‘Zo’ is een uitgave van Techniplan adviseurs en verschijnt ... · ander zeer duurzaam project is FORUM Rotterdam, een ontwikkeling van Multi Vastgoed, ontworpen door OMA en Wessel

‘Zo’ is een uitgave van Techniplan adviseurs en verschijnt twee maal per jaar.************************************************************

Voorjaar 2012

Interview * Guido van Woerkom***************************************************************

Project * Lely Groep, Maassluis FORUM Rotterdam******************************************************************

Special * Nieuw software bouwt beste WKO**************************************************************************

Visie * Stop met blind staren op energie

3 * Zo * techniplan adviseurs bv

Foto omslag * © www.shutterstock.com

techniplan adviseurs bv * Zo * 01

Maak duurzaamheid concreet********************************************************************************************

Voorwoord * Maak duurzaamheid concreet


Juist begrippen die zó ingeburgerd zijn dat uitleg overbodig lijkt, zijn vaak weinig concreet. Dat geldt bijvoorbeeld voor duurzaamheid. Alles en iedereen zegt het te zijn, maar wat is het nu precies? En hoe vertaal je je ambities op dat vlak naar concrete acties. Daarover gaat deze editie van ZO.

Hoofddirecteur Guido van Woerkom vertelt hoe zijn ANWB zaken als maatschap-pelijk verantwoord ondernemen en duurzaamheid handen en voeten geeft. Ook onze samenwerking met de toeristenbond komt aan de orde. Dat geldt ook voor die met Lely Groep. Dit familiebedrijf ontwikkelt en produceert zeer innovatieve producten voor de agrarische sector.

Voor hun nieuwbouw gaat Lely voor het allerhoogste BREEAM-label. Opdracht-gever, architect en Techniplan Adviseurs vertellen hoe dat wordt gehaald. Een ander zeer duurzaam project is FORUM Rotterdam, een ontwikkeling van Multi Vastgoed, ontworpen door OMA en Wessel de Jonge Architecten. In dit nummer een kijkje achter de schermen.

Ook de Rijksgebouwendienst maakt duurzaamheid concreet. Daarvoor hebben we samen met Tauw voor de dienst software ontwikkeld die ontwerpers helpt om altijd het beste WKO-systeem tegen de laagste kosten te bouwen. Onlangs is het hulpmiddel overgedragen aan de markt. Binnenkort kan dus iedereen in Neder-land ermee aan de slag.

Hoe belangrijk ook, energieoplossingen als WKO zijn maar één onderdeel van duurzaamheid. In het artikel ‘Stop met blind staren op energie’ breken we een lans voor een veel bredere blik. Om duurzaamheid daadwerkelijk verder te brengen moeten we de grenzen verleggen en de lat hoger durven leggen. En de vraag is dan: springt u mee?

Techniplan Adviseurs


Interview * Guido van Woerkom

‘We willen als een maatschappelijk betrokken organisatie

gezien worden’, zo steekt Guido van Woerkom van wal.

‘Het is voor ons een belangrijk thema; we wijden er niet

voor niets een apart Maatschappelijk Jaarverslag aan. De

oorsprong ligt in onze historie: de ANWB is ontstaan uit

een maatschappelijke behoefte. Zo willen we ons dan ook

opstellen. Voor die maatschappij de goede dingen doen. In

die traditie ontwikkelt zich ons beleid. Daarbij spelen we

uiteraard steeds in op nieuwe ontwikkelingen en behoef-

ten; maatschappelijk verantwoord ondernemen is anno

2012 iets anders dan in oprichtingsjaar 1883. Maar de basis

blijft dezelfde.’ Van Woerkom benadrukt dat de aandacht

voor MVO en daarmee voor duurzaamheid geen modever-

schijnsel is: ‘We doen er niet aan mee omdat de aandacht

voor duurzaamheid de laatste tijd weer groter is geworden.

We geloven niet in hypes. In plaats daarvan vragen we ons

voortdurend af: welke discussies komen op ons af, welke

invloed hebben we daar op en hoe kunnen we daar als de

ANWB onze bijdrage aan leveren.’

Kansen voor verduurzamingVan Woerkom noemt als voorbeeld van een discussie die

momenteel binnen de vereniging sterk speelt de ‘duurzame

De ambities van de ANWB zijn duidelijk en uitgesproken: een plaats verwerven in de top-50

van Nederlandse ondernemingen wat maatschappelijk verantwoord ondernemen betreft.

Duurzaamheid maakt een belangrijk onderdeel van die ambitie uit. ZO! vroeg ANWB

hoofddirecteur Guido van Woerkom om een nadere toelichting, met bijzondere aandacht voor

de gebouwen die de ANWB in gebruik heeft. Hoe krijgt de duurzaamheidsambitie daar concreet

vorm. ‘We doen niet mee met de trends, deze aanpak komt primair voort uit onze eigen drive.’

Over duurzaamheidsaanpak ANWB:

‘We willen in de voorhoede zitten’

Hoofdkantoor FOX Vakanties, Park 20|20, Hoofddorp


mobiliteit’: ‘We gebruiken te veel fossiele brandstoffen. De

voorraden zijn eindig en ze worden in snel tempo duurder.

Dat maakt het noodzakelijk om naar andere energiebron-

nen te kijken; elektrisch rijden bijvoorbeeld. Maar bijvoor-

beeld ook het verbeteren van de overstapmogelijkheden tus-

sen auto en openbaar vervoer. Daar is nog een belangrijke

slag in te winnen.’ Inzoomend op de eigen gebouwen van

de ANWB liggen er ook kansen op ‘verduurzaming’, aldus

Van Woerkom. ‘We hebben 68 winkels, 15 wegenwacht-

stations en een aantal grotere en kleinere kantoren. Ook

hier speelt voor ons als organisatie de vraag: welke keuzes

maken we hierin? Een goed voorbeeld vind ik een van onze

reisdochterondernemingen, SNP, die recent in Nijmegen

is verhuisd. Het nieuwe kantoor is de oude mensa van de

Radboud Universiteit, een herbestemmingsproject dus. En

daarmee van zichzelf al zeer duurzaam.’ Waarmee overi-

gens niet gezegd is dat de ANWB louter koerst op het herge-

bruik van bestaande panden: ‘We kozen ook voor dit pand

omdat ons programma erin paste; dat soort aspecten weegt

uiteraard ook mee. Een andere reisdochter, FOX, zat op een

bedrijventerrein in Nieuw-Vennep, daarvoor hebben we wel

gekozen voor nieuwbouw – omdat er geen geschikte locatie

voor was te vinden. Het is dus iedere keer maatwerk.’

Wanneer er dan wordt gerenoveerd of nieuw gebouwd, kiest

de ANWB voor een zo hoog mogelijk duurzaamheidsniveau.

BREEAM Excellent heeft de voorkeur, aldus Van Woerkom:

‘Dat is de ambitie waarnaar we streven. Als we al bouwen,

willen we daar zo hoog mogelijke normen voor aanleggen.

En dat geldt niet alleen voor de gebouwen die we in eigen-

dom hebben; ook voor onze huurpanden koersen we daar

op. Dan treden we in overleg met de eigenaar, een belegger

bijvoorbeeld, om te kijken hoe we onze duurzaamheids-

ambitie toch kunnen realiseren.’ In de dagelijkse praktijk

merkt de ANWB hoofddirecteur een groeiend enthousiasme

voor deze aanpak: ‘We zitten veelal met andere partijen

rond de tafel wanneer het om bouwprojecten gaat. Wij

brengen dan onze ambitie in en we hopen dat ook de ande-

ren daarin meegaan. Uiteindelijk boek je het beste resultaat


wanneer iedereen hiervoor enthousiasme kan opbrengen.

We doen bijvoorbeeld zaken met projectontwikkelaars;

daar staat duurzaamheid eveneens hoog op de agenda.

Het wordt steeds meer een vaststaand onderwerp dat aan

bod komt tijdens de ontwerpfase van projecten, eigenlijk

is er geen discussie meer over de noodzaak. Daarna komt

natuurlijk wel de vraag: hoe geven we het dan concreet

vorm? Daarbij maken we graag gebruik van de expertise

van gespecialiseerde adviesbureaus. Techniplan Adviseurs

heeft ons bijvoorbeeld bijgestaan bij de projecten voor SNP

en FOX; van hun kennis en ervaring kunnen wij weer het

nodige opsteken. Zodat je zelf ook weer beter wordt in je

eigen rol als opdrachtgever en eindgebruiker.’

Bewezen expertiseDe komende jaren gaat de ANWB verder op de ingeslagen

weg van het duurzaam maken van de gebouwen. ‘Op de

momenten die zich daarvoor aandienen – bijvoorbeeld rond

een renovatie of een verhuizing – kijken we of we stapjes op

de duurzaamheidsladder kunnen maken met het betreffen-

de pand.’ Terugkomend op het begin van het gesprek geeft

Guido van Woerkom aan dat deze aanpak primair wordt

ingegeven door de eigen ambitie van de vereniging: ‘We wil-

len als de ANWB in de voorhoede lopen. We zitten niet op

kop van de kopgroep; daar zijn anderen beter geschikt voor.

Maar we streven wel naar een plek vooraan in het peloton,

waar we gebruik kunnen maken van de bewezen expertise

Interview * Guido van Woerkom

die de innovators hebben opgedaan. Daar proberen we

dan ons voordeel mee te doen. Het uiteindelijke doel is om

voor onze leden en voor onze medewerkers het zo goed

mogelijk te doen.’ Uit duurzaamheidsmetingen die worden

gehouden blijkt dat de ANWB het als organisatie behoorlijk

goed doet en dat stemt Van Woerkom tevreden: ‘Kijk, we

hebben het als vereniging die wordt geassocieerd met de

auto soms niet eenvoudig. We hebben daarin het nodige te

overwinnen. Maar we zien dat als een uitdaging: steeds heel

scherp kijken wat we nodig hebben en hoe we dat het beste

kunnen inkopen. Daarmee proberen we duurzaamheid de

positieve kant op te sturen.’

************************************************************************

De samenwerking tussen de ANWB en Techniplan

Adviseurs komt terug in diverse projecten. Bijzonder hierbij

te benoemen is dat het bestaande hoofdkantoor een van

de pilotprojecten is geweest voor de ontwikkeling van

BREEAM-NL Bestaande Bouw en Gebruik. In september

2011 heeft de ANWB hiervoor als een van de eerste

in Nederland een certificaat ontvangen (** voor zowel

Asset-gedeelte als Beheer). Techniplan Adviseurs heeft

in dit traject de rol vervult van expert, waarbij we

verantwoordelijk waren voor het verzamelen van alle

informatie en de begeleiding van het gehele project.

Hoofdkantoor ANWB, Den Haag


GGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG

De deelname van Techniplan Adviseurs aan dit uitdagende

en ambitieuze project is geen toeval. Begin jaren negentig

schakelde Multi Vastgoed ook al Techniplan Adviseurs in

voor de realisatie van de Beurstraverse – in de volksmond al

snel de Koopgoot genoemd. Een bouwkundig hoogstandje,

dit winkelgebied dat onder de Coolsingel werd gebouwd

en een directe toegang tot metrostation Beurs biedt.

Een commercieel succes bovendien en – mede door de

hoogwaardige materialen die destijds werden gebruikt –

nog steeds in uitstekende staat. De tand des tijds heeft er

geen vat op gekregen; duurzaamheid in optima forma.

Voor het vervolgproject FORUM Rotterdam ligt de lat op

een vergelijkbaar hoog niveau. Verbinding is wederom

het centrale thema: niet alleen tussen de Koopgoot en de

aangrenzende Lijnbaan, maar ook tussen bestaande en

nieuwe gebouwen. De nieuwbouw van FORUM Rotterdam

(16 verdiepingen hoog) wordt verbonden met het monu-

mentale ABN Amro-kantoor aan de Coolsingel, in 1949

geopend naar een ontwerp van architect H.F. Mertens.

Een gebouw dat toen al doorging voor het meest duurzame

kantoorgebouw van Nederland, onder meer door de

toepassing van ondergrondse warmte- en koudebronnen,

een WKO-installatie avant la lettre.

FORUM Rotterdam

Binnenstad krijgt wederom belangrijke impuls

Project * FORUM Rotterdam

Op een steenworp afstand van de Rotterdamse Koopgoot – dat er nog steeds prima

bijstaat – wordt binnenkort het vervolg gerealiseerd. Het project FORUM Rotterdam, een

ontwikkeling van ontwikkelaar Multi Vastgoed waarvoor een prestigieus architectenteam is

ingeschakeld, gevormd door bureau OMA en Wessel de Jonge Architecten, is ondergronds

met de Koopgoot verbonden. Bovengronds wordt letterlijk de aansluiting gezocht met het

monumentale ABN Amro-gebouw aan de Coolsingel. En in termen van duurzaamheid ligt

de lat zeer hoog: BREEAM Excellent is het doel. Kortom, aan ambities geen gebrek.

Rendering * OMA in opdracht van Multi Vastgoed

GGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG


Opdrachtgever Multi Vastgoed streeft voor het totale project

naar een Excellent-score op de BREEAM-meetlat. Daarbij

komt de expertise van Techniplan Adviseurs goed van pas.

Ervaringen uit eerdere projecten en studies worden bij de

ontwikkeling van FORUM Rotterdam ingebracht. Zo was

Techniplan Adviseurs betrokken bij het hoofdkantoor van

de ANWB; een pilotproject voor het BREEAM-certificaat

‘bestaande bouw’, dat onlangs gereedgekomen is en door de

markt kan worden toegepast. Ook de kennis die is opgedaan

in Hoofddorp bij Park 20|20 (het werken met recyclebare

materialen en een zeer hoge BREEAM ambitie) wordt hier

toegepast. FORUM Rotterdam is het eerste project in

Nederland waarbij een hotelfunctie BREEAM gecertificeerd

gaat worden.

Om bij FORUM Rotterdam het niveau Excellent te halen,

moet de duurzaamheidsambitie op nagenoeg alle terreinen

heel hoog worden ingezet. Het betekent bijvoorbeeld dat

een EPC moet worden gehaald die 15 procent lager ligt

Project * FORUM Rotterdam

‘Naast de bouwkundige aspecten is van groot belang hoe de toekomstige retailgebruikers omgaan met de inrichting van hun winkelruimtes’.

Renderings * OMA in opdracht van Multi Vastgoed

******************************************************************************************************************

Namen en getallen:

FORUM Rotterdam

Programma: circa 35.000 m2 winkels en horeca (waarvan 6.000 m2 vervanging), circa 4.000 m2 cultuur, 5.500 m2 kantoor ABN Amro, 12.500 m2 kantoor nieuwbouw (sloop van 18.000 m2

bestaand), hotel met 165 kamers en 56 appartementen.Opdrachtgever: Multi VastgoedConcept: T+T Design, GoudaArchitect nieuwbouw: OMA Office For Metropolitan ArchitectureArchitect monument ABN Amro: Wessel de Jonge ArchitectenConstructeur: Ingenieursbureau ZonneveldAdviseur brandveiligheid: Bureau VeldwegAdviseur windhinder en zon: PeutzAdviseur installatietechniek en duurzaamheid: Techniplan AdviseursStart bouw: 2013Opening: 2016

GGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG


dan de eisen uit het Bouwbesluit. Ook is een duurzame

vorm van energieopwekking essentieel. In dit geval wordt

die gerealiseerd met (net als in 1949) een WKO-installatie.

Naast de bouwkundige aspecten is van groot belang hoe de

toekomstige retailgebruikers omgaan met de inrichting

van hun winkelruimtes. Het energieverbruik daarvan

wordt eveneens meegenomen in de berekeningen voor

het BREEAM-certificaat. Ontwikkelaar Multi Vastgoed ziet

hier nauwlettend op toe, daarbij geholpen door het snel

groeiende duurzaamheidsbesef bij grote retailers. Onder-

nemingen als ZARA en The Sting investeren momenteel

volop in de ‘groene’ inrichting van hun winkelpanden,

bijvoorbeeld door de toepassing van LED-verlichting.

Op dit moment vindt de beoordeling door de assessor plaats

ten behoeve van het voorlopige BREEAM-certificaat. De

verwachting is dat het ontwerpcertificaat op korte termijn

wordt uitgereikt. Of uiteindelijk hetzelfde certificaat ook

definitief wordt toegekend aan FORUM hangt af van de

uitvoeringsfase. De selectie van de bouwen installatie-

bedrijven is hier onder meer nadrukkelijk op gericht; in

de aanbesteding speelt de visie op duurzaamheid een belang-

rijke rol. Techniplan Adviseurs heeft de taak meegekregen

– naast de advisering omtrent alle installaties – om tijdens de

uitvoering erop toe te zien dat alle betrokken partijen hun

beloftes op dit gebied nakomen. De ambitie is in ieder geval

duidelijk: FORUM Rotterdam moet de standaard voor duur-

zaamheid in Nederland gaan zetten.

*****************************

FORUM Rotterdam is het eerste project in Nederland waarbij een hotelfunctie BREEAM gecertificeerd gaat worden.


Special * Nieuwe software bouwt beste WKO

Ontwikkeld door Techniplan Adviseurs en Tauw in opdracht van Rijksgebouwendienst

Nieuwe software bouwt beste WKO

programma te ontwikkelen dat de eenvoud van het principe

van WKO doortrekt naar het ontwerp, de uitvoering en het

beheer. Kort samengevat was de vraag van de Rgd: ontwik-

kel voor ons een marktgedragen instrument met gestan-

daardiseerde WKO-concepten en monitoringseisen.

Het antwoord is eind vorig jaar opgeleverd. Dit ‘MS WKO

Rekentool’ is een programma dat ieder ontwerp naar de

gevraagde kwaliteit leidt. Oftewel een efficiënt, effectief en

robuust WKO-systeem met de laagst mogelijke faalkosten

dat werkt zoals het ontworpen en berekend is. Het pro-

gramma is ook eenvoudig in het gebruik en is tijdens het

gehele ontwerpen bouwproces inzetbaar – van de eerste

haalbaarheidsstudie tot de laatste loodjes in de besteksfase.

Daarnaast kan het de werking van een WKO-systeem in de

gebruiksfase simuleren.

Begin dit jaar heeft de Rgd de tool daarom overgedragen

aan ISSO, het kennisinstituut voor de installatiesector.

Dat is belangrijk, want vanaf 1 januari 2013 geldt er bij

de Rijksgebouwendienst een certificeringsregeling voor

WKO-installaties. Vanaf dat moment maakt de dienst alleen

nog gebruik van gecertificeerde bedrijven. ISSO verzorgt nu

de verdere distributie naar marktpartijen. Iedere adviseur

is straks dus in staat om op een genormeerde manier de

gevraagde kwaliteit te leveren en zo onnodige faalkosten in

het ontwerpen, bouwen en beheren van WKO-systemen te

voorkomen.

De afgelopen vijfendertig jaar zijn warmte-koudeopslag-

systemen gemeengoed geworden. Er zijn – overdreven

gezegd – nauwelijks nog nieuwe gebouwen zónder. Toch wil

dat niet zeggen dat al die WKO-systemen in de praktijk ook

goed functioneren. Vaak is dat zelfs helemaal niet het geval

en is het rendement veel lager dan waarop het systeem is

ontworpen. Ook zijn de faalkosten vaak torenhoog.

De belangrijkste oorzaak is dat iedere keer weer opnieuw

het wiel wordt uitgevonden. En in plaats van rond is dat

vaak ovaal en soms zelfs volledig vierkant.

Steeds opnieuw het wiel uitvinden is bij WKO-systemen niet

nodig. Het aantal variabelen is namelijk relatief beperkt.

Het moet dus mogelijk zijn om een gestandaardiseerd

systeem te ontwikkelen waarmee altijd de juiste WKO wordt

ontworpen. Dat vond althans de Rijksgebouwendienst in

2008. De dienst ontwikkelde op dat moment onder de titel

‘Naar een duurzame en efficiënte huisvesting 2007-2011’

concrete plannen om invulling te geven aan het regerings-

beleid om te voldoen aan de Europese afspraken op het

gebied van energiebesparing en CO2-uitstoot.

Dat de Rijksgebouwendienst veel waarde hecht aan WKO

als instrument om de CO2-uitstoot te verlagen, is logisch.

De opslag van warmte en koude in de bodem is een van

de slimste manieren om op een heel effectieve, efficiënte

manier energie te besparen. Techniplan Adviseurs en Tauw

kregen ruim twee jaar geleden de opdracht om een

Het eerste systeem voor warmte-koudeopslag (WKO) in Nederland werd in 1987 toegepast.

Techniplan Adviseurs ontwikkelde het. Het is dus niet toevallig dat de Rijksgebouwendienst

(Rgd) ons, samen met Tauw, de prestigieuze opdracht gaf om een hulpmiddel te ontwikkelen

dat ontwerpers helpt om voortaan altijd het beste WKO-systeem tegen de laagste kosten te

bouwen. Onlangs heeft de Rgd het computerprogramma overgedragen aan de markt.

Binnenkort kan dus iedere adviseur ermee aan de slag.


HAALBAARHEIDAl bij de start van een project is duidelijk

of WKO realistisch is. Het enige wat

daarvoor nodig is, zijn de postcode van

de beoogde locatie, de omvang en functie

van het gebouw en de openingstijden.

Het programma schat vervolgens de

energievraag en kijkt onder meer of WKO

op die plek überhaupt mogelijk is en of

er een kans is op inteferentie met WKO’s

in de omgeving.

DEFAULTStandaard is de tool tot op besteksniveau ingevuld met

‘default-waarden’. Daardoor is het mogelijk om al vanaf

de eerste schets uitspraken te doen over de kansen voor

WKO. Tijdens het ontwerpproces kunnen al deze waarden

worden aangepast aan de hand van de keuzes die

architect en adviseurs maken, bijvoorbeeld de gebouw-

vorm, het glastype en de isolatiewaarde van de schil.

Stap voor stap wordt het ontwerp integraal verfijnd en

gedetailleerd. Steeds is duidelijk wat de invloed van

keuzes op de WKO is.

STANDAARD WKO’SBinnen het programma kunnen

standaard WKO’s naast elkaar worden

ontworpen en worden vergeleken met

een conventionele referentiesituatie.

Die drie zijn een WKO in combinatie

met een warmtepomp, koudeopslag in

combinatie met een droge/natte koeler

en koudeopslag in combinatie met een

Luchtbehandelingskast (topkoeling).

BESPARINGOp basis van een standaard configuratie

voor de WKO-concepten, maakt het

programma een globale dimensionering

van de WKO’s. Op basis daarvan kan een

eerste grove indicatie worden gegeven

van de milieubesparingen en de meer-

investering ten opzichte van het referen-

tiesysteem. Ook wordt een eenvoudige

terugverdientijd bepaald op basis waar-

van de haalbaarheid wordt bepaald.

SIMULATIETijdens de uitvoering en in de gebruiksfase is

het mogelijk de WKO volledig te simuleren in

een aparte simulatiemodule. Door bijvoorbeeld

de aanvoertemperaturen te wijzigen, kan het

gedrag van de WKO bij verschillende bedrijfs-

situaties worden beoordeeld. Ook kunnen met

de simulatiemodule de oorzaken van eventuele

storingen worden achterhaald en kunnen

oplossingen worden uitgeprobeerd voordat ze

daadwerkelijk in de WKO worden doorgevoerd.

Project interview * Lely Groep


Lely legt duurzaamheidslat op hoogste niveau

Blikvanger van de eerste orde

Wie eind 2012 over de A20 langs Maassluis rijdt kan er niet omheen: de nieuwbouw van de Lely

Groep, het familiebedrijf dat groot is geworden met het ontwerpen en bouwen van innovatieve

concepten voor de agrarische sector. Een kloek industrieel gebouw, dat innovatie en vooruit-

gangsdenken ademt. Iets minder zichtbaar aan de buitenkant, maar net zo vooruitstrevend,

is de kwaliteit in termen van duurzaamheid. Lely mikt op het allerhoogste BREEAM-niveau voor

de nieuwe productieruimte (BREEAM Outstanding). Waar die ambitie vandaan komt en hoe

deze concreet vorm krijgt, leggen opdrachtgever Ferdi Buijsrogge (Lely), architect Machiel

Hopman (ConsortArchitects) en Michel Keijser (Techniplan Adviseurs) uit. ‘Zonder inspiratie

en persoonlijke ambitie is duurzaamheid op dit niveau niet mogelijk.’

Lely is van oudsher verbonden met Maassluis. Het bedrijf

maakt een stevige groei door, mede door het aanhoudende

succes van een bijzonder concept voor automatisch melken,

dat twintig jaar geleden op de markt kwam: de Lely Astro-

naut melkrobot. De toegenomen productie daarvan en bijbe-

horende personeelsgroei maakte een nieuwe fabrieksruimte

noodzakelijk, zo legt Ferdi Buijsrogge uit. Hij is corporate

facility manager bij Lely Holding en als opdrachtgever nauw

betrokken bij de nieuwbouw. ‘We moesten op zoek naar een

locatie voor het nieuwe gebouw. De beste plek bleek naast

de oude fabriek te liggen.’ Architect Machiel Hopman over

de uitkomst van het locatieonderzoek: ‘Het bedrijf gaat

verder waar het ooit begon; ik vind dat qua maatschappelijk

verantwoord ondernemen al een goede zaak. Dit bedrijf

verhoudt zich op een bepaalde manier tot deze plek, dat

heeft een cultuurhistorische waarde. Lely is hier geworteld

en werkt hier aan de toekomst – terwijl men wellicht ook de

keuze had gehad om naar het buitenland te gaan.’

Korte lijnenHet wordt een complex voor innovatie en realisatie onder

de naam Lely Campus. Bedrijven die aan Lely gerelateerd

onderzoek verrichten, kunnen zich daar vestigen. Over het

‘fabrieksgebouw’ dat Lely laat realiseren merkt Hopman op

dat de naam feitelijk niet goed de lading dekt: ‘Het is meer

een assemblagehal, waar alle onderdelen in elkaar worden

gezet. Dat gebeurt op een compleet schone manier; er komt

dus ook geen rook uit de schoorsteen.’ In de nieuwe

constellatie zijn de lijnen tussen de R&D-afdeling en de

‘makers’ straks heel kort.

Buijsrogge over dit aspect: ‘We willen alle bedrijfsfunc-

ties dicht bij elkaar hebben, dat levert synergie op. Door

efficiënt om te gaan met de bestaande ruimte kunnen we

het deel van de assemblage dat nu nog in Rotterdam is

gevestigd, terughalen. Back to the roots.’ De synergie die

het nieuwe gebouw ademt, was ook onderdeel van het


**********************************************

V.l.n.r.:Machiel Hopman (ConsortsArchitects)Michel Keijser (Techniplan Adviseurs)Ferdi Buijsrogge (Lely Groep)

Artist impression * ConsortsArchitects & Plein 06


ontwerpproces. Zo werd met een multidisciplinair team

aan het integrale ontwerp gewerkt. Hopman: ‘Met land-

schapsbureau plein 06 hebben we ons bijvoorbeeld gebogen

over het landschapsconcept. We wilden aansluiten op de

oude polderstructuur die hier aanwezig is. Ook dat is name-

lijk een element van duurzaamheid.’

Geen dogmaOver het aspect duurzaamheid zegt Ferdi Buijsrogge: ‘Voor

Lely is duurzaamheid, als onderneming in de groene sector,

al decennialang een thema . Het zit in ons DNA en daar

nemen we het gebouw nu in mee. Onze klanten vragen om

duurzame oplossingen, ons personeel werkt graag in een

duurzame omgeving: duurzaamheid raakt steeds beter en

breder verankerd in onze maatschappij. Daarom kijken we

niet naar de waan van de dag, maar proberen we verder

vooruit te kijken.’ Michel Keijser, adviseur bij Techniplan

Adviseurs, haakt op dat laatste in: ‘We hebben een geza-

menlijk traject doorlopen om duurzaamheid hier invulling

te geven. Het was nadrukkelijk geen dogma dat van bovenaf

werd opgelegd. Eerder een ontdekkingstocht: welke keuzes

zijn er mogelijk en wat betekent dat? Niet alleen voor het

ontwerp van het gebouw, maar ook bijvoorbeeld voor de

businesscase. Wat zijn de investeringen, exploitatiekosten

en terugverdientijden? Ook op dat vlak moet het kloppen.’

Volgens Buijsrogge is de ambitie van de opdrachtgever

gaandeweg gegroeid: ‘We profileren ons in de markt met

duurzame innovaties voor onze sector. Dat moet ook de

uitstraling van dit gebouw zijn: we leggen de lat heel hoog.’

Voor het kantoor wordt gemikt op BREEAM Excellent en

voor de productiehal zelfs op BREEAM Outstanding. Keijser:

‘Dat laatste is in Europa, voor een gebouw met een

industriefunctie nog niet eerder vertoond. En het invullen

van die ambitie lukt alleen wanneer je aan alle aspecten

aandacht besteedt.’ Hopman: ‘De integraliteit is essentieel.’

Buijsrogge: ‘En daardoor zie je duurzaamheid in de

begroting voor de nieuwbouw ook niet terug als aparte

post. Het is verweven met alles.’

************************************************************************

Duurzaam op alle fronten

De lijst van duurzaamheidsmaatregelen die worden

toegepast bij de nieuwbouw van 10.500 m2 kantoor en

22.500 m2 fabrieksruimte voor Lely Groep is even lang als

innovatief. En daarmee passend bij een bedrijf dat mondiaal

bekend staat als ontwerper en producent van hoogwaardige

agrarische innovaties. Een greep uit de lijst: een kantoor

volledig gericht op het Nieuwe Werken (‘Work Smarter’) met

vergaande individuele regelbaarheid van klimaat en zeer

energiezuinige verlichting. Warmte- en koudeopslag in de

bodem, een biowkk die de verlichting voedt, oplaadpunten

voor elektrische auto’s en fietsen, een ‘follow me home’-

terreinverlichtingssysteem dat alleen aangaat wanneer er

auto’s over het terrein rijden, een grijs watersysteem, voor-

bereiding op toekomstige implementatie van windmolens,

een sportveld voor recreatieve activiteiten voor het perso-

neel en een luxe bedrijfsrestaurant. De groene wandelstrook

op het dak, zorgt niet alleen voor een duurzame uitstraling,

maar maakt het ook aantrekkelijk voor het personeel om

tijdens de werkdag een frisse neus te halen. Ook de binnen-

tuin in de assemblagehal benadrukt de groene omgeving

voor de werknemers. Een waterbesparend irrigatiesysteem,

een helofytenfilter, een intelligent energieregistratie- en

monitoringsysteem. Vergaande voorzieningen om groepen

mensen op excursie te kunnen ontvangen en te begeleiden.

Voeg daaraan toe de zorgvuldige landschappelijke inpassing

in het Dijkpoldergebied en het wordt duidelijk dat hier een

bijzonder project wordt gerealiseerd. Met recht een visite-

kaartje voor Lely en de hele omgeving.

Bovendien zal in de toekomst aangrenzend aan het Lely-

terrein een duurzame woonwijk verrijzen met ongeveer

1.500 woningen, waarbij onderzoek wordt gedaan naar

mogelijkheden van de haalbare synergie van het energe-

tisch koppelen aan het Lely-complex.

Project interview * Lely Groep

Lokale bedrijvenDe integraliteit beperkt zich niet tot de ontwerpfase, ook

de uitvoering hoort daar nadrukkelijk bij. Machiel Hopman

legt uit: ‘Bij BREEAM speelt local source een belangrijke rol.

Oftewel: zorg ervoor dat bouwmaterialen niet van te ver weg

worden gehaald. In de keuze voor de uitvoerende partijen

heeft dat zeker een rol gespeeld. Zo wordt het staal voor de

constructie – 36 meter lang, 8 meter hoog – door Hollandia

geleverd en het prefab beton door Mammoet; beide bedrijven

zijn in de nabijheid gevestigd. Ze zetten het hier straks als

een bouwpakket in elkaar, onder leiding van hoofdaannemer

Dura Vermeer, ook een bedrijf uit de regio.’ Dat er in Europa

nog niet eerder een ‘Outstanding’-certificaat is uitgereikt voor

een bedrijfsgebouw, maakt de opgave complexer, maar ook

interessanter. Keijser: ‘Er zijn inderdaad geen referenties waar


we ons aan kunnen spiegelen. En het is ook best lastig om

invulling te geven aan sommige BREEAM-eisen die oorspron-

kelijk in Engeland zijn opgesteld en betrekking hebben op

de engelse bouwpraktijk. Ook voor de uitvoerende partijen is

daar flink wat denkwerk in gaan zitten.’ Buijsrogge is optimis-

tisch en zelfverzekerd over de goede afloop: ‘Ik ben ervan over-

tuigd dat we het gaan halen. BREEAM is voor ons geen doel op

zich. Het systeem belichaamt voor ons, binnen alle beschik-

bare duurzaamheidsmeetlatten, heel goed de brede invulling

van duurzaamheid die we met ons bedrijf nastreven.’

Snel proces

Aan het slot van het gesprek benadrukken de drie partners

het belang van inspiratie en samenwerking. Buijsrogge

over deze ‘zachte’ kant van het proces: ‘Wij zien dat als

essentieel aspect voor de haalbaarheid. Zonder inspiratie

en persoonlijke ambitie is duurzaamheid op dit niveau

niet mogelijk. Niet voor niets zijn we bij de start van het

proces bij elkaar gaan zitten om te kijken waar optimali-

saties mogelijk waren. Iedereen kon daar een bijdrage aan

leveren.’ Hopman: ‘Ook de uitvoerende partijen droegen

suggesties aan. Dat zorgt voor vertrouwen en een gevoel

van: we maken dit gebouw samen en we halen samen dat

certificaat binnen.’ Keijser: ‘Heel inspirerend en leuk om

mee te maken. En dan kan het ook snel: het gehele proces

van een basaal Voorlopig Ontwerp tot en met de start van

de uitvoering heeft anderhalf jaar geduurd. Dat is tekenend

voor de manier waarop we hier hebben samengewerkt.’

*****************************

Door een zorgvuldige systeemkeuze van de installaties wordt met deze ontwikkeling 343 ton aan CO2-uitstoot bespaard ten opzichte van een conventioneel systeem. Dit staat gelijk aan 34 ha bos, ofwel 32 voetbalvelden.

Artist impression * ConsortsArchitects & Plein 06



Stop met blind staren op energie

*****************************

Links:Markthal, Rotterdam,BREEAM-ambitie Very GoodRechts:Hoofdkantoor BSH, Hoofddorp, BREEAM-ambitie Good


Duurzaamheid gaat in Nederland nog

altijd primair over energiegebruik. Maar in

werkelijkheid is het maar een van de aspecten

die de milieuvriendelijkheid van gebouwen

bepalen. Veel van deze aspecten staan nog in

de kinderschoenen. Om duurzaamheid dus

verder te brengen moeten we om te beginnen

af van de focus op energie. En dat betekent

dat we óók meer uniformiteit in het woud aan

duurzaamheidlabels moeten aanbrengen.

De overheid heeft de sleutel in handen.

Het begrip duurzaamheid bestaat dit jaar op de kop af vier

decennia. In 1972 zette de Club van Rome het in één klap op

de kaart. In hun inmiddels beroemde rapport ‘Grenzen aan

de groei’ werd indringend het verband geschetst tussen

economische groei en de gevolgen daarvan voor het milieu,

zoals vervuiling en de uitputting van grondstoffen.

Hoe veelomvattend de problemen ook waren, de jaren erna

lag de nadruk vooral op één aspect: energie.

In 1973 werd Nederland getroffen door de inmiddels

beroemde olieboycot. Zes jaar later was het opnieuw raak,

toen was onrust in het Midden-Oosten de oorzaak. Voor de

tweede keer in een decennium kwam onze energiekwetsbaar-

heid vol in de aandacht. Intussen was er ook de nodige kritiek

op het wel erg hoge doem-gehalte van de Club van Rome.

Wat vooral bleef hangen, was de noodzaak om zuiniger met

energie om te gaan.

Hoewel in de jaren tachtig Duurzaam Bouwen (DuBo) voor

een wat bredere blik zorgde, lag de nadruk ook toen vooral

op energie. En in 1995 gaf de invoering van de verplichte

Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) bij bouwvergunningen

daaraan nog een extra impuls. De klimaatdiscussie, oftewel

de energie- en CO2-discussie, die een paar jaar later los-

barstte, gaf het laatste zetje. Toch is er nog een Club van

Rome-onderwerp dat het wel heeft gehaald, namelijk

materiaalgebruik. Dat het gebruik van tropisch hardhout nu

als ‘fout’ wordt gezien, heeft zijn oorsprong in de DuBo-jaren

tachtig. Overigens is het niet toevallig dat hout het bekend-

ste voorbeeld is. Bomen, bos, groen en zuurstof zijn media-

geniek. IJzererts, grind en zand zijn dat veel minder. Staal en

beton kunnen zich daarom tot op de dag van vandaag niet

of nauwelijks in de belangstelling van de milieubeweging

verheugen, terwijl het terugdringen van het gebruik dáárvan

minstens zo belangrijk is.

Álle aspecten tellenOm gebouwen daadwerkelijk duurzamer te bouwen en te

slopen zijn álle aspecten van belang. Eigenlijk moeten we

terug naar de begrippen die de Club van Rome op de agenda

zette. Duurzaamheid gaat over respectvol omgaan met de

aarde. Duurzaamheid in de bouw gaat daarom óók over

landgebruik, ecologie, gezondheid, transport, water,

materiaalgebruik, afval en vervuiling. Zelfs nu het begrip

duurzaamheid al bijna een cliché is, is dat nog altijd niet

vanzelfsprekend.

Ook nu de kantorenleegstand extreem hoog is, worden

onder het mom van duurzaamheid nog relatief nieuwe

gebouwen ingeruild voor nog nieuwere, ‘duurzamere’

versies. Dat het bouwen daarvan een enorme aanslag op

het milieu is, en waarschijnlijk nooit gecompenseerd zal

kunnen worden door het iets lagere energieverbruik, wordt

eigenlijk ontkend. Gelukkig lijkt een kentering aanstaande:

steeds meer organisaties verbeteren hun bestaande huis-

vesting duurzaam of betrekken gerenoveerde gebouwen.

Niet-duurzame duurzaamheid tiert ook welig op kleinere

schaal. Wie besluit om al z’n verlichting te vervangen door

ledlampen van bijvoorbeeld Philips, bespaart op de energie

voor verlichting. Maar Philips heeft in Nederland geen

led-productie. Wie led bestelt, zet dus een grootschalige

Stop met blind staren op energie

*****************************

Spinoza Roterdam,BREEAM-ambitie Excellent



Overheid aan zetDe houding van de overheid ten opzichte van duurzaamheid

is dubbel. Aan de ene kant stimuleert ze marktpartijen invul-

ling te geven aan Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

(MVO), onder meer door de eisen waaraan bij aanbestedingen

moet worden voldaan. Maar aan de andere kant geeft die-

zelfde overheid nog niet het voorbeeld dat je zou verwachten.

Het gevaar is dat de kloof tussen private en publieke partijen

te groot wordt. En dat terwijl de overheid verreweg de groot-

ste vastgoedbezitter van Nederland is. Met name veel van de

grotere gebouwen in ons land zijn in overheidshanden.

Of een label als BREEAM inderdaad de standaard wordt, is

voor een groot deel afhankelijk van diezelfde overheid.

Die kan daar door haar dominante positie voor zorgen.

Doet ze dat niet, dan zullen er altijd veel verschillende

hybride vormen blijven.

De overheid is aan zet. Als grootste vastgoedbezitter van

Nederland kan ze het laatste zetje geven. Rijk, provincies en

gemeenten kunnen ervoor zorgen dat duurzaamheid in al

zijn facetten centraal komt te staan, en niet alleen energie

en CO2, zoals nu het geval is. Nederland zou in 2020 energie-

neutraal moeten zijn, zo is de ambitie van het kabinet.

Zelfs al zou die doelstelling worden gehaald, dan nog is hij

te beperkt. De ambitie kan en moet hoger.

Hoe sneller we tot meer uniformiteit in de duurzaamheids-

labels komen, hoe sneller we ook in staat zullen zijn om

daadwerkelijk duurzamer te bouwen. De markt heeft dit al

opgepakt, nu is vooral de overheid aan zet.

transportketen in werking tussen Nederland en het Verre

Oosten, waar de lampen worden geproduceerd. Dat transport,

maar ook grondstofwinning en de lokale arbeidsomstandig-

heden ook moeten worden meegeteld.

Soms lijkt iets duurzaam, maar is het dat niet. In de gebouwde

omgeving wordt dat onder meer in de hand gewerkt door de

vele duurzaamheidslabels. De meeste kijken namelijk slechts

naar een beperkt aantal aspecten. En zo kan een gebouw bij

het ene label goed scoren en bij het andere juist slecht.

En dus wordt vaak gekozen voor het label waarmee het eigen

gebouw, of nog te bouwen gebouw, zo goed mogelijk voor de

dag komt. Er zijn er inmiddels zo veel dat er altijd wel eentje

‘geschikt’ is.

Holistische kijk nodigOm echt door te kunnen pakken, moeten we af van de vele

verschillende labels. Er is een meer holistische kijk op duur-

zaamheid nodig. We moeten naar een allesomvattend certi-

ficaat waarin alle duurzaamheidsaspecten worden meegeno-

men. Op dit moment komt een label als BREEAM daarvoor

het meest in aanmerking. Dit label bekijkt de impact die het

maken van een gebouw op de wereld heeft in veel bredere

zin, en kijkt dus ook naar landgebruik, ecologie, indirecte

vervuiling en veel overige relevante aspecten.

Ook moet zo’n label vooral vóór en tijdens het ontwerp als

procestool worden gebruikt, en niet alleen achteraf zijn zegen

geven, zoals nu vaak gebeurt. Juist op het moment dat keuzes

worden gemaakt, moet bekend zijn wat daarvan de effecten

zijn. Ook dat kan met BREEAM. Zeker 90 procent van de

grote marktpartijen gebruikt het nu al, ook omdat het goed

aansluit bij internationale standaarden en omdat het zowel

voor nieuw als voor bestaand vastgoed kan worden ingezet. De

markt pakt het op, die omarmt BREEAM. Maar de overheid zelf

doet dat nog niet. Behoudens enkele incidentele stadskantoren

heeft geen enkel overheidsgebouw bijvoorbeeld nu zo’n label.

Daar zijn ook praktische redenen voor. Veel overheden vinden

dat er een commercieel tintje aan zit. En ze vinden de kosten

aan de hoge kant. Een procestool als BREEAM kost inderdaad

meer dan een label dat achteraf oordeelt, maar is tegelijkertijd

ook veel waardevoller en effectiever.

************************************************************************

Om echt door te kunnen pakken, moeten we af van de

vele verschillende labels. Er is een meer holistische kijk op

duurzaamheid nodig. We moeten naar een allesomvattend

certificaat waarin alle duurzaamheidsaspecten worden

meegenomen.

Hoe sneller we tot meer uniformiteit in de duurzaamheids-

labels komen, hoe sneller we ook in staat zullen zijn om

daadwerkelijk duurzamer te bouwen. De markt heeft dit al

opgepakt, nu is vooral de overheid aan zet.


Colofon******************************************************************Techniplan Adviseurs bvRaadgevend ingenieursbureauGebouw Eurogate IWatermanweg 1023067 GG RotterdamPostbus 82803009 AG RotterdamTel.: (010) 456 23 11Fax: (010) 456 77 [email protected]******************************************************************ContactpersoonMirjam van der Velden, Rotterdam******************************************************************RedactieVoorwoord, Visie & Special: Remco de Boer, Amsterdam Interview & Project: Kees de Graaf, Groningen******************************************************************VormgevingT2 Ontwerp, Den Haag******************************************************************DrukDrukkerij Goos, Ouderkerk aan den IJssel******************************************************************Alles uit deze uitgave mag worden overgenomen, echter uitsluitend na overleg en met bronvermelding.******************************************************************

Documents

‘Zo’ is een uitgave van Techniplan adviseurs en verschijnt ... · ander zeer duurzaam project is FORUM Rotterdam, een ontwikkeling van Multi Vastgoed, ontworpen door OMA en Wessel