı?"

"Heriflerdağlarahâkimler,enişte.Yoldayürüyenisniperlevuruyorlar."

"Yerinüstündeevet,amayeraltınainilirse..."

"Nedemekistiyorsun?"

"Birtünel...birtünelkazılacakolursa,tekçıkışnoktamızadoğru,ozamangıdaveilaçsevkiyatıyapılabileceğigibi,yaralılarımızıdakurtarabilirdik."

"Şimditünelmikazalımenişte?"

"Şuandansözetmiyorumben.Butünelfikrinigeliştirmeklazım."

Raif,Burhan'ınoğlunububadiredençıkarabilmekiçincanınıvermeyehazırolduğunubiliyordu.Soğukkanlılığınıkaybetmemesişartıylabelkimümkünolabilirdikurtuluş.Amaadam,gücünüyitirmiş,saçmalamayabaşlamıştı.

Tünelmiş!Cevapbilevermemişti.

Birsüreöncegördüklerinisandıklarıaraçyaklaşıyordu...Başınıdoğrultmuştudayadığıyerden,kıvrılakıvrılayükselenyoluntaaenaşağılarındakitozbulutununbirhayaldeğildegerçekolduğunugörmekiçin.

"Oaraçtırmanıyoryukarıya,enişte,"demiştiRaif."Sanırımbircipbu,çokdahızlıgeliyorolmalı,bukadartozçıkardığınagöre..."

Nefeslerinitutupbeklemişlerdi.Fikoacıylaburuşturmuştuyüzünü.Kımıldanmıştıbabasınınkucağında.

Fiko'nunalnınakoyduklarıfanilayıyenidenıslatmış,şakaklarınıövmüştüRaif.

"Ateşidüşürebilseydik...,"demiştiBurhan.Yüzübembeyazdı.Şeytanlapazarlığahazırdıoğlununhayatıiçin.Amabudağbaşınaşeytanbileuğramıyordunicedir.

Şeytanaşağıdaydı,Saray-bosna'yagidenyollarıtutmuştu.

"Kanamayıdurdurmakdahadaönemliydi,bakonubaşardıkenişte."

Homurtugiderekyaklaşıyordu.BirkornasesiduyduğunusandıBurhan.Bib-biib-bib-biib.Sankibiri,gelişinimüjdeliyorduonlara.Oğlunusarsmamakiçinkımıldayamıyordu.

"Raif,inipbaksana,"dedi.

Raifdeeniştesigibi,duyduğunun,ümitettiğininhayalolmasındankorktuğuiçin,kımıldayamamıştıyerinden.Burhanöylesöyleyince,fırladı.

Camdanbakınca,RaifinsevinçleellerinikollarınısalladığınıgördüBurhan.

Hayalgörmemişlerdi,birciptigelen.DemekNi-metabaşarmıştı.Oğlunuselametegötürecekbirşeylerayarlamıştı.Saatinebaktı.Şaşırdı.Onayüzyıllarcasürmüş

gibigelenzamandilimisadecebirkaçsaattitoputopu.Boşnaklar'ıntarihinibirbaştanbirbaşayaşarlarkenambulansıniçinde,yarımgünancakgeçmişti.

Raifyokuşaşağıkoşuyorduşimdi.Gözleriniyumdu,kımıldamadanbekledi.AzsonraNusret'insesiniduydu."Komutanım,"diyordu."Başardıkkomutanım.Yenge,Fiko'yukolaycaHırvattarafınageçirecekbirinibuldu."

"Şuradakiçantayıversene,"dediBurhan,önkoltuktadurançantayıişaretetti.

Nusret'inuzattığıçantayıalıp,oğlununbaşınınaltına,kendidizinindurduğuyereyerleştirdi,indiambulanstan.Ciptekiyabancıdainmiş,onadoğrugeliyordu.Karşısındakisivilgiyimli,başıtıraşlıadamabaktı.Buyüzübiryerlerdenhatırlargibiydiamaçıkaramıyordu.

"Dilerimgeçkalmadım.Fiko'yugötürmeyegeldim,"dediadam,eliniuzattıBurhan'a."Burhan,benStefan,hatırladınızmıbeni?"Burhan'ınadamauzattığıeli,buadıduyuncahavadakaldı.Stefan!STEFAN!OLAMAZ!

"Zagrebtelevizyonundan...Nimeta'nınarkadaşı.Hanibizitanıştırmıştı,taaZagreb'de..."

KulaklarıuğulduyorduBurhan'ın.Dizlerititriyordu.Oğlununhayatıiçinpazarlıkyapacağışeytanıkendideğilmiydiisteyen?Okadaristemiştikigelmesini,gelmiştiişte.Gelmiş,karşısındadurmuş,"Oğlunuver,"diyordu.

Burhanartıkpazarlıkyapmakistemiyorduşeytanla.Sadeceöldürmekistiyorduonu.

303

"Herkesişinikaybederken,Knin'dekiişindenniyeatılmadığınısanıyorsun,sen"

diyordukababirses,"karınıbecerenoHırvat304televizyoncununtorpiliolmasaydı,sendeçoktanbizimsaflarımızakatılmıştın.Görürdükseniozaman,savaştanveHırvatlar'ıöldürmektenyanamısın,değilmisin?Sen,şirketinleilişkilerinmühendislikdehanyüzündensürüyorsanıyordun,değilmi?"

Burhankulaklarınıkapatıyordueliyle,amayinededuyuyorduadamınsesini.Oysaadamyoktu.Adamyediğiyumruktanbirtanedahayememekiçin,kırılanburnuavuçlarınıniçinde,çoktankaçıpgitmişti.AmasesihiçdurmadanyankılanıyorduBurhan'ınkulaklarında,"KarınıbecerenoHırvat'ıntorpili...Ka-rı-nıbe-ce-ren-o-Hır-vat..."

Eli,farkındaolmadanbelindekitabancayagitti.

"Enişte!"

Raifinsesiylekendinegeldi.NusretveRaifşaşkınlıkiçindeonabakıyorlardı.

YüzündenkançekilmiştiBurhan'ın.

"Nevar?"diyebildi."Neistiyorsunuz?"

"Çocuğualmayageldim.Fiko'yu.StupüzerindenSaraybos-na'yageçirecektimama,şimdiRaifindediğinegöre,zamanımızçokdar.Onubiranevvel,bizimtaraftatamteşekküllübirhastaneyeyetiştireceğim.Birazaceleetsek."

"Neredençıktınızsiz?...Kimyolladısizi?..."

"BanaNimetahaberyolladı.Benimherikitarafadageçişbelgelerimolduğuiçin...Şanseseribulabildibeni,Sonya.Yarımsaatsonraarasaydıgitmiş

olacaktım.AslındaçoköncedenayrılacaktımSaraybosna'dan...Sonrabirişimçıktı,kaldım.Kısmetişte."

Fiko'nunuykusundainlediğiniduyduBurhan.Oğluonyediyaşındaydı.

Yaşamalıydı.Hiçbirşeyinönemiyoktu,Fiko'nunhayatıkarşısında.Şeytanlapazarlığaoturacaktıçaresiz.

"Evet,kısmet!"dedi.Herşeyinoluşumundabirnedenolduğunainanırdı.

Nimeta'yadahaöncesöylediğigibi,mutlakahesabıyanlışlıklaonayazılmışbirgünahıödüyorduBurhan.

"Kaçsaattegideriz?"diyesordu.

"Sizideotarafageçiremem,Burhan.Çocuğungirişidetehlikeyedüşersonra.Amahastanede,onudoktorlarateslimederetmezhaberyollarımsize."

"Benisokamazsanız,Fiko'yunasılsokacaksınızsınırdan?"diye3^5sorduBurhan.

"

"Söyledimya,benimgeçişbelgelerimvar.Fikoisedahaçocuksayılır.Oğlumveyayeğenimdiyeceğimonuniçin.Üstelikağıryaralı.Acilbirdurumvar...onusokmayıbaşaracağımaeminim."

ikiadamayaktakarşıkarşıyaduruyorlardı.Burhan,"Öncekarımıaldın,şimdideoğlumualıyorsunbenden,"diyedüşünüyordu.Dudaklarınıöylesinesıkmıştıki,incebirhançeriandırıyorduağzı.Birbirinekenetlediğidişleriacıyordu.

StefantahminediyorduBurhan'ınaklındangeçenleri.Burhan'ınyüzifadesinigördüğüan,bildiğinianlamıştı.Şuandabelindekisilahıçekipkendinedoğrultsa,onuvurabilirdi.ŞakağındabirdamarseğiriyorduBurhan'ın.Gözleriikiderinkuyuydu.Renklerisolmuş,sadeceacıkalmıştıyuvalarında.Koyuvederinbiracı.Bosna'nınasırlardırbirikenkini,onunyüreğiniyakıyorduveonungözlerindeyansıyordu.BirkapanasıkışmıştıBurhan.Başkaçözümü,başkakurtuluşuyoktu.Stefan'aoğlunuteslimedecekti,çaresiz.YeterkiFikodayanabilsinhastaneyekadar.

Birkaçsaniyelikbirzamandilimiiçinde,Burhanbironyaşdahaihtiyarladı.

Hızlaaktıseneler.Asırlaröncesindengelenanılaronaçarptılar,sarsaladılaronu.Yüzyıllardırkâhsarmaşdolaşyaşadıkları,kâhbirbirleriningözlerinioyduklarıkomşutopraklarınadamınabaktı.

Netuhaf,çocuğunukurtarmayakararverdiğianda,içinikavuranokızgınlıktan,oyakıcıhırstaneserkalmamışgibiydiyüreğinde.Karşısındakiadamı,çokuzunzamandırtanıyormuşgibibirduyguyakapılmıştı.

Oğlununtekkurtuluşçaresioolduğuiçinmi?

Canverdiğibirhayatınsürmesinedairumudu,şuandasadeceomümkünkılabildiğiiçinmi?

Arkasınıdönüpambulansayürüdü.Fikoyinesayıklıyorduuykusunda.Alnındakifanilayı,matarasmdakisondamlalarlaıslatıp,yenidenyerleştirdibaşına.Gerigeldi.

S20

"Çocuğusarsalamakistemiyorum,ambulansıalırmısınız?"diyesordu.306

"Elbette,"dediStefan.

"Fiko'yudoktorateslimedince,televizyonatelefonedin,biliyorsunuzotelefonçalışıyor,"dediBurhan,"ilaççantasındafazlabirşeykalmadıama,gazlıbezlerorada...yoldakanamaolursa,yaranınüstünebastırırsınız."

v"Tamam,îlkyardımişlemlerinibilirimzaten.Amagerekkalmayacak.

Kestirmedengideceğimvehastaneyevarırvarmazsizehemenhaberyollatacağım,"

dediStefan."Fiko'ya..."Tam,'oğlumgibi'diyecekkensustu.DahafazlayaralamayahakkıyoktuBurhan'ı."...özkardeşimgibi,enyakınımgibibakacağım.Sakınmeraketmeyin,"dedi.

Burhanambulansagirdiyine.Oğlununateşgibiyananeliniavcunaaldı,yüreğinebastırdı.

"Gülegülegitsevgilioğlum.Gülegülegit,iyileşvebizesağsalimdön,"

dedi,"Allah'aemanetol."Dudaklarınıdeğdirdiçocuğunsolgunyüzüne,indiambulanstan,Stefan'ınönündedikildi.Bukezouzattıeliniönce.ikiadamelleribirbirlerinekenetlikaldılarbiran.

Aynıırktan,kimbilirbelkideaynısoydangeliyorlardı.Aynıyaşlarda,aynıboylardaydılar.Aynıkadınısevmişlerdi.AtalarıaynıTanrı'yaayrıyollardanulaşmakistedikleriiçin,biriBoşnakdiğeriHırvat'tı.Bunukendileriseçmemişlerdi,savaşmayıvekaderlerinideseçmediklerigibi.Veambulanstakiçocuğukurtarmanındışında,beklentileriyoktuyarınlariçin.

Yarınlar,kurşun,havantopuvebombaydı,kandı.Amaherikisidefarkınabilevarmadan'dahagüzelgünleri'bekliyorlardı,insanlar,değişikinançlarlavehırslarıylanekadarkarıştırırlarsakarıştırsınlar,kana,acıya,şiddetebulaştırsınlarbumuhteşemdünyayı,yaşambirumuttusonuçta.Hiçbitmeyenbirumuttu.

Sarsılasarsılagidenambulansta,Fikogözleriniaçtıbirara.Biryabancınınyanında,Hırvatbölgesinedoğruyolalmaktaolduğunuöğrenince,yüreğisıkıştı.

"BenyabancısayılmamFiko,"dediStefan,"anneninçokyakınbirdostuyum,meslektaşıyım.Seniazsonrabirhastaneyeulaştıracağım.Sakınkorkma,pansumanın,tedavinyapıldıktan,ateşindüştüktensonrakararınıvereceksin,evineveyaistanbul'dakiakrabalarınınyanınadönmekiçin."

"istanbul'daneişimvar?"dediFiko."lyileşebilirsem,Saray-bosna'yageridönerim."

"Savaşbitenekadaremniyetiçindeyaşamakistersen...Neyse,hastanedençıktığınzamanverirsinkararını."

"Eğeryaşarsam."

"Yaşayacaksın,"dediStefan,biremirverirgibikesindisestonu.

Yattığıyerdensadecemavigöğüveyolboyuncasıralanmışağaçlarınyapraklarınıgörebiliyorduçocuk.

"Sınıraçokvarmı?"diyesordu.

"Onbeşdakikakadarsonrasınırdayız."

Azdahagittiler.HırvatbölgesinibelirleyenbarikatlarayaklaşıncayavaşladıStefan."Fiko,sengözlerinikapatveuyurgibiyap.Seninkendindeolmadığınısöyleyeceğimpolislere.Sakınbeniyalancıçıkartmaemi,"dedi.

Fiko,sonkezbaktıyattığıyerden,kendiyurdununsemalarındakibeyazbulutlara.Sonrasımsıkıyumdu

gözlerini.

"ElvedabenimgüzelBosnam,"dediiçinden."Elvedadoğduğumtoprak,sevgilimemleketim,sevgiliailem.Elveda."

Bosna,kahraman,cefakârveçileliBosna,birevladınıdahabekliyorduşimdi,geridönmesiiçin.Umutla.

307

Sonsöz

Nimeta'nınöyküsününsonbulduğu1993Martı'ndansonra,Saraybosnalılar,havameydanmınaltınabirtünelkazmayıakılettiler.Birmetrealtmışsantimyüksekliğindeveyediyüzaltmışmetreboyundaolanbutünel,çuvallarlapatatesveyumurtanınsırtlardaikibüklümtaşınarakşehresokulmasınaimkânvererek,açlıktanölmenoktasınagelmişolanBoşnaklar'ınhayatınıkurtardı.Tünelayrıcahastalarınveyaralılarınşehrindışınaçıkartı-labilmelerinevekenteilaçsevkiyatınayaradığıgibi,Saraybos-na'nındurumunuincelemekiçingelerryabancıpolitikacılarındaşehregiripçıkabilmelerinimümkünkıldı.

Boşnaklar'ın,5Nisan1992yılındaBosna-Hersek'inbaşkentiSaraybosna'dabaşlayansavaşı26Şubat1996yılınakadarsürdü.Saraybosnaşehritam1.395günkuşatmaaltındakaldı.

1.600'ünüçocuklarınoluşturduğu10.600Boşnakhayatımyitirdiktensonra,savaşantaraflaraDaytonanlaşmasıkabulettirildi.

Buanlaşmayagöre,Bosna-Hersek'inyüzdeellibiriBoşnakveHırvatFederasyonu'na,yüzdekırkdokuzuda,BosnasınırlarıiçindesavaştanöncenüfusunancakyüzdeotuzdördünüoluşturanSırbistan'abırakıldı.

Boşnaklar'ınvarlığınıBalkanlar'dan,adınıansiklopedilerdensilmekiçindörtyılboyuncatümdünyanıngözleriönündebirsoykırımıyaşanmış,müzeler,kütüphaneler,arşivlerbombalanmıştır.Amatarihinvegerçeğinasladeğişemeyeceğininbirkanıtıolarak,Boşnaklar,amansızbirsoykırımındansonrabile,Bos-na'dakisekizyüzyıllıkvarlıklarınıhâlâsürdürüyorlar.

Teşekkürler

BeniBosna,BoşnaklarveailemizkonusundaaydınlatarakbukitabınyazılışınakatkıdabulunankuzenimEcvetKulen'e,değerliressamFerruhBaşağa'ya,MuzafferKaleoğluHanımefendi'ye,benibirçokkonudaaydınlatanBünyaminTürk'e,HakimeSancak'a,HüseyinGül'e,EmelAkçalı'yaveelimedeğerlibelgeleringeçmesinisağlayanAyzenTopaloğlu'nateşekkürediyorum.

Bosna'dabanaevlerini,yürekleriniaçanBoşnakdostlarımıaslaunutmayacağım.

Enbaşta,beniBosna'dahiçusanmadangezdiren,bilgilendiren,eninceayrıntılarakadaraydınlatan,romanınzihnimdecanlanmasınısağlayansevgiliEsatMavriç'eveEsat'ıbanatanıştıranHalideMüezinoviçileBelkısTekelioğlu'nadateşekküretmekisterim.

Bana,Boşnaklar'ıngerçekdünyasını,yaşamlarınıtanıtan,anılarınıpaylaşandeğerlidostlarımProf.LamiaHacıosmanbegoviçveikramı,sevecenliğiyle

'BeyliğinikanıtlayanMuhammedGra-daşçeviçileeşiZümrütHanım'a,sevgiliMirsoileYasnaSijerçiç'e,

HanaAlikadiç'eveMünireAcım'a,önüme,savaştayaşayanbirkentinayrıntılıgerçekleriniserdikleriiçin,şükranborçluyum.

Bosna-HersekTürkiyeBüyükelçisiSayınMehmetGörkayveeşiSemaHanımefendi'ninmisafirperverliğini,yakınilgisinideaslaunutmayacağım.

HistorijaBoşnajakaadlıeserin12.yüzyılaaitbölümlerinibenimiçinTürkçeyeçevirenNusretUlucaBeyefendi'yeeniçtenteşekkürlerimisunuyorum.

Kaynakça

Bukitabınyazılışısırasındayazar;Bosnia,AshortHistory:NoelMalcom,PaperMac,1994-96;BosnaTarihi:ÖmerBosnavi,KültürBakanlığı,1978;BlackLampandGreyFalcon:RebeccaWest,PenquinBooks,1969;TheBosniak:AdilZulfıkarpasiç,Hurst&Company,1998;BalkanYolcusu:Firuzan,YapıKrediYayınları,1996;BosnaYazıları:ErtuğrulGünay,ADYayıncılıkA.Ş.1997;HistorijaBoşnajaka:Mustafaİmamoviç,BoşnacaZajednicaKültüre,1996;ŞuBizimRumeli:YılmazÇetiner,MilliyetYayınları,1994;EtnikTecavüz:ElenaDoli,ChiaraValentini,RealYayıncılık,1994;Zlata'nmGünlüğü:ZlataFilipoviç,PapirüsYayınları,1997;TheDeathofYugoslavia:LauraSilber,AllanLittle,PenguinBooks,1995;GözümYasıTunaSelidirŞimdi:SelmaFındıklı,SelYayınları,1997;DevletlerveHanedanlar,cilt4:YılmazÖztuna,KültürBakanlığıYayınları/134;DevletlerveHanedanlar,cilt2:YılmazÖztuna,KültürBakanlığıYayınları/1101;SokolluMehmetPaşa:RadovanSamarçiç,SabahYayınları,1997;Saraybosna:Mü-nireAcım,AliKoçak,İmgeBasımevi,1996;BüyükDarbe:AltanDeliorman,BoğaziçiYayınları,1975;BalkanlarınTarihi:GeorgesCastellen,MilliyetYayınları,1995;BoşnakKızıMelço:MuzafferKaleoğlu,1998;adlıkitaplardanBosna-Hersek'intarihi,konumu,sosyalvesiyasiyapısıhakkındagenelbilgisahibiolduktansonra,ayrıntılıbilgileriçinaşağıdakikitaplardanyararlanmıştır:1)BlackLampandGreyFalcon(RebeccaWest)

2)HistoryofBosnia(NoelMalcom)

3)TheDeathofYugoslavia(LauraSilberveAllanLittle)4)HistorijaBoşnajaka(Mustafaİmamoviç)

5)DevletlerveHanedanlar,cilt4.(YılmazÖztuna)

AYŞEKULIN*

Sevdalinka

15.BASIM

RemziKitabevi

Postanebinasınınyanısıra,MilliTiyatro,HukukFakültesivecivardakibinalardayanıyor,yenipatlamalarlabuateşdansınaeşlikediyorlardı.Rüzgârdauçuşankızılsaçlargibisavrulana/ev/er/y/charharyanıyorlardı.Yandıkça,kırmızıbirfonaçizilmiş,simsiyahiskeletleredönüşüyorlardı.

Nimeta,taşkesilmiş,geçmişiniseyrediyordualazlarınötesinde.Çocukluğu,gençliği,anıları,sevinçleri,kederleriincelipuzayarak,bükülerekalevlerinarasındagöğeyükseliyor,Saraybosnakülleriylebirliktesağasolasavruluyordu.

Ki

"»

.f

BosnalıbirgazeteciolanNimeta,dünyatarihininenacımasızsoykırımlarındanbirininyaşandığıBosnasavaşınınortasındakendisiveailesiiçinyaşammücadelesiverirken,içindekıyasıyasürenbambaşkabirsavaşladabaşetmekzorundaydı...

ISBN975-14-0678-1

9"789751"406781"

AyşeKulin_Sevdalinka