AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI ARXEOLOGİYA VƏ ETNOQRAFİYA İNSTİTLITü

ƏSƏDULLA QÜBRƏT OĞLU CƏFƏROV

AZƏRBAYCANIN

İLK

SAKİNLƏRİ

Bakı-Elm-2004

Rəyçilər: 1. Vəli Əliyev - Azərbaycan Milli A.kcıcİ€ffiiycısiHiH

fyıüxbiv üz\ larix elmləri doktoru, professor

2. Qüdrət İsmayılzadə tarix elmləri doktoru, professor

Əsədulla Cəfərov. Azərbaycanın ilk sakinləri. Bakı, Elm- 2004, 220 səh. + fotolar və əmək alətlərinin şəkilləri.

ISBN 5-8066-1662-2

Əsərdə Azərbaycan ərazisində aparılmış arxeoloji tədqiqatlar əsasında Respublikamızın ərazisində yaşamış ilk sakinlərin uzaq keçmişindən, əmək alətləri hazırlamasından, ovçuluq, yığıcılıq təsərrüfatından, ibtidai yaşayış tikililəri yaratması, odu kəşf etməsi, öz istək və arzularını qayalar üzərinə həkk etməsindən və Qarabağın ən qədim tarixindən başlamış müasir dövrə qədərki insanlığın keçdiyi tarixi inkişaf mərhələləri şərh olunur.

C 0503020907 655(07)-2004

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ ................................................................................. 4 Coğrafi şərait və qədim insanlar ........................................ 9 İnsanlığın şəhəri - bəşərin ulu düşərgəsi .......................... 14 Olduvay mədəniyyəti ....................................................... 26 Azərbaycanın ilk sakinləri. Quruçay mədəniyyəti .......... 32 Aşel mədəniyyəti ............................................................. 42 Mustye mədəniyyəti ......................................................... 56 Üst paleolit ....................................................................... 77 Mezolit və neolit mədəniyyəti ......................................... 79 Ovçuluq, yığıcılıq və heyvanat aləmi .............................. 86 Fransanın paleolit düşərgələri .......................................... 95 Qafqazın paleolit düşərgələri ......................................... 102 Arxeoloji düşərgələrdən tapılmış qədim insan

qalıqları ................................................................... 108 Eneolit dövrü ................................................................ 114 Azərbaycan tunc dövründə ............................................ 116 Azərbaycan antik və orta əsrlərdə .................................. 120 Azərbaycan xalqının təşəkkül tarixinin mərhələləri... 125 İlk sakinlərin mənəvi aləmi ........................................... 129 Erməni terrorçularının fitnəkar əməlləri ........................ 145 Qarabağ arxeoloji və tarixi mənbələrdə ......................... 153 Qarabağın ilkin adları və onun tarixini

saxtalaşdırmaq cəhdləri .......................................... 198

Nəticə ............................................................................. 204 İstifadə olunmuş ədəbiyyat ............................................ 214 Fotolar və əmək alətlərinin şəkilləri .............................. 221

Kitab dünyasını dəyişmiş Azərbaycan

alimlərinin və Qarabağ uğranda həlak

olmuş oğul və qızlarımızın əziz xatirəsinə

həsr olunmuşdur.

GİRİŞ

İlk ibtidai insanların meydana gəlməsi, inkişaf etməsi və formalaşması tarixinin öyrənilməsi arxeologiya elminin ən əsas vəzifələrindən biridir. Arxeologiya elmi insanlığın uzaq keçmişini maddi mədəniyyət qalıqları vasitəsilə öyrənir.

1969- cu ilədək belə hesab edilirdi ki, ilk ibtidai insanların meydana gəlməsi və onların daşdan əmək alətləri hazırlayıb istifadə etməsi 800 min il bundan əvvəldən başlanır. Lakin 1960-cı illərin sonunda və 1970-ci illərdə Şərqi Afrika ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı ən qədim ibtidai insanların 2,6-3 milyon il bundan əvvəllərdən başlayaraq çay daşlarından əmək alətləri hazırlamağa başlamalarına aid zəngin arxeoloji materiallar aşkar olunmuşdur. Şərqi Afrikanın Olduvay dərəsində, Efiopiya və Keniya ərazilərində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları insanlığın yaranma tarixinin 3 milyon il bundan əvvəldən başlanmasını söyləməyə imkan verdi və bu, tarixin daha qədim olduğunu göstərdi. Məhz qeyd olunan ölkələrin ərazilərindən tapılmış maddi mədəniyyət nümunələri əsasında YUNESKOnun 1969-cu ildə olan xüsusi elmi konqresi qədim insanların ilk əmək aləti hazırlaması tarixinin 2,6-3 milyon il bundan əvvəldən başlanması haqqında qərar qəbul etmişdir. Bu farix beynəlxalq elmi ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunmuşdur. Elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmişdir ki, qədim insanların ilk dəfə düzəltdikləri daş alətlər olduqca kobud şəkildə hazırlanmış çapma alətlərdən ibarətdir. Zaman keçdikcə insan şüu

, 4

ru, təfəkkürü inkişaf etmiş və bunun nəticəsində ibtidai

insanların hazırladıqları əmək alətləri də təkmilləşmişdir.

Qədim insanların əmək alətləri əsasən çay daşından

hazırlandığına görə bu dövrə Daş dövrü adı verilmişdir. Daş

dövründə insanlığın uzaq keçmişinin inkişafı daş alətlərin

təkmilləşməsində və yeni-yeni alətlərin meydana çıxmasında

öz əksini tapmışdır. Şərqi Afrikanın Olduvay dərəsində, Efiopiya və Keniya

ərazilərində aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları tarixə Olduvay mədəniyyəti kimi daxil olmuşdur. Olduvay mədəniyyəti planetimizin ilk sakinlərinin ən qədim inkişaf mərhələsi olub, 2,6-3 milyon il bundan əvvəl başlanmış və 700 min il bundan qabaq sona çatması müəyyən olunmuşdur.

Lakin son 12 ildə Şərqi Afrikanın Keniya, Tanzaniya və

Efiopiya ərazilərində aparılan kompleks arxeoloji tədqiqatlar

zamanı yaşı 3-6 milyon illərə aid yeni arxeoloji və

paleoantropoloji tapıntılar aşkar olunmuşdur. 1992-ci ildə Efiopiyanın Aramis adlı paleolit

düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı yaşı 4,4 milyon ilə bərabər olan «Ardipikekus ramidus» adlı qədim insan kəlləsi və primitiv hazırlanmış daş alətlər tapılmışdır. 1994-2002-ci illərdə Keniyanın Türkanə gölü yaxınlığında aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı bir neçə qədim insan kəlləsi ilə birlikdə kobud daş alətlər aşkar olunmuşdur. Aparılan elmi araşdırmalar zamanı kəllələrin birinin yaşı 3,5 milyon il, digərlərinin yaşı isə 6 milyon ilə bərabər olması müəyyən edilmişdir. Ümumiyyətlə, Şərqi Afrika ərazisində aparılan kompleks elmi tədqiqatlar zamanı 21 paleolit düşərgəsindən yaşı 3 milyon il ilə 6 milyon illər arasında arxeoloji və paleoantropoloji tapıntılar qeydə alınmışdır. Beləliklə, son 12 ildə Şərqi Afrika ərazisində aparılan kompleks arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində əldə olunmuş arxeoloji və paleoantropoloji tapıntılar qədim insanın və onun

5

hazırladığı əmək alətlərinin yaşının 6 milyon ilə bərabər olmasını söyləməyə əsas vermişdir.

1989-cu ildən Dmanisi paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı yaşı 1,7-1,8 milyon ilə bərabər olan arxeoloji və paleoantropoloji tapıntılar aşkar edilmişdir.

Fransa ərazisində aparılan elmi axtarışlar zamanı Sent-aşel düşərgəsində kobud çapma alətləri və əl çapacaqları aşkar olunmuşdur. Bu tapıntılar tarixə aşel mədəniyyəti kimi daxil olunmuşdur və ilk dəfə tapıldığı yerin adı ilə adlandırılmışdır. Fransa alimlərinin apardığı elmi tədqiqatlar zamanı aşel mədəniyyətinin bir neçə inkişaf mərhələsi keçməsi müəyyən olunmuşdur. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, aşel mədəniyyəti bəşər tarixində 700 min il bundan əvvəl başlanmış və 120 min il bundan qabaq sona çatmışdır. Fransanın Lö-Mustye mağara düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı bəşər tarixi üçün yeni arxeoloji maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Lö-Mustye abidəsinin əmək alətləri tarixə mustye arxeoloji mədəniyyəti kimi daxil olmuşdur.

Arxeoloqlar müəyyən etmişlər ki, mustye mədəniyyəti 120 min il bundan əvvəl başlanmış və 35 min il bundan qabaq sona çatmışdır. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, 35 min il bundan əvvəllərdə mustye mədəniyyətini üst paleolit əvəz etmişdir. Avropa ərazisində üst paleolit mədəniyyəti 4 inkişaf mərhələsindən: orinyak, solyutre, madlen və azildən keçmişdir. 12 min il bundan əvvəllərdə üst paleolit sona çatmış və onu mezolit (orta daş dövrü) əvəz etmişdir. Mezolit dövrünü isə 9-7-ci minilliklərdə mövcud olmuş neolit (yeni daş dövrü) əvəz etmişdir. Qeyd olunan dövrlərdə əsas əmək alətləri və ovçuluq silahları daşdan hazırlandığına görə, insanlığın keçdiyi uzun bir tarixi inkişaf dövrünə daş dövrü adı verilmişdir. Aparılan kompleks arxeoloji tədqiqatlar

zamanı hazırda müəyyən olmuşdur ki, bəşər tarixində daş dövrü 6 milyon il bundan əvvəl başlanmış və 7 min il bundan qabaq sona çatmışdır. Daş dövrünü 7-5 minilliklərdə mövcud olmuş eneolit (mis-daş dövrü), mis- daş dövrünü 5-2-ci minilliklərdə mövcud olmuş tunc dövrü əvəz etmişdir və tunc dövrü I minilliyin əvvəllərində sona çatmış, onu dəmir dövrü əvəz etmişdir. Bəşər tarixində sonralar dəmir dövrünü antik dövrü (eradan əvvəl IV və eramızın IV əsri) əvəz etmişdir. Antik dövrü sona çatdıqdan sonra orta əsrlər (V-XVI əsrlər), yeni tarix (XVII-XIX əsrlər) və ən yeni tarixlə (XX əsrdən) əvəz olunmuşdur. Beləliklə, bəşər tarixi uzun bir inkişaf dövrü keçmişdir.

Azərbaycan Respublikası ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı ilk sakinlərinin məskunlaşmasına aid zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuş və bunun nəticəsində respublikamızın ərazisinin insanın formalaşdığı məskənlər siyahısına daxil olunmasına zəmin yaratmışdır. Azərbaycan ərazisində hazırda ilk ibtidai insanların 1,7-1,8 milyon il bundan əvvəldən yaşamağa başlamasına aid ən qədim arxeoloji və paleontoloji materiallar tapılmışdır.

Kitabda Azərbaycanın Araz, Quruçay, Arpaçay, Tərtərçay, Viləşçay, Zuvandçay və digər vadilərində aşkar olunmuş Olduvay, Aşel, Mustye, Orinyak, So- lyutre, Madlen, Azil, Mezolit, Neolit, Kür-Araz və Boyalı qablar mədəniyyətlərinin maddi mədəniyyət nümunələri haqqında zəngin arxeoloji materiallar öz şərhini tapmışdır.

Əsərdə respublikamızın ərazisində tapılan qədim insan düşərgələrindən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları əsasında burada ibtidai insanların mağara həyatından, əmək alətləri hazırlanmasından, ovçuluq təsərrüfatından, ilkin odla tanışlıqdan, ibtidai tikili yerlərindən, qaya rəsmlərindən və Qarabağın qədim tarixindən bəhs olunur. Eyni zamanda dünyanın

ən qədim insan məskənləri olan Olduvay, Türkanə, Azıx,

Dmanisi, Vallone, Kondel-Araqo, Lazaret, Ku- daro, Tağlar,

Qazma və başqa arxeoloji abidələr haqqında zəngin elmi

məlumatlar verilmişdir. İlk sakinlərin bu ərazi və

düşərgələrdə yaşayıb formalaşma mərhələləri, həmçinin ən

qədim tariximiz maddi mənbələr əsasında şərh edilmişdir.

Azərbaycanın ilk sakinlərinin düşərgələrində aparılan

kompleks elmi tədqiqatlar nəticəsində respublikamızın

ərazisində nəinki ibtidai insanların yaşaması isbat olunmuş,

eyni zamanda bu diyarda ən qədim insanların uzun müddət

məskən salıb formalaşması elmi faktlarla sübuta

yetirilmişdir.

COĞRAFİ ŞƏRAİT VƏ QƏDİM İNSAN

Aparılan elmi tədqiqatlar göstərir ki, planetimizin ilk sakinləri lap qədim zamanlarda bir yerdə yaşamış, birlikdə yemək, sığınacaq axtarmağa başlamış, vəhşi heyvanlardan qorunmaq, ilk əmək alətləri, ibtidai tikili yerləri hazırlamaq və süni od əldə etmək üçün birlikdə yaşamaq məcburiyyətində qalmışlar. Birgə yaşayış ulu sakinlərimizin qarşısına çıxan çətinlikləri aradan qaldırmağa kömək etmiş və bu günə qədər gəlib çıxmış maddi və mənəvi sərvətlərin yaradılmasına səbəb olmuşdur. Maraqlıdır ki, istər Afrikada, Avropada, Asiyada və istərsə də Azərbaycanda ilk qədim insanlar bir məskəndə - mağaralarda yaşamış, yeməkləri də bir növ - mağara ayıları, nəhəng marallar və təbiətin hazır nemətləri olmuşdur. Onlar özlərinin incəsənət əsərlərini də bir yerə - qayalar üzərinə yazmışlar. İstər Qobustan qayaüstü rəsmləri, Kəlbəcər, Gəmiqaya, Fransa, İtaliya və istərsə də Afrikadakı qayalar üzərinə ulu sakinlərin həkk etdikləri incəsənət əsərləri dediklərimizi bir daha təsdiq edir.

Hal-hazırda planetimizdə müxtəlif xalqlar yaşayır. Onların dilləri, məşğuliyyəti, mədəniyyəti, ictimai- iqtisadi quruluşları və dinləri müxtəlifdir. Lakin alimlərin apardıqları elmi tədqiqatlar göstərir ki, ən ulu sakinlərimizin ilkin səhər çağında əmək fəaliyyəti, formalaşma xüsusiyyətləri, çay daşlarından hazırladıqları əmək alətləri 6 milyon il bundan əvvəl tamamilə bir- birinə yaxın və demək olar ki, oxşar olmuşdur. Ən qədim ibtidai insanlar ilk zamanlar çay daşlarından əmək aləti hazırlamış və bu alətlərdən özünün məşğuliyyəti üçün istifadə etməyə başlamışdır.

İnsanın özünü də məhz əmək yaratmışdır. Əmək fəaliyyəti nəticəsində ibtidai insanlar heyvanlar aləmindən birdəfəlik ayrılmışlar. Təxminən 6 milyon il bundan əvvəl ibtidai insan adi çay daşını götürüb ondan

şüurlu surətdə əmək aləti hazırlamağa başlamışdır. İbtidai

insanın ilk əmək aləti, ibtidai tikili yerləri daşdan olduğu

kimi, özünün istək və arzularını da ən qədim vaxtlarda məhz

daşlar üzərinə həkk etmişdir. Ona görə də bəşəriyyətin səhər

vaxtına Daş dövrü adı verilmişdir. Bəşəriyyətin səhəri məhz

daşlar üzərinə yazılmışdır və bu daşları tədqiq edib insanlığın

uzaq keçmişi haqqında məlumat əldə etmək olur. Ona görə

də bu dövrün tarixi daş alətlər əsasında öyrənilir və aradan

çıxmış ictimai- iqtisadi quruluş haqqında elmi biliklər əldə

olunur.

İnsanlığın səhər çağlarında ibtidai insanların

hazırladıqları daş alətlər olduqca kobud və primitiv

olmuşdur. Sonralar, vaxt ötdükcə yeni-yeni əmək alətləri

meydana çıxmış, təkmilləşmiş və inkişaf etməyə

başlamışdır. Lakin elmi tədqiqatlar göstərir ki, əmək alətləri

öz-özlüyündə inkişaf edə bilməz. Bu inkişaf insan beyninin,

onun təfəkkürünün məhsuludur. Əmək alətlərinin inkişafı,

təkmilləşməsi, yenilərinin yaranması insanların beyninin,

təfəkkürünün və insan cəmiyyətinin formalaşmağa başlaması

ilə əlaqədardır. Bəşəriyyətin ilk çağlarında ibtidai insanlar ancaq

təbiətin hazır nemətlərindən istifadə edir və ovçtıluqla məşğul olaraq dolanırdılar. Coğrafi şəraitin ulu sakinlərimizin yaranması və formalaşması prosesində mühüm rolu olmuşdur. Aşkar edilmiş maddi mədəniyyət nümunələri göstərir ki, ibtidai insanların yaşaması üçün əlverişli coğrafi şərait harada olmuşdursa, məhz həmin ərazilərdə ulu sakinlərimiz ilkin əmək fəaliyyətinə başlamış, bütün inkişaf və formalaşma mərhələlərini keçmişlər.

Planetimizin ilk sakinləri yaşayış üçün əlverişli olan

yerlərdə - təbii mağaralarda, qaya sığınacaqlarında, yerüstü

yaşayış düşərgələrində və dərələrdə - çay kənarlarında

yaşamağa başlamışlar. İlk vaxtlar ibtidai insanlar üçün

təbiətdə baş verən hər şey, o cümlədən göyün gurlaması,

ildırım çaxması, yağış, qar yağması,

10

şiddətli küləklərin əsməsi və başqa təbii hadisələr tamamilə qaranlıq və möcüzəli görünürdü. Qədim insan təbiətin sirlərinə qeyri-adi baxır və bunların baş vermə səbəblərini dərk edə bilmir və bu hadisələr barədə düşünməyə məcbur olurdu. Görəsən, təbiətdə baş verən hadisələrin səbəbləri nədir? O, təbiəti dərk edə biləcək- mi? Təbiət onu məhv edəcək və yaxud yaşadacaq? Və əlbəttə suallar çox idi. Həmin suallara cavab axtarılırdı

İnsanlığın şəhər çağlarında coğrafi aləm olduqca mənzərəli və rəngarəng idi. Sanki təbiət cənnət guşəsini xatırladırdı. Hər tərəf yamyaşıl idi, dağların qoynunda ceyran, cüyür, dağ keçisi, ibtidai öküz, maral otlayırdı. Meşələrdə isə quşların səsi insanı məftun edirdi.

Çay kənarında yerləşən bulaqların şırıltısı ətrafa yayılırdı. İlk vaxtlardan etibarən su insan üçün həyat mənbəyi olmuşdur. Ona görə də ulu sakinlərimiz əsasən, çay kənarlarında olan mağaralarda məskən salmış, diqqətini çayda olan daşlar cəlb etmişdir.

Ulu sakinlərimiz iqtisadi tələbatını ödəmək, təbiətin vəhşi heyvanlarından qorunmaq və özünü yaşatmaq üçün müəyyən çıxış yolları axtarırdı. Yüz min illər ötür, planetimizin ilk sakinləri isə axtarış yollarında addımlayırdılar. Uzun axtarışlardan sonra ulu əcdadlarımız təbii sığınacaqlar tapır və burada məskunlaşmağa başlayırdılar. Sonra isə onlar yenidən çay kənarına qayıdır, orada olan çay daşlarından seçib istifadə etmək barədə düşünürdülər. Təbiətdə ilk dəfə olaraq daşdan əmək alətləri hazırlayıb ondan tələbatı üçün istifadə etməyə çalışan ibtidai sakinlərə çay daşları öz sirlərini açmağa başlamışdır. Bəlkə elə buna görə də ulu əcdadlarımız öz meylini çay daşlarına salmışdır. İnsanlığın ilkin səhər çağlarında ulu sakinlərimiz çayda olan daşlardan seçib istifadə etməyi və özünün ilkin əmək fəaliyyətində ilk addımlar atmağı öyrənməyə başlayırdı. Aparılan elmi axtarışlar zamanı məlum olmuşdur ki,

11

bu tarixi hadisə 6 milyon il bundan əvvəl baş vermişdir. Məhz bu vaxtdan başlayaraq ibtidai əcdadlarımız əmək fəaliyyətinə, tələbatlarını ödəmək üçün ovçuluğa başlamaq məqsədilə təbii çay daşlarını seçir, əldə yaxşı tu- tub istifadə etməkdən ötəri yararlı formaya salır, daşlardan ayrı-ayrı qəlpələr qoparmağa çalışırlar. Bu dövrdən etibarən ibtidai sakinlər ictimai əməyin təsiri altında inkişaf edir və formalaşır. İbtidai insanın əmək fəaliyyətinin başlanmasından etibarən insanlığın tarixi, artıq təbiət tarixi ilə deyil, ilk dəfə olaraq şüurlu surətdə hazırlanmış daş alətlərin inkişaf tarixi ilə başlanmışdır.

Ulu sakinlərin çay daşlanyndan ilk əmək aləti hazırlaması və onların sonrakı inkişafı üçün milyon illər lazım olmuşdur.

Əcdadlarımızın çay daşından əmək aləti hazırlamağa başlaması onların dünyagörüşünə də mühüm təsir göstərmişdir. Onlar təbiətdə baş verən hadisələrin sirlərini müəyyən etməyə, bu sahədə təcrübə toplamağa cəhd etmişlər. İlk vaxtlar təbiətin hazır məhsulları ibtidai insanların iqtisadi tələbatlarını ödəyirdi. Lakin müəyyən vaxt keçdikdən sonra ibtidai adamların sayı artır və bu da onların iqtisadi tələbatını çətinləşdirirdi. Çünki təbiətin hazır məhsulları onların yeməyə olan ehtiyaclarını ödəyə bilmirdi. Bəs nə etməli, hansı işlə məşğul olmalı? Qədim insanlar çıxış yolunu məhz əmək alətlərinin təkmilləşməsində görürlər. Bunun üçün kobud çapacaq alətini hazırlamağa başlayırlar. Kobud. çapacaq hazırlamaqla qədim insan özünün həyat fəaliyyətini yaxşılaşdırmağa, iqtisadi tələbatım ödəmək məqsədilə ovçuluğa başlayır. Ovçuluğun meydana çıxması ibtidai adamların ayrı-ayrı qruplarla yaşamasına təsir edir və bu qrupları bir-birinə yaxınlaşdırırdı. Bundan başqa qida əldə etmək, soyuqdan, vəhşi heyvanların hücumundan qorunmaq, təbiətdə baş verən hadisələrin sirlərini öyrənmək istəyi ibtidai insanların qrup halında yaşamasını zəruri edir. İnsanların iqtisadi tələ

12

batı həmişə təbiətin dərk edilməsini irəlilədən başlıca amil olmuş və milyon illər keçdikcə bu amilin rolu daha da artmışdır. İlk zamanlardan başlayaraq qədim sakinlərimiz təbiəti, onun qeyri-adi görünən möcüzəli sirlərini məhz həyat fəaliyyəti nəticəsində dərk etməyə və anlamağa başlayır.

Coğrafi aləmdə baş verən hadisələrin sirlərini öyrənmək, onlardan öz mənafeləri üçün istifadə etməkdən ötrü çəkilən əzab və əziyyətlər nə qədər ağır olsa da bu yolda atılan hər bir addım qədim insanların məşğuliyyətində əsas rol oynamış və onların təbiətə qarşı, xüsusən onun kortəbii qüvvələrinə qarşı mübarizəsində mühüm vasitə olmuşdur. Məhz bu mübarizə prosesində ulu sakinlərimiz təbiət qüvvələri haqqında biliklər toplamış və bunun sonralar, onların formalaşmasında mühüm əhəmiyyəti olmuşdur. Zaman keçdikcə qədim insanın əmək fəaliyyəti daha geniş vüsət almış və özünə daimi yaşayış yerləri axtarmağa başlamışdır. Çünki artıq daimi yaşayış düşərgəsi olmadan əmək alətləri hazırlamaq və ovçuluqla məşğul olmaq mümkün deyildi.

13

İNSANLIĞIN SƏHƏRİ - BƏŞƏRİN ULU

DÜŞƏRGƏSİ

İllər ötür, qərinələr keçirdi. İbtidai sakinlər isə hələlik özlərinə daimi yaşayış yeri tapa bilmirdilər. Ona görə də ulu sakinlərimiz daimi yaşayış məskəni axtarmaq və tapmaq üçün çox fikirləşir, götür-qoy edirdilər. İbtidai insanlar öz qüvvələrinə inanır və bilirdilər ki, birgə yaşasalar soyuqdan, yağışdan qardan özlərini qoruya biləcəklər. Ona görə də birlikdə əmək alətləri hazırladıqları, birlikdə ov etdikləri kimi, ortaya çıxmış bu çətinliyi də aradan qaldırmaq üçün birlikdə yaşayış düşərgəsi axtarmağa başladılar. Çünki güc birlikdədir. Birlik olan yerdə həmişə dirlik olar, birlikdə olan işlər həmişə səmərəli nəticə verər. İnsanlığın ilk çağlarında ulu sakinlər çalışırdılar ki, elə yaşayış düşərgəsi tapsınlar ki, o həm işıqlı, həm quru və həm də çay kənarına yaxın olsun. Ona görə ki, çay kənarında ulu sakinlərin yaşaması üçün zəruri olan təbii ehtiyatlar - su, alət hazırlamaq üçün xammal və s. olduqca zəngin idi. Məhz bunun üçün ibtidai insanlar çay vadilərinin yaxınlıqlarında yerləşən mağaralara və sığmacaqlara daha çox üstünlük verirdilər.

İnsanlığın ilk çağlarında Azərbaycanın ulu sakinləri daimi yaşayış məskəni kimi Araz çayı ərazisini seçdilər. Çünki Araz vadisinin sağ və sol sahillərində möhtəşəm dağlarla əhatə olunmuş mağaralar və təbii sığınacaq yerləri var idi.

Araz çayının sağ və sol sahilləri olduqca əzəmətli və mənzərəli görünürdü. Çayın yaxınlığında olan meşələr insanı valeh edirdi. Çayın hər iki sahilində yerləşən təbii mağaralar və qaya sığınacaqları diqqəti cəlb edirdi. Qaya sığınacaqlarının möhtəşəmliyi diqqəti cəlb edirdi. Qaya sığınacaqlarının möhtəşəm yerlərdə yerləşməsi, mağaraların çoxunun giriş yoluna günəş şüalarının əlverişli vəziyyətdə düşməsi burada ibtidai insanların ya

14

şaması üçün şərait olduğunu göstərirdi. Lakin əsas vəzifə

onlardan daha münasib olanlarını müəyyən etməkdən ibarət

idi. Nəhayət uzun axtarışlardan sonra ibtidai insanlar

özlərinə daimi yaşayış düşərgəsi axtarıb tapa bildilər. Bu,

Araz çayının sağ sahilində yerləşən, təbii surətdə əmələ gələn

mağara oldu. O vaxtdan ulu sakinlər mağarada yaşamağa

başladılar. Yeni mağara düşərgəsi Araz çayı yaxınlığında

yerləşdiyi üçün ona Araz düşərgəsi adı verildi. Araz

mağarasının bir neçə salonu var idi. Giriş yolu olduqca

möhtəşəm idi və o da mağaranın salonlarına günəş şüasının

yaxşı düşməsinə şərait yaradırdı. Düşərgənin içərisi

tamamilə quru olduğuna görə ibtidai insanların yaşaması

üçün əlverişli idi. Araz mağarası olduqca əlverişli bir yerdə

yerləşirdi. Ətrafdakı yaşıllıqlar, sərin sulu bulaqlar,

giləmeyvə və heyvanat aləmi ilə zəngin olan meşəliklər

diqqəti cəlb edirdi. Araz vadisinin hər tərəfi mənzərəli və

əzəmətli görünürdü.

Ulu sakinlər belə ecazkar, füsünkar təbiətə vurulur və

təbiətin yaratdığı möcüzələrə heyran olurdular. Özlərinə

daimi yaşayış düşərgəsi tapdıqdan sonra ibtidai insanlar

gələcəkdə görəcəkləri işlər haqqında fikirləşməyə başladılar.

Ulu sakinlərimiz çaydan əmək alətlərini hazırlamaq üçün

əlverişli və keyfiyyətli çay daşlarını seçib düşərgəyə

gətirməyə başladılar. Əmək alətləri hazırlamaq üçün Araz

düşərgəsində əlverişli imkan var idi. Azərbaycanın Araz və Quruçay vadilərində aparılan

arxeoloji kəşfiyyat işləri nəticəsində məlum olmuşdur ki, ulu sakinlərimiz burada 2-1,5 milyon il bundan əvvəl məskunlaşmağa başlamışlar. Vadilərdə aparılan elmi axtarışlar zamanı ibtidai sakinlərin hazırladıqları əmək alətləri tapılmışdır. Maraqlıdır ki, Araz çayının sol sahilində ovlanmış heyvanların sümükləri də aşkar olunmuşdur. Araz çayının sol sahilindəki terraslarda. Cəbrayıl rayonunun ərazisində tapılmış sümüklər göstə

15

rir ki, ibtidai insanlar mağaralardan başqa açıq düşərgələrdə də yaşamışlar.

Ulu sakinlər artıq yeni şəraitə uyğun olaraq hərəkət etməli və daha münasib əmək alətləri hazırlamalı idilər. Artmış tələbatlarını ödəmək üçün ovçuluqla məşğul olmalı idilər. Bununla əlaqədar olaraq qədim insanlar alət hazırlamaq üçün keyfiyyətli çay daşlarını seçib düşərgəyə gətirirdilər. Lakin kobud çapma alətləri ibtidai sakinlərin artmış tələbatlarını ödəyə bilmirdi. Qədim insanların ilk kobud çapma aləti hazırlamalarından və ondan istifadə etmələrindən artıq bir neçə minilliklər keçmişdi. Keçən vaxt ərzində ibtidai insanlar təbii hadisələr haqqında müəyyən məlumatlar toplanmış və bir qədər də inkişaf etmişdilər. Əlbəttə, bu inkişaf ulu sakinlərin əmək alətlərində də özünü göstərməli idi. Daha yüksək keyfiyyətli əmək alətləri hazırlamaq üçün qədim insanlar çaydan topladıqları daşlardan ayrı-ayrı qəlpələr qoparır, sonra isə həmin qəlpələr üzərində işlək hissə hazırlayırdılar. Əvvəlcə bu yolla hazırlanmış alətlər yararsız halda idi. Lakin ibtidai sakinlər bundan nəticə çıxararaq, yeni düzəldəcəkləri aləti daha möhkəm çay daşından hazırlamağı qərara almışdılar. Bunun üçün onlar yenidən çay kənarına getmiş, daşlara diqqətlə nəzər yetirmiş və alət hazırlamaq üçün daha yüksək keyfiyyətli çaxmaq daşlarını seçib düşərgəyə gətirmişlər. Sonralar çaxmaq daşı ilə yanaşı Bazalt daşlarından da əmək alətləri hazırlamağa başlamışlar.

Araz çayının sağ sahilində yerləşən mağaraya günəş şüaları olduqca yaxşı düşdüyünə görə ibtidai insanlar buranı Günəşli düşərgəsi adlandırmışdılar. Günəşli düşərgəsi təbiətin olduqca səfalı bir guşəsində yerləşmişdi. Qədim insan öz-özlüyündə fikrə gedir və düşünürdü: görəsən təbiət meşəlikləri, dağları, çayları, mağaraları, çəmənlikləri necə yaradıb? Bu suallara nə qədər fikirləşirdisə də cavab tapa bilmirdi. Lakin ümidini də kəsmirdi. Fikirləşirdi ki, vaxt gələcək, o hər

16

şeyin sirrini biləcək və təbiət qüvvələri üzərində hökmranlıq edəcəkdir...

Bir qrup qədim insan Araz çayından topladığı daşlan Günəşli düşərgəsinə gətirərək ondan yeni aləti necə hazırlayacağı barədə düşünürdü. Bir qədər vaxt keçdikdən sonra onlardan biri daş alət hazırlamağa başladı. Elə bil onun ürəyinə dammışdı ki, o bu gün daha münasib alət hazırlayacaq və bunun əsasında onların əmək fəaliyyəti müəyyən qədər yaxşılaşacaqdır. Daşın üzündən bir neçə qəlpə qopardı və onun o biri üzündən də qəlpə qoparmaq üçün zərbə səthləri hazırlamağa başladı. Sonra isə bu səthdən ayrı-ayrı qəlpələr qoparmağa başladı. Daşın təbii olaraq hər iki üzünün səthini qopardı. Onun üçün işlək ağız və əldə yaxşı tutmaq üçün dəstək hazırladı. Nəticədə hər iki üzdən işlənmiş və yaxşı işlək ağıza malik əl çapacağı alındı. Əvvəlcə belə əmək alətini hazırlamaq üçün qədim insan bir neçə saat, sonralar isə daha az vaxt sərf etdi. Çünki, o, belə alət hazırlamağın sirrini öz əmək fəaliyyəti nəticəsində öyrənmiş oldu. Əl çapacağının hazırlanması və ondan istifadə olunması qədim insanların həyatında mühüm rol oynadı. Əl çapacağı vasitəsilə qədim insanlar ovçuluq sahəsində mühüm irəliləyişlər etmiş oldular. İndi artıq onlar bu alət ilə ov edir, ovlanmış heyvanları parçalayır və Günəşli yaşayış düşərgəsinə gətirirdilər. Düşərgədə ovlanmış heyvanların dərisini soyur, ətini yeyir, sümüklərini də elə Günəşli düşərgəsinə tullayırdılar.

Alət hazırlanarkən daşlardan çoxlu qəlpələr və tullantılar qopurdu. Həmin qəlpələr və qopuqlar da düşərgədə qalırdı. Qədim insanlar bəzən heyvan sümüklərini və alət hazırlayarkən qopan hissəciklərini toplayıb düşərgənin müəyyən yerinə qoyurdular. Qədim əcdadlarımız heyvan ovlayarkən daş alətlərdən istifadə etməklə yanaşı ayrı-ayrı qaya parçalarından və iri ağaclardan da istifadə edirquər.

'17

Qədim zamanlarda ovçuluqla məşğul olmaq o qədər də asan deyildi. Çünki heyvanlar sürətlə qaçır və onlara iri daşlarla zərbə vurmağı çətinləşdirirdi. Ona görə də qədim ovçuluqla daha çox meşələrdə və iri uçurum qaya aralarında məşğul olurdular. Onlar çox vaxt ovlayacaqları heyvanları iri qayalıqlar arasına qovur və yuxarıda duran adamlar da iri daşlarla heyvanlara zərbə vurudular. Bəzən isə heyvanları iri aşırımlardan, uçqunlardan qovub aparır və bu zaman heyvanların qıçları sınırdı. Sonra qədim insanlar həmin heyvanları iri qaya daşları ilə öldürür, elə oradaca onları ayrı-ayrı hissələrə parçalayır və düşərgəyə gətirirdilər. Bəzən bir neçə gün ova getmirdilər. Çünki artıq onların yeməyi var idi. Ona görə də bəziləri yenidən çay kənarına gedir, bəziləri isə düşərgədə qalıb əmək alətləri hazırlamaqla məşğul olurdular.

illər, aylar keçirdi. Qədim insan yenə də axtarış yollarında addımlayırdı. O, belə əzablı, əziyyətli fəaliyyətini yüngülləşdirməyə can atırdı. O, özünə daimi yaşayış yeri tapa bilmiş, bir neçə əmək aləti hazırlamış və heyvanları nisbətən asan ovlamağa öyrənmişdi. Lakin qışda düşərgədə soyuq olurdu. Nə etməli? Hansı yollarla bunun qarşısını almalı? Qədim insan bu yeni çətinliyin qarşısını almaq üçün yollar axtarırdı. Əvvəlcə o, ovladığı heyvanların dərisini soyub, ondan bürünmək üçün istifadə etməyə başladı. Bu, ibtidai insanların soyuqdan qorunmasına nisbətən kömək etmiş oldu. Əslində isə onlara başqa vasitə lazım idi.

Ətrafda tez-tez ildırım çaxırdı. Bu hadisə ibtidai insanların diqqətini çoxdan özünə cəlb etmişdi. Onlar necə olursa-olsun bunun sirrini öyrənməyə çalışırdılar.

Başqa bir əlamət də ibtidai insanların diqqətini özünə cəlb etmişdi. İldırım çaxandan bir neçə vaxt sonra meşədə yanğın baş verir və hər tərəf işıqlanırdı. Bir dəfə ətrafda, yenə yanğın baş vermişdi. Bu dəfə onlar həmin yanğın yerinə getməyi qərara aldılar. Bir qrup

18

adam yığışıb oraya yollandılar. Gəlib həmin yanğın yerinə çatdılar. Gördülər ki, ağaclar yanır, hər tərəf alova bürünüb. Lakin yaxma getmək olmur. Çünki odun istiliyi hər tərəfə yayılırdı. Hava soyuq idi. Ona görə bir müddət burada qalmaq qərarına gəldilər. İstilik qədim insanlara xoş təsir bağışlayırdı. Bu hadisə qədim əcdadlarımıza olduqca möcüzəli gəlirdi. Görəsən necə olur ki, yanğın baş verir? Onlar bir qədərdən sonra düşərgəyə qayıtmaq qərarına gəlirlər, çünki yoldaşları narahat ola bilərdilər. Düşərgə soyuq olduğu üçün oddan aparmaq istədilər. Bir uzun, quru ağac topladılar, sonra isə odun yanma gəldilər. Bu vaxt odun hərarəti də azalmışdı. Çünki yaxınlıqda olan quru ağaclar qurtarmaqda idi. Onlar bir az əvvəl qırdıqları ağacları yerə qoymağa, digərləri isə quru, eyni zamanda çox uzun olan ağacların uc hissələri yandırmağa başladılar. Tonqalda olan közləri necə götürməli? Bunun üçün qədim insanlar bir qədər fikirləşməli oldular. Kimsə əl ilə götürmək istədi, lakin əli yandığından odu tez tulladı. Çox fikirləşdikdən sonra uzun ağacları közdə yandırıb əllərində günəşli düşərgəsinə apardılar.

Artıq təbii odla tanışlıq qədim insana yeni ruh, yüksəliş üçün yeni imkan verirdi. Od, düşərgəyə təsadüfən gətirilirdi. Çünki müəyyən vaxt keçdikdən sonra od sönürdü.

Qədim insanlar çaydan topladıqları bazalt, andezit və çaxmaq daşlarından əmək alətləri hazırlayırdılar. Biri kobud çapma alət, digəri isə əl çapacağı hazırlamaqla məşğul idi. Növbəti ov üçün lazım ola biləcək alətlər hazırlanıb qurtarmaq üzrə idi. Sonuncu əl çapacağını hazırlayarkən qədim insan qəribə bir hadisənin şahidi oldu. O, iki çaxmaq daşını bir-birinə vurub, qəlpə qaparmaq istəyirdi, bu zaman qığılcım çıxdı. Bu nə ola bilər? Axı, o, uzun bir müddətdir ki, daşdan alət hazırlayırdı. Belə bir hadisəni ilk dəfə idi ki, görürdü. Bunun səbəbini aydınlaşdırmaq üçün həmin daşları bir-

19

birinə vurmaq qərarına gəldilər. Bu dəfə də daşlardan qığılcım qopmağa başladı. Hamı bir nəfər kimi bu möcüzəli hadisə barədə düşünməyə başladı. Bu bəlkə oddur? Çünki bu, onların meşədən gətirdikləri oda çox oxşayırdı. Əgər belə olarsa, onda nə vaxt istəsələr odu əldə edə bilər və daha soyuqdan əziyyət çəkməzlər. Bir neçə dəfə həmin daşları bir-birinə vurdular və gördülər ki, quru çöplər yanmağä başladı. Sonra yanan çöplərin üzərinə quru ağac yığdılar və iri bir tonqal qaladılar. Bunu görən digər adamlar çay kənarından günəşli düşərgəsinə toplaşmağa başladılar. Yeni gələnlər ətrafa göz gəzdirdilər, heç yerdə od yox idi. Ona görə də bunun necə baş verməsi ilə maraqlandılar. İlk dəfə bu hadisənin şahidi olan adam qalan yoldaşlarına sevincək bildirdi ki, 2 çaxmaq daşını bir-birinə zərbə ilə vurub qəlpə qoparan zaman ilk odlu qığılcımın şahidi oldu. Bu, onun diqqətini cəlb etdiyi üçün bir neçə dəfə bunu təkrar elədi. Eyni ilə həmin hadisə təkrar olundu və nəticədə süni od alındı.

Süni odun kəşfi ilə əlaqədar olaraq qədim insanların həyatında yeni bir inkişaf mərhələsi başlanmış oldu. Onlar ayazh-şaxtah qış aylarında soyuqdan qorunmaq üçün oddan istifadə etmək qərarına gəldilər.

Günəşli düşərgəsi bu zaman (750-650 min il bundan əvvəl) soyuqlaşmağa başlayırdı. Qışın gəlişi hər tərəfdə hiss olunurdu. Ağaclar yarpaqlarını tökmüş, çayların suyu nisbətən azalmışdı. Meşədə bütün giləmeyvələr qurtarmışdı. Qışa hazırlıq görmək lazım idi. 15-20 nəfərdən ibarət qrup düşərgəyə toplaşıb qışın yaxınlaşdığından söhbət edirdilər. Onlardan biri dağların yüksək zirvəsində olan qarı göstərdi və bildirdi ki, bu qar bizə nə isə bir xəbərdarlıq edir, bizi qışa hazırlamağa çağırır. Həmin qar bəlkə bir neçə gündən sonra bizim düşərgəyə də yağacaqdır.

Ona görə də əsas diqqəti ovçuluğa vermək lazım idi. Bunun üçün bir neçə qrupa ayrılmalı idilər. Kimi

20

çaya gedib daş alət hazırlamaq üçün ordan çay daşları gətirməli, kimi ocaq qalamaq üçün quru ağac yığmalı, kimisi də düşərgədə əmək alətləri hazırlamaqla məşğul olmalı idi. Birlikdə görüləcək işləri müəyyən etdikdən sonra hərə öz işinə başladı.

Bir neçə saat keçdikdən sonra ov üçün lazım olan əmək alətləri hazırlandı. Ov etmək üçün yer də müəyyən olundu. Əvvəlki vaxtdan fərqli olaraq bu dəfə daha çox heyvan ovlamaq qərarına gəldilər. Çünki qabaqda qış gəlirdi.

Bir qrup ovçu meşəliklərlə örtülü olan uçurumlu dərəyə yollandı. Qış yaxınlaşdıqca heyvanlar daha çox bu dərəyə toplaşırdılar. Eyni zamanda bu yerin ov üçün əlverişli sahəsi var idi.

Yol boyu bu dəfə ovun necə olacağı barədə düşünürdülər. Elə bil onlara bu dəfə ovun uğurlu olacağı barədə kimsə söyləyirdi. Sanki ana təbiət də qədim insanların qışa hazırlandığını duymuş və bunun üçün özünün nemətlərini əsirgəməmiş, bu dəfə ova hazırlıq zamanı nə lazım idisə, hamısı asan əldə olunmuşdu. Onlar bu düşüncələrlə meşəyə doğru gedirdilər. Birdən onlardan birinin diqqəti uzaqda görünən nəhəng maral və kərgədanlara yönəldi və yoldaşlarına bu barədə dedi; «Baxın o dağın ətəyində maral və o biri tərəfdə isə kərgədanlar vardır. Biz bunlardan bir neçəsini ovlamalıyıq. Necə edək?»

Bir qədər fikirləşdilər, sonra qərara gəldilər ki, bir neçə tərəfdən maral və kərgədanlara hücum edərək onları sığınacaq yerinə salsınlar. Bundan sonra hərə bir tərəfdən həmin heyvanlara iri qaya daşları ilə zərbələr endirsinlər. Növbəti ov başlandı.

Bu dəfə qədim insanların ov mərasimi olduqca uğurlu oldu. Onlar bir neçə maral və kərgəndan ovladılar. İndi isə ovlanmış heyvanları günəşli düşərgəsinə aparmaq lazım idi. Qədim insanlar olduqca sevinəcək idilər. Hamı bu dəfəki ovdan razı qalmışdı. Bir qədər

21

dincəldikdən sonra ibtidai adamlar ovladıqları heyvanları ayrı-ayrı hissələrə ayırmağa başladılar. Sonra məlum oldu ki, bunların hamısını birdəfəlik düşərgəyə aparmaq olmaz. Ona görə də ovlanmış heyvanları hissə-hissə düşərgəyə aparmaq qərarına gəldilər.

Düşərgədə qalıb alət hazırlayanlar isə narahat olmağa başlamışdılar. Artıq hava qaralmağa başlayır, axşam düşürdü. Ova gedənlər isə hələ də geri qayıtmamışdılar. Düşərgədəkilər belə fikirləşirdilər ki, yəqin ov mərasimi uğursuz olub və ona görə də onlardan bir xəbər yoxdur. Onlar bütün hazırlıq işlərini görüb qurtarmışdılar. Ovlanmış heyvanları ayrı-ayrı kiçik hissələrə bölmək üçün alətlər hazırlamış, od qalamaq üçün ağac, kol və başqa ləvazimat toplanmışdı. Düşərgədə olanlar səbirsizliklə ova getmiş yoldaşlarının yolunu gözləyirdilər. Onların bəziləri hətta düşərgədən bir qədər aralanıb ətrafa baxırdılar. Nəhayət, ova gedənlər görünməyə başladı. Düşərgədəkilər od yandırdılar ki, yoldaşları ovdan sonra isinə bilsinlər.

Artıq hava qaralmış, axşam düşmüşdü. Günəşli düşərgəsində yaşayanların hamısı bir yerə yığışıb şadlıq edirdilər. İlk dəfə idi ki, onlar istənilən qədər heyvan ovlamışdılar. Bu dəfəki ov mərasimin uğurla nəticələnməsi hamını heyran etmişdi. Bunun nə üçün belə olması hamını düşündürürdü. Ovçuluq üçün bu dəfə hazırlanmış alətlər olduqca səmərəli olmuşdu. Alətlərin işlək ağızları olduqca iti olduğundan ovlanmış heyvanları ayrı-ayrı hissələrə parçalamaq nisbətən rahat olmuşdu. Ona görə də hamı gələcəkdə də ova gedərkən bu cür alətlərin hazırlanması haqqında düşünürdü.

Bayaqdan səbirsizliklə yoldaşlarını gözləyənlər axşam yeməyi hazırlamağa başladılar. Ovlanmış heyvanları ayrı-ayrı hissələr bölüb axşam yeməyinə lazım olanı götürdülər. Qalan hissələri isə mağaranın II salonuna apardılar. Çünki bu salon olduqca sərin idi və artıq qalmış hissələri həmişə burada saxlayırdılar.

22

Bütün hazırlıq işləri görüldükdən sonra axşam yeməyinə başladılar.

Ertəsi gün düşərgə sakinləri yenidən ova getməyi qərara aldılar. Çünki ov etmək üçün münasib alətlər hazırlanmışdı, həm də qışa hazırlıq görmək lazım idi. Bu dəfə qışın sərt olacağı gözlənilirdi. Düşərgədə olan 16 nəfərdən 9 nəfəri bu gün ova gedəcəyini bildirdi. Qalanları isə düşərgədə qalıb başqa təsərrüfat işləri ilə məşğul olmalı idilər.

Bu dəfə Araz dərəsində ov etmək qərarına gəldilər. Çünki burada ov etmək üçün əlverişli şərait var idi. Eyni zamanda qədim insanların bir qrupu buradan alət hazırlamaq üçün daş toplayarkən bir sürü mağara ayısı görmüşdülər. Bu dəfə bir neçə mağara ayısı ovlamaq lazım idi. 3 yerə ayrıldılar. Ətrafda 3 mağara ayısı görünürdü. Onları Araz dərəsinin sıldırım yerinə qovmağa başladılar. Bu zaman ayıların ikisi yıxıldı, biri isə başqa tərəfə qaçdı. Yerə yıxılmış ayılara iri daşlarla zərbələr endirdilər. Beləliklə, ovçular öldürdükləri 2 mağar ayısını ayrı-ayrı hissələrə bölməyə başladılar ki. Günəşli düşərgəsinə aparmaq rahat olsun. Sonra hərəsi bir hissə götürüb düşərgəyə yollandılar. Yol boyu bugünkü ovun olduqca yaxşı keçdiyindən danışdılar. Birdən qaya sığınacağına söykənmiş mağara ayısı diqqəti cəlb etdi. Ovçular bu ayını da ovlamağı qərara aldılar. Qayanın yuxarı hissəsinə qalxıb iri qaya daşları ilə ayıya zərbələr endirməyə başladılar. Beləliklə, III mağara ayısı da ovlanmışdı. Sonuncunu da ayrı-ayrı hissələrə bölüb, düşərgəyə yollandılar...

Günəşli düşərgəsində qalanlar əmək alətləri hazırlamaqla məşğul idilər. Birdən onlardan birinin diqqətini kənara tullanmış heyvan sümükləri cəlb etdi. Xeyli fikirləşdikdən sonra qədim insan sümükdən alət hazırlamaq qərarına gəldi. Bunun üçün o, iri bud sümüyü götürdü və onu daş alətlə yonmağa başladı. Həmin sümüyün aşağı hissəsini iti formaya salıb, ondan istifa

23

də etməyə başladı. Bu hadisə ibtidai insanların həyatında yeni mərhələnin başlanmasına səbəb oldu. İndi artıq ibtidai insanlar ovlanmış heyvanların sümüklərindən hazırlanmış alətlərin meydana çıxması qədim əcdadlarımızın həyatında mühüm rol oynamış oldu. Bu tarixi hadisə 250 min il bundan əvvəl baş vermişdi. Yəni ilk dəfə olaraq qədim insanlar sümükdən alət hazırlamağa 250 min il bundan əvvəl başlamışlar. İlk zamanlar qədim insanların sümükdən hazırladıqları alətlər olduqca kobud və primitiv olmuşdur. Lakin sonralar sümükdən hazırlanmış alətlər təkmilləşməyə başlamış və yeni-yeni alətlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu proses insan beynin,, təfəkkürünün inkişaf etməsi ilə əlaqədar idi. Qədim ulu babalarımızın inkişaf prosesi onların hazırladıqları əmək alətlərində cəmləşmişdi. Əmək alətləri öz-özlüyündə inkişaf edə bilməzdi. Bu, məhz insan beyninin, təfəkkürünün və təcrübəsinin inkişafı ilə əlaqədar idi.

Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, bəşəriyyətin ilkin çağlarında ulu sakinlərin əsas əmək alətləri daş və sümüklərdən hazırlanmışdır. Bunların meydana çıxmasının ibtidai sakinlərin inkişaf prosesində mühüm əhəmiyyəti olmuşdur. Yazılı mənbəsi olmayan bir dövrün tarixi məhz daş və sümükdən hazırlanmış alətlər vasitəsilə öyrənilir və tədqiq olunur. Ona görə də bəşəriyyətin səhəri ibtidai sakinlərin ilk əmək aləti hazırlamasından başlanmışdır. Maraqlıdır ki, ibtidai adamlar çay daşlarından və sümükdən hazırladıqları alətlərlə yanaşı ağac süngülərdən də istifadə etmişlər. Lakin ağacdan hazırlanmış alətlər tez sıradan çıxdığından qədim vaxtlardan bu günə qədər gəlib çatmamışdır.

Elmi araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, insanlığın ilk çağlarından bu günə qədər bəşər tarixi müxtəlif inkişaf mərhələlərindən keçmişdir.

24

Bəşəriyyətin keçdiyi inkişaf tarixi ayrı-ayrı arxeoloji mədəniyyətlərə ayrılıb və bu əsasda tədqiq olunmaqdadır. Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı bəşəriyyətin keçdiyi Olduvay, Quruçay, Aşel, Mustye, Solyutre, Madlen, Mezolit, Neolit, Eneolit, Tunc və başqa inkişaf mədəniyyətləri müəyyən olunmuşdur.

25

OLDUVAY MƏDƏNİYYƏTİ

Son 20-25 ildə dünyanın müxtəlif ölkələrində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində insanlığın formalaşması mərhələlərinə aid zəngin elmi materiallar aşkar olunmuşdur. Əvvəllər ilk ibtidai insanın 800 min il bundan əvvəl çay daşından əmək alətləri hazırlamaları göstərilirdi. Məhz bu son elmi materialların təhlili nəticəsində ən qədim insanların çay daşlarından ilk dəfə olaraq 3 milyon il bundan əvvəl əmək alətləri hazırlamağa başlamaları müəyyən edilmişdi. Bunu tapılan zəngin maddi mədəniyyət nümunələri də sübut etmişdir. Hazırda ən qədim ibtidai insan uzun müddət deyildiyi kimi İndoneziyanın Yava adasından tapılmış pitekan- trop deyil, Şərqi Afrika ərazisindən aşkar olunmuş Homo habilis hesab olunur. Eyni zamanda əgər pite- kantropun yaşı 800 min il bundan əvvəldən hesab olunurdusa, Homo habilis tipli ibtidai adamların, 2,6-3 milyon il bundan əvvəl yaşaması müəyyən olunmuşdur. Məhz bu elmi materialların tədqiqi nəticəsində ən qədim ibtidai insanların çay daşlarından ilk dəfə əmək alətləri hazırlamağa başladığı dövr 3 milyon il bundan əvvələ aid edilir. Bu baxımdan Şərqi Afrikanın Tanzaniya, Efiopiya və başqa ərazilərində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri xüsusi maraq doğurur.

Hazırda dünyanın ən qədim ibtidai insan məskənlərindən biri Olduvay düşərgəsi hesab olunur. Olduvay abidəsi Şərqi Afrikada, Tanzaniyanın şimalında, Eyasi gölündən 36 km şimal-şərqdə yerləşir. Olduvay möhtəşəm dərədən ibarətdir. Burada hələ 1911-ci ildə heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur. Olduvay dərəsində aparılan elmi axtarışlar zamanı qədim daş dövrünün müxtəlif mərhələlərinə aid arxeoloji təbəqələr və daş alətləri tapılmışdır. Olduvay dərəsində arxeoloji qazıntı işləri 1931-ci ildən başlayaraq Luis Liki tərəfindən aparılmışdır. Onun burada apardığı arxeoloji tədqiqat işlə

26

ri nəticəsində paleolit dövrünün müxtəlif mərhələlərinə aid maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. L. Likinin vəfatından sonra Olduvay dərəsində aparılan arxeoloji qazıntı işlərinə onun arvadı Meri Liki rəhbərlik etmişdir. Olduvay dərəsində arxeoloji qazıntı işlərini 1931-1960-cı illərdə L.Liki və M.Liki aparmışlar. Sonralar abidədə arxeoloji tədqiqat işlərini onların oğlu Riçard Liki müvəffəqiyyətlə davam etdirmişdir. Məhz onların Olduvay dərəsində apardıqları arxeoloji qazıntı işləri nəticəsində aşkar olunmuş ən qədim daş alətlər əsasında ibtidai insanların ilk dəfə 3 milyon il bundan əvvəl əmək alətləri hazırlamağa başlamalı müəyyən olunmuşdur.

Olduvay düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində ən mühüm tapıntılar 1959-1963 və 1972- ci illərdə əldə olunmuşdur. Düşərgənin alt təbəqəsində (2 milyondan artıq yaşı olan təbəqədə) 4 meymunabən- zər insanın (Homo habilis - prezincantrop) sümükləri aşkar olunmuşdur. Homo habilis-in beyin tutumu 652 sm^-dir. Olduvay düşərgəsində eyni zamanda avstralo- pitekin kəlləsi tapılmışdır. Həmin tapıntıya Zincantrop adı verilmişdir. Maraqlıdır ki, 1960-cı ildə və daha sonrakı illərdə Olduvay düşərgəsinin ən qədim təbəqələr qatında daha bir neçə insan sümüyü tapılmışdır. Bunlar zincantropa nisbətən daha inkişaf etmiş insan sümükləridir. Olduvay düşərgəsinin 1 təbəqə qatında olan ibtidai adam qalıqlarına Homo habilis adı verilmişdir. Hazırda bütün mütəxəssislər Homo habilisi ən qədim ibtidai insan hesab edirlər. Maraqlıdır ki, Homo habilislə- rin 1,7-1,8 milyon il bundan əvvəl Olduvay dərəsində yaşaması müəyyən olunmuşdur. Eyni zamanda elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmişdir ki, Homo habilis tipli ibtidai insanların Olduvay düşərgəsində yaşama müddətləri 50-100 min il olmuşdur. Bu müddətdən sonra isə onları başqa inkişaf etmiş ibtidai insanlar əvəz etmişdir. Dediklərimizi düşərgənin II təbəqə qatında

27

tapılmış Olduvay pitikantropu təsdiq edir. Olduvay pi- tikantropu Yava adasından aşkar olunmuş pitikantro- pa yaxındır.

Tədqiqatlar zamanı Homo habilisin ikiayaqlı və boyunun 122-140 sm olması müəyyən olunmuşdur.

Olduvay düşərgəsində aparılan elmi tədqiqatlar nəticəsində ən aşağı təbəqədə çox primitiv daş alətlər aşkar olunmuşdur. Düşərgənin ən qədim təbəqəsində tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları əsasında yeni arxeoloji mədəniyyət müəyyənləşdirilmişdir. Həmin mədəniyyət tarixə Olduvay mədəniyyəti kimi daxil olmuşdur.

Olduvay dərəsində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri beynəlxalq xarakter almışdır. Burada aparılan elmi tədqiqat işlərində müxtəlif ölkələrin arxeoloqları ilə yanaşı antropoloqlar, geoloqlar iştirak edirdilər. Son illərdə Olduvay mədəniyyətinə aid maddi mədəniyyət qalıqları Keniya və Efiopiya ərazilərində də aşkar olunmuşdur.

Olduvay düşərgəsində aparılan tədqiqatlar zamanı beş təbəqə qatı müəyyən edilmişdir:

1. Paleolitin Olduvay mərhələsinə aid olan təbəqələr qatının qalınlığı 40 metrə yaxındır. Çöküntünin içərisində bir neçə mədəni laylar qeydə alınmışdır.

2. Bu qatın qalınlığı 20-30 metrədən ibarət olub bir neçə mədəni laydan təşkil olunmuşdur. Qatın aşağı hissəsində Olduvay mədəniyyətinə aid, üst hissəsində isə qədim Aşel dövrünə aid maddi mədəniyyət qalıqları aşkar olunmuşdur.

3. Qalınlığı 10-15 metrdən ibarət olan təbəqə qatı. Burada arxeoloji tapıntılar olduqca azdır. Tək-tək qeydə alınan arxeoloji tapıntılar Aşel dövrünə aiddir.

4. Bu qatda orta və son Aşel dövrünə aid arxeoloji tapıntılar qeydə alınmışdır. Qatın qalınlığı 45 metrə qə- dərdir.

28

5. Burada üst Paleolit dövrünə aid maddi mədəniyyət qalıqları aşkar olunmuşdur.

Arxeologiya elmində mühüm yeniliklərə səbəb olan tapıntılar Olduvay düşərgəsinin I və II qatlarında aşkar edilmişdir. Olduvay düşərgəsinin I qatında 1959-cu ildə Luis və Meri Likilər tərəfindən kəllə tapılmışdır. Kəllə ilə birlikdə çox bəsit hazırlanmış daş alətlər də aşkar olunmuşdur. Yeni tapılmış kəlləyə «Zincantrop» adı verilmişdir. 1960-cı ildə yeni Olduvay düşərgəsinin I qatında Zincantropdan daha çox inkişaf etmiş sümük qalıqları tapılmışdır.

Laboratoriya şəraitində aparılan tədqiqat işləri nəticəsində Olduvay düşərgəsinin I qatının mütləq yaşı 1,7-1,8 milyon il müəyyən olunmuşdur.

1960-cı illərin sonu, 1970-ci illərin əvvəllərində Olduvay düşərgəsində, Keniya və Efiopiya ərazilərində beynəlxalq ekspedisiya elmi tədqiqat işləri aparmış, burada arxeoloqlar, antropoloqlar və paleontoloqlar, habelə dünyanın ən görkəmli alimlərindən K.Arambur, İ.Koppen, F.K.Hauell, R.Liki və başqaları iştirak etmişlər. Aparılan elmi axtarış işləri nəticəsində insanlığın uzaq keçmişinə aid çoxlu maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur.

1970- ci ildə Keniya ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində Koobi For düşərgəsində Olduvay mədəniyyətinə aid daş alətlər və mədəni təbəqə qeydə alınmışdır. Laboratoriya şəraitində aparılan tədqiqatlar nəticəsində Koobi For düşərgəsinin mütləq yaşı 2,6 milyon il müəyyən olunmuşdur.

Efiopiya ərazisində Omo çayı sahillərində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı Olduvay mədəniyyətinə aid daş alətlər tapılmışdır.

Olduvay düşərgəsinin I və II qatında aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində çoxlu daş alətlər aşkar edilmişdir. Həmin daş alətlər Meri Liki tərəfindən çox diqqətlə tədqiq olunmuş və həmin materiallar çap

29

edilmişdir. Aşkar olunmuş daş alətlər əsasında Olduvay mədəniyyəti haqqında müəyyən fikirlər söyləməyə imkan yaranmışdır.

Olduvay düşərgəsinin I və II qatında aşkar olunmuş daş alətlər hazırlanma texnikasına və tipologiyasına görə bir-birlərinə olduqca yaxındır. Bu göstərir ki, lap qədim zamanlarda daş alətlərin inkişafı olduqca ləng getmişdir. Ona görə də uzun müddət alətlərin inkişaf texnikası və tipologiyası dəyişməz qalmışdı.

Olduvay düşərgəsinin I və II qatlarında aşkar olunmuş daş məmulatının sayı 6 minə yaxındır. Daş məmulatı içərisində əmək alətləri, qəlpələr, nüvələr, istehsal tullantıları çoxluq təşkil edir.

Maraqlıdır ki, bütün məmulatının 9%-ni əmək alətləri təşkil edir. Eyni zamanda əmək alətlərinin də 70%-ni çopper və çoppinq tipli alətlər təşkil edir. Çop- per və çoppinq ingilis sözü olub kobud çapma alətləri deməkdir. Məhz insanlığın ilk mərhələsində ibtidai insanların ilk əmək aləti kobud çapma alətlərindən ibarət olmuşdur.

Olduvay düşərgəsinin I və II qatlarında aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları əsasında yeni bir arxeoloji mədəniyyət, Olduvay mədəniyyəti müəyyən edilmişdir. Eyni zamanda ibtidai insanların ilk əmək alətlər hazırlamağa başladığı tarixin yaşı 2,6-3 milyon ilə bərabər olmuşdur.

Şərqi Afrika ərazisində aşkar olunmuş ən qədim mədəniyyət izləri arxeologiya elmini təzələmiş və bəşəriyyətin tarixinə yeni səhifələr yazmağa imkan vermişdir.

Olduvay qədim insan düşərgəsinin III-V qatlarında aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı paleolitin qədim, orta, son Aşel, Mustye dövrlərinə aid maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur.

30

Olduvay qədim insan düşərgəsi insanlığın ilk mərhələsini tədqiq etmək üçün zəngin olan tarixi bir abidədir. Əlbəttə, bu zənginliyi qorumaq və tədqiq etmək, gələcək nəsillərə çatdırmaq hazırkı dövrdə bütün tədqiqatçı alimlərin müqəddəs borcudur.

31

AZƏRBAYCANIN İLK SAKİNLƏRİ, QURUÇAY MƏDƏNİYYƏTİ

Respublikamızın ərazisində ibtidai insanların nə vaxtdan yaşamağa başlaması, onların ilk yaşayış düşərgələrinin hansı rayonların ərazisində olması uzun müddət tarixçi alimləri və arxeoloqları düşündürmüşdür. Bu dövrün tədqiq olunması sahəsində uzun müddət gərgin elmi axtarışlar aparılmışsa da, nədənsə səmərəli nəticəsi olmamışdır. Hətta Azərbaycan ərazisində ibtidai insanların yaşamadığını söyləyən alimlər də var idi. 1881-ci ildə Tiflis şəhərində olmuş V arxeoloji qurultayda Zaqafqaziya ərazisində və o cümlədən Azərbaycanda ibtidai insanların yaşamadığı və bu ərazilərdə qədim insan düşərgələrinin olmadığı barədə qərar çıxarılmışdı. Uzun müddət bu qərar qüvvədə qalmışdı. Hətta 1953-cü ilədək Azərbaycan tarixinə aid yazılmış bəzi əsərlərdə bu qərarın düzgün olduğunu söyləyən alimlər də var idi.

Tarixi mənbələrdən, coğrafi və geoloji ədəbiyyatlardan məlumdur ki, Azərbaycanın ərazisi lap qədim zamanlardan ibtidai insanların yaşaması üçün olduqca əlverişli təbii coğrafi şəraitə malik olmuşdur. Ona görə də yazılı mənbələrin olmadığı bir dövrdə bu diyarda ibtidai insanların yaşayış tərzini öyrənmək daha maraqlı və əhəmiyyətli idi. Bunun üçün bərəkətli topağı- mızı, onu dağlarını, təpələrini, çay vadilərini qarış-qarış gəzib tədqiqat işləri aparmaq lazımdı. Torpaq üzərində olan hər bir daşa, saxsı parçasına, küp qırğına diqqət yetirmək, təpələrə, kurqanlara, xaraba qalmış şəhər yerlərinə, qala divarlarına, çay terraslarına səyahət etmək və arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmaq lazım idi.

İnsanlığın uzaq keçmişinin tədqiq olunub öyrənilməsi çox da asan deyildi. Bunun üçün zəhmət çəkmək, gecəni gündüzə qatıb Azərbaycan ərazisinə səyahətə çıxmaq, tarixi, geologiyanı, coğrafiyanı, botanikanı,

32

zoologiyanı və başqa elm sahələrini mütləq bilmək vacib idi. Bəzən isə təbiətin şıltaqlığına dözərək son məqsədə çatmaq üçün zəngin təcrübə toplamaq və nəhayət müəyyən müddət çöl şəraitində işləməyə alışmaq lazım gəlirdi. Lakin ana təbiət arxeoloqa öz sirrini heç də asanlıqla açmır. Bəzən aylar və hətta illərlə aparılan elmi axtarış işləri heç bir səmərə vermir, qazılan terras- dan, mağaradan, nekropoldan, şəhər xarabalıqlarından əsaslı bir tapıntı əldə edilmir. Bəs nə etməli? Əlbəttə, bunun üçün arxeoloq heç də ruhdan düşməməli, çoxlu ədəbiyyat oxumalı, dərin müşahidələr aparmalıdır.

Maraqlıdır ki, arxeologiya elminin möcüzələri çoxdur. Bu möcüzələri açmaq, öyrənmək, tədqiq etmək heç də bütün arxeoloqlara nəsib olmur. Bəzən saysız- hesabsız qazıntı işləri belə heç bir elmi nəticə vermir. Bəzən isə adi bir təsadüfi tapıntı mühüm bir elmi yeniliyə səbəb olur və uzun illərdən bəri bizi düşündürən problemin həllinə səbəb olur.

Azərbaycanın ərazisini qarış-qarış gəzdikcə bölgələrdə olan tarixi, arxeoloji və memarlıq abidələri diqqəti cəlb edir. Yerli əhali arasında bu abidələr haqqında çoxlu rəvayət və bəzən də əfsanələr söylənilir. Bəzən arxeoloqların apardıqları tədqiqat işləri zamanı qaya üzərinə həkk olunmuş mərasimlərin, şəhər xarabalıqlarının, qalaların naməlum sirlərini açmaqda bu rəvayət və əfsanələrin mühüm əhəmiyyəti olur, bunların insan əməyinin, təfəkkürünün və fəaliyyətinin məhsulu olduğunu göstərir.

1950-ci illərin əvvəllərində Azərbaycanın uzaq keçmişini öyrənmək marağı bir qədər də artdı və respublikamızın ayrı-ayrı rayonlarına yeni-yeni arxeoloji ekspedisiyalar göndərildi. Bütün arxeoloji abidələr diqqətlə nəzərdən keçirildi, elm aləminə məlum olmayan yeni-yeni düşərgələr aşkar edilib tədqiq olunmağa başlandı. Azərbaycanın ilk sakinləri haqqında isə hələlik bir nəticə əldə etmək mümkün olmurdu. Lakin bu heç

33

də yenicə fəaliyyətə başlayan gənc arxeoloq Məmmədəli Hüseynovu ruhdan salmır, əksinə daha yeni axtarışlara ruhlandırırdı. O, tez-tez Azərbaycan xəritəsinə, qədim tariximizə aid kitablara, tarixi geologiya və coğrafiyaya dair yazılmış əsərlərə müraciət etməli olurdu.

1956-cı ildə Azərbaycanın Daş dövrü abidələrini tədqiq etmək məqsədilə Elmlər Akademiyası tərəfindən M.Hüseynovun rəhbərliyi altında Paleolit arxeoloji ekspedisiyası təşkil olundu. Ekspedisiyanın əsas vəzifəsi respublikamızın ərazisində arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmaq, Azərbaycanın qədim insan düşərgələrini müəyyən etmək və həmin abidələrdə elmi tədqiqat işləri aparmaqdan ibarət idi.

Qarabağ ərazisində arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmaq M.Hüseynovun çoxdankı arzusu idi. Ona görə də növbəti arxeoloji kəşifiyyat aparılacaq ərazi Qarabağ bölgəsi müəyyən olundu.

Dağlar qoynunda yerləşən Eüzuli rayonu ərazisi Qarabağın ən səfalı yerlərindən biridir. Rayonun dağətəyi yerlərini gəzdikdə adam təbiətin yaratdıqlarına heyran olur. Füzuli şəhərinin özündə bir neçə möhtəşəm təpə sıra ilə düzülmüşdür. Bu təpələr uzun müddət öz sirlərini insanlardan gizli saxlamışdır. Lakin arxeoloqlarımız dərin zəhmətlər sayəsində bu təpələrin sirlərini açmış və yaşayış məskənləri olmalarını müəyyən etmişlər. Hazırda Füzuli rayonu ərazisində Tunc dövrünün Qaraköpəktəpə, Günəştəpə, Meynətəpə və başqa abidələri tədqiq olunmuşdur.

Tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, Qarabağ ərazisi Tunc dövrünün yaşayış məskənləri ilə zəngindir. Bu yaşayış düşərgələri də əsasən Qarabağın Quruçay və Köndələnçay vadilərində qeydə alınmışdır. Bu ərazidə Tunc dövrünə aid yaşayış düşərgələrinin aşkar olunması göstərir ki, bu diyarda xalqımızın uzaq keçmişinə aid çoxlu maddi mədəniyyət nümunələri vardır. Bu tapm-

34

tılar arxeoloqlarımızı daha qədim dövrlər haqqında düşündürdü. Görəsən təbiətin ən səfalı guşələrindən biri olan Qarabağ diyarında, Quruçay və Köndələnçay vadilərində ibtidai sakinlərimiz yaşayıbmı? Əgər yaşayıb- sa, onun izlərini tapmaq görəsən arxeoloqlarımıza nəsib olacaqmı? Bu və başqa suallar M.Hüseynovu daha çox düşündürürdü. Bunlara cavab tapmaq üçün o, Qarabağ ərazisini qarış-qarış gəzməyi, onun hər bir daşına, qaya sığınacaqlarına, çay terraslarma, karst mağaralarına diqqətlə nəzər yetirməyi Paleolit arxeoloji ekspedisiyasının qarşısına əsas vəzifə kimi qoydu. Vəzifələrin həyata keçirilməsi uzun müddətli axtarış tələb edirdi. Ona görə də hər cür hazırlıq görülmüş, arxeoloji kəşfiyyat aparılacaq yerlər qabaqcadan müəyyən olunmuşdu. Arxeoloqların bu yolda aparacaqları tədqiqat işlərinin xüsusi bir taleyi var. Bu yol çətin, lakin şərəfli və olduqca zəhmət tələb edən tədqiqat yoludur.

Arxeoloji kəşfiyyatlar zamanı aydın olmuşdur ki, çay vadiləri ən qədim zamanlardan başlayaraq ibtiadi adamların həyatında mühüm rol oynamışdır. İlk zamanlar ibtidai sakinlər özlərinin yaşayış düşərgələrini çay kənarlarında salırdılar. Paleolit (qədim Daş dövrü) dövrü üzrə arxeoloji kəşfiyyat işləri buna görə də çay terraslarmdan başlanır.

Paleolit arxeoloji ekspedisiyasının üzvləri bir neçə gün idi ki, Quruçay və öndələnçay vadilərində olan terraslarda arxeoloji kəşfiyyat işləri aparırdı. Bir neçə ümidverici daş alət tapılmışdı.

Quruçay və Köndələnçay vadilərində, ümumiyyətlə Qarabağın dağlıq hissəsində karst mağaraları olduqca zəngindir. Ona görə də həmin mağaralara baxmaq və orada qədim insanların yaşayıb-yaşamadıqlarını müəyyən etmək lazım idi. Qarabağ əhalisi arasında buradakı mağaralar haqqında müxtəlif əfsanələr və rəvayətlər söylənilir. Guya burada olan mağaralara qoyun və ya keçi sürüsü daxil olursa, onlar o saat yox olurlar.

35

Bunun səbəbini mağaralarda dəhşətli əjdaha və pələnglərin olması ilə izah edirdilər.

Füzulinin rayon mərkəzindən 10-12 km qərbə doğru getdikcə dağlar və mağaralar başlanır. Onlar olduqca möhtəşəm və mənzərəli olub adamı heyran edir. Ətraf çox sıx meşələrlə əhatə olunmuşdur. Mağaralar əsasən dağətəyi və yüksək dağ zirvələrində yerləşirlər.

Qarabağın Tuğ çökəkliyinin özünəməxsus xüsusiyyətləri diqqəti cəlb edir. Onun ətrafı dağlarla əhatə olunmuşdur. Tuğ çökəkliyinin mərkəzindən axan Qu- ruçay onu iki sahilə bölür. Çayın sol sahilindəki bir neçə mağara ekspedisiya üzvlərinin diqqətini cəlb etdi. Yerli Tuğ sakinlərindən Bəşirlə Əhməd Salakətin kəndinin zirvəsində yerləşən mağaraya getməyi məsləhət gördülər. Onların dediyinə görə mağara olduqca böyükdür və onun harada qurtardığı bilinmir, guya onun bir çıxış yolunun Şuşada olduğunu bildirdilər.

Ertəsi gün Paleolit arxeoloji ekspedisiyası Tuğ, Azıx və Salakətin kəndləri ətrafında arxeoloji kəşfiyyat işlərinə başladı. Əvvəlcə' Quruçaym yaxınlığında olan qaya sığınacaqlarına baxıldı. Sonra isə Salakətin kəndinin zirvəsində yerləşən mağaraya getmək qərarına gəldilər. Mağaraya Azıx kəndi tərəfdən qalxmaq çətin olduğu üçün M.Hüseynov Salakətin kəndinə gedib oradan mağaraya qalxmağı məsləhət gördü (Şəkil 4)...

Mağaraya doğru getdikcə Tuğ çökəkliyinin mənzərəsi daha aydın görünürdü. Mağara olduqca əzəmətli idi, ətrafını kol-kos və başqa ağaclar örtmüşdü. Ona görə də mağaranın giriş yolunu tapmaq çətin idi. Bir qədər axtardıqdan sonra giriş yolu tapıldı. Elə həmin anda içəridən bir sürü keçi çıxdı. Tuğlulardan kimsə mağaranın içərisində vəhşi heyvan olduğunu bildirdi. Onun deməsinə görə keçi sürüsünün belə həyəcanlı çıxması içəridə vəhşi heyvanın olması ilə əlaqədar ola bilərdi. Bəşir və Lətif ekspedisiya üzvlərinə hələlik mağaraya daxil olmağın qorxulu olduğunu bildirdilər. Əh

36

məd və Məmmədəli müəllimlə birlikdə deyilənlərə əhəmiyyət verməyib mağaranın içərisinə girdilər. Mağaranın yuxarı hissəsindən iri qaya parçaları qopub giriş yolunu tutmuşdu. Qaya parçaları kənara atıldı və giriş yolu bir qədər açılmış oldu (Şəkil 5-6).

Mağaranın içərisinə doğru getdikcə buradakı möhtəşəm sütunlar, qartal və ayrı-ayrı quşları xatırladan qaya fiqurları diqqəti cəlb edirdi. Bunların hamısı təbii yolla əmələ gəlmişdi. Suyun və əhəngin qarışığından formalaşan stalaktik, stalaqmit və stalaqnat hissələri olduqca maraq doğururdu. Xüsusilə mağaranın II ən böyük salonunda stalaqnat dirəklər möcüzəli görünürdü. Adam təbiətin yaratdığı bu mənzərəyə heyran olurdu (Şəkil 11).

Mağaranın giriş yolu cənub-qərbə, çıxış yolu isə şimal-qərbə baxır. Çıxış yolu torpaq çöküntüsü olmayan çılpaq qayadan ibarətdir. İlk baxışda məlum oldu ki, burada heç bir möcüzə yoxdur və mağara təbii yolla əhəng və suyun qarışığından əmələ gəlmiş karst mağarasıdır. Mağara müasir Azıx kəndinin yaxınlığında yerləşdiyinə görə ona Azıx mağarası adı verildi (Şəkil 8).

Azıx mağarasında torpaq çöküntüsü olduğu üçün burada qədim insanların yaşadığını ehtimal etmək olurdu. Lakin bunun dəqiq müəyyən olunması üçün arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılması məqsədəuyğun idi. Yalnız bunun əsasında Azıx mağarasının möcüzəli görünən sirlərini açmaq və burada ibtidai insanların yaşayıb-yaşamadığını söyləmək olardı. Ona görə də Azıx mağarsmm əsas giriş yolunun sağ tərəfində arxeoloji kəşfiyyat qazıntısı aparılması qərara alındı. Əvvəlcə Azıx mağarasının fotosu, planı çəkildi, sonra isə torpaq çöküntüsü olan sahələr ayrı-ayrı kvadratlara bölündü.

Azıx mağarasında 1960-cı ilin yay aylarında ilkin arxeoloji kəşfiyyat qazıntısı başlandı. Arxeoloqlar bu

37

rada tədqiqat işlərin çox ehtiyatla aparırdılar. Çöküntünün içərisindən çıxan hər bir saxsı qırağına, daş və sümük məmulatlarına çox diqqətlə baxırdılar. Mağaranın I, II təbəqələrində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı orta əsrlər, Tunc və Eneolit dövrlərinə aid maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olundu. Düşərgənin III təbəqəsindən Mustye, V təbəqəsindən orta Aşel, VI təbəqəsindən qədim Aşel, VII-X təbəqələrində aparılan tədqiqatlar zamanı isə yeni bir arxeoloji mədəniyyətə - Quruçay mədəniyyətinə aid maddi mədəniyyət qalıqları tapılmışdır. Mağaranın IV təbəqəsindən isə heç bir arxeoloji material qeydə alnımamışdır.

Arxeoloji tədqiqat işlərinə başlanarkən heç kəs güman edə bilməzdi ki. Azıx düşərgəsində aparılan elmi tədqiqat işlərinin müddəti 30 ildən artıq bir dövrü (1960-1986) əhatə edəcək və burada aşkar edilən maddi mədəniyyət nümunələri bəşər tarixinə yeni səhifələrin yazılmasına səbəb olacaq və bu abidənin tədqiqi beynəlxalq elmi ictimaiyyətin diqqətini cəlb edəcəkdir.

1960-1986-cı illərdə Azıx qədim insan düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı burada 10 arxeoloji təbəqə qeydə alınmış və tədqiq olunmuşdur. Maraqlıdır ki, düşərgənin çöküntülərindən 10 mindən artıq daş məmulatı və 100 mindən artıq sümük məmulatı tapılmışdır. Abidədən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqlarının elmi tədqiqi bu gün də davam etdirilir.

Quruçay dərəsi bir tərəfdən Mil düzü ilə, digər tərəfdən Qarabağın dağətəyi və yüksək dağlıq ərazisi ilə birləşmişdir. Bu diyarda aparılmış elmi tədqiqatlar göstərmişdir ki, hələ çox qədim zamanlardan burada canlı həyatın inkişafı üçün əlverişli təbii coğrafi şərait olmuşdur. Ərazidə aparılmış kompleks elmi tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, hələ 1,5 milyon il əvvəl Quruçay dərəsində mülayim iqlim şəraitində yaşayan çoxlu heyvan olmuşdur.

38

Quruçay vadisi, Azıx və Tağlar mağaraları yerləşən ərazidən ibtidai insanlar əmək alətləri hazırlamaq üçün xammal mənbəyi kimi istifadə etmişlər. Quruçayda kvars, kvarsit, bazalt, çaxmaq, fezlit, yaşma və s. daşlar mövcud olmuşdur.

Azıx düşərgəsinin ən aşağı təbəqələrində aparılan (VII-X təbəqələr) arxeoloji qazıntılar nəticəsində mühüm elmi əhəmiyyətə malik maddi mədəniyyət nümunələri, 0 cümlədən 400-dən artıq daş məmulatı aşkar olunmuşdur. Daş məmulatı içərisində əsas yeri əmək alətləri təşkil edir. Daş məmulatı içərisində həmçinin kobud çapacaqlar, kubvari alətlər, kobud qaşovlar, vurma səthi yaxşı saxlanmış qəlpələr və s. qeydə alınmışdır. Təbəqələrin yerləşmə səviyyəsindən asılı olmayaraq yeddi-onuncu təbəqələrin daş məmulatı arxeoloji cəhətdən eyni texniki üsulla hazırlanmışdır. Bu xüsusiyyətlər əmək alətlərinin ümumi görünüşündə, çənglə öldürülməsindən asılı olaraq saxlanılma dərəcəsində, texniki və tipoloji əlamətlərində özünü göstərir.

Azıx düşərgəsinin aşağı təbəqələrinin daş alətləri əsasən kənarlarından mərkəzə doğru vurub qoparma üsulu ilə çox kobud formada hazırlanmışdır. Bu üsulla hazırlanmış alətlər daş məmulatı içərisində çoxluq təşkil edir. Təsvir olunan alətləri uzunsov çay daşının bir ucu və ya onun uzununa bir kənarının qoparılması yolu ilə hazırlanmışlar. Göstərilən tip əmək alətlərinin meydana gəlməsi bir daha sübut edir ki, bu cür daş məmulatı iki üzü işlənilmiş protoçoppinqlərin ilk istehsal pilləsini təşkil edir. Yeddi-onuncu təbəqələrin daş məmulatı arasında qəlpələrdən hazırlanmış alətlər içərisində əsas yeri qaşov tipli alətlər tutur.

Azıx mağarasının aşağı təbəqələrinin daş məmulatı arasında 4-5 kq ağırlığında olan nəhəng çoppervari alətlər diqqəti daha çox cəlb edir. Hələlik ölkəmizin ərazisində olan paleolit abidələrindən belə alətlər qeydə

39

alınmamışdır. Belə alətləri hələlik şərti olaraq Azıx tipli çapma alətlər adlandırmaq olar (Şəkil 25-26).

Azıx qədim insan düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqat işlərində əvvəllər ancaq Azərbaycan alimləri iştirak edirdilər. Lakin sonralar abidədə aşkar olunmuş elmi materialların zənginliyi burada kompleks şəkildə tədqiqat işləri aparılmasının zəruriliyini meydana çıxardı. Odur ki, Azıx düşərgəsinin kompleks şəkildə tədqiq olunmasında Azərbaycan alimləri ilə birlikdə Moskva, Leninqrad və Fransa mütəxəssisləri də iştirak etməyə başladılar. Abidədə tədqiqat aparan M.Hüseynov, D.Hacıyev, Ə.Məmmədov, N.Şirinov, V.Veliçko, Ə.Cəfərov, V.Hacıyev, S.Əliyev, M.Süleymanov və başqa alimlərin işləri nəticəsində uzaq keçmişimizə aid zəngin məlumatlar əldə olunmuşdur.

Azıx mağarasının VII-X təbəqələrində aşkar olunmuş arxeoloji materialların olduqca mühüm elmi əhəmiyyəti vardır. Buranın maddi mədəniyyət nümunələri mağarada qədim insanların ilkin məskunlaşmasından xəbər verir. İbtidai insanların həyatında mağaranın yaxınlığından axan Quruçaym mühüm rolu olmuşdur. Qədim insanlar əmək alətləri hazırlamaq üçün daşları məhz Quruçaydan toplayıb mağaraya gətirərmişlər. Eyni zamanda Azıx sakinləri Quruçay dərəsində ovçu- luqla da məşğul olmuşlar. Quruçay dərəsində ibtidai insanların yaşaması üçün zəruri olan bütün nemətlər var idi. VII-X təbəqələrdən tapılmış maddi mədəniyyət nümunələri tamamilə yeni bir mədəniyyətdən xəbər verirdi. Təbəqələrdə tapılmış əmək alətlərinin hazırlanma texnikası və tipologiyasının özünəməxsus xüsusiyyətlərinə görə yeni aşkar olunmuş maddi mədəniyyət nümunələrinə Quruçay adı verilmişdir. Quruçay mədəniyyətinin bir neçə inkişaf mərhələsi müəyyən olunmuşdur. Mədəniyyətin ilkin mərhələsində əmək alətləri olduqca bəsit hazırlandığı halda, sonrakı mərhələlərdə onların

40

hazırlanma texnikası təkmilləşmiş və yeni-yeni əmək alətləri yaranmağa başlamışdır (Şəkil 22-26).

Azıx qədim düşərgəsinin VII-X təbəqələrində aşkar olunmuş əmək alətlərinin əksəriyyəti mağaradan kənarda hazırlanmış və sonradan düşərgəyə gətirilmişdir. Çünki düşərgənin ən aşağı təbəqələrində ancaq hazır əmək alətləri tapılmışdır. İstehsal tullantıları isə qeydə alınmamışdır. Deməli, qədim Azıx düşərgəsinin sakinləri mağarada yaşamamışdan əvvəl Quruçay dərəsinin kənarlarında yaşayıb fəaliyyət göstərmişlər. Əmək alətlərini də məhz əvvəllər Quruçay vadisində hazırlamışlar. Ona görə də aşağı təbəqələrin daş məmulatı içərisində istehsal tullantıları yoxdur.

Azıx qədim insan düşərgəsinin VII-X təbəqələrindən aşkar olunmuş Quruçay mədəniyyətinin əmək alətləri Şərqi Afrikanın Olduvay mədəniyyəti kompleksi ilə yaxınlıq təşkil edir. Lakin Azıx düşərgəsinin ən aşağı təbəqələrinin əmək alətlərinin tipologiyasında fərqli cəhətlər vardır ki, bu da VII-X təqələrin materialları əsasında yeni arxeoloji mədəniyyətin müəyyən edilməsinə səbəb olmuşdur. Quruçay mədəniyyətinin 1,8 milyon il bundan qabaq başlayıb 700 min il əvvəl sona çatması müəyyən olunmuşdur.

Hazırda ölkəmizin ərazisində Quruçay mədəniyyəti ən qədim arxeoloji mədəniyyət hesab olunur. Məhz bu mədəniyyətin maddi mədəniyyət qalıqları əsasında respublikamızın ərazisində ibtidai insanların 1,8 milyon bundan əvvəl yaşamağa başlaması və əmək alətləri hazırlanması elmi əsaslarla sübuta yetirilmişdir.

Aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Quruçay mədəniyyəti dövründə qədim insanların əsasən ovçu- luqla və yığıcılıqla məşğul olmaları müəyyən edilmişdir. Həmçinin Azərbaycan ərazisində bəşər tarixi Quruçay mədəniyyəti dövründən başlanır.

41

AŞEL MƏDƏNİYYƏTİ

Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Azıx qədim insan düşərgəsində Quru- çay mədəniyyəti dövrü uzun müddətdən sonra qədim Aşel mədəniyyəti ilə əvəz olunmuşdur. Azıx yaşayış məskənində qədim Aşel dövrünə aid maddi mədəniyyət qalıqları yeddinci təbəqənin üstündə olan altıncı təbəqədə aşkar olunmuşdur.

Bəşəriyyət tarixində qədim, orta və son Aşel mədəniyyətləri ilk dəfə Fransanın Sent Aşel düşərgəsində müəyyən olunmuşdur. Ona görə də ilk dəfə tapıldığı yerin adı ilə Aşel mədəniyyəti adlandırılmışdır. Aparılan elmi tədqiqatlar nəticəsində Aşel mədəniyyətinin bəşər tarixində daha geniş ərazilərə yayılması müəyyən olunmuşdur. Hazırda qədim, orta və son Aşel mədəniyyətlərinə aid maddi mədəniyyət qalıqları Afrikada, Avropada, Asiya və Zaqafqaziya ərazilərində qeydə alınmışdır.

Aşel mədəniyyəti öz inkişafında bir neçə inkişaf mərhələdən keçmişdir. Birinci mərhələ bəsit formada, qalın qəlpələr üzərində hazırlanmış qaşov tipli əmək alətləri və disk şəkilli nukleuslarla (nüvələr) xarakterizə olunur.

Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində Aşel mədəniyyətinə aid əmək alətləri Azıx düşərgəsinin V və VI təbəqələrində. Qazax rayonunun Qayalı, Acıdərə, Əli Bayramh və Şişquzey açıq paleolit düşərgələrində tapılmışdır. Eyni zamanda respublikamızın Lerik, Kəlbəcər və Naxçıvan ərazilərində də Aşel mədəniyyətinə aid tək-tək əmək alətləri tapılmışdır.

Azərbaycan o cümlədən də bütün Qafqaz və Yaxın Şərq ərazilərindən ancaq Azıx düşərgəsinin V və VI təbəqələrində Aşel mədəniyyətinə aid ən zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. Maraqlıdır

42

ki, Azıx mağarısının VI təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı ilk dəfə olaraq mükəmməl işlənmiş əl çapacaqları tapılmışdır. Əl çapacaqlarının meydana çıxması ibtidai insanların həyatında mühüm rol oynamışdır. Bununla əlaqədar olaraq ulu sakinlər ovçuluq təsərrüfatını daha da inkişaf etdirməyə başlamışlar.

Azıx düşərgəsinin VI təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 2 mindən artıq daş məmulatı tapılmışdır. Aşkar olunmuş daş məmulatı içərisində 526 ədəd əmək alətləri qeydə alınmışdır. Daş məmulatının qalan hissəsini isə istehsal tullantıları, nukleuslar və təbii çay daşları təşkil edir. Qədim Aşel mədəniyyətinə aid təbəqədə tapılmış əmək alətləri içərisində əl çapacaqları və qaşov tipli alətlər çoxluq təşkil edir. Altıncı təbəqədə əmək alətləri ilə birlikdə istehsal tullantılarının və nukleusların aşkar olunması qədim Aşel dövründə düşərgədə qədim insanların əmək alətləri ha- zniadıqlarmı göstərir. Məhz VI təbəqədə aşkar olunmuş əmək alətlərinin texniki və tipoloji xüsusiyyətlərinə əsasən onların qədim Aşel mədəniyyəti dövründə hazırladıqlarını söyləmək olur.

Aparılan kompleks elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, bəşəriyyət tarixində qədim Aşel mədəniyyəti 650-450 min illər arasında mövcud olmuş 200 min ildən bir qədər artıq davam etmişdir. Bu dövrdə əmək alətlərinin təkmilləşməsi, yeni-yeni əmək alətlərinin meydana çıxması başlanır. Bu qədim insanların həyat tərzinin inkişaf etməsini göstərir. Azıx düşərgəsinin VI təbəqəsində aşkar olunmuş əmək alətlərinin zənginliyi dediklərimizi bir daha təsdiq edir (Şəkil 27- 32).

Azıx mağarasının VI təbəqəsində daş dövrü məmulatı ilə birlikdə çoxlu ovlanmış heyvan sümükləri də tapılmışdır. Tapılmış sümüklər əsasında təyin edilmiş heyvanat aləminin növləri göstərir ki, qədim Aşel dövründə Azərbaycan ərazisində soyuqlaşmaya doğru

43

dəyişikliklər baş vermişdir. Düşərgənin qədim Aşel mədəniyyətinə aid olan fauna qalıqları Bakı söküntülərinin yaranma dövrünə uyğun gəlir. Ona görə də Azıx mağarasının VI təbəqəsi tədqiqatçıların əksəriyyəti tərəfindən mindel buzlağı dövrünə aid edilir. Qeyd olunan fauna qalıqları ilə yanaşı, qədim Aşel təbəqəsində tiras- pol kompleksi nümunələrindən Şotenzak bizonu, Mer- ka kərgədanı və s. fauna qalıqlarının aşkar olunması təbəqənin Bakı dövrünə (mindeldən əvvəlki dövrə) aid olduğunu göstərir.

Alimləri uzun müddət qədim Aşel dövrü adamlarının fiziki tipii düşündürmüş və bu sahədə elmi tədqiqat işləri aparmışlar. Dünyanın müxtəlif ölkələri ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, qədim Aşel dövrü adamlarının fiziki tipli pitikantrop, sinantrop və heydelberq adamından ibarət olmuşdur.

Pitikantrop ilk dəfə olaraq 1891-ci ildə hollandiyalı həkim Dyuba tərəfindən Yava adasında tapılmışdır. Sonralar Yava adasında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tipikantropun sümük qalıqları aşkara çıxarılmışdır. Elmi araşdırmalar nəticəsində antropoloqlar müəyyən etmişlər ki, pitikantropun boyu 160-170 sm, beyin tutumu isə 850-950 sm-"* olmuşdur.

İbtidai insan qalıqları içərisində sinantrop xüsusi maraq doğurur. Sinantropun qalıqları 1927-ci ildə kanadalı alim Devidson Bleyk tərəfindən Çinin Çjouka- udyan kəndində tapılmışdır. Bu kənd Pekin şəhərindən 54 km cənub qərbdə yerləşir. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan qədim insan çənəsi həmin yerin adı ilə sinantrop - Çin adamı adlandırılmışdır.

1929-1930-CLI illərdə çinli alim Pey Ven-Çjun Çjo- ukoudyan mağara düşərgəsində bir uşağın və 30-35 yaşlı qadının kəllə sümüyünü tapmışdır.

Sinantrop fiziki inkişafına görə pitikantropa oxşasa da, bir az ondan çox inkişaf etmişdir. Məlum olmuşdur

44

ki, sinantropun boyu 144-156 sm, beyin tutumu isə 1050-1200 sm^-ə qədər olmuşdur. Sinantroplar mağaralarda yaşamış və ovçuluqla məşğul olmuşlar.

1907-ci ildə Almaniyanın Heydelberq şəhəri yaxınlığında, Mauer kəndi ərazisində qədim insanın alt çənəsi aşkar olunmuşdur. Çənəyə tapıldığı yerin adı verilmiş və Heydelberq adamı adlandırılmışdır.

Avropa üçün ən böyük elmi əhəmiyyətə malik arxeoloji tapıntılar Fransanın Araqo mağaralarında aparılan tədqiqatlar zamanı əldə olunmuşdur. Professor A.Lümley bu düşərgələrdə zəngin əmək alətləri və qədim insanın çənə və kəllə sümüklərini aşkar etmişdir. Araqo mağaralarından tapılmış maddi mədəniyyət nümunələrinin əksəriyyəti qədim Aşel mədəniyyətinə aiddir.

Azıx düşərgəsinin qədim Aşel təbəqəsində aparılan elmi tədqiqatlar zamanı aşkar olunmuş fauna qalıqlarının xüsusi elmi əhəmiyyəti vardır. Fauna qalıqları içərisində ayrı-ayrı çənələr, kəllə sümükləri çoxluq təşkil edir. Sümük məmulatının təyinatı əsasında qədim Aşel adamlarının ovçuluq fəaliyyətində əsas yeri mağara ayıları və nəhəng marallar tutmuşdur. Bu, eyni zamanda qədim Aşel dövründə Quruçay dərəsinin meşəliklərində mağara ayıları və nəhəng maralların mövcud olduğunu göstərir.

Qədim Aşel təbəqəsində aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqlarının zənginliyi Azıx düşərgəsində qədim insanların uzun müddət və daimi yaşadıqlarını söyləməyə imkan verir.

Azıx qədim insan düşərgəsinin V təbəqəsində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı orta Aşel mədəniyyətinə aid maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Bu, Azıxda qədim Aşel dövrünün sonralar orta Aşel mədəniyyəti ilə əvəz olunduğunu göstərir. Elmi araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, orta Aşel mədəniyyəti 400

45

min il bundan qabaq başlamış və 200 min il əvvəl sona çatmışdır.

Arxeoloji qazıntılar zamanı Azıx düşərgəsinin V təbəqəsində tapılmış daş alətlərin əsasını kobud çapma alətləri və əl çapacaqları təşkil edir. Daş məmulatı arasında müxtəlif klekton tipli əmək alətləri və kobud hazırlanmış itiucİLi alətlər də qeydə alınmışdır. Beşinci təbəqənin daş məmulatı texniki-tipoloji xüsusiyyətlərinə görə özündən aşağıda yerləşən VI təbəqənin materialları ilə yaxınlıq təşkil edir. Eyni zamanda V təpəqənin əmək alətləri qədim Aşel dövrü məmulatının bəzi oxşar xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir (Şəkil 33-36).

Uzun illər ərzində Azıx mağarasının V təbəqəsində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində minlərlə ovlanmış heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur. Bu tapıntılar sübut edir ki, orta Aşel dövründə Azıx düşərgəsində yaşayan sakinlərin məşğuliyyətlərində əsas yeri ovçuluq tutmuşdur. Sümük məmulatlarının elmi tədqiqi ilə professor Dəmir Hacıyev məşğul olmuşdur. Qədim insanların orta Aşel dövründə ovçuluqla məşğul olması, maral və mağara ayılarını ovlaması əsas yer tutmuşdur.

Azıx düşərgəsinin qədim və orta Aşel mədəniyyətlərinə aid tapılmış arxeoloji materiallar arxeoloqlarla yanaşı paleocoğraflarm, antropoloqlarm, paleontoloqla- rm, paleogemorfoloqlarm və habelə geoloqların diqqətini özünə cəlb etmişdir. Onlar da arxeoloqlarla birlikdə Azıx mağarasındakı IV dövr çöküntülərinin tədqiqi ilə məşğul olmağa başlanmış və insanın formalaşdığı dövrə aid zəngin elmi materiallar əldə etmişlər. Elmi ədəbiyyatlarda IV dövrə antropogen də deyilir, yəni insanın meydana gəlməsi və formalaşması dövrü. Məhz bu dövrdən başlayaraq insanın ilk əmək alətləri hazırlanması dövrü başlanmış, bu dövrün inkişaf prosesi 6 milyon il davam etmidir.

Maraqlıdır ki, V təbəqədə ancaq ovçuluq üçün yararlı olan əmək alətləri tapılmışdır. Burada aşkar

46

olunmuş əmək alətlərinin sayı 400-ə yaxındır. İstehsal tullantıları isə tamamilə yoxdur. Deməli, əmək alətləri kənarda hazırlanmışdır. Orta Aşel mədəniyyəti dövründə də qədim insanlar Azıx düşərgəsində yaşamış, əsas fəaliyyətləri ovçuluqdan ibarət olmuşdur. Ovçuluq qədim insanları nəinki yeməklə təmin edirdi, eyni zamanda adamlara geyim və yaşayış yerləri hazırlamağa da imkan verirdi. Azıx düşərgəsində aşkar olunmuş fauna qalıqları göstərir ki, orta Aşel dövründə ovçuluq özünün ən yüksək zirvəsinə çatmışdır. Əgər qədim Aşel dövründə 11 növ iri heyvan ovlanmışdısa, orta Aşeldə isə 45 növ heyvan və quş ovlanmışdı.

İllər ötdükcə. Azıx düşərgəsində aşkar olunmuş arxeoloji materialların şöhrəti artır və burada tapılan materiallar daha da zənginləşirdi. Azıx düşərgəsində ən maraqlı və mühüm elmi əhəmiyyətli tapıntı 1968-ci ilin yayında əldə olunmuşdu. Elmi axtarışların ən qızğın vaxtı idi. Arxeoloji qazıntı işləri V təbəqənin içərisində gedirdi. Bu vaxt əl çapacaqları ilə birlikdə bir çənənin sınmış hissəsi aşkar edildi. Çənə çox diqqətlə nəzərdən keçirildi. Bu ibtidai insan çənəsinə oxşayırdı. Lakin çənənin daha dəqiq təyin olunması vacib idi. Ona görə də professor D.Hacıyev yenidən Azıx düşərgəsinə dəvət olundu. Tapıntı professoru çox sevindirdi. O dedi ki, bu, ölkəmizin ərazisində ən qədim insana aid olan çənədir. Dəmir müəllim çənə üzərində elmi tədqiqat işini uzun müddət davam etdirdi. Aşkar olunmuş çənə Azıx düşərgəsinin elmi əhəmiyyətini daha da artırdı (Şəkil 13).

Çənənin iri olması açıq nəzərə çarpırdı və gövdəsi nisbətən qalın idi. Bu baxımdan Azıx adamının çənəsi avstrolopiteklərdən fərqlənir və müəyyən cəhətlərinə görə arxantroplarm arasında özünə xüsusi yer tutur. Tapıntıya şərti olaraq azıxantrop - yəni Azıx adamı adı verilmişdir.

47

Azıx qədim insan düşərgəsində aşkar olunmuş çənə quruluşundakı spesifik cəhətlərə əsasən, bir tərəfdən pitikantroplara xüsusilə Mauer adamının çənəsinə, digər tərəfdən də, bir çox cəhətlərinə görə Fransanın Ara- qo düşərgəsinin Aşel təbəqələrində tapılmış prenean- dertallara daha yaxındır.

Aparılan elmi tədqiqat zamanı D.Hacıyev müəyyən etdi ki, Azıxda aşkar olunmuş çənə ölkəmizin ərazisində ən qədim insan çənəsi olub, 18-22 yaşlı qadına məxsusdur və bu qadın 350 min il bundan əvvəl Azərbaycan ərazisində yaşamışdır (Şəkil 15).

Aparılan arxeoloji tədqiqat zamanı müəyyən olunmuşdu ki, ibtidai insanların Aşel dövrü həyatlarında ilk dini təsəvvürlərin meydana çıxması və formalaşması prosesi başlanmışdır. Bu barədə elmi ədəbiyyatlarda müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəzi alimlər ilk dini təsəvvürlərin meydana çıxmasını Mustye mədəniyyəti ilə əlaqələndirir, digər alimlər isə ilk dini təsəvvürlərin orta Aşel mədəniyyəti zamanı meydana çıxdığını bildirirdilər. Lakin son illərdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı ilk dini görüşlərin meydana çıxması probleminə aid yeni-yeni elmi məlumatlar əldə edilmişdir. Xüsusilə Şərqi Afrikanın Olduvay, Fransanın Araqo, Lazeret, Gürcüstanın Kudaro, Azərbaycanın Azıx qədim insan düşərgəsində aşkar olunmuş elmi materialların mühüm əhəmiyyəti vardır.

Azıx paleolit düşərgəsində aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqlarının elmi təhlili ibtidai adamların ilk dini təsəvvürləri haqqında yeni-yeni fikirlər söyləməyə imkan verir. 1972-ci ilin arxeoloji tədqiqatları zamanı Azıx düşərgəsinin sağ divarında qaranlıq bir yerdə 3 ədəd mağara ayısının kəlləsi aşkar edildi. Bu yer mağaranın içərisində olduqca möcüzəli bir guşədə yerləşirdi. Mağaranın sağ divarında iki qaya son dərəcə qabarıq formada irəliyə uzanaraq orta hissəyə işıq düşməsinə mane olur və nəticədə bura zülmətə qərq

48

olurdu. Bu hissədə qaya rəfi təbii surətdə əmələ gəlmişdi. Məhz bu rəfə yuxanda qeyd olunan mağara ayılarının kəllələri və çənələri qoyulmuşdu. Müəyyən olundu ki, insanlar tərəfindən qoyulmuşdur. Bu proses qədim insanların ilk dini görüşləri barədə məlumat verir, həm də qədim Azıx sakinlərinin mağara ayılarının kəllələrinə bir növ sitayiş etdiklərini göstərirdi. Belə görünürdü ki, düşərgənin məhz bu hissəsi müqəddəs yer sayılmışdır. Qeyd olunan proses ibtidai insanlarda ilk dini təsəvvürlərin meydana çıxdığını göstərirdi. Ona görə də ibtidai adamlarda ilk dini görüşlərin meydana çıxmasının orta Aşel dövründən yəni 350-200 min il bundan əvvəldən başlandığını söyləmək daha doğru olardı. Bəlkə də qədim Azıx sakinləri bu gizli yeri özlərinə müqəddəs yer hesab etmiş, ayı kəllələrinə və çənələrinə də müqəddəs bir şey kimi baxmışlar. Beləliklə, qədim insanlarda Dinin ilk rüşeymiəri əmələ gəlməyə başlamışdır.

Son illərdə aparılan arxeoloji kəşfiyyat və tədqiqat işləri nəticəsində dünyanın başqa qədim insan düşərgələrində də ilk dini etiqadların meydana çıxmasına aid elmi məlumatlar əldə edilmişdir. Bu məlumatlara əsasən hazırda ilk dini görüşlərin meydana çıxmağa başlamasını orta Aşel dövründən hesablayırlar.

Azıx mağarasının V təbəqəsinin xəlvət yerində tapılmış ayı kəllələri daha çox maraq doğurur. Bu ayı kəllələrinin birinin üzərində 8 əyri xətt çəkilmişdir. Xətlərin ayrı-ayrılıqda uzunluğu 15, 18, 20, 24, 30, 36, 45 və 47 mm-dir. Bu ölçülərdən müəyyən etmək olur ki, xətlərin uzunluğu və onların arasında qoyulmuş məsafələr bərabər deyildir. Göstərilən xətlərin hamısı dişli daş alətlə çəkilmişdir. Güman edilir ki, kəllə üzərində çəkilmiş xətlər azıxantropların ideoloji təsəvvürləri ilə bağlı olmuşdur. Azıx düşərgəsində tapılmış ayı kəlləsi üzərində xətlər hələlik dünyada yeganə tapıntı olsa da

49

buna bənzər tapıntı Almaniyanın Turinqi ərazisində olan Bilsinsibendə də aşkar olunmuşdur.

Azıx düşərgəsinin mədəni təbəqələrində ocaq yerlərinin aşkar edilməsi xüsusi maraq doğurur.

Artıq qədim insan özünə daimi yaşayış yeri tapmış, əmək alətləri hazırlanmış və ovçuluq təsərrüfatına yiyələnmişdi.

Azıx düşərgəsinin qədim və orta Aşel təbəqələrində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı ocaq yerlərinin aşkar olunması Azıx sakinlərinin qədim və orta Aşel mədəniyyətləri dövründə odla tanış olub ondan istifadə etmələrini göstərir.

Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, qədim Azıx düşərgəsinin sakinləri torpaqda qazma üsulu ilə ocaqlar qurmuşlar. Maraqlıdır ki, düşərgənin orta Aşel təbəqəsindən üç ocaq yeri qeydə alınmışdır. Ocaqlardan biri 4 m2 sahəni əhatə edir. Ocağın hər tərəfinə yandırılmış ağac külündən qalın sədd çəkilmişdir. Ən maraqlı cəhət ocağın yanında əhəng daşlarından qurulmuş divar qalığının qeydə alınmasıdır. Divar qalığının hündürlüyü 30 sm-dən bir qədər artıq idi. Bu divarın yanında daha bir kiçik ocaq yeri aşkar olunmuşdur. Ocağın hər 2 tərəfi yastı əhəng daşları ilə əhatə edilmişdir.

Azıxın orta Aşel dövrünə aid olan təbəqəsində ocaq yerlərinin aşkar olunması düşərgənin qədim sakinlərinin həyatında ocağın mühüm yer tutduğunu göstərir.

Maraqlıdır ki, professor V.Lyubinin Cənubi Ose- tiya ərazisindəki Kudaro mağaralarında apardığı arxeoloji qazıntılar zamanı Aşel mədəniyyətinə aid zəngin maddi mədəniyyət qalıqları aşkar olunmuşdur. Kudaro mağara düşərgələrində tapılmış əl çapacaqları xüsusi maraq doğurur. Qədim Kudaro sakinlərinin ovçuluq təsərrüfatında əsas yeri mağara ayıları tutmuşdur. Bunu düşərgələrdən tapılmış heyvan sümükləri sübut edir. Maraqlıdır ki, burada ovlanmış heyvan sümüklərinin 95%-ni mağara ayılarının sümükləri təşkil edir.

50

Avropa ölkələri ərazisində aparılan tədqiqatlar zamanı qədim və orta Aşel mədəniyyətinə aid zəngin arxeoloji abidələr qeydə alınmışdır. Maraqlıdır ki, Avropa ölkələri ərazisində Paleolit dövrü üzrə aparılan arxeoloji tədqiqat işlərinin tarixi 100 ildən bir qədər artıqdır. Paleolitşünaslığm tədqiqi tarixində bu ölkələrin ərazisində aşkar olunmuş arxeoloji abidələrin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Heç də təsadüfi deyildir ki, Fransa ərazisində tapılmış paleolit dövrünün qədim insan məskənləri bu dövrün tədqiqinin təməl daşını qoymuşdur. Məhz ona görə də Paleolit dövrünün əsas mədəniyyət ocaqları Fransa ərazisində ilk dəfə tapıldığına görə fransızca adlandırılmışdır. Artıq dünya şöhrəti qazanmış Şel, Aşel, Mustye, Orinyak, Solyutre və başqa arxeoloji mədəniyyət abidələri Fransadakı qədim insan düşərgələrində tapılmışdır. Bu ərazidə aşkar olunmuş qədim insan düşərgələri içərisində Vallone, Terra-Amata, Araqo və Lazaret xüsusi maraq doğurur və qeydə alınmış maddi mədəniyyət qalıqları ilə diqqəti cəlb edir.

Fransanın Vallone qədim insan məskənində Avropa üçün ən qədim daş dövrünün mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. Bu düşərgədən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarının yaşı milyon ilə bərabərdir. Hələlik Avropada bu tarixə malik II bir abidə qeydə alınmamışdır. Düşərgədən daş məmulatı ilə yanaşı ovlanmış heyvan sümükləri də tapılmışdır.

Fransa ərazisində aşkar olunmuş ən maraqlı və ən zəngin abidələrdən biri də Terra-Amata düşərgəsidir. Düşərgə Fransanın cənub-şərqində olub Nitsa şəhəri ərazisindədir. Burada arxeoloji tədqiqat işlərini professor A.Lümley aparmışdır. Tədqiqatlar zamanı burada qədim Aşel dövrünə aid çopperlər, çoppinqlər, əl çapacaqları və başqa daş alətlər tapılmışdır. Düşərgədən daş alətlərlə birlikdə ovlanmış heyvanların sümük qalıqları da tapılmışdır. Sümük məmulatı içərisində Mer-

51

ka kərgədanı, nəhəng maral, vəhşi öküz və başqa heyvan sümükləri çoxluq təşkil edir.

Terra-Amata düşərgəsində qədim tikili yeri aşkar olunmuşdur. Professor A.Lümleyin fikrinə görə qədim tikili yerində ibtidai adamlar müvəqqəti yaşamışlar. Və bu sahələrdə əsasən alət hazırlamaqla məşğul olmuşlar. Bunu tikili yerindən aşkar olunmuş çoxlu istehsalat tulantılan bir' daha sübut edir. Tikili yerininin eni 4-6 m, uzunluğu 8-15 metrə yaxın olmuşdur. Tikili yerinin sahəsi daşlarla örtülü olubmuş. Müəyyən edilmişdir ki, tikili yerinin ortasında ocaq yandırılmış hətta ocağın küləkdən sönməməsi üçün ətrafına daşdan sədd də çəkilmişdir.

Terra-Amata düşərgəsində ən maraqlı tapıntılardan biri Paleolit dövrü adamının ayaq izinin mədəni təbəqədə qalmasıdır. Onun ölçülərinə əsasən müəyyən edilmişdir ki, həmin dövrün adamının boyu 1, 56 metr olmuşdur.

Fransanın cənubunda yerləşən Araqo mağaralarında aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları da xüsusi maraq doğurur.

Araqo mağaralarından qədim daş dövrünə aid əmək alətləri tapılmışdır. Əmək alətləri arasında əsas yeri çopper, əl çapacaqları, qaşov tipli alətlər və itiuclular tutur. Bu düşərgələrdən aşkar olunmuş çop- perlər (kobud çapma alətləri) klassik üsulda hazırlanmış və tipologiyasına əsasən qədim Aşel dövrünə aid edilir. Düşərgədən eyni zamanda ovlanmış heyvanların sümük qırıqları da aşkar olunmuşdur. Bu qədim Araqo sakinlərinin həyatında ovçuluğun əsas yer tutduğunu göstərir.

Araqo mağaralarında əldə edilən antropoloji tapıntılar aparılan arxeoloji tədqiqat işlərinə dünya şöhrəti qazandırmışdır. Araqo düşərgələrində qədim insan çənələri və kəllələri tapılmışdır. Bu tapıntılar Avropanın

52

ilk sakinlərinə aid olub, qədim Aşel dövründə 600-450 min il bundan əvvəl yaşamış qədim Araqo adamlarının sümük qalıqlarıdır. Maraqlıdır ki, Araqodan tapılmış çənə Azıx düşərgəsinin Aşel təbəqəsindən tapılmış çənə qalığına oxşayır. Hər iki tapıntı yaş etibarilə bir-birilə müqayisə oluna bilər və qədim insanların antropoloji xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün ən mühüm tapıntılar- dandır.

Avropa ölkələri ərazisində (Almaniya, Fransa, İspaniya, Macarıstan) aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı qədim Daş dövrünə aid maddi mədəniyyət qalıqları ilə yanaşı antropoloji tapıntılar da aşkar olunmuşdur.

Hazırda Avropa ölkələri və Azərbaycan ərazisində aparılan paleolit problemi üzrə elmi tədqiqat işləri beynəlxalq xarakter almışdır. Çünki bu ölkələrin ərazisində olan paleolit abidələri dünyada elə abidələrdir ki, bu düşərgələrin çöküntülərində təbəqələr tarixi ardıcıllıqla yatmış və arxeoloji tapıntıların biri digərini tamamlayır. Bu da qədim insanların həyat tərzini, alət hazırlama texnikasını, onların inkişaf xüsusiyyətlərini və o dövrün təbii şəraitini öyrənmək üçün zəngin elmi materiallar verir.

1981-ci il dekabrın 8-də Fransada Parisin İnsan muzeyində «Avropanın ilk sakinləri» adlı şərgi açılmışdı. Sərgidə dünyanın ən qədim insan məskənlərində aşkar olunmuş maddi mədəniyyət nümunələri və antropoloji tapıntılar nümayiş etdirilmişdi. Sərgidə keçmiş SSRİ-dən ancaq Azıx paleolit düşərgəsində aşkar olunmuş Quruçay mədəniyyətinin, qədim, orta Aşel və Mustye mədəniyyətlərinin arxeoloji tapıntıları üçün ayrıca guşə ayrılmışdı. Arxeoloji materiallar içərisində Quruçay mədəniyyətinin, Aşel və Mustye mədəniyyətinin əmək alətləri, azıxantropun alt çənəsi və başqa maddi mədəniyyət nümunələri xüsusi maraq doğurmuşdu.

53

Bütün yuxanda qeyd olunan düşərgələrdə tapılmış zəngin arxeoloji materiallar bəşəriyyətin maddi və mənəvi sərvəti olub ilk əmək alətlərinin hazırlanmasından, ilk ibtidai tikililərin yaranmasından, odun kəşf edilməsindən və ulu sakinlərin uzun təkamül yolu keçib formalaşmasından xəbər verir. Lakin təəssüf ki, bu dövrün tarixini, maddi mədəniyyət qalıqlarını saxtalaşdırmağa cəhd edən bəzi üzdəniraq müəlliflər də vardır.

Azıx düşərgəsinin II ən böyük salonunda olan nəhəng stalaqnat dirək əhəngli suyun qarışığından təbii yolla təxminən 2 milyon il bundan əvvəl əmələ gəlmişdir. Bütün təbii karst mağaralarında belə dirəklərə və ayrı-ayrı stalaqnat daşlara rast gəlmək olur. Azıx düşərgəsinin ayrı-ayrı salonlarında belə dirəklər daha çoxdur. Arxeoloji və geoloji ədəbiyyatlarda mağaraların əmələgəlmə xüsusiyyətləri şərh olunur və orada stalaqnat dirəklərin formalaşmasının təbii yolları ətraflı izah olunur. Lakin bəzi alimlər, xüsusilə arxeologiya və geologiya ilə məşğul olmayan mütəxəssislər Azıx qədim insan düşərgəsində təbii yolla əmələ gələn stalaqnat dirəyin yanlış olaraq qadın heykəli olduğunu göstərirlər. Ş.Mikirtıçyan özünün «Dağlıq Qarabağın tarixi və memarlıq abidələri» adlı əsərində qeyd edir ki, guya Azıx mağarasında Aşel dövrünə aid erməni qadınının heykəli var və onun hətta paltarı da müasir erməni qadınlarının paltarına bənzəyir (Yerevan, 1988). Bu heç bir elmi əsası olmayan cəfəngiyyat olmaqla bərabər tarixin əsassız olaraq saxtalaşdırılmasıdır. Belə bir fikir söyləməklə Ş.Mkrtıçyan erməni xalqının tarixini Aşel dövründə axtarmağa can atır (550-350 min il bundan əvvəl). Lakin Azıx qədim insan düşərgəsində qadına bənzər heykəl yoxdur və bu dirək təbii yolla əmələ gəlmiş stalaqnat dirəkdən ibarətdir. İkincisi də Aşel dövründə heç bir yerdə müasir insanın əcdadı yaşamamışdır. Bu dövrdə ancaq pitikantrop, sinantrop tipli

54

ibtidai adamlar yaşamış, heç bir millət və xalq olmamışdır. Yazıçı Sero Xanzadyan tarixi saxtalaşdırmaqda daha

irəli getmişdir («Avanqard» jurnalı, 5.1. Yerevan, 1988), həmin rəyi S.Xanzadyan II dəfə 1989-cu ilin aprelində Ermənistanda çıxan «Kommunist» qəzetində çap etdirmişdir. Rəydə deyilir ki, guya Azərbaycan alimlərinin Azıx mağarasında apardıqları tədqiqatlar göstərmişdir ki, düşərgənin II salonunda olan dirək həqiqətən Aşel dövründə yaşamış erməni qadınının heykəlidir və geyimi də müasir erməni qadınlarının geyiminə yaxındır. Azərbaycan alimlərinin düşərgədə apardıqları tədqiqat işləri nəticəsində yazılmış əsərlərdə belə cəfəngiyat olmamışdı. Əgər onlar Azərbaycan alimlərinin əsərləri ilə tanış olsaydılar, bəlkə də belə yanlış, əsassız fikir söyləməzdilər. Azıxın maddi mədəniyyət tapıntılar, o cümlədən mağaranın II salonunda təbii yolla əmələ gələn stalaqnat dirəklər haqqında da məlumat vardır. Bu dirəklər təbii prosesdə əhənglə suyun qarışığında əmələ gəlmişlər. Bu cür elmi əsası olmayan yanlış məlumatları yazanlar dağların, qayaların, stalak- tit və stalaqnat dirəklərin əmələgəlmə xüsusiyyətlərini ya bilmir, ya da bilərəkdən süni yolla tarixi saxtalaşdırmağa çalışırlar. Bu isə geniş xalq kütləsində əsl tarixi və təbii proseslərin qanunauyğun şəkildə formalaşma xüsusiyyətləri haqqında yanlış, elmi əsası olmayan fikirlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu yolla tarixi saxtalaşdırmağa çalışanlar əvvəl-axır gülünc vəziyyətə düşmüş olarlar (Şəkil 11).

55

MUSTYE MƏDƏNIYYƏTI

Aparılan elmi tədqiqatlar göstərir ki, son Aşel- Mustye dövrü insanların həyatında mühüm dəyişikliklər baş vermişdir. Məhz bu dövrdən başlayaraq qədim insanlar yeni tipli əmək alətləri hazırlamağa başlamışlar. Bu, onların inkişafı ilə əlaqədar olaraq meydana çıxmışdır. Artıq əvvəlki dövrlərdə hazırlanmış əmək alətləri - kobud çapma alətləri, əl çapacaqları insanların yeni tələbatını ödəmir və daha mükəmməl universal əmək alətlərinin hazırlanması əsas məsələ kimi qarşıda dururdu. Qədim Azıx sakinləri yeni tələbata uyğun əmək alətləri hazırlamaq üçün çay kənarlarından müxtəlif növ daşları götürüb təcrübədə yoxlayır və həmin daşlardan əmək alətləri hazırlayırdılar. Bu isə yeni dövrün başlanması demək idi. Bu dövrün maddi mədəniyyət qalıqları ilk dəfə Fransanın Le-Mustye düşərgəsində müəyyən olduğuna görə, tapıldığı yerin adı ilə Mustye mədəniyyəti adlandırılmışdır. Mustye mədəniyyəti Avropada, Şimali Afrikada, Orta Asiyada, Yaxın və Orta Şərq ölkələri ərazisində yayılmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Mustye mədəniyyətinin 120-100 min il bundan qabaq başlanması və 35-33 min il əvvəl sona çatması müəyyən edilmişdir.

Mustye mədəniyyəti dövründə qədim insanların bədən quruluşunda, əmək alətləri hazırlanmasında, təsərrüfatında və həyat tərzində böyük dəyişilikliklər baş vermişdir.

Mustye dövrünün sakinləri neandertal tipli insanlar olmuşlar. Onlar yaşamaq üçün özlərinə mağaralarda, açıq yaşayış yerlərində və komalarda yer hazırlayırdılar. Neandertal tipli insanlar düşərgələrdə yaşayış tikililərini, əsasən nəhəng heyvan sümüklərindən və iri qaya daşlarından düzəldirdilər.

56

Mustye mədəniyyəti dövründə də qədim insanların əsas məşğuliyyəti ovçuluq olmuşdur. Lakin ulu sakinlər təbiətin hazır nemətlərindən də istifadə etmişlər.

Arxeoloji qazıntılar zamanı Mustye mədəniyyətinə aid olan düşərgələrdə neandertal tipli insanların qəbirləri aşkar olunmuşdur. Demək artıq Mustye dövründə neandertal tipli insanların həyatında dəfn mərasimi olmuş və onlarda bəzi dini görüşlər formalaşmağa başlamışdır. Bu fikirləri müxtəlif Mustye abidələrində tapılmış antropoloji tapıntılar da təsdiq edir.

1924-cü ildə Krımın Kiik-Koba mağarasında yaşlı adamın ətraf sümükləri və onun yanında uşaq skeletinin sümük qırıqları tapılmışdır.

1953-cü ildə Krımın Staroselye düşərgəsində 1 yaş 8 aylıq uşaq skeleti aşkar edilmişdir.

Mustye dövrünün daha maraqlı tapıntılarından biri 1938-ci ildə Özbəkistanın Teşik-Taş mağarasında qeydə alınmışdır. Bu 8-9 yaşlı neandertal oğlan uşağının kəlləsi və digər sümük qalıqlarından ibarət olmuşdur.

Aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Gürcüstanın Sakajiya, Curuçula, Kudaro, Şimali Qafqazın Barakayevsk və başqa Mustye düşərgələrində də neandertal tipli insanların sümük, kəllə, çənə və dişləri aşkar olunmuşdur. Neandertal insana aid skeletin qalıqları 1949- cu ildə İranın Bisitun mağara düşərgəsində tapılmışdır.

1950- 1960-cı illərdə İraqda olan Şanidar Mustye düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Mustye mədəniyyətinə aid təbəqədə altı nəfər yaşlı adamın və bir uşaqğın skeleti tapılmışdır.

Ümumiyyətlə, aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində dünyanın 160-dan çox abidəsində qədim insan qalıqları tapılıb öyrənilmişdir.

Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı Mustye mədəniyyətinə aid Azıx (III təbəqə).

57

Tağlar, Daşsalahlı, Damcılı, Qazma və Buzeyir mağara düşərgələri aşkar olunmuşdur.

Azıx düşərgəsinin III təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində 3 mindən çox daş məmulatı və 50 mindən çox fauna qalıqları (heyvan sümükləri) aşkar edilmişdir. Həmin təbəqədə aşkar olunmuş daş məmulatının əksəriyyəti çaxmaq və slaneç daşlarından hazırlanmışdır. Lakin daş məmulatı arasında dəvəgözü daşından hazırlanmış əmək alətləri də qeydə alınmışdır. Bu göstərir ki, Azıx düşərgəsində Mustye dövrü adamları əmək alətləri hazırlanmasında çaxmaq və slaneç daşlarına üstünlük vermişlər. Bu heç də təsadüfi olmamışdır. Qədim insanlar təcrübədə görmüşlər ki, çaxmaq daşından istənilən formada əmək aləti hazırlamaq olur və ondan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə etmək əlverişlidir. Azıx Mustye düşərgəsi daş məmulatının elmi təhlili göstərir ki, mağara sakinləri əmək alətlərinin bir hissəsini mağarının özündə, digər hissəsini isə ondan kənarda hazırlamışlar. Eyni zamanda Mustye mədəniyyəti dövründə neandertal tipli insanlar Azıx mağarasında daimi yaşamışlar. Maraqlıdır ki. Azıx düşərgəsinin qədim, orta və son Aşel dövründə aid olan təbəqələrində bir ədəd də olsun dəvəgözü daşından hazırlanmış əmək aləti qeydə alınmamışdır. Deməli, Azıxın qədim sakinləri dəvəgözü daşı ilə ilk dəfə 100-90 min il bundan əvvəl tanış olmuş və ondan özləri üçün əmək alətləri hazırlamağa başlamışlar.

Yeri gəlmişkən qeyd etmək maraqlı olar ki, Azərbaycanın Qarabağ ərazisində çaxmaq daşı daha çox yayılmışdır. Dəvəgözü daşı isə Kəlbəcər rayonu ərazisində və Göyçə gölü ətrafında daha çoxdur. Mustye dövründə daşdan əmək alətləri hazırlamaq üçün xammal toplamaqla xüsusi qrup məşğul olurdu. Digər insan qrupu isə düşərgələrə gətirilmiş çay daşlarından əmək alətləri hazırlayırdı. Ona görə də daimi yaşayış yeri olan düşərgələrdə arxeoloji qazıntılar zamanı təbii çay

58

daşları ilə birlikdə onlardan hazırlanmış əmək alətləri, istehsal tullantıları, qəlpələr, lövhələr və nukleuslar aşkar olunmuşdur.

Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı Azıx düşərgəsinin Mustye mədəniyyətinə aid olan təbəqəsində çoxlu ovlanmış heyvan sümükləri tapılmışdır. Bu sümüklər içərisində vəhşi at, ibtidai öküz, vəhşi qulan, Qafqaz maralı, qaban, mağara ayısı, kərgədan və s. heyvanların sümük qalıqları aşkar olunmuşdur. Sümüklərin bəziləri daşlaşmışdır. Digər bir cəhətdə maraq doğurur. Tapılmış sümüklərin əksəriyyəti ocaqda yandırılmışdır. Bu da Azıxın ulu sakinlərinin həyatında Mustye mədəniyyəti dövründə odun əsas yer tutduğunu göstərir.

Maraqlıdır ki. Azıx düşərgəsinin Mustye dövrünə aid təbəqəsindən 2 ədəd əl çapacağı tapılmışdır. Əl çapacaqları Mustye dövrü üçün xarakterik deyildir. Ona görə də Azıxın III təbəqəsində qeydə alınmış 2 ədəd əl çapacağı nadir tapıntılardan hesab olunur. Hazırda respublikamızın ərazisində Mustye mədəniyyətinə aid ən möhtəşəm və zəngin maddi mədəniyyət qalıqlarına malik qədim insan düşərgəsi Tağlar mağarasıdır. Tağlar Mustye düşərgəsi Dağlıq Qarabağın ən mənzərəli və səfalı guşələrinin birində olub Tuğ və Tağlar kəndlərinin arasında yerləşir (Şəkil 19-20).

Mağara ilk dəfə M.Hüseynov tərəfindən 1960-cı ildə qeydə alınmışdır. Burada arxeoloji qazıntı işlərini M.Hüseynov və Ə.Cəfərov aparmışlar. Mağara əhəng daşları içərisində təbii yolla əmələ gəlmişdir. Mağaranın bir neçə metrliyindən axan Quruçay Tağlar düşərgəsində yaşayan qədim insanların həyatında mühüm rol oynamış, ona görə də məhz bu ərazini özləri üçün daimi mərkəz seçmişlər.

Tağlar Mustye düşərgəsi özünün maddi mədəniyyət qalıqlarına, stratiqrafıyasma və yaşayışın uzunmüddətli

59

olmasına görə ölkəmizin və Yaxın Şərq abidələrinin içərisində mühüm yer tutur (Şəkil 21).

Uzun müddət Tağlar mağarası öz sirlərini insanlardan gizli saxlamışdır. Hətta Tağlar mağarası haqqında müxtəlif rəvayətlər və əfsanələr danışılırdı. Bəziləri mağaranın ucsuz-bucaqsız olduğunu və bir hissəsinin İran ərazisinə gedib çıxdığını, düşərgələri isə buranın müqəddəs bir yer olduğunu söyləyirdilər. Xüsusilə kənd gəncləri arasında belə bir şayiə yayılmışdı ki, guya bir çobanın iti mağaraya girmiş və gedib Şuşadan çıxmışdır. Yerli əhali bu ərazilərdə qoyun otararkən ehtiyatlı hərəkət edir və sürünün mağaraya yaxınlaşmasına imkan vermirdilər. Onlar belə hesab edirdilər ki, sürü mağaraya girərsə, onu geri qaytarmaq çətin ola bilər.

Arxeoloqlar hər hansı bir ərazidə elmi kəşfiyyat işləri apararkən qabaqcadan yerli əhali ilə söhbət edir, adamların fikirlərini dinləyir və həmin fikirləri elmi süzgəcdən keçirirlər. İlk baxımdan belə məlum olur ki, yerli əhalinin uzaq keçmişimiz haqqında, onun maddi mədəniyyəti, ibtidai insanların məşğuliyyəti və yaşayış tərzi haqqında yanlış və uydurma fikirlərdən başqa heç bir məlumatı yoxdur. Ancaq elmi axtarışlar aparılması nəticəsində bu yanlış fikirlərə son qoymaq olur.

Artıq arxeoloqlar Tağlar mağarası haqqında müəyyən məlumatlar əldə etmiş, burada aparılacaq kəşfiyyat qazıntısının planı hazırlanmış və qazıntı sahəsi müəyyən olunmuşdu (Şəkil 45).

Beləliklə, 1963-cü ildə Tağlar mağarasında ilkin tədqiqat işləri başlandı.

Düşərgədə qazıntı işləri olduqca diqqətlə aparılırdı. Mağaranın birinci təbəqəsində Eneolit, Tunc dövrlərinə və orta əsrlərə aid gil qab qırıqları aşkar olundu. Çöküntünün 15-20 sm dərinliyində qazıntı işləri davam edirdi. Torpağın rəngi getdikcə dəyişirdi. Yeni bir arxeoloji təbəqənin izləri görünməkdə idi. Bu vaxt bir neçə daş alət diqqəti cəlb etdi. Nəzərə çarpan hər şey diqqətlə

60

nəzərdən keçirilirdi. Daşlar daha maraqlı görünürdü. Onların üzərində olan dişəklər daha cəlbedici idi və müəyyən etmək olunurdu ki, bu əmək alətləri qədim insanlar tərəfindən hazırlanmışdır. Alətlərin işlənmə texnikası və tipologiyasına görə Mustye mədəniyyəti dövründə hazırlandığını söyləmək olardı. Deməli, Tağlar mağarasının II təbəqəsində qədim insanlar Mustye mədəniyyəti dövründə yaşamışlar. Tapılmış əmək alətləri levallua və mustye itiuclusundan ibarət idi. Tağlar düşərgəsinin ilk qaranquşu olan bu 2 ədəd itiuclu burada daha yeni tapıntılar olacağı barədə ümidləri artırırdı. Arxeoloji qazıntı davam edirdi. Bir az sonra onlarla əmək aləti və levallua itiucluları və heyvan sümükləri aşkar olundu. Arxeoloji kəşfiyyat qazıntısı çöküntünün dərininə getdikcə maddi mədəniyyət qalıqlarının sayı artmaqda davam edirdi.

Bir neçə gün bundan əvvəl heç kəs güman edə bilməzdi ki, Tağlar Mustye düşərgəsində bu qədər zəngin maddi mədəniyyət qalıqları aşkar ediləcək. Tağların arxeoloji materialları dünyaya səs salacaqdır.

Tağlar düşərgəsində aparılan ilk kəşfiyyat qazıntısının nəticələri olduqca sevindirici oldu. İlk dəfə olaraq müəyyən olundu ki. Tağlar mağarasında qədim insanlar Mustye mədəniyyət dövründə yaşamışlar. İlkin arxeoloji kəşfiyyat qazıntısı zamanı aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları gələcəkdə burada aparılacaq arxeoloji qazıntı işləri üçün zəmin yaratmış oldu.

1963-cü ildən 1986-cı ilədək müəyyən fasilələrlə Tağlar Mustye düşərgəsində arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində düşərgədən 7 mindən artıq daş məmulatı və 100 mindən çox qədim insanların ovladıqları heyvanların sümükləri aşkar olunmuşdur.

Daş məmulatı içərisində əmək alətləri, istehsal tullantıları və nüvələr əsas yer tutur. Daş məmulatının elmi tədqiqi göstərir ki. Tağlar mağarasının qədim sa

61

kinləri əmək alətlərini əsasən düşərgədə hazırlamışlar. Əmək alətləri içərisində əsas yeri levallua və mustye iti udulan ilə birlikdə qaşov tipli alətlər tutur. Bütün Zaqafqaziya və Yaxın Şərq abidələri içərisində Tağlar Mustye düşərgəsi yeganə abidədir ki, buradan tapılan əmək alətləri olduqca zəngin tarixə malik olmaqla bərabər, yeni-yeni əmək alətlərinin meydana gəlmə xüsusiyyətlərini öyrənməyə geniş imkanlar açılır.

Tağlar Mustye düşərgəsinin çöküntülərində 6 mədəni təbəqə qeydə alınmışdır. I təbəqədən orta əsrlər. Tunc və Eneolit dövrlərinə aid gil qab qırıqları tapılmışdır. II və bütün aşağı təbəqələrdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı Mustye mədəniyyətinə aid maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. Maraqlıdır ki. Tağlar mağara düşərgəsində aşkar olunmuş əmək alətlərinin əksəriyyəti çaxmaq daşından hazırlanmışdır. Eyni zamanda çaxmaq daşları bir neçə rəngdədir. Bu da xüsusi maraq doğurur. Onların içərisində qırmızı, sarı, yaşıl və başqa rənglilər də vardır. Əmək alətləri içərisində əsas yeri iti uclu və qaşov tipli alətlər tutur. Daş alətlər içərisində tək-tək bıçaq, kəsici, biz, dişli və kəzli alətlər də qeydə alınmışdır.

Tağlar Mustye düşərgəsi daş məmulatının texniki və tipoloji tədqiqi zamanı Paleolit dövrü üçün yeni tipli əmək alətləri qeydə alınmış və onlara Tağlar tipli əmək alətləri adı verilmişdir. Həmin alətlər olduqca zərif hazırlanmış və bir neçə işlək ağızca malikdir. Maraqlı haldır ki. Azıx paleolit düşərgəsinin üçüncü təbəqəsinin daş alətləri içərisində də bir neçə ədəd Tağlar tipli əmək alətləri qeydə alınmışdır.

Tağlar Mustye düşərgəsinin mədəni təbəqələrində daş məmulatı ilə birlikdə ovlanmış heyvan sümükləri də aşkar olunmuşdur. Bu göstərir ki, Mustye mədəniyyəti dövründə Tağlar mağarasında yaşayan qədim insanların əsas fəaliyyəti ovçuluqdan ibarət olmuşdur. Sümük məmulatı həddindən artıq çapılıb doğrandığından on-

62

larm əksəriyyətinin hansı heyvan növünə aid olmasını təyin etmək qeyri-mümkündür. Təyin olunanlar isə ancaq ayrı-ayrı çənə və dişlərdən ibarətdir. Sümük məmulatının təyinatı və elmi tədqiqi ilə professor Dəmir Hacıyev məşğul olmuşdur. Sümük məmulatı arasında maral, mağara ayısı, ibtidai at və başqa heyvanların sümük qalıqları çoxluq təşkil edir.

Ən maraqlı tapıntılardan biri də Tağlar düşərgəsində çoxlu ocaq laylarının qeydə alınmasıdır. Bu göstərir ki, qədim insanların həyatında ocaq mühüm yer tutmuşdur. Maraqlıdır ki, sümük məmulatının əksəriyyəti ocaqda yandırılmışdır.

Tağlar çoxtəbəqəli Mustye düşərgəsi Qafqaz və Yaxın Şərq ərazisində yeganə abidədir ki, burada əmək alətlərinin uzunmüddətli inkişafını və yeni-yeni əmək alətlərinin meydana gəlməsi xüsusiyyətlərini izləmək və aydınlaşdırmaq mümkün olmuşdur. Aydındır ki, əmək alətləri öz-özülüyündə inkişaf edə bilməz. Bu inkişaf insanların özünün təkamülünün və inkişafının təzahürüdür. Məhz ona görə də əmək alətlərinin inkişaf tarixi insan cəmiyyətinin, insanın özünün inkişaf tarixi deməkdir (Şəkil 46-55).

Tağlar Mustye düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqatlar respubilkamızm ərazisində Mustye mədəniyyətinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olduğunu göstərdi.

Maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki. Azıx paleolit düşərgəsində aparılan elmi tədqiqat işləri Azərbaycan ərazisində ibtidai insanların uzun müddət yaşadıqlarını göstərirdisə. Tağlar Mustye düşərgəsindəki arxeoloji tədqiqatlar neandertal tipli adamların inkişaf etdiyini, müasir insanların ulu əcdadlarının bu ərazidə yaşayıb formalaşdığını elmi əsaslarla təsdiq etdi.

Tağlar Mustye düşərgəsində kompleks şəkildə elmi tədqiqat işləri aparılmışdır. Burada arxeoloqlarla yanaşı, paleontoloqlar, paleogeoloqlar, paleocoğraflar, pa- leobotaniklər və başqa elm sahəsinin mütəxəssisləri də

63

elmi tədqiqat işləri aparmışlar. Bu tədqiqatlar nəticəsində düşərgə ətrafının və qonşu ərazilərin erkən Xvalın əsrindəki təbii iqlim şəraiti bərpa edilmişdir. Həmin dövrdə Kiçik Qafqazın cənub-şərq hissəsində bütün müasir landşaft qurşaqları mövcud olmuşdur. Lakin onların sərhədləri indikindən alçaqda, dəniz səviyyəsindən 800-1000 metr yüksəkdə yerləşmişdir. Bu da qeyd olunan dövrdə iqlimin çox soyuq olması ilə əlaqədardır. Ərazinin iqlimi istiləşmə və soyuqlaşma istiqamətində inkişaf etmişdir. İqlimin bu ümumi inkişafı fonunda üç nisbi istiləşmə fazası birincisi 64-63 min il, ikincisi 58 min il, üçüncüsü isə 52 min il müəyyən olunur. Bu, Qərbi Avropanın Vyurm buzlaşma dövründə qeydə alınmış broyurun, adderade və modershofd isti fazaları ilə müqayisə olunur. Düşərgənin kompleks tədqiqi ilə M.Hüseynov, D.Hacıyev, Ə.Məmmədov, N.Şirinov, Ə.Cəfərov, A.Veliçko, S.Əliyev, M.Süleymanov və başqa alimlər məşğul olmuşlar. Beləliklə, Tağlar Mustye düşərgəsində aparılan kompleks tədqiqatlar nəticəsində ulu sakinlərin nəinki həyat tərzi, əmək alətlərinin hazırlanma xüsusiyyətləri, eyni zamanda o dövrün təbii coğrafi şəraiti, heyvanat aləmi, bitki örtüyü və iqlim şəraiti də öyrənilmişdir.

Arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində Tağlar Mustye düşərgəsində qədim insanların 120-100 min il bundan əvvəldən 35 min ilə qədər yaşadıqları müəyyən olunmuşdur. Eyni zamanda bütün Yaxın Şərq ərazisində Tağlar düşərgəsinin əsas mədəniyyət mərkəzi olması və Tağlarda hazırlanmış əmək alətlərinin hələ Mustye mədəniyyəti dövründə Yaxın Şərq ölkələri ərazisinə yayılması aydınlaşmışdır.

Güman etmək olar ki, Azərbaycan ərazisində Tağlar kimi daha yeni bir abidənin olması mümkündür. Bunun üçün respublikamızın bütün zonalarında paleolit problemi üzrə arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılmalıdır.

64

Hazırda Qarabağ silsiləsinin cənub-şərq ətəklərində yuxarıda qeyd olunan qədim insan düşərgələri ilə yanaşı Tunc dövrünün Qaraköpəktəpə, Günəştəpə, Meynə- təpə, Kültəpə kimi bir sıra nadir və çoxtəbəqəli yaşayış düşərgələri aşkar olunmuşdur. Bu bir daha göstərir ki, hələ ən qədim zamanlardan bu vaxta kimi bu ərazidə insanların yaşaması üçün əlverişli şərait olmuşdur.

Mustye dövrü üzrə Yaxın Şərq ölkələri ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri xüsusi maraq doğurur. Çünki Tağlarda hazırlanmış əmək alətləri qeyd olunan ölkələrin ərazilərində tapılmışdır.

İran ərazisində aparılan tədqiqat işləri nəticəsində Paleolit dövrünə aid maraqlı və zəngin tarixi abidələr tapılmışdır.

İran ərazisində Paleolit dövrünə aid ilk tapıntılar geoloq Braunun adı ilə bağlıdır. O, ilk dəfə olaraq Ney- ruz gölü ətrafında Mustye mədəniyyətinə aid daş alətlər aşkar etmişdir. Bu tapıntıdan 6 il sonra antropoloq Kun İran ərazisində olan mağaralarda arxeoloji tədqiqat işləri aparmışlar.

1940-1951-ci illərdə Kunun rəhbərlik etdiyi arxeoloji ekspedisiya İranın Bisütun, Hunuk və Tamtama mağaralarında elmi tədqiqat işləri aparmışdır.

Bisütun mağarasında aparılan arxeoloji tədqiqat işləri xüsusilə mühüm elmi əhəmiyyətə malik olmuş və öz maddi mədəniyyət qalıqlarına görə geniş elmi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmişdir. Elmi axtarışlar zamanı Bisütun mağarasında Mustye düşərgəsi olması müəyyən edilmiş və Mustye mədəniyyətinə aid çoxlu əmək alətləri aşkar olunmuşdur. Bisütun mağarasında tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları əsasında Yaxın Şərqin Paleolit mədəniyyəti haqqında ən yeni elmi məlumatlar toplanmışdır. Mağara Mustye adamlarının yaşayış məskəni olmuş və onlar bu düşərgədə uzun müddət yaşamışlar.

65

1950-ci ildə Fildin rəhbərlik etdiyi arxeoloji ekspedisiya İran ərazisində axtarış işləri aparmış, Lurestan və Horemabad ətraflarında Paleolit mədəniyyətinə aid daş alətləri aşkar etmişdir.

1963-1965-ci illərdə Hauelin rəhbərlik etdiyi arxeoloji ekspedisiya Horemabad çökəkliyində elmi axtarış işləri aparmış və 20-yə yaxın Paleolit abidəsi aşkar etmişdir.

1970-ci illərdə ingilis arxeoloqu Mak Berni İran ərazisində geniş arxeoloji axtarış işləri aparmış, Ma- zandaran və Zaqros ərazisində apardığı tədqiqat işləri nəticəsində Mustye mədəniyyətinə aid düşərgələr tapmışdır.

İran ərazisində ən möhtəşəm abidələrdən biri Bisü- tun mağarasıdır. Yuxarıda deyildiyi kimi burada arxeoloji qazıntı işlərini antropoloq Kun aparmışdır. Mağara olduqca əlverişli bir yerdə yerləşmişdir. Burada qədim insanların yaşamaları və ovçuluqla məşğul olmaları üçün hər cür təbii şərait olmuşdur. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı düşərgənin çöküntülərində 7 təbəqə qeydə alınmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar Mustye dövründə qədim insanların mağarada yaşadıqlarını və əsasən ovçuluqla məşğul olduqlarını göstərmişdir.

Bisütun mağarasında aşkar olunmuş arxeoloji materiallar yaxşı tədqiq olunmuş və çap edilmişdir. Düşərgədən tapılmış daş məmulatı içərisində əsas yeri itiuclular, bıçaq tipli alətlər və lövhəvari qəlpələr tutur. Daş məmulatı arasında 114 ədəd qaşov tipli alətlər qeydə alınmışdır.

Bisütun Mustye düşərgəsinin itiuclu alətləri xüsusi maraq doğurur. Bunlar olduqca zərif hazırlanmışdır. Bisütundan aşkar olunmuş mustye və levallua itiuclular Tağlar Mustye düşərgəsindən tapılmış itiuclulaıia eynilik təşkil edir. Maraqlıdır ki, Bisütun mağara düşərgəsindən mandertal adamının sümükləri və dişi tapılmışdır.

66

Tamtama mağarasında da arxeoloji tədqiqat işlərini Kun aparmışdır. Tamtama mağarası İran ərasində olub, Rezaye gölündən 20 km şimalda, dəniz səviyyəsindən 1700 metr yüksəklikdə yerləşir. Çöküntünün ümumi qalınlığı 2,5 metrə bərabərdir. Mağaradan 29 ədəd daş məmulatı və fauna qalıqları aşkar olunmuşdur. Arxeoloji materialların elmi təhlili göstərir ki, qədim insanlar mağarada Mustye mədəniyyəti dövründə yaşamışlar. Düşərgədə toplanmış sümük məmulatı qədim mağara sakinlərinin ovçuluqla məşğul olduqlarını göstərir. Fauna qalıqları içərisində əsas yeri maral, öküz və at sümükləri tutur.

Maraqlıdır ki, Tamtama mağarasından neandertal adamının bud sümüyünün qırığı tapılmışdır. İran ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı Paleolit dövrünə aid bir sıra qiymətli abidələr aşkar edilmiş və tədqiq olunmuşdur.

İraq ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində də zəngin elmi materiallar əldə edilmişdir. İraqda Paleolit dövrünə aid əmək alətləri ilk dəfə 1925- ci ildə Fild tərəfindən aşkar edilmiş və 1950-ci illərə kimi bu ərazidə həmin dövrə aid yerüstü materiallar da toplanmışdır.

1928-ci ildə arxeoloq Larrod Süleymaniyyə yaxınlığında yerləşən Ftəzər-Mərd mağarasında arxeoloji qazıntı işləri aparmışdır. Mağaranın çöküntüsündə 3 təbəqə qeydə alınmışdır. Qazıntılar zamanı çaxmaq daşından hazırlanmış əmək alətləri tapılmışdır. Bu maddi mədəniyyət nümunələri Mustye dövrünə aiddir. Əmək alətləri içərisində əsas yeri itiuclular və qaşov tipli alətlər tutur.

İraqın paleolit düşərgələrinə dünya şöhrəti qazandıran Şanidar Mustye abidəsi olmuşdur. Şanidar mağarası Həzər-Mərddən 150 km şimal-qərbdə yerləşir. Mağara düşərgəsi dəniz səviyyəsindən 731 m yüksək

67

likdə, Böyük Zab çayından isə 365 m hündürlükdə yerləşir. Şanidar mağarasında arxeoloji tədqiqat işlərini

1951- 1960-cı illərdə amerikalı alim, Kolumbiya universitetinin əməkdaşı Soleski aparmışdır. Mağara mənzərəli bir dərədə yerləşir. Şanidar düşərgəsində qazıntının ümumi sahəsi 578 m^-dir. Çöküntünün ümumi qalınlığı 14 metrə çatır. Düşərgənin çöküntülərində 4 mədəni təbəqə qeydə alınmışdır.

Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Şanidar mağarasından da çoxlu maddi mədəniyyət qalıqları tapılmışdır. Aşkar olunmuş daş məmulatı Yaxın Şərq üçün xarakterik olan lövhə və qəlpələr üzərində hazırlanmışdır. Əmək alətləri içərisində itiuclular və qaşov tipli alətlər çoxluq təşkil edir.

İtiuclu alətlər öz işlənmə texnikasına görə Həzər- Mərd və Bisütun mağaralarından tapılmış itiuclulara daha çox yaxındır. İtiuclularm əksəriyyəti düz, enli lövhələr üzərində hazırlanmışdır. Lakin Şanidar mağarası materialları arasında olan itiağızh qaşov və limas tipli əmək alətləri Asiya alətləri üçün xarakterik deyildir. Lövhə və qəlpələr üzərində hazırlanmış əmək alətlərinin çoxu azca dişəklənmişdir.

Şanidar düşərgəsində arxeoloji tədqiqat işləri aparan Soleskinin müəyyən etdiyinə görə mağarada qədim insanlar 100 min il bundan əvvəldən 40 min qabağa kimi yaşamışlar.

Ən maraqlı cəhətlərdən biri Şanidar Mustye düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 9 nean- dertal insanın sümük qalıqları, kəllə və skeletləri tapılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, mağara tavanının uçması nəticəsində mustye adamları burada həlak olmuşlar. Aşkar edilmiş antropoloji tapıntılar Şanidar düşərgəsinə dünya şöhrəti qazandırmışdır.

68

Maraqlıdır ki, Şanidar Mustye düşərgəsindən tapılmış əmək alətlərinə oxşar alətlər Tağlar mağarasından da aşkar olunmuşdur.

Yaxın Şərq ölkələri ərazisində öz sirlərini gizli saxlayan tarixi abidələr və düşərgələr çoxdur. Gələcəkdə aparılacaq elmi axtarışlar bu abidələrin qədim sirlərini insanlara açacaqdır.

Paleolit dövrü ilə məşğul olan arxeoloqları Naxçıvan ərazisində arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmaq və bu diyarda qədim insan məskənlərinin olub-olmamasını müəyyən etmək çoxdan idi ki, düşündürürdü. Nəhayət, 1983-cü ilin iyul ayında paleolit arxeoloji ekspedisiyası Naxçıvan ərazisində elmi axtarış işləri aparmaq üçün səfərə çıxdı. Bu vaxta qədər Naxçıvan diyarında orta əsrlər. Tunc və Eneolit dövrləri üzrə arxeoloji tədqiqat işləri aparılmış və çox qiymətli abidələr (Kültəpə, Xa- raba-Gilan və s.) aşkara çıxarılmışdı. Lakin Paleolit dövrü üzrə axtarış işləri bu ərazidə aparılmamışdı, ona görə də Daş dövrü üzrə axtarış işləri aparılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi.

Paleolit arxeoloji ekspedisiyası Naxçıvanın Ordubad, Culfa və Şərur rayonları ərazisində arxeoloji kəşfiyyat işləri apardı. Ən yaxşı elmi nəticə Şərur rayonunun Tənənəm kəndi yaxınlığında əldə olundu. Kəndin yaxınlığındakı Qazma dərəsində aparılan arxeoloji kəşfiyyat işləri zamanı bir mağara qeydə alındı. Mağaraya Qazma mağarası adı verildi. Şərur rayonu ərazisində, Tənənəm kəndindən 3 km cənub-şərqdə yerləşən bu mağara tunel formalı olub, karst mağarasıdır. Mağaranın içərisi torpaq çöküntüsü ilə örtülmüşdür. Giriş hissədə mağaranın eni 8 metr, hündürlüyü 2-3 metrə çatır. Bir neçə metr içəriyə getdikcə giriş yolu daralır və mağaranın salonu başlanır. Mağara bir salondan ibarətdir. Ilk baxışda müəyyən etmək olur ki, burada ibtidai insanlar yaşamışlar. Bunun elmi əsaslarla sübutu üçün isə arxeoloji qazıntı işləri aparılmalı idi. Əvvəlcə

69

mağaranın fotoşəkli və planı çəkildi. Sonra çöküntü olan sahələr ayrı-ayrı kvadratlara bölündü. Bundan sonra Qazma mağarasında arxeoloji kəşfiyyat qazıntısına başlanıldı. Düşərgənin tədqiq olunan sahəsində 4 mədəni təbəqə qeydə alındı. Mağaranın I təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı orta əsrlər, Tunc və Eneolit dövrlərinə aid gil qab qırıqları aşkar olundu. II təbəqədə aparılan tədqiqatlar zamanı isə bir ədəd Me- zolit-Eneolit dövrlərinə aid daş alət qeydə alındı. Düşərgənin III təbəqəsindən çoxlu sümük qırıqları ilə birlikdə Daş dövrünə aid 8 ədəd əmək aləti qeydə alındı.

Qazma mağarasında 1983-cü ilin yay fəslində aşkar olunmuş daş alətlərin hazırlanma texnikası, tipologiyası əsasında burada qədim insanların Mustye mədəniyyəti dövründə yaşadıqlarını söyləmək mümkün olmuşdur.

1987-1990-cı illərdə Ə.Cəfərovun rəhbərliyi ilə Qazma mustye düşərgəsində geniş sahədə arxeoloji qazıntı işləri aparıldı və nəticədə zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olundu. Qazma mağarasından tapılmış maddi mədəniyyət nümunələri arasında əsas yeri daş məmulatı və fauna qalıqları tutur. Düşərgədən minə yaxın daş məmulat və 12 mindən artıq ovlanmış heyvan sümüklərinin qalıqları tapılmışdır. Əmək alətləri əsasən dəvəgözü və çaxmaq daşlarından hazırlanmışdır. Qazma düşərgəsinin əmək alətləri əsasən qaşov tipli alətlərdən və itiuclulardan ibarətdir. Maraqlıdır ki, əmək alətləri əsasən itiləyici dişəklə dişəklənmişdir. Düşərgənin daş məmulatı içərisində istehsal tullantılarının da qeydə alınması göstərir ki, qədim insanlar əmək alətlərinin bir qismini özləri hazırlamışlar, digər hissəsini isə düşərgədən kənarda hazırlayıb sonradan buraya gətirmişlər.

Qazma mağarasında 1987-1990-cı illərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 6 mədəni təbəqə qeydə alınmışdır.düşərgənin çöküntülərindən daş məmulatı ilə

70

yanaşı sümük qalıqlarının tapılması göstərir ki, Mııstye mədəniyyəti dövründə Qazma sakinlərinin həyatında ovçuluq xüsusi yer tutmuşdur.

Qazma Mııstye düşərgəsindən aşkar olunmuş sümük məmulatının təyinatı və elmi tədqiqi ilə professor D.Hacıyev məşğul olmuşdur. Düşərgənin aşağı təbəqələrindən keçi, porsuq, ibtidai öküz, plestosen eşşəyi, quş sümükləri və kiçik gəmirici sümükləri qeydə alınmışdır. Maraqlıdır ki, düşərgənin sümük məmulatı olduqca çapılıb doğranmış vəziyyətdədir. Çapılıb doğranmış sümüklər içərisində ayrı-ayrı çənə və dişlər əsasında fauna qalıqlarının növləri təyin olunmuşdur. Mağarada 12 mindən artıq sümük məmulatının aşkar olunması Mııstye mədəniyyəti dövründə ibtidai insanların həyatında ovçuluq təsərrüfatının əsas yer tutduğunu göstərir.

Qazma düşərgəsinin beşinci və altıncı təbəqələrində bir neçə ocaq yeri aşkar olunmuşdur. Bu qədim Qazma sakinlərinin ocaqdan istifadə etdiklərini göstərir.

Naxçıvan MR ərazisində ilk dəfə olaraq sənədləşdirilmiş belə bir qədim insan düşərgəsinin qeydə alınması Azərbaycan ərazisində neandertal tipli insanların daha geniş ərazidə yaşadıqlarını göstərir.

Qazma mağarası Naxçıvan MR ərazisində Mııstye mədəniyyətinə aid tapılmış ilk qədim insan düşərgəsidir. Əgər bu vaxta qədər Naxçıvan ərazisində insanların yaşaması 5-6 min il bundan əvvəllərə aid edilirdisə, yeni tapıntı bu ərazidə qədim insanların hələ 120 min il bundan əvvəl yaşadıqlarını, eyni zamanda hələ Paleolit dövründə Naxçıvan ərazisində qədim insanların yaşaması üçün əlverişli təbii şəraitin olduğunu təsdiq edir. Maraqlıdır ki, belə qədim insan düşərgələri Cənubi Azərbaycan ərazisində də tapılıb tədqiq olunmuşdur. Güman etmək olar ki, gələcəkdə Naxçıvan ərazisində aparılacaq arxeoloji tədqiqat işləri bəşərin keçmişinə

71

dair daha yeni abidələrin müəyyən olunmasına səbəb olacaqdır.

Azərbaycanın ən səfalı yerlərindən olan Lənkəran- Astara zonası hələ ən qədim zamanlardan öz təbii coğrafi şəraitinə görə ibtidai insanların yaşaması üçün olduqca əlverişli olmuşdur. 1985-ci ilədək bu ərazidə aşkar olunmuş Eneolit və Tunc dövrlərinə aid arxeoloji abidələrin olması daha çox diqqəti cəlb edir. Bu abidələrdən toplanmış maddi mədəniyyət nümunələri öz zənginliyi ilə fərqlənirdi. Lakin bu yerlərdə qədim insan düşərgəsinin qeydə alınmaması təəssüf doğururdu.

Bu məqsədlə Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu Paleolit arxeoloji ekspedisiyası Əsədulla Cəfərovun rəhbərliyi altında 1985-ci il iyul-avqust aylarında Lənkəran, Astara, Lerik və Masallı rayonları ərazisində arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmağı planlaşdırdı. Qeyd olunan rayonların ərazisi diqqətlə müşahidə olundu.

Ən yaxşı elmi nəticə Lerik rayonu ərazisində aparılan arxeoloji kəşfiyyat işləri zamanı əldə olundu. Lerik rayonu ərazisində mağaralar çoxdur. Lerik rayonunun ərazisi 1937-ci ilədək Zuvand rayonu adlandırılmışdır. Lerik rayonu ərazisini İranla sərhəd boyunca Talış silsiləsi, bundan şimalda Peştəsər silsiləsi, sonra isə Buraver silsiləsi əhatə edir. Talış və Peştəsər silsiləsi arasında Zuvand çökəkliyi yerləşir. Ən yüksək zirvələri Kömürgöy (2492 m) və Qız yurdudur (2433 m).

Əsasən üçüncü geoloji dövrdə formalaşmış Talış dağları bir növ Kiçik Qafqaz dağlarının davamıdır. Lakin Kiçik Qafqazdan fərqli olaraq Talış dağlarında vulkanik proseslər daha kəskin olmuş, buradakı mağaralar məhz vulkanik yolla əmələ gəlmişdir. Talış dağlarının yüksək zirvələri tamamilə çılpaqdır. Aşağı çökəkliklərdə isə əsasən seyrək meşəliklər, meşəli çəmənliklər və dağ meşələri vardır.

72

Maraqlıdır ki, Lerik sakinlərinin müəyyən hissəsi mağaraya göyül deyirlər. Göyül sözünün mənası oyuq deməkdir.

Lerik-Zuvand zonasında mağaralar əsasən Zuvand çayının yatağından 50-55 m yüksəklikdə yerləşir.

Arxeoloji kəşfiyyat işləri zamanı Lerik-Zuvand yolunun 9-cu kilometrliyində bir neçə mağara qeydə alındı. Mağaraların hamısı Zuvand çayının sol sahilində yerləşir. Mağaralara Zuvand mağarası adı verildi.

Lerik rayonu ərazisində ən möhtəşəm dağ zirvələrindən biri də Dəliklidaş zirvəsidir. Çətinliklə də olsa Dəliklidaş dağının zirvəsinə qalxdıq. İşıqlı bir mağara qeydə alındı. İlk baxışda mağara ümidverici təsir bağışladı. Mağaranın içərisi torpaq çöküntüsü ilə dolu idi. Ona görə də burada arxeoloji kəşfiyyat qazıntısı aparmağı qərara aldıq.

Yeni qeydə alınmış mağara Lerik-Buzeyir yolunun 10-cu kilometrliyində Zuvand çayının sol sahilində, Buzeyir kəndindən 3 km şərqdə yerləşir. Mağara kəndin yaxınlığında olduğu üçün ona Buzeyir adı verdik. Buzeyir kəndi dağın döşündə, mağara isə Talış dağlarının ən yüksək zirvəsində, dəniz səviyyəsindən 1640 metr yüksəklikdə yerləşir.

Buzeyir mağarasında arxeoloji kəşfiyyat qazıntısına başlamazdan əvvəl mağaranın fotoşəkli, planı çəkildi, sonra isə torpaq çöküntüsü olan sahələr ayrı-ayrı kvadratlara bölündü. Mağaranın uzunluğu 12 metr, eni 5-6 metr, hündürlüyü isə (torpaq çöküntüsündən) 2-2,5 metrə çatır. Mağaranın qabaq hissəsində bir neçə iri qaya daşları var idi. Bunlar mağaranın tavanından düşmüşdü. Qədim zamanlarda mağaranın daha böyük olduğunu müəyyən etmək olurdu.

Buzeyir mağarasında 1985-ci ildə aparılan kəşfiyyat qazıntısı zamanı 5 arxeoloji təbəqə qeydə alındı. Kəşfiyyat qazıntısı zamanı daş alətlər və ovlanmış heyvan sümükləri aşkar olundu.

73

1990-cı ilin iyul-avqust aylarında Ə.Cəfərovun rəhbərliyi ilə Buzeyir mağarasındakı geniş sahədə arxeoloji qazıntı işləri aparıldı. Düşərgənin çöküntülərində 6 təbəqə qeydə alındı. I və II təbəqələrdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı orta əsrlər, Tunc və Eneoli dövrlərinə aid gil qab qırıqları aşkar olundu. III təbəqədən sümük qalıqları və daş məmulatı aşkar olunmağa başlandı. IV, V və VI təbəqələrdən ovlanmış heyvan sümükləri və daş məmulatı qeydə alındı.

Buzeyir mağarasında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan daş məmulatının texniki və tipoloji xüsusiyyətlərinə əsasən əmək alətlərinin Mustye mədəniyyəti dövründə hazırlandığını söyləmək olar.

Maraqlıdır ki, Buzeyir mağarası Lənkəran zonasında Paleolit dövrünə aid tapılmış ilk qədim insan düşərgəsidir. Əgər bu vaxta qədər bu diyarda qədim insanların yaşaması 10-15 min il bundan əvvələ aid edilirdisə, yeni tapıntı bizə Paleolit dövrü adamlarının hələ 100-80 min il bundan əvvəl burada yaşadıqlarını söyləməyə əsas verir. Bu tapıntılar hələlik ilk tarixi məlumatdır və gələcəkdə aparıcalaq arxeoloji tədqiqat işləri daha yeni elmi materialların aşkar olunmasına səbəb olacaqdır.

1985-1990-cı illərin yay mövsümündə Azərbaycanın Lənkəran, Astara, Lerik və Masallı rayonları ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində bu zonada ilk dəfə olaraq Paleolit dövrünə aid sənədləşdirilmiş qədim insan düşərgəsi qeydə alınmışdır. Bu maddi mədəniyyət nümunələri Azərbaycan ərazisində Paleolit dövrü adamlarının daha geniş əraziyə yayılmasını və yaşamasını təsdiq edir.

Azərbaycan ərazisində karst mağaralarının yayıldığı ərazilərdən biri də respublikamızın ən səfalı və mənzərəli guşələrindən olan Kəlbəcər rayonudur.

Paleolit arxeoloji ekspedisiyası 1981-1986 və 1987- ci illərdə Kəlbəcər rayonu ərazisində arxeoloji kəşfiyyat

74

və tədqiqat işləri aparmışdır. Əsas məqsəd Tərtərçay, Qamışlıçay və başqa çayların kənarlarında qədim insan düşərgələrinin olub-olmamasını müəyyən etmək idi.

Arxeoloji ekspedisiya üzvlərindən Ə.Cəfərov, M.Hüseynov və M.Mənsurov Kəlbəcər rayonu ərazisində arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmış, yeni-yeni mağaralar aşkar etmişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, Tərtərçay sahilləri hələ qədim zamanlardan bəri ibtidai insanların yaşayışı üçün əlverişli təbii şəraitə malik olmuşdur. Məhz ona görə də arxeoloqları daha çox bu ərazidə qədim insan düşərgələrinin müəyyən olunması düşündürürdü. Burada axtarış işləri zamanı bir neçə karst mağarası və 40-dan artıq vulkanik yolla əmələ gəlmiş mağaralar qeydə alındı.

Kəlbəcər rayonunun mağaraları içərisində Tərtər, Şordərə, Qamışh, Qoşa kaha. Dəhnə, İstisu və başqaları xüsusi maraq doğururdu. Ona görə də Tərtər, Qoşa kaha və başqa mağaralarda arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmağı qərara aldıq. Qeyd olunan mağaralarda torpaq çöküntüsü var idi. Aparılan arxeoloji kəşfiyyat qazıntısı zamanı mağaralardan Eneolit, Tunc və orta əsrlər dövrlərinə aid maddi mədəniyyət qalıqları aşkar olundu. Lakin Paleolit dövrünə aid mağaralarda heç bir tapıntı qeydə alınmadı.

Kəlbəcər rayonu ərazisində aparılan arxeoloji kəşfiyyat işləri nəticəsində Paleolit dövrünə aid maddi mədəniyyət nümunələri Orta Şurtan və Zar kəndləri ərazisindən aşkar olundu. Qeyd olunan ərazidəki dəvəgözü daşından hazırlanmış əmək alətlərinin hazırlanması texnikasına v tipologiyasına görə Paleolit dövründə düzəldiyini söyləmək olar. Deməli, belə nəticəyə gəlmək olur ki, bu ərazidə qədim insanlar hələ Paleolit dövründən yaşamağa başlamışlar.

Gələcəkdə Tərtərçay sahillərində Paleolit dövrü üzrə arxeoloji tədqiqat işləri aparılması çox perspektivli olardı. Doğma diyarımızın uzaq keçmişinə dair yeni

75

səhifələr yazılar və digər başqa qədim tarixi abidələr aşkar olunardı.

Maraqlıdır ki, Kəlbəcər dağlarında Q.İsmayılovun apardığı arxeoloji kəşfiyyat işləri nəticəsində çoxlu qayaüstü rəsmlər aşkar olunmuşdur. Respublikamızın ərazisində qeydə alınmış qayaüstü rəsmlər arasında Kəlbəcər qayaüstü rəsmləri xüsusi yer tutur. Buranı bir növ Qobustanın kiçik qardaşı adlandırmaq olar. Kəlbəcər rayonu ərazisində qeydə alınmış qayaüstü rəsmlər bu diyarın adamlarının qədim zamanlardan fəaliyyəti, həyat tərzi və onların təsərrüfatları barədə yeni-yeni elmi fikirlər söyləməyə imkan verir.

76

usT PALEOLIT MƏDƏNIYYƏTI

Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, uzun müddət davam etmiş Mustye mədəniyyətini Azərbaycanda 35-33 min il bundan əvvəl üst Paleolit əvəz etmişdir. Arxeoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, Azərbaycanda üst Paleolit mədəniyyəti 35 min il bundan qabaq başlanmış və 12 min il bundan əvvəl sona çatmışdır. Üst paleolitə keçid qədim insanların həyatında və əmək alətləri hazırlamasında mühüm dəyişiklərə səbəb olmuşdur. Bu dövrdə daşdan və sümükdən daha nəcim və universal əmək alətləri hazırlanmışdır. Artıq bu dövrdən başlayaraq daş və heyvan sümükləri üzərində işlənmiş incəsənət nümunələri meydana gəlməyə başlamışdır.

Üst Paleolit dövründə prizma şəkilli nukleuslardan yeni texniki üsullarla qoparılmış uzunvarı, bıçaqşəkilli çaxmaqdaşı, lövhələrindən qaşov, tiyə, biz, uduq və s. kimi daş alətlər hazırlanmışdır. Bu alətlərin çoxu sümük və ya ağac dəstəkli (saplaqlı) olurdu. Daş alətlərlə yanaşı sümükdən hazırlanmış biz, bıçaq, qarmaq, süngü, iynə və s. alətlərdən də istifadə olunurdu. Son Paleolit adamları əsasən mağaralarda, qazmalarda və yerüstü daxmalarda yaşayırdılar.

Üst Paleolit dövründə incəsənət xüsusilə diqqəti cəlb edir. Matriarxat dövründə qadına sitayişlə əlaqədar rəmzi mənadə çoxlu qadın təsvirləri yaradılmışdır.

Üst Paleolit dövründə zəngin qəbir avadanlığına malik müxtəlif dəfn adətləri mövcud olmuşdur. Bu dövrün adamları fiziki cəhətdən müasir insan formasında (neantrop, kromanyon və s.) olmuşlar.

Azərbaycan Respublikasının ərazisində üst Paleolit dövrünə aid maddi mədəniyyət nümunələri Damcıh mağarasından və Yataq yeri açıq yaşayış yerindən aşkar olunmuşdur. Damcıh mağarasının daş məmulatı içərisində üst Paleolit mədəniyyətinə aid qaşovcuqlar,

77

kəsici alətlər, bizlər və bıçaq tipli alətlər qeydə alınmışdır. Maraqlıdır ki, alətlərin əksəriyyəti çaxmaq və də- vəgözü daşlarından hazırlanmışdır. Damcılı düşərgəsinin maddi mədəniyyət nümunələri qarışıq haldadır. Ona görə də ancaq tipoloji metod əsasında əmək alətləri tədqiq olunmuşdur.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanda hələlik üst Paleolit mədəniyyəti olduqca zəif öyrənilmişdir. Ona görə də respublikamızın ərazisində bu mədəniyyətin xarakterik xüsusiyyətlərini geniş tədqiq etmək üçün arxeoloji material olduqca azdır. Bunun üçün arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılması məqsədəuyğundur.

Maraqlıdır ki, üst Paleolit mədəniyyətinə aid əmək alətləri Masallı rayonu Hişkədərə kəndi ərazisində, Kəlbəcərin Zar və Qobustan yaşayış düşərgələrindən də tapılmışdır. Hişkədərədən tapılmış bu alətlər olduqca nəcim işlənmiş və hər ikisi çaxmaq daşından hazırlanmışdır.

Gələcəkdə Azərbaycan ərazisində aparılacaq arxeoloji tədqiqat işləri üst Paleolit mədəniyyətinə aid yeni abidələrin tapılmasına şərait yaradacaqdır.

78

MEZOLİT VƏ NEOLİT MƏDƏNİYYƏTLƏRİ

Arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın olmuşdur ki, 12 min il bundan əvvəl üst Paleolit Mezolit mədəniyyəti ilə əvəz olunmuşdur. Mezolit yunan sözünün birləşməsindən əmələ gəlib orta Daş dövrü deməkdir.

Avropada aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı Mezolit dövrünə aid bir neçə mədəniyyət qeydə alınmışdır. Mezolit dövrünə aid abidələrdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. Artıq Mezolit dövründə ox və yay geniş yayılmışdır. Bu dövrdə daş alətlər olduqca təkmilləşmiş və daha nəcim alətlər hazırlanmağa başlanmışdı. Mezolit dövründə at, donuz və s. heyvanlar əhliləşdirilmişdi.

Azərbaycan respublikası ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Mezolit dövrünə aid maddi mədəniyyət nümunələri Qazax rayonu ərazisində yerləşən Damcıh mağarasında və Qobustanda aşkar olunmuşdur. Damcıh mağarasında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əsasən hazırlanmış itiuclular, üçbucaq, seqment, trapes kimi həndəsi formalı alətlər, bıçaqlar, kəsici alətlər, bizlər və s. tipli əmək alətləri tapılmışdır.

Azərbaycan ərazisində Mezolit dövrünə aid ən zəngin arxeoloji tapıntılar Qobustandan əldə olunmuşdur. Qobustan Bakı şəhərindən 65 km cənubda, Xəzər dənizinin sahilində yerləşir. Burada ən mühüm arxeoloji tapıntılar Böyükdaş, Kiçikdaş və Çingirdağ sahələrindən aşkar olunmuşdur. Bu abidələrdən Azərbaycan xalqının Mezolit dövründə başlanmış tarixi mədəniyyəti və incəsənəti ilə bağlı çoxlu yaşayış düşərgələri, kurqanlar, qayaüstü təsvirlər qeydə alınıb tədqiq olunmuşdur.

Qobustanda ilk dəfə arxeoloji tədqiqat işlərini mərhum, arxeoloq, etnoqraf və tarixçi alim İ.Cəfərzadə

79

1939-cu ildə aparmışdır. Bu ilin elmi tədqiqatları olduqca uğurlu olmuşdur. Ona görə də İ.Cəfərzadə burada uzun müddət 1940-1965-ci illərdə arxeoloji tədqiqat işləri aparmışdır. İ.Cəfərzadə ilə birlikdə onun həyat yoldaşı rəssam Sofiya xanım Cəfərzadənin Qobustan qayaüstü rəsmlərinin tədqiq və təbliğ olunmasında böyük zəhməti olmuşdur. Məhz onların apardıqları elmi tədqiqat işləri nəticəsində 1973-cü ildə «Qobustan qayaüstü təsvirləri» adlı mühüm elmi əsər çapdan çıxmış və tez bir zamanda geniş elmi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmişdir.

Qobustan ərazisində İ.Cəfərzadənin apardığı elmi tədqiqat işləri nəticəsində 750 daş üzərində 3500-dən artıq qayaüstü təsvir qeydə alınıb tədqiq olunmuşdur.

1966-cı ildən bu günə qədər Qobustan ərazisində arxeoloji qazıntı işləri C.N.Rüstəmov və F.M.Muradova tərəfindən aparılır. Onların Qobustanda apardıqları arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində «Ana zağa», «Ovçular zağası», «Firuz», «Sonqar», «Ceyranlar», «Böyükdaş», «Dairə», «Çapmalı» yaşayış yerlərində və 30-dan artıq kurqanlarda arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Qeyd olunan abidələrdə tədqiqat işləri aparılmışdır. Tədqiqatlar zamanı 55 mindən artıq maddi mədəniyyət nümunələrinin qalıqları tapılmışdır. Bunlar çaxmaqdaşı, çaydaşı və sümük məmulatından hazırlanmış əmək alətləri, ox ucları, tunc silahlar, gil qab nümunələri, müxtəlif materialdan bəzək əşyaları və başqa predmetlərdən ibarətdir. Çaxmaqdaşından hazırlanmış əmək alətləri sırasına əsasən mikroölçülü iti udular, üçbucaq, seqment, trapes kimi həndəsi formalı yığma alət dişləri, bıçaqlar, qaşovcuqlar, bizlər, kəsərlər, isgənə tipli alətlər və s. daxildir. Maraqlıdır ki, daş məmulatı içərisində kiçik nukleuslardan qoparılmış bı- çaqvarı lövhələr xüsusilə diqqəti cəlb edir.

Qobustanda aparılmış arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində aşkar olunmuş qayaüstü rəsmlərin sayı 6 mindən

80

artıqdır. Tədqiqatçıların fikrinə görə yumşaq əhəng daşları üzərində qazılmış bu şəkillər heç də o dövr rəssamlarının bizim üçün yadigar qoyduğu qədim həyat dastanı - daş kitab vərəqələrinin hamısı deyil. Onların demək olar ki, cəmi 5-10 faizi qalmış, qalanları minilliklər boyu yağış sularının yuması, külək və tufanların təsiri nəticəsində əhəng daşı ilə birlikdə ərimiş, aşınmış, lay-lay qopub düşmüş və bizə gəlib çatmamışdır. Qayaüstü rəsmlərin bir hissəsi isə qədim düşərgə və yaşayış yerlərində əmələ gəlmiş mədəni torpaq təbəqələrinin altında qalmışdır.

Qobustan qədim yaşayış düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Me- zolit və Neolit mədəniyyətləri dövründə Qobustan sakinləri əsasən daş alətlərdən istifadə etmiş, ovçuluq və balıqçılıqla məşğul olmuşlar.

Qobustanda aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində ən mühüm tapıntılardan biri Mezolit dövrünə aid qəbir abidəsinin aşkara çıxarılmışdır. Burdan 12 insan skeleti aşkar olunmuşdur. Firuz düşərgəsində açılmış son Mezolit dövrü qəbrindəki insanların kəllə sümüklərinin antropoloji quruluşu, onların elmi tədqiqi zamanı müəyyən olunmuşdur ki, onlar müasir azərbaycanlıların ulu babalarıdır. Məhz bu insanlar Qobustanın maddi mədəniyyət abidələrini yaratmış və burada uzun müddət məskunlaşmışlar.

Azərbaycan ərazisində Mezolit dövrünə aid aşkar olunmuş maddi mədəniyyət nümunələrinn bir-biri ilə oxşar və fərqli cəhətləri vardır. Xüsusilə Damcıh mağarasının daş məmulatı ilə Qobustanın əmək alətləri içərisində oxşar və fərqləndirici xüsusiyyətlər müəyyən olunmuşdur. Maraqlıdır ki. Qobustanda çaydaşı, əhəngdaşı alətləri, zəngin olduğu halda Damcılmm daş məmulatı içərisində isə belə alətlər qeydə alınmamışdır.

Maraqlıdır ki. Qobustanda aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı çoxlu heyvan sümükləri də tapılmışdır.

81

Bu da qədim qobustanlıların ovçuluq fəaliyyəti ilə məşğul olduqlarını göstərir. Sümük məmulatı içərisində vəhşi at, vəhşi qulan, vəhşi uzunqulaq, öküz, maral və başqa heyvanların sümük qırıqları qeydə alınmışdır. Lakin Damcıh sakinlərindən fərqli olaraq, qobustanlılar suiti və balıq ovu ilə də məşğul olmuşlar. Bu, Xəzər dənizinin Qobustan sahillərində yerləşməsi ilə əlaqədar olmuşdur.

Qobustan Azərbaycan tarixini tədqiq etmək üçün zəngin bir xəzinədir. Bu elmi xəzinə haqqında biz ancaq qısa məlumat verməklə kifayətlənirik. Yəni ki, bu diyarın arxeoloji tədqiqi ilə məşğul olan C.Rüstəmov və T.Muradova yaxın gələcəkdə Qobustanın maddi mədəniyyəti haqqında geniş həcmli əsər yazıb Azərbaycan oxucularını seçindirəcəklər.

Azərbaycanda Mezolit mədəniyyəti özünün inkişafından sonra Neolit (yeni Daş dövrü) mədəniyyəti ilə əvəz olunmuşdur. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Azərbaycan ərazisində Neolit mədəniyyəti 10-7-ci minilliklər arasında mövcud olmuşdur. Neolit Daş dövrünün son mərhələsidir. Bu dövrdən başlayaraq ovçuluq və yığıcılıqdan əkinçilik və maldarlığa keçid başlanır, ilk dəfə olaraq kəndlər meydana çıxır. Bu dövr tarixə Neolit inqilabı kimi daxil olmuşdur. Neolit dövründə ilk dəfə olaraq gil qablar hazırlanmağa başlayırlar. Məhz gil qablar istehsalı Neolit dövründə kəşf olunur. Bu dövrdə daş və sümük alətlərdən də geniş istifadə olunurdu.

Maraqlıdır ki, cilalı daş baltaların istehsalı və istifadə olunması Neolit mədəniyyəti dövründən başlanmışdır. Əkinçilik və toxuculuq da bu dövrdən yaranmağa başlamışdır.

Arxeoloji tədqiqatlar zamanı Damcıh mağarasının daş məmulatı arasında Neolit mədəniyyətinə aid əmək alətləri müəyyən olunmuşdur. Ona görə də Azərbaycan ərazisində Neolit mədəniyyətinin xarakterik xüsu-

82

siyyətlərilli əsasən Damcılı mağarasının və Qobustanın daş məmulatı materialları əsasında öyrənmək olar. Bu abidələrdən əlavə Neolit mədəniyyətinin izlərinə Naxçıvanın Kültəpə, Füzulinin Qaraköpəktəpə, Xanlar, Kültəpə, Şomutəpə, Töyrətəpə və başqa yaşayış düşərgələrinin maddi mədəniyyət nümunələri arasında rast gəlmək olur. Bu, Mezolit və Neolit mədəniyyəti dövrlərində yerli sakinlərin daha geniş ərazilərdə məskunlaşdığını göstərir.

Arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki. Neolit dövründə yaşayan sakinlər ilk dəfə olaraq oturaq həyata keçmiş, yeni iqtisadi tələblərlə yanaşı, torpaq təsərrüfatına bağlılıq prosesi başlanmışdır.

Daşlardan toxa şəkilli əmək alətlərinin hazırlanması, mikrolövhələrdən oraq dişləri, gildən qabların düzəldilməsi Neolitin özündən əvvəlki dövrlərdən əsaslı surətdə fərqlənməsinə səbəb olmuşdur.

Qobustanda aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Neolitə aid zəngin maddi mədəniyyət nümunələri qeydə alınmışdır. Buradan tapılmış toxayabənzər alətlərin dən daşını xatırladan əşyaların sürtgəclərin oraq dişləri kimi istifadə olunması, güman olunan mikrolövhələrin tapılması Neolitin başlanmasını göstərir.

Ovçuluq və balıqçılıqla əlaqədar olaraq mikrolit alətlərin və silahların hazırlanması qobustanların yeni təsərrüfat sahəsi ilə məşğul olduqlarını söyləməyə əsas verir. Qobustan sakinləri torpağı becərmək üçün uzunsov çay daşlarından alətlər hazırlamışlar. Qədim qobustanlılar toxa hazırlamaq üçün düşərgəyə yığıb gətirdikləri daşların enli ucunun hər iki tərəfindən qəlpələr qoparmaqla onu əlverişli şəkildə istifadə etmək üçün formaya salmışlar.

Qobustandan dəndaş və sürtgəcvarı alətlərin tapılması yerli sakinlərin dənli bitgilərdən istifadə etdiklərini göstərir.

83

Qobustandan tapılmış əmək alətlərinin zənginliyi Neolit mədəniyyəti dövründə sakinlərin müxtəlif təsərrüfat sahələri ilə: əkinçilik, balıqçılıq, heyvandarlıq və s. ilə məşğul olduqlarını söyləməyə imkan verir.

Neolit dövrünün insanları müxtəlif daşlardan əmək alətləri, silahlar hazırlamaqla bərabər çay daşlarından tikinti işlərində də istifadə etmişlər. Xüsusilə Daş dövrünün sonu və Metal dövrünün birinci yarısından nəhəng sikloplar və sonra nəhəng daşlardan qəbir abidələri tikməyə başlamışlar.

Qobustan tədqiqatçısı C.Rüstəmovun fikrinə görə qədim Qobustan sakinləri heyvanları Neoli dövründən əhliləşdirməyə başlamışlar. Bu dövrdən qobustanlılar gildən qab hazırlamağı, gəmi düzəldib dənizdə üzməyi bacarmışlar. Bu fikri Qobustan qayalarında çoxlu gəmi təsvirlərinin olması da sübut edir. Maraqlıdır ki, 1986- cı ildə məşhur dəniz səyyahı, Norveç alimi Tur Heyer- dal Azərbaycanda səfərdə olarkən Qobustan və Şabran şəhərinin arxeoloji qazıntıları zamanı aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları ilə tanış olarkən bunlara heyran olduğunu bildirmişdir. Onda Tur Heyerdah Qobustandakı gəmi şəkilləri xüsusilə valeh etmişdir. Ona görə də o. Qobustanda ağac gövdəsində qazılmış sadə qarğı və qamışdan hazırlanmış «Tiqris» tipli və səbətvarı hörmə gəmi təsvirlərinə baxmış və arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş daş məmulatı ilə tanış olmuşdur. Məşhur Norveç alimi bildirmişdir ki. Qobustanda gördüyü arxeoloji materiallar kitablarda oxuduqlarını kölgədə qoyur. Qamışdan hazırlanmış gəminin və başqa yerlərdən fərqli olaraq günəşin dor ağacından deyil, gəminin burnunda təsvir edildiyini yalnız Qobustanda görmüşdür. Sonra Tur Heyerdal Qobustanın zəngin maddi mədəniyyət abidəsi olduğunu göstərmiş və burada tədqiqat işləri aparan C.Rüstəmov və F.Muradovaya mühüm elmi nailiyyətlər arzulamışdır.

84

Qobustan Azərbaycan tarixinin Mezolit dövrü mədəniyyətindən başlamış son orta əsrlərə gədərki dövrlərini öyrənmək üçün zəngin bir elmi xəzinədir. Bu gün tədqiqatçıların qarşısında əzəmətli vəzifələr durur. Məhz ona görə də Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin bərpasından sonra tariximizin savadlı alimlər tərəfindən tədqiq və təbliğ olunması üçün geniş şərait yaradılmalıdır.

85

OVÇULUQ, YIĞICILIQ VƏ HEYVANAT ALƏMİ

Qarabağın çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı III, V və VI təbəqələrdən 200 mindən artıq ovlanmış heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur. Düşərgənin ən aşağı təbəqələrindən də daşlaşmış bir neçə ədəd heyvan sümükləri qeydə alınmışdır. Lakin hələlik onların hansı heyvana aid olmasını təyin etmək mümkün olmamışdır.

Azıx düşərgəsinin III, V və VI təbəqələrindən tapılmış fauna qalıqlarının əksəriyyəti olduqca çapılıb doğranmış vəziyyətdə olduğuna görə, həmin sümük məmulatlarının əksəriyyətinin hansı heyvan növünə aid olmasını təyin etmək qeyri-mümkün olmuşdur. Düşərgədən tapılmış sümük məmulatı arasında yüzlərlə çənə, minlərlə dişlər, çənə qırıqları, mağara ayılarının kəllələri, quş və gəmirçi çənələri qeydə alınmış və məhz quşlara aid olması müəyyən edilmişdir.

Azıx düşərgəsinin qədim aşel mədəniyyətinə aid olan (VI təbəqə) təbəqəsindən daş məmulatı ilə yanaşı minlərlə sümük qalıqları tapılmışdır.

Azıx düşərgəsinin qədim aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən daş məmulatı ilə birlikdə külli miqdarda fauna qalıqlarının aşkar olunması qədim Azıx sakinlərinin ovçuluqla məşğul olduqlarını göstərir. Lakin Azıx düşgəsinin aşağı təbəqələrindən aşkar olunmuş fauna qalıqları yalnız ən qədim düşərgə sakinlərinin ovçuluq təsərrüfatını müəyyən etməyə şərait yaratmaqla yanaşı, həmin ərazinin qədim aşel mədəniyyəti zamanı mövcud olmuş iqlim şəraitini, ibtidai insanların məskunlaşdığı dövrdə yerin üst quruluşunu, landşaft müxtəlifliyini tədqiq etməyə də imkan yaratmışdır. Düşərgədən aşkar olunmuş fauna qalıqları vasitəsilə həmçinin paleonto- loji və stratiqrafik cəhətdən düşərgənin yaşının müəyyən olunmasına da kömək etmişdir.

86

Azıx düşərgəsindən aşkar olunmuş minlərlə fauna qalıqlarının elmi tədqiqi ilə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, biologiya elmlər doktoru, professor D.V.Hacıyev və biologiya elmlər namizədi S.D.Əliyev məşğul olmuşlar. Hələlik Azıx düşərgəsinin qədim və orta aşel dövrünə aid təbəqələrindən aşkar olunmuş fauna qalıqları özünün zənginliyinə görə Yaxın Şərq və Qafqazda yeganə paleolit düşərgəsidir.

Azıx düşərgəsindən aşkar olunmuş heyvanat aləminin tərkibeə, növcə müxtəlifliyi, onların müxtəlif iqlim zonalarında yaşadıqlarını göstərir. Bunlardan bəziləri səhralıqda - isti quru iqlimdə, bəziləri düzən və dağ ətəkləri yanında, göl və bataqlıqlar arasında, bəziləri çılpaq qayalıqlarda, yarım meşə örtüyündə, digərləri isə ancaq dağlıq meşəliklərdə yaşamışlar.

Merka gərgədanı və nəhəng maral Azərbaycanda əsasən Abşeron-Bakı dövründən yaşayıb yayılmışlar. Lakin bunların ən yaxşı tapıntıları ilk dəfədir ki. Azıx mağarasının ən qədim təbəqəsi olan altıncı təbəqədə, daş məmulatı ilə birlikdə aşkar olunmuşdur. Həmin materiallar qeyd etdiyimiz fauna qalıqlarının dövrünün müəyyən edilməsində müstəsna əhəmiyyəti vardır. Düşərgənin qədim aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən aşkar olunmuş daş və sümük məmulatının zənginliyi ibtidai insanların Azıx düşərgəsindən daimi yaşayış məskəni kimi qədim aşel dövründə istifadə etdiklərini göstərir.

Maraqlıdır ki. Azıx düşərgəsinin qədim aşel mədəniyyətinə aid olan təbəqəsindən tapılmış fauna qalıqlarının əksəriyyəti çapılıb doğranmış vəziyyətdədir. Həmin sümük məmulatının bu vəziyyətə salınması qədim mağara sakinlərinin geniş surətdə ovçuluqla məşğul olduqlarını göstərir. Eyni zamanda belə nəhəng və qorxulu heyvanlardan mağara ayısını, mağara kaftarını, merka kərgədanını, yaxud nəhəng maralı ovlamaq çox da asan bir məşğuliyyət deyildir. Görünür qədim Azıx

87

sakinləri nəhəng əl çapacaqları, qaya daşlan ilə yanaşı ov zamanı ağac süngülərdən də istifadə etmişlər. Lakin ağac süngüləri çürüdüyündən bizə gəlib çatmamışdır. Ağac süngülərin qalıqları yandırılıb kömürləşmiş vəziyyətdə, Avropanın məşhur qədim aşel dövrünə aid düşərgələri olan Abservatoriya, Totavel və Gehtondan tapılmışdır.

Azərbaycan ərazisində aparılmış kompleks elmi tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, antropoge- nin əvvəllərindən bu günə qədər respublikamızın iqliminin əlverişli vəziyyətdə olmasına Xəzər dənizi həmişə təsir etmişdir. Xəzər dənizinin qalxması və enməsi ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan ərazisində fauna və floranın rayonlaşmasına şərait yaranmışdır. Qeyd olunan əlverişli şərait qədim və orta aşel mədəniyyətləri zamanı özünü daha çox göstərmişdir. Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin qədim və orta aşel mədəniyyətinə aid təbəqələrdən tapılmış 36 növ iri və çoxlu quş qalıqları dediklərimizi təsdiq edir. Bu dövrdə merka kərgadanı, nəhəng maral, qədim at, mağara ayısı, mağara kaftarı və sair fauna qalıqları ilə birlikdə xortutumlardan cənub filləri də yaşamışdır. Qeyd etmək lazımdır ki. Azıx düşərgəsində cənub fıl qalığına rast gəlinməmişdir. Filin düşərgədə olmaması, yalnız relyef ilə əlaqədar ola bilər. Azıx düşərgəsindən aşkar olunmuş fauna qalıqlarının növcə zənginliyindən aydın olur ki, qədim və orta aşel mədəniyyətləri zamanı heyvanat aləminin tərkibində azalma olmamışdır. Əksinə Azərbaycanın təbii coğarfi şəraitində bunların növcə tərkibi daha da artmışdı. Azıx düşərgəsinin qədim aşel mədəniyyətinə aid olan VI təbəqəsindən aşkar olunmuş fauna qalıqları 11 növdən ibarət olması müəyyən olduğu halda, orta aşel mədəniyyətinə aid olan V təbəqədən isə tapılmış fauna qalıqlarının növləri 4 dəfə qədim aşelə nisbətən artıq müəyyən olunmuşdur.

88

Maraqlıdır ki, Azıx düşərgəsinin qədim aşel mədəniyyətinə aid olan VI təbəqədə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı zəngin daş məmulatı ilə birlikdə heyvan sümükləri, ocaq və kömür qalıqları tapılmışdır.

Azıx düşərgəsinin qədim aşel mədəniyyətinə aid olan VI təbəqədən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqlarının zənginliyi göstərir ki, qədim aşel dövründə düşərgədə uzun müddət məskunlaşmış qədim insanlar ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olmuşlar.

Azıx düşərgəsində ovçuluq təsərrüfatı ilə məşğul olmanın əsaslarını əks etdirən daş alətlərlə yanaşı, müxtəlif heyvanlara aid olan zəngin sümük məmulatının tapılması göstərir. Maraqlıdır ki, sümük məmulatının bəziləri daşlaşmış haldadır. Qədim aşel mədəniyyətinə aid təbəqədən 10 mindən artıq 11 heyvan növünə məxsus olan sümük məmulatı tapılmışdır. Sümük məmulatının əksəriyyəti olduqca çapılıb doğranmış vəziyyətdədir. Fauna qalıqlarının bəziləri odda yandırılmışdır.

Qədim aşel dövründə Azıx düşərgəsində aşağıda qeyd olunan heyvanlar ovlanmışdır. 1) mağara ayısı, 2) qonur ayı, 3) qaban, 4) ibtidai at, 5) merka kərgadam, 6) nəhəng maral, 7) Qafqaz maralı, 8) Mesopotamiya maralı, 9) Mağara kaftarı, 10) Ekrues hidruntinus, 11) müxtəlif quş sümükləri. Düşərgənin qədim aşel dövrünə aid təbəqəsindən tapılmış fauna qalıqlarından aydın olur ki, həmin dövrdə Azərbaycan ərazisində qədim insanların yaşaması üçün əlverişli təbii coğrafi şərait olmuşdur. Məhz əlverişli təbii coğrafi iqlim şəraitinə uyğun olaraq respublikamızın ərazisində qədim insanlar məskunlaşmışlar.

Azıx düşərgəsinin VI təbəqəsindən tapılmış zəngin fauna qalıqları, ocaq, kömür və sümük məmulatının yanmış vəziyyətdə tapılması, burada qədim mağara sakinlərinin daimi yaşadıqları və ovçuluqla məşğul olduqlarını göstərir. Eyni zamanda qədim aşel adamları-

89

nm iri və nəhəng heyvanları ovlamaq üçün geniş imkanlara malik olmalarım göstərir. Ovçuluq cəmiyyəti nəinki yeməklə təmin edirdi, eyni zamanda təbiətin müxtəlif dəhşətli iqlim şəraitində soyuqdan qorunmaq üçün insana şərait yaradırdı. Eyni zamanda qədim insanlara daha sıx kollektivlər halında birləşməyə sövq edirdi və ona görə də qədim Azıx sakinləri kollektivdə birləşərək ovçuluqla məşğul olmuşlar.

Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin orta aşel mədəniyyətinə aid olan V təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı daş məmulatı ilə yanaşı zəngin ovlanmış heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur. Maraqlıdır ki, orta aşel təbəqəsindən 101 ədəd quş sümükləri də tapılmışdır. Həmin quş sümüklərinin təyini zamanı onların 21 quş növünə aid olması müəyyən olunmuşdur (N.İ.Burçay Abromoviç, S.D.Əliyev, 1990).

Azıx düşərgəsinin V təbəqəsindən tapılmış fauna qalıqları içərisində aşağıdakı heyvan növləri müəyyən edilmişdir.

1) yaşıl qurbağa; 2) yunan tısbağası; 3) adi kirəş; 4) malburuq megeli yarasası; 5) böyük malburun; 6) şiş qulaq bayquş; 7) adi uzunqulaq bayquş; 8) canavar; 9) çaqqal; 10) tülkü; 11) porsuq; 12) dələ; 13) mağara kaftarı; 14) qamışlıq pişiyi; 15) vaşaq; 16) bəbir; 17) mağara ayısı; 18) qonur ayı; 19) himalay ayısı; 20) çöl donuzu; 21) cüyür; 22) Mesopotamiya maralı; 23) nəhəng maral; 24) Qafqaz maral; 25) ceyran; 26) dağ keçisi; 27) bizon; 28) vəhşi at; 29) vəhşi uzunqulaq; 30) merka kərgədanı; 31) dovşan - rusok; 32) pişsux; 33) pişsux- açəri; 34) oxlu kirpi; 35) adi taxıl siçanı.

Yuxarıda göstərilmiş fauna növlərindən aydın olur ki, orta aşel mədəniyyəti zamanı qədim insanların həyatında ovçuluq daha üstün yer tutmuşdur. Maraqlıdır ki, fauna qalıqları içərisində mağara ayıları və maral sümüklərinin qalıqlar çoxluq təşkil edir.

90

Aşkar olunmuş sümük məmulatı içərisində odda yanmış sümük qalıqları da qeydə alınmışdır. İstər qədim və istərsə də orta aşel mədəniyyətinə aid olan təbəqələrdə bir neçə ocaq yeri aşkar olunmuşdur. Məhz həmin ocaqlarda da yanmış sümük qalıqları qeydə alınmışdır. Azıx paleolit düşərgəsində yanmış sümüklərin qeydə alınması, aşel mədəniyyəti dövründə ibtidai sakinlərin əti bişirmələrini göstərir.

Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin III təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı daş məmulatı ilə yanaşı zəngin ovlanmış heyvan sümükləri tapılmışdır. Bu Azıx düşərgəsində mustye dövründə də ovçu- luğun üstün yer tutmasını göstərir.

Tağlar mustye düşərgəsinin fauna qalıqları

Çoxtəbəqəli Tağlar mustye mağara düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı daş məmulatı ilə yanaşı zəngin fauna qalıqları aşkar olunmuşdur. Tağlar mustye düşərgəsindən tapılmış heyvan və quş sümüklərinin sayı 100 mindən artıqdır. Sümük məmulatının əksəriyyəti çapılıb doğranmış vəziyyətdədir. Ona görə də onların hansı heyvan növünə aid olmasını müəyyən etmək qeyri-mümkündür. Tağlar düşərgəsindən aşkar olunmuş sümük məmulatı içərisində yüzlərlə çənə və ayrı-ayrı heyvan və quş dişləri qeydə alınmışdır. Məhz tapılmış çənə və dişlər əsasında düşərgənin heyvanat və quşlar aləmi müəyyən olunmuşdur. Tağlar düşərgəsindən olduqca zəngin fauna qalıqlarının aşkar olunması burada mustye mədəniyyəti zamanı yaşamış sakinlərin ovçuluqla məşğul olduqlarını göstərir. Maraqlıdır ki, düşərgədən tapılmış sümük məmulatı içərisində ayrı- ayrı fauna qalıqları odda yandırılmışdır. Bu ovlanmış heyvanların ayrı-ayrı hissələrinin odda bişirildiyini söyləməyə əsas verir.

91

Tağlar mustye düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı düşərgənin ayrı-ayrı təbəqələrindən 100 mindən artıq fauna qalıqları aşkar olunmuşdur. Tağlar mustye düşərgəsindən aşkar olunmuş fauna qalıqları Qarabağın mustye mədəniyyəti dövründə mövcud olmuş ovçuluq təsərrüfatı haqqında zəngin elmi məlumatlar əldə etməyə imkan vermiş və dövrün heyvanat aləmi müəyyən olunmuşdur. Düşərgədən tapılmış fauna qalıqlarının elmi tədqiqi mustye mədəniyyəti dövründə qədim insanların həyatında ovçuluq təsərrüfatı əsas yer tutmuşdur.

Tağlar mustye düşərgəsindən tapılmış fauna qalıqlarının elmi tədqiqi ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, biologiya elmləri doktoru, professor Dəmir Hacıyev məşğul olmuşdur. Sümük məmulatının təyinatı zamanı aydın olur ki. Tağlar mustye düşərgəsində yaşayan qədim insanların ovçuluq təsərrüfatında əsas yeri maral, at və mağara ayıları tutmuşdur.

Tağlar mustye düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş fauna qalıqları içərisində aşağıdakı heyvan növlərinin sümük qalıqları qeydə alınmışdır:

1. Mağara ayısı

2. Mağara pələngi 3. Qafqaz maralı 4. Mesopotamiya maralı 5. Dağ keçisi

6. Vəhşi at 7. Bizon

8. Qaban

9. Qonur ayı

10. Mağara kaftarı

11. Canavar 12. Tülkü

92

13. Çaqqal 14. Yaşıl qurbağa 15. Şelkovnikov qurbağası 16. Şişqulaq bayquşu 17. Natterer bayquşu 18. Böyük nalburun yarasa 19. Uzunqanaq yarasa 20. Oxatan - kirpi 21. Dovşan - rusak və s.

Yuxarıda qeyd olunanlardan aydın olur ki, Azıx və Tağlar paleolit düşərgəsində ovlanmış heyvanların əsasını ayı, maral, dağ keçisi, at və qaban təşkil etmişdir. Bu qədim insanların həyatında ovçuluğun əsas yer tutduğunu göstərməklə yanaşı, o dövrün heyvanat aləmini bərpa edib tədqiq etməyə şərait yaradır.

Azərbaycanın paleolit düşərgələrində aparılan kompleks tədqiqatlar zamanı aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları əsasında qədim insanların daş dövründə əsasən ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olmaları müəyyən edilmişdir. Xüsusilə daş dövrünün paleolit və mezolit inkişaf mərhələlərində qədim insanların təsərrüfatında ovçuluq və yığıcılıq üstün mövqedə olmuşdur.

Azərbaycan, Qafqaz və o cümlədən Yaxın Şərq ərazisində ən qədim arxeoloji mədəniyyət olan Quruçay mədəniyyəti zamanı da ibtidai insanların həyatında əsas yeri ovçuluq və yığıcılıq tutmuşdur. Ovçuluq qədim insanları nəinki yeməklə, eyni zamanda geyimlə təmin edərək, ulu sakinlərə yaşayış yerləri tikililərini hazırlamağa da şərait yaratmışdır.

Azərbaycanın digər paleolit düşərgələrində, xüsusilə Daşsalaşh, Damcıh, Şuşa, Qazma və Buzeyir mağara düşərgələrində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamvnı əmək alətləri ilə birlikdə minlərlə ovlanmış heyvan sümükləri tapılmışdır. Bu qeyd olunan düşərgələrdə qə

93

dim insanların təsərrüfat həyatında ovçuluğun əsas yer tutduğunu göstərir.

Maraqlıdır ki, istər Azıx, Tağlar və istərsə də digər paleolit düşərgələrindən tapılmış sümük məmulatlarının müəyyən hissəsi odda yandırılmış formada müəyyən edilmişdir. Bu qədim daş dövrü insanlarının odla tanış olub ondan istifadə etdiklərini göstərir. Azıx düşərgəsinin VI və V təbəqələrində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı ocaq yerləri aşkar olunmuşdur. Qeyd olunan təbəqələrdən tapılmış sümük məmulatının müəyyən bir qismi odda yandırılmışdır.

Odla tanışlıq və ondan istifadə olunması qədim insanların həyatında mühüm dəyişikliklərə səbəb olm^uş- dur. Odla tanışlıq qədim insanları iqlim şəraitindən asılılığı aradan qaldırdı, onları soyuqdan və vəhşi heyvanlardan daimi olaraq etibarlı şəkildə qorunmasına şərait yaratdı, insanların ərzaqla qidalanma vasitələrinin artmasına kömək etməklə yanaşı əmək alətlərinin təkmilləşməsinə təkan vermiş oldu. Odun kəşf olunması qədim insanların təbiət qüvvələri üzərində ən böyük qələbəsi idi.

94

FRANSANIN PALEOLİT DÜŞƏRGƏLƏRİ

Avropa ölkələri ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı qədim və orta aşel mədəniyyətinə aid zəngin arxeoloji abidələr aşkar olunmuşdur. Maraqlıdır ki, Avropa ölkələri ərazisində paleolit dövrü üzrə aparılan arxeoloji tədqiqat işlərinin tarixi 100 ildən bir qədər artıqdır. Paleolitşünaslığm tədqiqi tarixində bu ölkənin ərazisində aşkar olunmuş arxeoloji abidələrin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Heç də təsadüfi deyildir ki, Fransa ərazisində tapılmış paleolit dövrünün qədim insan məskənləri bu dövrün tədqiqinin təməl daşım qoymuşdur. Məhz buna görə də paleolit dövrünün əsas mədəniyyət ocaqları Fransa ərazisində ilk dəfə tapıldığına görə fransız adları ilə adlandırılmışdır. Artıq dünya şöhrəti qazanmış Şell, Aşel, Mustye, Orinyak, Solyutre, Madlen, Azil və başqa arxeoloji mədəniyyət abidələri Fransadakı qədim insan düşərgələrində tapılmışdır. Bu ərazidə aşkar olunmuş qədim insan düşərgələri içərisində Vallone, Terra-Amata, Araqo və Lazare xüsusi maraq doğurur və qeydə alınmış maddi mədəniyyət qalıqları içərisində xüsusi elmi əhəmiyyət kəsb edirlər.

Fransanın Vallone qədim insan düşərgəsindən Avropa üçün ən qədim daş dövrünün maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. Bu düşərgədən tapılmış arxeoloji tapıntıların yaşı milyon ilə bərabərdir. Hələlik Avropa ərazisində bu tarixə malik ikinci bir arxeoloji düşərgə qeydə alınmamışdır. Vallone paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı daş məmulatı ilə yanaşı ovlanmış heyvan sümükləri də tapılmışdır.

Fransa ərazisində aşkar olunmuş ən maraqlı və zəngin paleolit düşərgələrindən biri də Terra-Amata qədim insan məskənləridir. Düşərgə Fransanın cənub- şərqində olub Nitsa şəhəri ərazisində yerləşir. Burada arxeoloji qazıntı işlərini professor Anri dö-Lümley

95

aparmışdır. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı düşərgədən qədim aşel dövrünə aid çopperlər, çopinq- lər, əl çapacaqları və başqa əmək alətləri tapılmışdır. Terra-Amata paleolit düşərgəsindən daş alətlərlə birlikdə ovlanmış heyvanların sümük qalıqları da tapılmışdır. Düşərgənin sümük məmulatı içərisində merka kərgadanı, nəhəng maral, vəhşi öküz və başqa heyvan sümükləri çoxluq təşkil edir.

Terra-Amata düşərgəsində eyni zamanda qədim tikili yeri aşkar olunmuşdur. Professor Anri-dö- Lümleyin fikrinə görə qədim tikili yerində ibtidai adamlar müvəqqəti yaşamışlar. Bu sahədə əsasən alət hazırlamaqla məşğul olmuşlar. Bunu tikili yerindən aşkar olunmuş çoxlu istehsal tullantıları bir daha sübut edir. Tikili yerlərinin eni 4-6 m, uzunluğu 8-15 metrə yaxın olmuşdur. Tikili yerlərinin sahəsi daşlarla örtülü olmuşdur. Elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmişdir ki, tikili yerinin ortasında ocaq yandırılmış, hətta ocağın küləkdən sönməməsi üçün ətrafına daşdan sədd də çəkilmişdir.

Terra-Amata düşərgəsində ən maraqlı tapıntılardan biri paleolit dövrü adamının ayaq izinin mədəni təbəqədə qalmasıdır. Onun ölçülərinə əsasən müəyyən edilmişdir ki, həmin dövrün adamının boyu 1,56 metr olmuşdur.

Fransanın dünya şöhrətli qədim paleolit düşərgələrindən biri də Kondel-Araqo abidəsidir. Kondel-Araqo paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları xüsusi maraq doğurur.

Kondel-Araqo paleolit düşərgəsi Fransanın cənubunda, Perpinyan şəhərindən 30 km aralıda olub Tota- vel şəhərindən 2,5 km-də Engli çayının sol sahilində yerləşir. Paleolit düşərgəsində arxeoloji qazıntı işləri Anri dö-Lümleyin rəhbərliyi altında hər il aprelin 1-dən başlayır və oktyabrın 1-dək davam edir. Arxeoloji qa

96

zıntı işlərində Fransa alimləri ilə birlikdə İspaniya, İtaliya, Ukrayna, Çin, Tayvan, Marrokko və başqa ölkələrin alimləri və tələbələri iştirak edirlər.

Kondel-Araqo düşərgəsində çöküntünün ümumi qalınlığı 17 metrə bərabərdir və burada 14 arxeoloji təbəqə müəyyən olunmuşdur.

Kondel-Araqo düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı qədim və orta aşel mədəniyyətinə aid zəngin daş məmulatı və ovlanmış heyvan sümükləri tapılmışdır. Düşərgədən aşkar olunmuş daş məmulatları içərisində əsas yeri kobud çapma alətlər, əl çapacaqları, qaşov tipli alətlər, üzərində işlək izi olan çay daşları və istehsal tullantıları təşkil edir. Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı düşərgədən ən nadir əl çapacağı tapılmış və onun uzunluğu 32 sm-dir.

Kondel-Araqo paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı ən zəngin maddi mədəniyyət qalıqlarının aşkar olunması burada qədim insanların uzun müddət daimi yaşadıqlarını göstərir.

Araqo paleolit düşərgəsindən tapılmış paleoantro- poloji tapıntıların hamısı aşel mədəniyyətinə aid olub, qədim insanların Fransanın cənub hissəsində olan To- tavel ərazisində 450 min il bundan əvvəllərdə yaşadıqlarını və ovçuİLiqla məşğul olduqlarını göstərir.

1969, 1971, 1973, 1979-cu illərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Kondel-Araqo paleolit düşərgəsindən 4 kəllə və 5 qədim insan çənələri tapılmışdır. Araqo düşərgəsindən tapılmış antropoloji tapıntılar dünya arxeoloq və antropoloqlarmın diqqətini cəlb etmişdir. Həmin tapıntılar Avropanın ilk sakinlərinə aid olub, qədim aşel dövründə 600-450 min il bundan əvvəllər yaşamış qədim Araqo adamlarının sümük qalıqlarıdır. Maraqlıdır ki, Kondel-Araqodan tapılmış çənə Azıx düşərgəsinin aşel təbəqəsindən tapılmış çənəyə oxşayır. Hər iki tapıntı yaş etibarı ilə bir-biri ilə müqayisə oluna

97

bilər və qədim insanların antropoloji xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün ən mühüm tapmtılardandır.

Avropa ölkələri ərazisində (Almaniya, Fransa, İspaniya, Macarıstan) aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı qədim daş dövrünə aid maddi mədəniyyət qalıqları ilə yanaşı antropoloji tapıntılar da aşkar olunmuşdur.

Hazırda Avropa ölkələri ilə Azərbaycan ərazisində aparılan paleolit problemi üzrə elmi tədqiqat işləri beynəlxalq xarakter almışdır. Çünki bu ölkələrin ərazisində olan paleolit abidələri dünyada elə abidələrdir ki, bu düşərgələrin çöküntülərində təbəqələr tarixi ardıcıllıqla yatmış və arxeoloji tapıntıların biri digərini tamamlayır. Bu da qədim insanların həyat tərzini, alət hazırlama texnikasını, onların inkişaf xüsusiyyətlərini və o dövrün təbii coğrafi şəraitini öyrənmək üçün zəngin elmi materiallara malikdir.

2001-ci il iyulun 3-4-də Fransanın Totavel şəhərində Fransa, İtaliya, İspaniya, Azərbaycan. Rusiya və Gürcüstan alimlərinin hazırladıqları İNTAS - 2000 proqramı qəbul olunmuşdur. Həmin proqrama uyğun olaraq Avropanın, Azərbaycanın və Qafqazın mustye mədəniyyətinin xarakterik xüsusiyyətləri 3 il ərzində həmin ölkələrin alimləri tərəfindən tədqiq olunacaqdır.

Həmin proqrama uyğun olaraq son 40 ildə Azərbaycan, Qafqaz, Fransa, İtaliya, İspaniya, Rusiya və Gürcüstan ərazilərində olan qədim insan məskənlərindən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları elmin son nailiyyətləri əsasında tədqiq etmək, mustye dövründə yaşamış ayrı-ayrı insan düşərgələrinin xarakterik xüsusiyyətlərini müəyyən etmək, mustye dövründə yaşamış neandertal tipli insanların inkişaf edib homo- sapiens - yəni kamil insanlara çevrilməsinin əsas səbəblərini müəyyənləşdirmək, daha yaxşı inkişaf etmiş mustye mədəniyyətinin meydana çıxmasının əsas xüsusiyyətlərini öyrənmək; Mustye mədəniyyəti dövründə

98

yaşamış insanların həyat tərzini, ovçuluq təsərrüfatını tədqiq etmək; Azərbaycan, Qafqaz, Fransa, İtaliya, İspaniya və Rusiyada yaşamış neandertal tipli insanların oxşar və fərqləndirici xüsusiyyətlərini müəyyən etmək, adı çəkilən ölkələrdə hazırda yaşayan xalqların ulu əcdadlarının neandertal tipli insanların inkişafının nəticəsi olub-olamasmı müəyyən etmək; qeyd olunan ölkələrdə məskunlaşmış müasir xalqların mustye mədəniyyəti dövründə anatomik baxımdan oxşar və fərqli xüsusiyyətlərini tədqiq etmək, bu ölkələrdə yaşayan insanların yerli və ya Yaxın Şərq, Afrika mənşəli olub- olmadıqlarını müəyyən etmək, mustye mədəniyyəti dövründə neandertal tipli insanların həyat tərzinə coğrafi şəraitin təsirini müəyyən etmək; neandertal tipli insanların müasir insana çevrilməsi prosesinin səbəblərini aydınlaşdırmaq və digər elmi problemləri tədqiq etməkdən ibarətdir.

Bu proqrama uyğun olaraq mən 2001 və 2003-cü illərdə üst-üstə 3 ay ərzində Fransanın Paris, Nis, Kən- son, Perpinyan və Totavel şəhərlərində olan elmi laboratoriya, muzey sərgilərində saxlanılan paleolit, mezo- lit, neolit və eneolit dövrlərinə aid maddi mədəniyyət qalıqları ilə yaxından tanış olub, orada elmi tədqiqat işləri aparmışam. Fransanın İnsan, Sen-jermen, Milli Təbiət tarixi muzeylərində, İnsan Paleontologiyası İnstitutunda və Totavelin Avropa Arxeoloji mərkəzində saxlanılan arxeoloji materialların elmi tədqiqi ilə məşğul olmuşam. Avropanın ilk sakinlərinin əmək alətlərinin texnika və tipologiyasını, ovçuluq təsərrüfatını öyrənmək üçün həmin maddi mədəniyyət qalıqlarının müstəsna elmi əhəmiyyəti vardır.

Maraqlıdır ki, son 50 ildə Fransa ərazisində professor Anri dö-Lümleyin rəhbərliyi altında aparılan kompleks arxeoloji tədqiqat işləri zamanı paleolit, mezolit və neolit dövrlərinə aid düşərgələr və zəngin maddi mədəniyyət qalıqları aşkar olunmuşdur. Həmin maddi

99

mədəniyyət qalıqları əsasında Fransanın müxtəlif şəhərlərində, xüsusilə Paris, Nis, Kənson və Totavel şəhərlərində «Avropanın ilk sakinləri» adlı sərgilər və arxeoloji muzeylər təşkil olunmuşdur. Həmin maddi mədəniyyət qalıqları əsasında paleolit dövrünün qədim insanlarının həyat tərzi, alət hazırlamasının texnika və tipologiyasını, ovçuluq təsərrüfatı, maddi və mənəvi mədəniyyəti, heyvanat aləmi, bitgi örtüyü, ayrı-ayrı arxeoloji mədəniyyətlərin xüsusiyyətləri və başqa cəhətləri tədqiq olunur. Xüsusilə İnsan Paleontologiyası İnstitutunda Fransa, İtaliya, İspaniya, Afrika, Tunis, Suriya və başqa ölkələrin ərazilərində olan paleolit düşərgələrindən taplımış arxeoloji və paleoantropoloji tapıntılar saxlanılır və tədqiq olunur.

Dünya paleolit məktəbinin əsası XIX əsrdə Fransada qoyulmuşdur. İstər XIX, istər XX və istərsə də XXI əsrdə arxeoloji tədqiqat işləri aparmış Fransa alimləri bu məktəbi daha da zənginləşdirmiş və yeni- yeni paleolit düşərgələri aşkar edərək, zəngin maddi mədəniyyət qalıqları ilə Avropanın və Fransa tarixinin bir milyon ilə bərabər olması elmi əsaslarla sübuta yetirilmişdir.

Fransanın Vallone, Bon-bon, Lazaret, Orinyak, Sent-Aşel, Kənson, La-Kina, Lö-mustye, Teyak və digər qədim insan düşərgələrində aparılan kompleks arxeoloji qazıntılar zamanı paleolit dövrünə aid zəngin arxeoloji və paleontoloji materiallar aşkar olunmuşdur. Həmin maddi mədəniyyət qalıqları əsasında Avropanın ilk sakinlərinin arxeoloji mədəniyyətləri müəyyən olunmuş və onların ayrı-ayrı xüsusiyyətləri elmi əsaslarla kompleks şəkildə tədqiq olunmuşdur.

Mən 2001-ci ildə Fransada elmi ezamiyyətdə olarkən Fransanın Totavel şəhərində keçirilən Beynəlxalq arxeoloji konfransda iştirak etmiş və orada «Azərbaycanın ilk sakinləri» adlı elmi məruzə ilə çıxış etmişəm (Şəkil 91-92). Məruzədə Azərbaycan ərazisində son

100

50 ildə aşkar olunmuş paleolit düşərgələrindən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarının əsas elmi xüsusiyyətlərini şərh etmişəm. Xüsusilə Azərbaycanın Azıx, Tağlar, Daşsalahlı, Damcılı, Şuşa, Qazma paleolit düşərgələrinin arxeoloji materiallarının Qafqaz və Yaxın Şərq abidələri arasında mövqeyi elmi əsaslarla təhlil edilmişdir. Eyni zamanda bəzi erməni «alimlərinin» Azıx paleolit düşərgəsinin tarixini saxtalaşdırmağa cəhd göstərdiklərini və əzəli Azərbaycan ərazisi olan Qarabağın dağlıq hissəsinin Ermənistana birləşdirmək üçün ermənilərin müxtəlif vasitələrdən istifadə etmələrindən, eyni zamanda terrorçuluq fəaliyyətlərindən də bəhs etmişəm.

101

QAFQAZIN PALEOLİT DÜŞƏRGƏLƏRİ

Qafqaz ərazisində aparılan kompleks arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində qədim paleolit dövrünə aid zəngin arxeoloji materiallar aşkar olunmuş və ibtidai insanların məskunlaşma problemlərini tədqiq etmək üçün çoxlu sayda düşərgələr tapılmışdır.

Qafqaz ərazisində ilk paleolit düşərgəsini 1898-ci ildə fransız alimi Jozef dö-Bay qeydə almışdır. O, 1898-ci ildə Qafqazda apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı Şimali Qafqazın Krasnodar yaxınlığından İl mustye düşərgəsini qeydə almışdır. Sonralar 1899-1902-ci illərdə fransız alimi Jak dö-Morqan Qafqazda apardığı arxeoloji kəşfiyyat işləri zamanı üst paleolit və mustye mədəniyyətinə aid yerüstü arxeoloji materiallar tapmışdır.

Ümumiyyətlə, 1925-ci ilə qədər Qafqaz ərazisində paleolit dövrü olduqca zəif öyrənilmişdir.

1925, 1926 və 1928-ci illərdə S.N.Zamyatnin il paleolit

düşərgəsində arxeoloji tədqiqat işləri aparmış və paleolit dövrünə aid zəngin arxeoloji materiallar əldə etmişdir.

1934-cü ildən başlayaraq S.N.Zamyatnin Qafqaz ərazisində geniş miqyasda arxeoloji tədqiqat işləri aparmış və nəticədə Axştır, Navalişin, Asin, Voronsov, Xosta və digər paleolit mağara düşərgələrini qeydə almışdır.

1946-1950-ci illərdə S.N.Zamyatnin, Panickina, A.A.Formozov Qafqaz ərazisində arxeoloji tədqiqat işləri aparmış və paleolit dövrünə aid düşərgələr qeydə almışlar.

1955-1958-ci illərdə Qafqazın Cənubi Osetiya ərazisində SSRİ EA Arxeologiya İnstitutunun Paleolit arxeoloji ekspedisiyası V.P.Lubinin rəhbərliyi altında arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmış və Kudaro I, II, III, V və Soni mağara düşərgələri tapmışdır.

102

1960-1970-ci illərdə Qafqaz ərazisində aparılan arxeoloji kəşfiyyat işləri zamanı Sakajiya, Susxvatı, Ma- naş, Ortava, Abadzex, Barakova, Qubs, Armavir, Azin, Yaştux, Saqvarcile, Cruçula, Laşe-Balta və digər paleolit düşərgələri tapılmışdır.

1955-1990-cı illərdə professor V.P.Lubinin rəhbərliyi altında Kudaro I-III və Kudaro V mağara düşərgələrində arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Arxeoloji qazıntı işləri zamanı düşərgələrin çöküntülərindən mustye və aşel mədəniyyətlərinə aid zəngin maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır.

Kudaro mağara düşərgələri Böyük Qafqaz ərazisində Cənubi Osetiyanm Cav rayonu ərazisində olub Adcori çayının sol sahilində yerləşir. Kudaro mağara düşərgələri dəniz səviyyəsindən 1600 metr yüksəklikdə yerləşir, çayın müasir yatağından isə 260 metr hündürlükdədir.

Kudaro I mağarasının çöküntülərində 6 təbəqə qeydə alınmışdır. I təbəqədən tunc və eneolit, II təbəqədən - mezolit, III təbəqədən və IV təbəqələrdən - mustye, V təbəqədən isə aşel mədəniyyətinə aid maddi mədəniyyət qalıqları aşkar olunmuşdur. Düşərgənin VI təbəqəsindən isə arxeoloji tapıntılar qeydə alınmamışdır. Kudaro I düşərgəsinin aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 5 mindən artıq daş məmulatı tapılmışdır. Düşərgənin əmək alətləri arasında əsas yeri kobud çapma alətləri, əl çapacaqları və qaşov tipli alətlər tutur.

Kudaro III mağara düşərgəsi Kudaro I düşərgəsinin yaxınlığında yerləşir. Düşərgənin uzunluğu 130, eni 2- 6, hündürlüyü isə 1-5 metrə çatır. Kudaro III mağarasında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı düşərgənin çöküntülərində 7 təbəqə qeydə alınmışdı. I təbəqədən orta əsrlər, II təbəqədən mezolit, III-IV təbəqədən mustye, V-VI təbəqələrdən isə aşel mədəniyyətinə aid maddi mədəniyyət nümunələri aşkar edilmişdir.

103

Kudaro III paleolit düşərgəsində 1955, 1959, 1974, 1975, 1977-1981 və 1990-cı illərdə professor V.P.Lubinin rəhbərliyi altında arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Arxeoloji qazıntılar zamanı paleolit dövrünə aid zəngin maddi mədəniyyət qalıqları tapılmışdır. Düşərgədən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları içərisində əsas yeri əmək alətləri və ovlanmış heyvan sümükləri tutur. Kudaro III paleolit düşərgəsinin əmək alətləri içərisində əsas yeri kobud çapma alətləri, əl çapacaqları və qaşov tipli alətlər təşkil edir.

1977-1981-ci illərdə keçirilən Sovet-Fransa çöl elmi seminarında Kudaro düşərgələrindən tapılmış zəngin maddi mədəniyyət qalıqları geniş müzakirə olunmuşdur (Şəkil 66).

Qafqazın ən zəngin paleolit düşərgələrindən biri də Soni mağarası hesab olunur. Soni mağara düşərgəsi Cənubi Osetiya ərazisində olub, Kudaro mağara düşərgələrinin 5-6 km cənubunda yerləşir. Soni mağara düşərgəsi dəniz səviyyəsindən 2100 metr yüksəklikdə yerləşir. Mağara düşərgəsində arxeoloji qazıntı aparmaq üçün əlverişli sahə 1000 m^-dən bir qədər artıqdır. Hazırda mağara düşərgəsinin 140 m^ qazılıb tədqiq olunmuşdur.

Soni mağara düşərgəsi 1958-ci ildə Gürcüstan EA arxeologiya, etnoqrafiya və tarix institutunun professoru A.N.Kalandadzenin rəhbərlik etdiyi paleolit arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən qeydə alınmış və həmin ildən başlayaraq orada arxeoloji qazıntı işlərinə başlanmışdır. Sonralar A.N.Kalandadzenin rəhbərliyi altında 1959, 1960, 1961, 1965 və 1969-cu illərdə Soni mağara düşərgəsində arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. 1977- ci ildən isə Soni mağara düşərgəsində D.M.Tuşabramişvili tərəfindən arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır.

Soni mağara düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı düşərgənin çöküntülərində 11 təbəqə qeydə

104

alınmışdır. Düşərgənin I təbəqəsindən orta əsrlər, II təbəqədən mezolit, III-IV-V, I təbəqələrindən mustye, 6, 6a, 6b, 7 və 7a təbəqələrindən isə aşel mədəniyyətinə aid maddi mədəniyyət qalıqları aşkar olunmuşdur. So- ni mağara düşərgəsində çöküntünün ümumi qalınlığı 16 metrə bərabərdir.

Soni düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı çoxlu daş məmulatı və ovlanmış heyvan sümükləri tapılmışdır. Daş məmulatı içərisində əsas yeri əmək alətləri tutur. Əmək alətləri içərisində əl çapacaqları, kobud çapma alətləri çoxluq təşkil edir. Maraqlıdır ki, Soni mağar düşərgəsinin aşel təbəqəsinin əmək alətləri arasında 47 ədəd əl çapacağı qeydə alınmışdır.

Soni düşərgəsindən tapılmış fauna qalıqlarının ümumi sayı 25 mindən artıqdır. Maraqlıdır ki, fauna qalıqlarının 99,4% iri buynuzlu heyvanların sümük qalıqları təşkil edir. Sümük məmulatı içərisində 92,1%-i mağara ayısına aid fauna qalıqları təşkil edir. Bu qədim Soni sakinlərinin ovçuluq təsərrüfatında mağara ayının ovuna üstünlük verdiklərini göstərir.

Qafqazın ən möhtəşəm mağara düşərgələrindən biri də Axştır mağarasıdır. Çoxtəbəqəli Axştır paleolit düşərgəsi Qara dənizin ən gözəl sahillərindən birində, Soçi şəhərindən 15 km cənubda, Mızımtı çayının sol sahilində yerləşir. Düşərgə dəniz səviyyəsindən 300 metr, çayın müasir səviyyəsindən isə 120 metr yüksəklikdə yerləşir.

Axştır mağara düşərgəsi ilk dəfə 1936-cı ildə M.Z.Paniçkina tərəfindən qeydə alınmışdır.

1937-1938-ci illərdə S.N.Zamyatnin rəhbərliyi altında Axştır mağarasında arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Düşərgənin 80 m2 sahəsi tədqiq olunmuşdur. 1961-1965-ci illərdə Axştır paleolit düşərgəsində M.Z.Paniçkina və E.A.Vəkilova arxeoloji tədqiqat işləri aparmışlar. Bu günə qədər Axştır paleolit düşərgəsinin 120 m2 sahəsi qazılıb tədqiq olunmuşdur. Axştır düşərgəsində çöküntüsünün ümumi qalınlığı 6 metrə bə

105

rabərdir. S.Zamyatnin Axştır paleolit düşərgəsinin çöküntülərində 7 təbəqə qeydə alaraq tədqiq etmişdir. Üst təbəqələrdən orta əsrlər, neolit dövrlərinə aid, III təbəqədən üst paleolit, aşağı təbəqələrdən isə mustye mədəniyyətinə aid maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Sonralar düşərgədə arxeoloji qazıntılar aparan E.A.Vəkilova buranın çöküntülərindən eneolit, me- zolit, üst paleolit və mustye mədəniyyətinə aid 5 təbəqə qeydə almışdır.

Axştır mağara düşərgəsində aparılan bütün qazıntılar müddətində düşərgənin çöküntülərindən 6 mindən artıq fauna qalıqları aşkar olunmuşdur. Fauna qalıqlarının 92,4%-i mağara ayılarının sümük məmulatı təşkil edir. Bu düşərgə sakinlərinin ovçuluq təsərrüfatında mağara ayılarına üstünlük verdiklərini göstərir.

Arxeoloji qazıntılar zamanı Axştır paleolit düşərgəsindən 3598 ədəd daş məmulatı tapılmışdır. Düşərgənin daş məmulatının əksəriyyəti çaxmaq daşından hazırlanmışlar. Daş məmulatının əksəriyyəti əmək alətlərindən ibarətdir. Maraqlıdır ki, düşərgənin daş alətləri içərisində 4 ədəd əl çapacağı qeydə alınmışdır. Düşərgənin əmək alətlərinin əksəriyyəti dişli və gəzli alətlərdən ibarətdir. Düşərgədən əsasən müstye və aşel mədəniyyətlərinə aid maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır.

1991-2002-ci illərdə Dmanisi paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində daha zəngin arxeoloji tapıntılar əldə olunmuşdur.

Dmanisi paleolit düşərgəsi Tbilisi şəhərindən 90 km aralıda olub, Cavaxeti dağları ərazisində yerləşir. Burada paleolit dövrü üzrə arxeoloji qazıntı işləri 1980-ci ildən aparılır. Aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı düşərgənin çöküntülərində 6 təbəqə qeydə alınmışdır. Dmanisi paleolit düşərgəsində çöküntünün ümumi qalınlığı 4 metrə bərabərdir. Düşərgədə aparılan kompleks arxeoloji tədqiqatlar zamanı çaydaşlarından hazırlanmış əmək alətləri ilə birlikdə ovlanmış heyvan

106

sümükləri aşkar olunmuşdur. Heyvan sümükləri içərisində əsas yeri at, etrus kərkədanı və cənub filinin sümük qalıqları təşkil edir.

Dmanisi paleolit düşərgəsində arxeoloji qazıntı işlərini professor David Lordkipanidze başda olmaqla Gürcüstanın arxeoloji tədqiqat mərkəzi ilə birlikdə Almaniya alimləri aparmışlar. Düşərgənin ən aşağı təbəqəsi olan VI təbəqə vulkan külündən iabərtdir. Düşərgədə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı II, III və V təbəqələrdən zəngin arxeoloji və paleontoloji maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Düşərgədən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları içərisində əsas yeri çay daşlarından hazırlanmış kobud çapma alətləri təşkil edir. Düşərgənin daş məmulatı içərisində nüvələr, dişəklənmiş qəlpələr və istehsal tullantıları da qeydə alınmışdır.

Dmanisi paleolit düşərgəsində 1991-2002-ci illərdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı qədim insanlara məxsus paleoantropoloji tapıntılar da əldə edilmişdir. Bu günə qədər Dmanisi paleolit düşərgəsindən qədim insanlara aid 4 kəllə qapağı və 4 çənə tapılmışdır. Düşərgədən tapılmış paleoantropoloji tapıntılar üzərində gürcü antropoloqu D.K.Qabunya elmi tədqiqat işləri aparmışdır. Onun elmi tədqiqinə görə Dmanisidən tapılmış paleoantropoloji tapıntılar analoji cəhətcə Şərqi Afrikanın Olduvay (Homo habilis) və Asiyanın (Yava) pitikantrop tipli qədim insan qalıqlarına yaxınlıq təşkil edir. Eyni zamanda antropoloq Qabuniyaya görə Dmanisidən tapılmış paleoantropoloji tapıntılar Ho- mo-habilisdən - Homo erektusa keçid mərhələsindədir.

Dmanisidən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqlarının dövrü paleomaqnit yolu ilə təyin olunmuş və düşərgədə qədim insanların 1,7-1,8 milyon il bundan əvvəllərdən məskunlaşması müəyyən edilmişdir. Dmanisidən tapılmış paleoantropoloji qalıqlara şərti olaraq Homo Dmanisi adı verilmişdir (Şəkil 128).

107

ARXEOLOJİ DÜŞƏRGƏLƏRDƏN TAPILMIŞ

QƏDİM İNSAN QALIQLARI

Son 150 ildə, yəni 1856-cı ildən dünyanın müxtəlif ölkələri ərazilərində aparılan arxeoloji qazıntıları zamanı paleolit düşərgələrindən arxeoloji materiallarla yanaşı zəngin paleoantropoloji tapıntılar aşkar olunmuşdur. Həmin paleoantropoloji materiallar dünyanın müxtəlif ölkələrinin arxeoloq və antropoloları tərəfindən elmi əsaslarla tədqiq edilmişdir.

1856-cı ildə Almaniyanın Düşeldorf yaxınlığında Neandertal kəndi ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı daş məmulatı ilə birlikdə qədim insana məxsus çənə tapılmış və ona Neandertal tipli insan adı verilmişdir. Elmi tədqiqatlar zamanı alimlər müəyyən etmişlər ki, neandertal tipli insanların boyu 160 sm, beyin tutumu isə 1700 sm^ olmuşdur.

1856-cı ildən başlayaraq arxeoloqların apardıqları elmi tədqiqatlar zamanı dünyanın 156 paleolit düşərgəsindən neandertal tipli insana məxsus paleoantropoloji tapıntılar aşkar olunmuşdur.

1951-1960-cı illərdə İraqın Şanidar mustye düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əmək alətləri ilə birlikdə 9 neandertal tipli insanın sümük qalıqları, kəllə qapaqları və skeletləri tapılmışdır. Elmi araşdırmalar zamanı müəyyən edilmişdir ki, Şanidar düşərgəsinin mağara tavanının uçması nəticəsində neandertal tipli insanlar burada həlak olmuşlar.

1891-ci ildə Hollandiyalı həkim Dyuba İndoneziyanın Yava adasında pitikantrop tipli insan qalığı aşkar etmişdir. Sonralar arxeoloqların apardıqları tədqiqatlar zamanı dünyanın müxtəlif paleolit düşərgələrindən pitikantrop tipli insanlara məxsus olan paleoantropoloji qalıqlar tapılmışdır. Elmi araşdırmalar nəticəsində an- tropoloqlar müəyyən etmişlər ki, pitikantrop tipli in

108

sanların boyu 160-170 sm, beyin tutumu isə 850-950 sm-'* olmuşdur.

1907-ci ildə Almaniyanın Heydelberq şəhəri yaxınlığında, Mauer kəndi ərazisində qədim insana məxsus alt çənə tapılmışdır. Çənəyə tapıldığı yerin adı verilmiş və Heydelberq adamı adlandırılmışdır.

1927-ci ildə Kanadalı alim Devidson Bleyk tərəfindən Çinin Çjoukoudyan kəndindən qədim insana məxsus kəllə və çənə aşkar edilmişdir. Həmin tapıntıya si- nantrop tipli insan adı verilmişdir.

1929-1930-cu illərdə çinli alim Pey Ven-Çjun Çjoukoudyan düşərgəsində apardığı tədqiqatlar zamanı daş məmulatı ilə birlikdə bir uşağın və 30-35 yaşlı qadının kəllə sümüyünü tapılmışdır.

Dünya antropoloqlarmm apardıqları araşdırmalara görə sinantrop tipli insanlar fiziki inkişafına görə piti- kantropa oxşasalar da, ondan bir az çox inkişaf etmişdir. Antropoloji tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, sinantrop tipli insanların boyu 144-156 sm, beyin tutumu isə 1050-1200 sm-’-ə qədər olmuşdur. Sinantrop tipli adamlar mağaralarda yaşamış, ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olmuşlar.

1968- ci ildə Azıx paleolit düşərgəsinin V təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı orta aşel mədəniyyətinə aid əmək alətləri ilə birlikdə qədim insana aid çənə tapılmışdır. Həmin tapıntıya azıxantrop tipli insan adı verilmişdir. Azıx paleolit düşərgəsindən aşkar olunmuş çənə quruluşundakı spesifik cəhətlərə əsasən, bir tərəfdən pitikantroplara, xüsusilə Mauer adamının çənəsinə, digər tərəfdən isə, bir çox əlamətlərinə görə Fransanın Kondel Araqo düşərgəsinin aşel təbəqələrində tapılmış preneandertallara daha yaxındır.

Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı professor Dəmir Hacıyev müəyyən etmişdir ki. Azıx qədim insan düşərgəsində aşkar olunmuş çənə ölkəmizin ərazisində ən qədim insan çənəsi olub, 18-22 yaşlı qadına məxsusdur

109

və bu qadın 350-400 min il bundan əvvəllər Azərbaycan ərazisində yaşamışdır.

Avropa üçün ən böyük elmi əhəmiyyətə malik pa- leoantropoloji tapıntılar Fransanın Kondel-Araqo paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əldə olunmuşdur. Düşərgədə 1964-cü ildən bu günə qədər professor Anri Dö Lümleyin rəhbərliyi altında arxeoloji qazıntı işləri aparılır. Kondel Araqo paleolit düşərgəsi Fransanın cənubunda, Aralıq dənizinin sahillərində, Perpinyan şəhərindən 30 km aralıda olan, dağlar qoynunda yerləşən Totavel şəhəri ərazisində yerləşir. Burada arxeoloji qazıntı işləri hər il aprelin 1- də başlayıb, oktyabr ayının 1-dək davam edir. Arxeoloji qazıntı işlərində Fransa, İtaliya, İspaniya alimləri ilə birlikdə dünyanın müxtəlif ölkələrindən gəlmiş tələbələr də iştirak edirlər.

2004-cü il iyulun 1-dən 31-dək Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti tarix fakültəsinin tələbələri Mahir Cəfərov və Fəqan Yaqubov Kondel-Araqoda aparılan arxeoloji qazıntılarda iştirak etmişlər.

1964-cü ildən aparılan arxeoloji qazıntılar zamvnı 100 minlərlə daş məmulatı ilə birlikdə ovlanmış heyvan sümükləri və paleoantropoloji tapıntılar aşkar olunmuşdur.

1969- cu ilin iyulun 21-də Kondel Araqo paleolit düşərgəsinin S12-Cİ təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı daş məmulatı ilə birlikdə qədim insana məxsus alt çənə tapılmışdır. Çənənin üzərində 5 diş tam vəziyyətdə qalmış, 13 diş isə qədim zamanlarda düşmüşdür.

1970- ci ilin iyulun 16-da Kondel Araqo paleolit düşərgəsinin DQ6 təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əmək alətləri ilə yanaşı üzərində 5 diş olan qədim insan çənəsi tapılmışdır. Dünya şöhrətli antro- poloq, professor Mariya Antuanetta Dö-Lümley çənə

110

üzərində apardığı elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən etmişdir ki, bu çənə 18-20 yaşlı qadına məxsusdur.

1971- ci il iyulun 22-də Kondel Araqo düşərgəsinin S7 təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı qədim insana məxsus kəllə qapağı ilə birlikdə üst çənə də tapılmışdır.

Paleoantropoloji tapıntıların 20-25 yaşlı qadına məxsus olması müəyyən olunmuşdur.

1979-CLI ilin iyulun 27-də Kondel Araqo düşərgəsinin EKU5 təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı qədim insana məxsus kəllə qapağı tapılmışdır.

Fransanın çoxtəbəqəli Kondel Araqo paleolit düşərgəsindən tapılmış paleoantropoloji materialları professorlar Anri Dö Lümley və Mariya Antuanetta Dö Lümley elmi əsaslarla kompleks şəkildə tədqiq etmişlər. Onların apardıqları elmi araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, bu paleoantropoloji tapıntılar Avropanın ilk sakinlərinə aid olub, qədim aşel dövründə, yəni 600- 450 min il bundan əvvəllərdə yaşamış qədim Totavel insanlarının sümük qalıqlarıdır. Maraqlıdır ki, Kondel Araqo paleolit düşərgəsindən tapılmış qədim insan çənəsi Azıx düşərgəsinin Aşel təbəqəsindən tapılmış azıxantropun çənə qalığına oxşayır. Hər iki paleantropo- loji tapıntı yaş etibarı ilə bir-biri ilə müqayisə oluna bilər və qədim insanların antropoloji xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün ən mühüm tapıntılar hesab olunur (Şəkil 15).

1991-ci ildən Dmanisi paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı daş məmulatları ilə yanaşı paleoantropoloji tapıntılar da müəyyən edilmişdir.

1991-2002-ci illərdə Dmanisidə aparılan kompleks

arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində qədim insana məxsus

Dmanisi paleolit düşərgəsinin V təbəqəsindən tapılmış

paleoantropoloji tapıntıları antropoloq Y.Qabuniya tədqiq

etmişdir. Onun apardığı elmi araşdırmalar zamanı məlum

olmuşdur ki, Dmanisi paleolit düşərgəsinin

dən tapılmış paleoantropoloji tapıntılar analoji cəhətcə Şərqi Afrikanın (Java - pitikantrop) qədim insan tapıntıları ilə yaxınlıq təşkil edir. Eyni zamanda Qabunyanm elmi tədqiqinə görə Dmanisidən aşkar olunmuş paleoantropoloji tapıntılar Homo habilisdən - Homo erek- tusa keçid mərhələsinə aid olunur. Dmanisi paleolit düşərgəsindən aşkar olunmuş qədim insan qalıqların şərti olaraq Homo Dmanisi adlandırmışlar (Şəkil 127- 128).

Dmanisi paleolit düşərgəsində aparılan kompleks elmi tədqiqatlar zamanı burada qədim insanların 1,7- 1,8 milyon il bundan əvvəllərdə məskunlaşması müəyyən edilmişdir.

1992-2003-cü illərdə Şərqi Afrika ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində qədim insanın meydana gəlməsinə aid yeni arxeoloji və paleoantropoloji tapıntılar əldə olunmuşdur.

1992-ci ildə Efiopiyanın Aramis adlı paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı yaşı 4,4 milyon ilə bərabər olan «Ardipikekus ramidus» adlı qədim insan kəlləsi və primitiv hazırlanmış daş alətlər tapılmışdır. 1994-2002-ci illərdə Keniyanın Türkanə gölü yaxınlığında aparılan arxeoloji'tədqiqatlar zamanı qədim insana məxsus bir neçə çənə və kəllə qapaqları müəyyən edilmişdir. Aparılan elmi araşdırmalar zamanı kəllələrin birinin 3,5 milyon il, ikincisinin 4,4 milyon il, digərlərinin isə yaşının 6 milyon ilə bərabər olması müəyyən edilmişdir. 2001-2003-cü illərdə Şərqi Afrikanın Keniya, Efiopiya və Tanzaniya ərazilərində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı yaşı 6 milyon ilə bərabər olan qədim insana məxsus çənə və kobud hazırlanmış əmək alətləri tapılmışdır.

Ümumiyyətlə aparılan kompleks arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Şərqi Afrikanın 21 paleolit düşərgəsindən yaşı 3 milyon illə 6 milyon arasında olan paleoantropoloji tapıntılar qeydə alınmışdır.

112

Beləliklə, son 10 ildə Şərqi Afrika ərazisində aparılan kompleks arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində əldə olunmuş arxeoloji və paleoantropoloji tapıntılar qədim insanın yaranma tarixinin və onun hazırladığı əmək alətlərinin yaşının 6 milyon ilə bərabər olmasını söyləməyə elmi əsas vermişdir.

Qafqaz və o cümlədən Azərbaycan Respublikası ərazisində aparılan kompleks arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində bu ərazidə qədim insanların 2 milyon il bundan əvvəllərdən məskunlaşması sübuta yetirilmişdir.

113

ENEOLIT DOVRU

Azərbaycan ərazisində aparılmış elmi tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, VII minilikdə Neolit dövrü Eneolit mədəniyyəti ilə əvəz olunmuşdur. Eneolit sözünün mənası mis-daş dövrü deməkdir. Bəzən Eneoli- ti Neolitdən Tunc dövrünə keçid mərhələsi də adlandırırlar. Bu dövrdən etibarən mis alətlər meydana gəlməyə və daşdan hazırlanmış alətlər isə azalmağa başlayır.. Əvvəlcə misi daşın növlərindən hesab edən insanlar ilk dəfə metal alətləri mis külçəsindən döymə üsulu ilə almışlar. Lakin sonralar misi istidə yumşaldıb istənilən formaya sala bilmişlər. Bəşər cəmiyyətinin tarixində Eneolit dövrü mühüm ictimai-iqtisadi mərhələ təşkil edir. Məhz bu dövrdə ilk dəfə olaraq toxa əkinçiliyi meydana gəlməyə başlayır. Toxa əkinçiliyinin başqa təsərrüfat növlərindən üstünlüyü, inşaat işlərində çiy kərpicdən istifadə edilməsi, gildən qadın fiqurlarının düzəldilməsi, boyalı qabların geniş yayılması və mis əşyalarla yanaşı daş alətlərdən geniş istifadə olunması Eneolit dövrünün səciyyəvi cəhətlərindəndir.

Azərbaycan ərazisində Eneolit dövrünün arxeoloji tədqiqi O.Həbibullayev və 1.Nərimanovun adları ilə bağlıdır. Məhz onların Azərbaycan ərazisində apardıqları arxeoloji qazıntılar nəticəsində Eneolit dövrünə aid zəngin maddi mədəniyyət abidələri aşkar olunmuş və tədqiq edilmişdir.

Azərbaycan Respublikası ərazisində Eneolit dövrü abidələri Naxçıvan diyarında, Mil-Muğan, Gəncə- Qazax düzənliyində və Cəlilabad rayonunda qeydə alınıb və arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Bu abidələr əsasən Kültəpə, Şomupətə, Kamiltəpə, Əliköməktəpəsi və s. ibarətdir. Bu abidələrdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Eneolit dövrünə aid zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, bu abidələrin

114

sakinləri əsasən əkinçiliklə məşğul olmuşlar. Eneolit dövrü abidələrində aparılan arxeoloji qazıntılar Azərbaycanda əhalinin ilk dəfə bu dövrdə öz məişət və təsərrüfatında çiy kərpicdən istifadə etdiyini göstərir. Eyni zamanda məlum olmuşdur ki, tikilmiş evlər dairəvi planlı olmuşlar. Yaşayış məskənlərindən tapılmış toxalar, daşdan oraq dişləri və s. Eneolit dövründə Azərbaycan ərazisində əkinçiliyin inkişaf etdiyini göstərir.

115

AZƏRBAYCAN TUNC DÖVRÜNDƏ

Tunc dövrü bəşəriyyətin inkişafında mədəni tarixi bir dövrdür. Bu dövr Azərbaycan ərazisində V minillikdən etibarən Eneolit dövrünü əvəz etmiş və eramızdan əvvəl I minilliyin əvvəllərinədək davam etmişdir. Tuncun alınması və ondan əmək alətləri istehsalında əsas material kimi istifadə olunması dövrün əsas xüsusiyyətindən ibarətdir. Bu dövrdə misə nisbətən üstün xüsusiyyətləri olan tuncun istehsalının kəşfi təkmilləşmiş, daha möhkəm əmək alətlərinin meydana çıxmasına zəmin yaranmış, bu isə oturaq əkinçi-maldar tayfaların mədəni tarixi inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır.* Tuncun istehsalının məniməsnilməsi sahəsində qədim insanlar ilk dəfə təbiətdə təsadüf olunmayan yüksək keyfiyyətli yeni bir metalın yaranmasına və qədim metallurgiyanın əsasının qoyulmasına nail olmuşlar. Mis ilə qalayın və ya başqa müəyyən metalın süni ərintisin- dən tunc əmələ gəlmişdir. Misdən fərqli olaraq tuncun əridilməsi üçün daha az istilik sərf edilir. Mis lOSS^S-də əridildiyi halda tuncun əridilməsi üçün cəmi 700°S lazım olmuşdur. Mövcud şəraitdə tuncun əridilməsi və ondan müxtəlif alət, silah və bəzək nümunələri hazırlanması misə nisbətən xeyli asan başa gəlmişdir.

Aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində tunc dövrünə aid ən qədim alətlərə İranın, Türkiyənin, İraqın abidələrindən aşkar olunmuşdur.

Tunc dövrü Azərbaycan tarixində mühüm bir mərhələ təşkil edir. Arxeoloqlardan Q.İsmayılov, V.Əliyev, H.Kəsəmənli, F.Muradova, H.Cəfərov və başqalarının apardıqları arxeoloji tədqiqatlar zamanı tunc dövrünə aid maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. Tunc dövrünə aid çay vadilərindəki qədim yaşayış yerlərinin qalıqları, saysız-hesabsız zəngin kurqan və digər qəbir abidələri həmin uzaq dövrdən bizə gəlib çatan qiymətli tarixi mənbələrdir. Qeyd olunan abidələrin ar

116

xeoloji tədqiqi zamanı Tunc dövrünün maddi mədəniyyət qalıqları öyrənilmişdir. Azərbaycan ərazisində Tunc dövrü mədəniyyətinin yaranmasında xeyli xammal ehtiyatı, eləcə də Qədim Şərq ölkələri ilə qarşılıqlı iqtisadi-mədəni əlaqələrin olması həlledici rol oynamışdır.

Q.İsmayılovun Quruçay və Köndələnçay vadilərində apardığı arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində Tunc dövrünə aid zəngin arxeoloji abidələr aşkar olunmuşdur.

1964-1965-ci illərdə aparılan tədqiqatlar zamanı müəyyən olunub ki, bu vadidə bütün Zaqafqaziya üçün səciyyəvi olan yeni bir mədəniyyət təşəkkül tapmış və inkişaf etmişdi. Oturaq əkinçi qəbilələrə məxsus bu mədəniyyət V minillikdə tuncun mənimsənilməsi dövründə özünün yüksək inkişaf mərhələləsinə çatmışdı. Bu mədəniyyət arxeoloji ədəbiyyata Kür-Araz mədəniyyət və ya ilk Tunc dövrü mədəiyyəti adı ilə daxil olmuşdur.

Cəmiyyətin inkişafında böyük dəyişikliklərə səbəb olan bu mədəniyyət Şimali Qafqazdan başlayaraq Zaqafqaziyanı bütünlükdə əhatə etmiş və Suriya- Fələstinədək yayılmışdır. Bu dövrdə Azərbaycanın demək olar ki, bütün çay vadilərində qədim əkinçilik təsərrüfatının genişlənməsi, maldarlığın yeni yüksəlişi və ümumiyyətlə iqtisadi şəraitin yaxşılaşması əhalinin artmasına imkan yaratmış, əkinçilik üçün geniş sahələrdən istifadə zərurətini doğurmuşdur.

İlk tunc dövrünün əkinçilik təsərrüfatı və mədəniyyəti təsadüfi bir hadisə olmayıb, bilavasitə özündən əvvəlki Eneolit dövründə təşəkkül tapmış əkinçiliyin yeni inkişafının təzahürü idi. Aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı ilk Tunc dövrünə aid yaşayış yerlərinin qalıqları əsasən çox hallarda Eneolit dövrü abidələri üzərində qeydə alınmışdır. Q.İsmayılovun Quruçay və Köndələnçay vadisində aşkar etdiyi ilk Tunc dövrünə

117

məxsus yaşayış yerləri sayca çox və bir-birinə yaxın olmaqla bu vadinin Tunc dövründə Qafqazın ən sıx əhaliyə malik rayonlarından biri olduğunu söyləməyə imkan vermişdir. Bu diyarda aşkar olunmuş Qaraköpək- təpə, Günəşlitəpə, Xantəpə, Kültəpə, Meynətəpə, Şo- mutəpə, Uzuntəpə və başqa abidələrdə tunc dövrünə aid zəngin maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır.

Quruçay və Köndələnçay vadisindəki ilk Tunc dövrünə aid qədim yaşayış yerləri içərisində də Qara- köpəktəpə yaşayış məskəni özünün stratiqrafiyasına, tarixi əhəmiyyətinə və maddi mədəniyyət qalıqlarının zənginliyinə görə diqqəti cəlb edir. Bu abidədə 1964- 1986-cı illərdə arxeoloji qazıntı işləri aparılmış və nəticədə ilk Tunc dövründə başlamış orta əsrlərə qədər uzun bir tarixi dövrə aid maddi mədəniyyət nümunələri əldə olunmuşdur.

Aparılan arxpoloji tədqiqatlar nəticəsində Azərbaycan ərazisində Tunc dövrünün 3 inkişaf mərhələsindən (qədim, orta və son Tunc dövrləri) keçdiyi müəyyən olunmuşdur.

Maraqlıdır ki, 1968-1971-ci illərdə Qobustanda aparılan arxeoloji qazıntılar zaman Tunc dövrünə aid «Ana zağa», «Çardaq zağa», «Firuz», «Dairə», «Böyü- kdaş» və başqa yaşayış yerləri aşkar olunmuşdur. F.Muradovanın bu abidələrdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Qobustanda Tunc dövründə məhsuldar qüvvələrin sürətləri inkişafı cəmiyyətdə, ictimai münasibətlərdə əsaslı dəyişklikliyə səbəb olmuşdur.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanda Tunc dövrünün sonu ibtidai icma quruluşunun zəiflədiyi bir mərhələ kimi səciyyələndirilə bilər.

Tunc dövrünü II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərində Dəmir dövrü əvəz etmişdir. Bu dövr ibtidai icma quruluşunun dağılması və ilk sinifli cəmiyyətin meydana çıxması dövrü kimi qiymətləndirilir, dəmirin və də

118

mir məmulatının yayılması ilə xarakterizə olunur. Başqa tarixi dövrlərə nisbətən bu dövr çox qısadır (xronoloji sərhədləri eradan əvvəl X-VII əsrlər əhatə edir). Dəmir dövrü anlayışını XIX əsrin ortalarında dani- markalı arxeoloq K.Y.Tomson gətirmişdir. Bəşər tarixində dəmir istehsalının mühüm rolu olmuşdur. Dəmirin yayılması ilə bəşəriyyətin xeyli hissəsi ibtidai icma quruluşunun son mərhələsinə keçmiş və ilk sinifli cəmiyyət yaranmağa başlamışdır.

Azərbaycanda aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Dəmir dövrünə aid zəngin abidələr qeydə alınmışdır. Bu dövrdə dəmirdən hazırlanmış alət və silahların üstünlük qazanması dəmir məmulatının geniş yayılmasına səbəb oldu.

Azərbaycanda Dəmir dövrü mülki bərabərsizliyin dərinləşməsi, ibtidai icma quruluşunun dağılması və tayfa ittifaqlarının yaranması ilə xarakterizə olunur.

119

AZƏRBAYCAN ANTİK DÖVRDƏ VƏ ORTA ƏSRLƏRDƏ

Eramızdan əvvəl IV əsrdən başlamış eramızın IV əsrinədək olan tarixi dövr Antik dövr adlandırılır. Bu dövrdə əsasən Azərbaycanın şimalında mühüm bir dövlət - Qafqaz Albaniyası formalaşmış və uzun bir müddət Qafqaz xalqlarının iqtisadi, ictimai və mədəni həyatında möhtəşəm bir rol oynamışdır.

Şimaldan Sulak, cənubdan Araz çayları, şərqdən Xəzər dənizi, qərbdən isə Qarabağın yüksək dağ silsilələri ilə sərhədlənmiş bu diyar başdan-başa yaşayış məskənlərindən ibarət olmuşdur.

Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Albaniyada yaşayış məskənləri təbii coğrafi və hərbi-strateji cəhətdən əlverişli yerlərdə salınmışdır. Ölkənin Şərqlə əhəmiyyətli ticarət yolları üzərində yerləşməsi yaşayış yerlərinin sürətli inkişafına təsir etmişdir. Albaniyada formalaşan yaşayış yerlərini iki əsas qrupa bölmək olar. Bunlardan biri kənd, digəri isə şəhər yaşayış məskənlərindən ibraət olmuşdur.

Respublikamızın ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində Qafqaz Albaniyasının şəhər yerləri aşkar olunmuşdur. Bu baxımdan Şamaxının Xmısh yaşayış yerlərindən aparılmışı arxeoloji tədqiqatlar xüsusi maraq doğurur. Burada Xmısh sakinlərinin həyat və məişətini əks etdirən çoxlu maddi mədəniyyət nümunələri - əldə hazırlanmış qırmızı və qara rəngli müxtəlif gil qablar, kirkirə daşları, həvənglər, müxtəlif daş alətlər və tikili qalıqları aşkar olunmuşdur. Buradan iri ictimai binaların və zəngin maddi mədəniyyət qalıqlarının aşkar olunması Xımslmm Antik dövrə aid şəhər tipli yaşayış məskəni olduğunu göstərir.

Maraqlıdır ki. Alban dövrünə aid yaşayış məskənləri Qazax, Yuxarı Qarabağ, Ağsu, Qəbələ, Göyçay və başqa ərazilərdə də qeydə alınmışdır.

120

Qafqaz Albaniyasının şəhər tipli yaşayış məskənləri içərisində Mingəçevirdən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları xüsusi maraq doğurur. Mingəçevirin Alban dövrünə (antik) aid mədəni təbəqələrindən tapılmış, ictimai binaların yaşayış evlərinin qalıqları və zəngin məişət avadanlıqları həmin dövrdə əhalinin inkişafı xüsusiyyətlərini öyrənməyə imkan verir. Eyni zamanda Mingəçevirdə aşkar olunmuş arxeoloji materiallar vasitəsilə yaşayış məskənlərinin formalaşma prosesini izləmək olur.

Azərbaycan ərazisində Alban dövrünə aid ən zəngin tarixi abidələrdən biri Qəbələdir. Burada arxeoloqlardan Q.Əhmədov, İ.Babayev, F.Qədirov və başqaları geniş sahədə elmi tədqiqat işləri aparmışlar. 25 hektardan çox ərazini əhatə edən bu şəhərin xarabalıqları indiki Qəbələ rayonunun Çuxur Qəbələ kəndinin ərazisində yerləşir.

Ətraf əraziyə nisbətən yüksək bir təpədə yerləşən Qəbələ şəhəri iki hissədən - şimalda Səlbirdən, cənubda isə Qaladan ibarətdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı məlum olmuşdur ki. Antik dövrdə şəhərin məbədlər sahəsi hazırda Çaqqalh adlanan yerdə olmuşdur. Maraqlıdır ki, Səlbir və Qala bişmiş kərpicdən tikilmiş möhtəşəm qala divarları ilə əhatə olunmuşdur.

Qəbələdə aparılan arxeoloji qazıntılar şəhərin tarixini ayrı-ayrı dövrlər üzrə ardıcıl surətdə öyrənməyə imkan yaratmışdır.

Şəhər xarabalıqlarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı məlum olmuşdur ki, Qəbələ eramızdan əvvəl IV əsrin sonu, III əsrin əvvəllərində şəhər kimi meydana gələrək XVIII əsrin ortalarmadək yaşamışdır. Bu tarixi müddət ərzində şəhərin ictimai həyatında böyük dəyişikliklər baş vermişdir. Müxtəlif tarixi hadisələrlə əlaqədar şəhər bir neçə dəfə dağıntılara məruz qalmış, bəzən daha kiçik ərazidə yerləşmiş, elə dövrlər də olmuş

121

dur ki, ətraf yerlərin ərazisi hesabına Qəbələ şəhərinin yerləşdiyi ərazi genişlənmişdir.

Antik Qəbələ şəhəri Azərbaycan ərazisində meydana çıxmış ən qədim dövlət olan Albaniyanın V əsrin ortalarına qədər paytaxtı olmuşdur. Qəbələ şəhəri so- nralar da Azərbaycanın mühüm iqtisadi, inzibati mərkəzlərindən biri olmuşdur. Bu böyük tarixi dövrlər ərzində qəbələlilərin ictimai-iqtisadi həyatında və ideologiyasında da əsaslı dəyişikliklər baş vermişdir. İlk zamanlar çoxallahh olan şəhər əhalisi eramızın IV əsrində xristian dinini, daha sonralar isə tədricən müsəlmanlığı qəbul etmişdir. Maraqlıdır ki, arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarında bütün bu dəyişikiklər öz əksini tapmışdır.

Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları göstərir ki, V əsrin ortalarında Albaniya mərkəzinin Qəbələdən Bərdə şəhərinə köçürülməsinə baxmayaraq, bu şəhər uzun müddət Azərbaycanın mühüm sənətkarlıq, ticarət və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi inkişaf etmişdir.

Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, eramızın IV-V əsrlərindən Qafqaz Albaniyasının iqtisadi, ictimai və mədəni həyatında yeni bir mərhələ başlanmışdır. Bu vaxtdan başlayaraq Albaniyada yeni iqtisadi-ictimai formasiya olan feodalizm təşəkkülü, xristianlığın dövlət dininə çevrilməsi, yerli əlifbanın kəşfi, bir sıra yeni orta əsr şəhərlərinin meydana çıxaraq formalaşması prosesi başlanır.

Orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının ərazisi bir tərəfdən Sasani, digər tərəfdən Bizans imperiyalarının döyüş meydanına çevrilir. Ölkəyə yadelli işğalçıların aramsız hücumları başlanır.

VII əsrin başlanğıcında təqribən bütün Orta Şərq və o cümlədən Zaqafqaziya bir-biri ilə iki qüdrətli rəqib dövlət Bizans və Sasanilər İranı arasında bölüşdürülmüşdü.

122

Azərbaycanın orta əsr şəhərlərindən Qəbələ, Beyləqan, Naxçıvan, Bərdə, Dərbənd, Bakı, Şabran və başqalarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı zəngin maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır.

Bəşər tarixində şəhərlərin meydana gəlməsi və inkişafı hər hansı bir cəmiyyətin inkişaf xüsusiyyətləri ilə bağlı olmuşdur. Ona görə də şəhərin meydana çıxması və inkişafı barədə tədqiqatçı alimlər müxtəlif fikir söyləyirlər. Bir çox tədqiqatçılar şəhərlərin bir qrup feodal malikanələri və ya dini ibadət kompleksləri, yaxud da xırda bazarlar və ya karvansaraylar zəminindən meydana gəldiyini iddia edirlər. Lakin əslində isə tarixən şəhərlər inzibati, hərb və ticarət mərkəzləri kimi meydana gəlmişdir. Lakin şəhərlərin inkişafında əsas rolu sənətkarlıq və ticarət oynamışdır.

Orat əsrlərdə Azərbaycanın ən möhtəşəm şəhərlərindən biri də Təbriz olmuşdur.

IX əsrin əvvəllərində Təbrizdə möhkəm istehkam- qala var idi. Təbriz şəhəri ərəb xilafətinə qarşı mübarizədə müstəsna rol oynamışdır. Ərəb işğalçılarına qarşı azadlıq hərəkatının başında duran Babək 16-18 yaşlarında ikən iki ilə yaxın Təbrizdə Məhəmməd ibn Rəv- vad əl-Əzdinin xidmətində olmuş, 18 yaşma çatanda anasının yanma qayıtmışdır. Təbəri 835-ci il hadisələrindən bəhs edərkən İbn Rəvvadm nəslindən olan Məhəmməd ibn Bəisin ixtiyarında «Təbriz» və «Şahi» adlı iki möhkəm qala olduğunu bildirmişdir. Ərəb istilasına qarşı mübarizədə müstəqilliyə can atan Təbriz hakimi Məhəmməd ibn Bəis əvvəllər Babəkin müttəfiqlərindən idi və ona görə də Təbriz qalasını Babəkin ixtiyarına vermişdir. O, hətta Babəkin sərkərdəsi İsmət əl-Kurdi və onun yoldaşlarını azuqə ilə təmin edirdi. Lakin so- nralar Babək hərəkatının zəifləməsini görən Məhəmməd ibn Bəis 837-ci ildə İsmət əl-Kurdi və onun tərəfdarlarını ələ vermək məqsədilə onların Təbriz qalasına qonaq çağıraraq (Təbriz qalasına) həbs etdirir və Mötə-

123

simin sərəncamına göndərir. Xəlifə Mötəsim hərbi əməliyyatın gedişi barədə onlardan məlumat alır. Babək və onun dəstəsinə qarşı hərbi əməliyyat getdikcə genişlənir. Bu hadisədən sonra Xürrəmilər - Babəkin dəstəsi ardıcıl olaraq məğlubiyyətə uğrayırlar.

Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olan Təbriz orta əsrlər dövründə Yaxın və Orta Şərqin ən mühüm iqtisadi, siyasi, elmi və mədəni mərkəzlərindən biri olmuşdur.

Orta əsrlərdə Azərbaycanın ən inkişaf etmiş şəhərlərindən biri də Şəki olmuşdur.

III-V əsrlərdə Qafqaz Albaniyası bir neçə vilayətə bölünmüşdür. Albaniyanın şimal-qərbində daimi vilayət olan Şəki vilayəti yerləşirdi. Vilayətin mərkəzi Şəki şəhəri idi. Azərbaycanın bir çox orta əsr şəhərləri kimi. Şəki də qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Şəkidə sənətkarlıq, ticarət inkişaf etmişdi.

Azərbaycanın Qarabağının bugünkü faciəli tarixinin bünövrəsi XIX əsrin birinci yarısında qoyulmuşdur. 1828-ci ildə bağlanmış Türkmənçay müqaviləsi İranın Zaqafqaziyaya olan iddialarından tamamilə əl çəkməsini qeyd etdi və XIX əsrin birinci otuz ili ərzində baş verən Rusiya-İran müharibəsinə son qoydu. Nəticədə vahid Azərbaycan xalqı və ərazisi zorla iki hissəyə bölündü. 1828-ci ildən başlayaraq Cənubi və Şimali Azərbaycanın tarixi inkişafı müxtəlif yollarla getməyə başladı.

Türkmənçay müqaviləsindən sonra ermənilər İran, Türkiyə və Cənubi Azərbaycanda Qarabağın dağlıq hissəsinə köçürülməyə başlandı. Çünki Türkmənçay müqaviləsinə görə ermənilərin maneəsiz olaraq İrandan köçməsinə icazə verilmişdi. Təkcə 1828-1832-ci illər ərzində İrandan və Türkiyədən 200 mindən artıq erməni Qarabağın dağlıq hissəsinə, İrəvan quberniyasına və Gəncə ətrafına köçürülmüşdü.

124

AZƏRBAYCAN XALQININ TƏŞƏKKÜL TARİXİNİN MƏRHƏLƏLƏRİ

Azərbaycan ərazisində son 50 ildə aparılan arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində əldə olunmuş elmi nailiyyətlər və tapıntılar xalqımızın etnogenez probleminə aid yeni fikirlər söyləməyə imkan yaratmışdır. Xüsusilə Azərbaycanın daş dövrü problemi üzrə respublikamızın ərazisində aparılmış kompleks elmi tədqiqatlar zamanı zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. İlk ibtidai insanın yaranması, inkişafı və formalaşması üçün təbii şəraitin, coğrafi aləmin mühüm rolu olmuşdur. Aparılmış arxeoloji tədqiqat işləri göstərir ki, harada əlverişli coğrafi şərait olmuşdusa, insan məhz orada yaşamağa başlamışdır. Azərbaycanın Azıx qədim insan düşərgəsində aparılan kompleks elmi tədqiqat işləri göstərdi ki, respublikamızın ərazisində xüsusilə Quruçay, Araz vadilərində ibtidai insanların yaşaması üçün əlverişli coğrafi şərait olmaqla yanaşı, bu vadilər insanların iqtisadi tələbatlarını təmin etmək üçün zəruri olan nemətlərlə də zəngin olmuşdur. Eyni zamanda ibtidai adamların daimi yaşamaları üçün təbii mağaralar olmuşdur. Təbii karst mağaraları uzun müddət ərzində əhənglə suyun qarışığından əmələ gəlmişdir. Bunlarda tam formalaşma prosesi qurtardıqdan sonra ulu sakinlər mağaralarda məskunlaşmağa başlamışlar. Ona görə də mağaralarda aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində ulu sakinlərin maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır.

Maraqlıdır ki, Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində bəşər tarixinin keçdiyi bütün dövrlərə aid zəngin elmi materiallar tapılıb tədqiq olunmuşdur. Ona görə Azərbaycan xalqının təşəkkülü, meydana çıxması və formalaşmasının inkişaf mərhələlərini arxeoloji materiallar əsasında düzgün tədqiq etmək üçün etnogenez probleminin elmi tədqi

125

qində arxeoloji və antropoloji tədqiqatlara əsaslanmaq lazımdır. Arxeoloji və antropoloji materiallara əsas- lanmadıqda, xalqın mənşəyi barədə düzgün fikir söyləmək olmaz. Məhz buna görə də xalqımızın etnik mənşəyi haqqında tarixçilər arasında yekdil bir elmi fikir yoxdur. Bəzi tarixçilər isə xalqımızın mənşəyi barədə yanlış fikirdədir. Bütün bunlara ancaq arxeologiya və paleoantropologiya elminin son nailiyyətləri əsasında cavab vermək olar. Xüsusilə yazılı mənbələrin olmadığı uzun inkişaf dövrlərini ancaq arxeoloji materiallar əsasında öyrənmək və tədqiq etmək mümkündür.

Azərbaycan xalqının yaranması, inkişaf etməsi və formalaşması mərhələlərini öyrənərkən hazırda əsas vəzifə arxeologiya elminin son illərdə əldə etdiyi elmi nailiyyətlərə əsaslanaraq, tədqiqat işləri aparmaqdır. Eyni zamanda Azərbaycan ərazisində bəşər mədəniyyətinin keçdiyi bütün inkişaf mərhələlərinin xüsusiyyətlərini araşdırmaq üçün kompleks şəkildə aparılmış elmi tədqiqatların nəticələri əsas götürülməlidir.

Aparılmış kompleks elmi tədqiqatlar əsasında Azərbaycan ərazisi ilk insan cəmiyyətinin yarandığı və təşəkkül tapdığı ərazilər sırasına daxil olunmuşdur. Ona görə də xalqın yaranması, inkişaf etməsi və formalaşması prosesini tədqiq edərkən bizə aşağıda qeyd olunan tarixi dövrlərin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi vacibdir. 1 Qədim Daş dövrünün inkişaf xüsusiyyətləri; 2. Orta və Yeni Daş dövründə meydana çıxan qəbilə və tayfalar; 3. Tunc dövrünün maddi mədəniyyət qalıqları; 4. İlk sinifli cəmiyyətin və dövlətin meydana çıxması.

Məhz Azərbaycanda Qədim Daş dövrü abidələrində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları əsasında respublikamızın ərazisinin sivilizasiya mərkəzlərindən biri olması müəyyən edilmişdir.

Quruçay vadisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı bəşərin ilkin çağlarına aid zəngin maddi mədə

126

niyyət nümunələri toplanmışdır. Burada aparılan elmi tədqiqat işləri Azərbaycan ərazisində ibtidai insan düşərgələrinin olduğunu aşkarladı və yeni bir arxeoloji mədəniyyətin müəyyən olunmasına şərait yaratdı. Yeni qeydə alınmış arxeoloji mədəniyyətə Quruçay mədəniyyəti adı verilmişdir. Quruçay mədəniyyətinin bir neçə inkişaf mərhələsi müəyyən olunmuşdur.

Tağlar düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri mühüm elmi nailiyyətlərin əldə olunmasına şərait yaratdı. Əgər Azıx qədim insan düşərgəsində aparılan elmi tədqiqat işləri Azərbaycan ərazisində ibtidai insanların uzun müddət yaşadıqlarını göstərirdisə, Tağlar mustye düşərgəsindəki arxeoloji tədqiqatlar neandertal tipli adamların inkişaf edib, müasir insanların ulu əcdadları kimi bu ərazidə yaşayaraq formalaşdığını elmi əsaslarla təstiq etdi.

Qədim Daş dövrünün sonlarında ayrı-ayrı irqlər meydana gəlir.

Orta Daş dövründə təsərrüfatın mənimsənilməsindən istehsala keçid forması daha xarakterikdir. Paleolit dövründən fərqli olaraq orta Daş dövründə yaşayan insanlar onları əhatə edən təbiət məhsullarından daha yaxşı istifadə edirdilər. Ayrı-ayrı diyarlarda ovçuluq və balıqçılıq arasında ixtisaslaşma getdiyi müşahidə olunur.

Yeni Daş dövrünün başlanması ilə əmək alətlərində, xüsusilə onların hazırlanma texnikasında dəyişikliklər baş verir. Daş baltalar və kərkilər son dərəcə geniş yayılır. Gil qab istehsalına başlanır. Bu dövrdə yaşayan tayfaların iqtisadiyyatında əsas yeri ovçuluq, balıqçılıq tutur.

Tuncun meydana gəlməsi bəşər tarixində, əkinçiliyin yeni mərhələyə daxil olmasına səbəb olmuşdur.

Son Tunc və Dəmir dövrünün əvvəllərində ilk sinifli cəmiyyət və dövlət meydana çıxır.

127

Bütün yuxarıda qeyd olunan tarixin inkişaf mərhələlərini bilmədən xalqın mənşəyi haqqında düzgün elmi fikir söyləmək olmaz.

Azərbaycan ərazisində bəşərin ilk vaxtlarından meydana çıxıb formalaşan insanların yaratdıqları maddi mədəniyyət nümunələri burada yaşayıb yaradan insanların yerli olduğunu və bu ərazidə formalaşdıqlarını söyləməyə imkan verir. Ona görə də xalqın mənşəyini arxeoloji və antropoloji materiallar əsasında tədqiq etmək lazımdır.

Son illərdə respublikamızın ərazisində aparılmış arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində əldə olunmuş elmi materiallar azərbaycanlıların bu ərazidə yerli olduğunu və burada formalaşdığını söyləməyə əsas verir.

1972- ci ildə Qobustanda Orta Daş dövrünə aid düşərgədən tapılmış insan kəllələrinin antropoloji tədqiqi onların müasir azərbaycanlıların ulu babaları olduğunu söyləməyə imkan vermişdir.

Hazırda əsas vəzifə Azərbaycan xalqının etnik tarixini müasir elmin son nailiyyətləri əsasında tədqiq etməkdən ibarətdir. Bunun üçün kompleks şəkildə arxeoloji, antropoloji və tarixi mənbələri tədqiq etmək və öyrənmək lazımdır. Ancaq kompleks elmi tədqiqatlar əsasında xalqın mənşəyini öyrənmək və bəzi tarixçilərin bu barədə olan əsassız fikirlərini alt-üst etmək olar.

Azərbaycan alimlərinin son illərdəki arxeologiya, etnoqrafiya, antroplogiya, dilçilik və s. sahələrdə əldə etdiyi elmi nailiyyətləri buna gözəl şərait yaratmışdır.

128

İLK SAKİNLƏRİN MƏNƏVİ ALƏMİ

Son 100 ildə Şərqi Afrikanın Tanzaniya, Efiopiya,

Keniya və başqa ərazilərində aparılan kompleks elmi

tədqiqatlar nəticəsində ibtidai insanların əmələ gəlməsi,

inkişaf etməsi və formalaşmasına aid zəngin arxeoloji,

pleontoloji və paleoantropoloji elmi materiallar aşkar edilərək

alimlər tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Məhz həmin maddi

mədəniyyət qalıqları əsasında ilk insanların əmək alətləri

hazırlanmasının texnikası, tipologiyası, ovçuluq və yığıcılıq

təsəiTÜfa- tınm ayrı-ayrı xüsusiyyətləri müəyyən edilmişdir.

Şərqi Afrika ərazisində aşkar olunmuş maddi mədəniyyət

qalıqlarının özünəməxsus xüsusiyyətləri olması, ilk ibtidai

insanların 6 milyon il bundan əvvəllərdən çay daşlarından

kobud çapma alətlərini hazırlaması, öz yaşayışlarını təmin

etmək üçün ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olmaqları elmi

əsaslarla araşdırılmışdır. Maraqlıdır ki, bu gün hələlik yaşı 6

milyon ilə bərabər olan qədim insan düşərgəsi ancaq Şərqi

Afrika ərazisində qeydə alınmışdır.

Qafqaz ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar

nəticəsində yaşı 2 milyon ilə bərabər olan əmək alətləri,

heyvan sümüklərinin qalıqları, paleoantropoloji tapıntıları

hələlik Dmanisi paleolit düşərgəsindən, Azərbaycanın Azıx

paleolit düşərgəsinin ən aşağı təbəqələrindən və Cəbrayıl

rayonu ərazisindən qeydə alınmışdır.

Avropa ərazisində aparılan kompleks arxeoloji

tədqiqatlar zamanı yaşı 1 milyon ilə bərabər olan arxeoloji

materiallar Fransanın Vallone, Sent-Aşel və Kondel-Araqo

qədim insan məskənlərində qeydə

129

alınmışdır. Qeyd olunan elmi materiallar Fransua Bord,

Somıevil Bord, Kombiyye, Anri Dö-Lümley, Mariya

Antuanetta Dö-Lümley, An Mari və digər görkəmli alimlər

tərəfindən tədqiq olunmuşdur. (Bord, 1961, Anri Dö-Lümley,

1969, 1971, 1998 və s.).

Beləliklə son 100 ildə dünya arxeoloqlarının apardıqları

elmi araşdımıalar zamanı minlərlə mağara düşərgəsi, açıq

yaşayış yerləri, qaya sığınacaqları qeydə alınmış və orada

arxeoloji qazıntılar aparılmışdır. Aparılan aracoloji qazıntılar

zamanı planetimizin ilk sakinlərinin həyat tərzi maddi

mədəniyyət qalıqları əsasında öyrənilmişdir. Eyni zamandı

dünyanın ilk sakinlərinin mənəvi aləmi də görkəmli arxeoloq,

et- noqraf, antropoloq, paleontoloq, paleogeoloq və digər

alimlər tərəfindən elmi faktlarla tədqiq edilmişdir

(Boriskovski, 1979, Lübin, 1998; Oklandinkov, 1983,

Stolyar, 1976, Lümley, 1969, 1971, 1998, Hüseynov 1984,

1986; Əliyev, 1998, 2003, Cəfərov 1990, 1994 və s.).

Erkən tarixi dövrlərdə, xüsusilə ibtidai insan sürüsü

mərhələsində Azərbaycan, Şərqi Afrika, Avropa, Asiya və

digər ərazilərin sakinlərinin mənəvi aləmi haqqında bizim

biliklərimiz çox azdır. Güman etmək olar ki, ibtidai insan

sürüsü mərhələsi qədim paleolit (çaydaşı və yaxıd Olduvay

mədəniyyətinə; Azərbaycan ərazisində isə Quruçay

mədəniyyətinə) və yaxud erkən (qədim) aşel (abbevil)

dövrünə təsədüf etmişdir.

Lakin həmin dövr planetimizin ilk sakinlərinin məhz

əmək alətlərinin nisbətən mürəkkəb məcmusuna arxalanaraq

təbiətdən fəal surətdə istifadə etmələri ilə heyvanlardan xeyli

dərəcədə fərqlənməsi şübhə

130

doğunmır. Onlar məhv olmamaq, açıq tipli məskənlərdə və

mağaralarda həyatı davam etdirmək üçün ətraf mühitə yaxşıca

uyğunlaşmalı idilər. Şübhə yoxdur ki, onlar güclü idilər, yaxşı

silahlanmışdılar və əqli cəhətdən kifayət qədər inkişaf

etmişdilər.

Güman etmək olar ki, artıq erkən aşel dövründə (bu

tarixi dövr güns mindellə və mindelin birinci yarısı ilə üst-üstə

düşür, təxminən 900-700 min il bundan əvvələ təsadüf edir)

insan ilk universal əmək alətini - əl çapacağını yaratmışdır.

Bu, eyni tip əsasında və eyni üsullarla hazırlanmış ilk

«standartlaşdırılmış əmək aləti» idi.

«Standartlaşdırılmış əmək aləti öz-özlüyündə qazıntı

halında tapılmış konsepsiyadır» (Q.ÇayId), yəni,

mücərrədləşdirmənin heyvan üçün mümkün olmayan yüksək

səviyyəsini tələb edir, bu əmək alətini yalnız «tanınma»,

«təkrarlama» və digər hərəkətlər əsasında əldə etmək

mümkün deyildir.

Belə nəticə hasil olunur ki, «standartlaşdırılmış əmək

aləti»ni hazırlamış fərddə həmin alət həqqmda mücərrəd

təsəvvür vardı. Bu aləti hazırlayan insanın beynində alətin

hazırlanmasında əvvəl onun forması, nümunəsi mövcud idi.

«Nümunənin təsəvvürə gətirilməsi onun haqqında biliyin

olması deməkdir, bu bilik isə cəmiyyət tərəfindən mühafizə

olunur və ötürülür» (Q.ÇayId). Əvvəllər bu hal yox idi və ola

da bilməzdi. Bundan başqa qədim aşel dövrünə aid olan əl

çapacağının ritm hissinin mövcud olduğunu təsdiqləyən

səliqəli simmetriyaya malik olması bizə imkan verir ki, həmin

zamanın insanlarında artıq bəsit olsa da, ilk estetik vərdişlər

təşəkkül tapmış, sadəcə olaraq zəruri, faydalı əşyaların deyil,

eyni zamanda gözəl əşyaların hazırlanmasına tələbat

yarandığını deyək. Belə

131

liklə, işlək əllər ritmi dəqiqliyin, həmahəngliyin və gözəlliyin

ilk nümunələrini yaradırdı. Deməli, əmək prossesinin özündə

artıq emosional məqam vardı və sonralar incəsənətin

rüşeymiəri həmin məqamdan başlanğıc aldı. Tədqiqatçılar

belə hesab edirlər ki, əmək ritminin ardınca rəqsin (bəlkə də

mahnının), ritmik rəqslərin ardınca omamentlərdə və sadə

rəsmlərdə xətlərin ritmik sıralanmasmm meydana çıxması

şübhəsizdir.

Aşağı paleolit dövmndə yaşamış ilk insan artıq

mağaralardan daimi yaşayış yeri kimi istifadə etməyə başladı.

Yarandıqdan sonra başlanğıc dövründə həmin mağarada

zaman-zaman yaxın bölgələrin sakinləri qərərlaşırdılar. Bu

bölgələrdə onların dayanacaqları, ya da köç yerləri mövcud

idi. Həmin insanlar burada qərarlaşmış, müəyyən müddət

ərzində mağarada yaşamış, sonra isə güns-mindel

dövründənbaşlayaraq yeni yaşaış yerində intensiv surətdə

məskunlaşmağa başlamışdar.

Azıx sakinləri ən böyük təbii qüvvə olan oda çox erkən

yiyələnmiş , onu uzun müddət ərzində mühafizə etməyi

bacarmışdır. Mağarada aşkar olunmuş ocaq qalıqları bunu

təsdiq edir. Bu mağarada ocaq bir neçə yüz min il bundan

əvvəl-alovlanmağa başlamışdı.

F. Engels göstərirdi ki, odun mühafizə olunması

məharəti «nəhəng, öz əhəmiyyətinə görə demək olar ki,

ölçüyəgəlməz kəşfdir». Od insanın nəin ki, həyatını, habelə

şüurunu da dəyişdirdi. Od nəhəng texniki və ictimai qüvvə

olduğu üçün bu təəccüblü deyildir. Od insanın iqlimdən

asılılığın aradan qaldırdı, insanın soyuqdan və vəhşi

heyvanlardan daimi olaraq, etibarlı şəkildə qorunması

vasitəsinə çevrildi, onun qidalanma mənbələrini

genişləndirdi, əmək alətinin hazırlanma

132

sında, ov üsullarının inkişafında və s. Mühüm rol oynadı. F.

Engelsin ifadəsincə deyilsə, «odun dərk olunması insanın

təbiət üzərindəki ilk böyük qələbəsi idi».

Bütün digər cəhətlərdən başqa odun kəşfi, mühafizəsi və

istifadəsi insanların həyatında təmamilə yeni hadisə olan

kəmiyyət-məkan münasibətlərinin dər edilməsində də

biləvasitə özünü göstərdi. İnsan odu daim mühafizə etmək

üçün onu fasiləsiz surətdə müəyyən «paylarla» yanacaq ilə

«qidalandırmalı», mövcud olan «qidanı» günün tələbinə

uzlaşdırmalı, beləliklə, hesablamalar aparmalı idi... Və ola

bilər ki, heç də təsadüfü deyil ki, qədim əfsanələrdə

göstərildiyi kimi Prometey insanlara odu bəxş edərkən onlara

hesablamalar aparmağı öyrətmişdi. Tədqiqatçılar belə hesab

edirlər ki, artıq indi bu süjetin keniantrop-pite- kantrop

dövrünə gedib çıxa bilməsi haqqında iddia həddindən artıq

cəsarətli fikir kimi nəzərə çarpmır.

Qeyd etmək olar ki, artıq uzaq erkən aşel dövründə

«ibtidai insanların şüurunda fonna (qədim aşel dövrünə aid

olan əl çapacaqları xatırlayaq, çapcağm hazırlanması üçün

insan onun haqqında, ilk növbədə onun fonnası haqqında

mücərrəd təsəvvürə malik olmalı idi), ölçü (odun yanma

müddətinə və yanacağın miqdarına dair situasiyanı

xatırlayaq) haqqında ən sadə təsəvvür meydana gəldi və şüur

say haqqında təsəvvürün ərəfəsində dayanmışdı» (F. A.

Frolov, 1983).

Pitikantroplar erkən aşel mədəniyyətinin yaradıcıları

idilər. Onlar təşəkkül tapmaqda olan insanlar sırasında ən

qədimlərindən olmuş və elmi ədəbiyyatda «arxantoplar» kimi

qeyd edilirdilər. Bu mərhələ insanın idrak fəaliyyətinin

inkişafında yeni, əvvəlki dövr

133

lə müqayisədə nəzərə çarpacaq lərəcədə yüksək səviyyə idi.

Şübhə ola bilməz ki, Azıxın erkən aşel mədəniyyətinin

yaradıcıları da artıq təfəkkürə və təşəkkül tapmaqda olan

nitqə, habelə mənəvi mədəniyyətin müəyyən elementlərinə

malik idilər.

İnsanın və onun mədəniyyətinin inkişafındakı bu

tərəqqi cəmiyyətin, xüsusilə məyin uzunmüddətli inkişafının

nəticəsi idi. Əmək prossesində insanın özünün mahiyyətində,

onun hissiyyat orqanlarında, qabiliyyətində, təfəkküründə,

nitqində, aləmi dərk etməsində və s. Mütərəqqi dəyişiklik baş

verirdi. Bu dəyişiklik artıq insanın və insan cəmiyyətinin

inkişafının erkən mərhələlərində - erkən aşel mərhələsində

baş verməkdə idi.

Orta aşel mərhələsindən başlayaraq (mindelin sonu və

mindel-rissin birinci yarısı - təxminən 400 min il əvvəl) son

aşel mərhələsinədək (rissin sonu və rissvyurmun başlanğıcı -

təxminən 100 min il əvvəl) olan zaman Azərbaycan

sakinlərinin həyatında müqayisə olunmayacaq dərəcədə daha

yüksək mərhələ olmuşdur.

Azıx mağarasının orta aşel mərhələsinə aid olan

təbəqəsi yalnız əmək alətləri ilə deyil, həm də Azıx insanın

mənəvi inkişafı haqqında danışmaq imkanı yaradan

materiallarla kifayət qədər zəngindir. İlk növbədə qeyd etmək

lazımdır ki, artıq orta aşel mərhələsinin başlanğıcında

Azərbaycanda arxantroplar- dan paleoaantroplara keçid təşkil

etmiş insan yaşamışdır. Bu insan arxantroplara nisbətən daha

sapiental idi və preneandertallara və yaxud bizim elmi

ədəbiyyatda qəbul edildiyi kimi azıxantroplara aid oluna

bilər. Azıxantrop təxminən 450 min il bundan əvvəl

yaşamışdır.

134

Güman etmək olar ki, insanın fiziki tipində həmin zaman

nəzərə çarpan dəyişikliklər onun təkamülündə təxminən 200

min il bundan əvvəl mühüm dönüş - paleoantroplarm,

xüsusilə neandertalarm meydana gəlməsi ilə başa çatmış

prossesin başlanğıc mərhələsi idi. Əgər bu zamanadək insanın

təkamülü ləng gedirdisə, bu dövrdən etibarən həmin prosses

əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndi və böyük irəliləyiş üçün

zəmin hazırladı; 40-35 min il bundan əvvəl müasir fiziki tipə

malik olan insan meydana gəldi. Beləliklə, aşel mərə-

hələsinin ikinci yarısının materialı Azıx sakinlərinin mənəvi

həyatındakı əhəmiyyətli uğurlardan danışmaq imkanı yaradır.

Ayı kəllələrinin yığıldığı xəlvətxana - gizli yer

(kəllələrdən birinin üzərində xüsusi çatmalar vardır), qədim

yaşayış yeri və ocaq aşel dövrünün ikinci yarısına aid olan

təbəqədə aşkar edilmiş, hələ xeyli müddət ərzində müxtəlif

fərziyyələrin irəli sürülməsinə imkan verəcək ən mühüm

kəşflərdir (şəkil 17).

Azıx mağarasının nəzərdən keçirilən dövrə aid olan

təbəqəsində müxtəlif quruluşlu ocaqların bir çox qalıqları

aşkar edilmişdir. Bu tapıntılar qəti şəkildə təsdiq edir ki, od

azıxantropun həyatına qəti surətdə daxil olmuşdur.

Mağara ayılarından birinin Azıx mağarasının xüsusi,

gizli bir guşəsində mühafizə olunmuş kəlləsi təsdiq edir ki,

300 min il bundan öncə say və hesablama azıxantropa məlum

idi. Bu kəllə üzərində mişa- rabənzər, daş əşya ilə xüsusi

olaraq bir sırada paralel şəkildə 7, yuxarıda isə çəpəki şəkildə

1 çərtmə edilmişdir. Bu halda hesablamanın vahidləri bizim

qarşı- mızdadır. Yeri gəlmişkən planetimizin bir sıra

bölgələrindən aşkar edilmiş qrafikada əks olunmuş nişanlı

135

quraıalarm bizə məlum olan ən erkən nümunələri məhz aşel

dövrünün ikinci yarısına - təxminən 300 min il bundan əvvələ

aiddir. Fransanın cənubundakı II Peş de 1' Aze (Dordon) adlı

yaşayış yerindən tapılmış öküz qabırğasının fraqmenti və

Türinkiyanm Biltsin- qeleben adlı yerindən aşkar edilmiş 2

böyük olmayan sümük bu cür nümunələrdir.

Tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti bu cür çərtmə- ləri

insanın öz fikirlərinin təsvir etməyini və qeydə almağının

ilkin cəhdlərinin, xüsusilə əvvəllər məlum olmayan ünsiyyət

üsulu kimi ilkin qrafikanın yaranmasının təsdiqi kimi qəbul

edir. Bu prossesdə informasiya bu və ya digər cisimlər

üzərində qeydə alınmağa başlanmışdı. Bəzi tədqiqatçılar belə

hesab edirlər ki, burada təşəkkül tapmaqda olan nitqin qrafik

cəhətdən qeydə alınmasının, yazıdan əvvəlki tarixi mərhələ

ilə müəyyən əlaqəsi olan ilkin təcrübələrinin göz qarşısında

olduğuna yəqinlik hasil etmək olar.

Bu barədə danışarkən K. Marksın mühüm nəzəri

nəticələrini xatırlamaq lazımdır: «Məlumdur ki, hissiyyatla

təfəkkür arasında tərəddüd edən əqlin ilk nəzəri fəaliyyəti

hesablama idi». K. Marks hesab edir ki, «Hesablamaq üçün

yalnız hesablanacaq əşyalara malik olmaq deyil, bu əşyaların

nəzərdən keçirilməsi zamanı artıq onların sayından başqa

bütün digər keyfiyyətlərini sərf-nəzər etmək qabiliyyətinə də

malik olmaq lazım idi, bu qabiliyyət isə təcrübəyə əsaslanan,

uzunmüddətli tarixi inkişafın nəticəsidir».

Azıx mağarasında aşkar olunmuş ayı kəlləsinin üzərində

bir neçə çərtmə edilmişdir. Həmin çərtmə- lərdən 7-si paralel

şəkildədir. Bir çox tayfalarda və xalqlarda 7 rəqəmi

məşhurdur, «ecazkar»dır... Daha erkən tarixi dövrlərdən

Qədim Şərqə, antik dünyaya

136

və hətta orta əsıiərədək 7 rəqəmi insanların fikrində Zaman,

Məkan, Kosmos haqqındakı təsəvvürlərlə əlaqədar olaraq

xüsusi yer tutmuşdur. Biz bununla bağlı olaraq şümerlərin

məşhur «yeddiliyini» yada sala bilərik. Şumerlər 7 rəqəmi ilə

Kainat haqqında ideyanı da ifadə edirdilər. Məşhur Şumer

zikkuratmm 7 pilləsi 7 «paralelə», həftənin 7 gününə, 7

böyük tanrıya, 7 küləyə, yeraltı səltənətin 7 darvazasına və s.

Uyğun gəlirdi. Deyilənlərlə bağlı hindlilərdə Kainatın 7

sferini, insanda mövcud olan 7 fəal başlanğıcı. Ruhun və

Materiyanın 7 qütbünü və s. Xatırlamaq olar. Dünyanın Allah

tərəfindən 7 gün ərzində yaradılması, Bibliyadakı 7 günlük

ümumdünya subasmaları, bir çox tayfaların və xalqların

miflərində, əfsanələrində, nağıllarında, astroloqların,

kimyagərlərin əsərlərində xatırlanan məşhur «yeddiliklər» və

s. də bu qəbilədəndir (şəkil 17).

«Yeddiliyin» ecazkar xarakteri insan psixikasının

fundamental sabitliyi ilə, əməli yaddaşın, diqqətin, mütləq

qiymətlərin həcminin hədli mənaları ilə bağlıdır. İnsan

haqqındakı müxtəlif elmlərin bir çox məlumatları təsdiq edir

ki, insan psixikasının «bura- xıcıhq qabiliyyəti» 7 birölçülü

vahidlə məhdudlaşmışdır.

Bu yaxınlarda Ayın müşahidəsi, onun fazalardan

birindən (7 günün) ayrılması əsasında paleolit dövründə «7

ritmi»nin, sonra isə «ecazkar yeddiliyin» yaranması haqqında

fərziyyə irəli sürülmüşdür.

Ay yaxşı müşahidə olunan səma cismi, işıq mənbəyidir.

O, dövri surətdə təkrar olunan zaman hədləri müddətində

görkəmi etibarilə mühümdəyişikliklərə məruz qalır. Ayın

görkəminin dəyişməsinin sərhədləri yaxşı nəzərə çarpır və

düşünən varlığın diqqətini

137

özənə cəlb etməli idi. Yeni Ayın çıxmasından sonra Ayın

birinci dörddə biri təxminən 7 gündən som-a aşkara çıxır,

onun ikinci dörddə biri isə təxminən 14 gündən sonra zahirə

çıxır və s.

Ayının kəlləsində çərtilmiş yeddilik azıxantropun bir

çox yüzminilliklər bundan öncə qədim kosmologiyanın

beşiyi başında durduğunu təsdiq etmirmi?!

Lakin şübhəsizdir ki, ayı kəlləsi üzərində olan, ritm

hissini nəzərə çatdıran çərtmələr həm də Azıx insanın təsviri

incəsənət fəaliyyətinin nümunələrindən biridir. Bu çərtmələr

aşağı paleolit dövrünün insanında nəinki ilkin hesablama

əməliyyatlarının, habelə incəsənətin başlanğıcının meydana

gəldiyini təsdiq edir. Qed-şərtsiz iqrar etmək olar ki, bu,

incəsənətin yaranmasına və mücərrəd təsəvvürlərin

məntiqinə doğru həlledici addım idi.

Beləliklə, aşağı paleolit dövründə hesablama haqqında

məsələ incəsənətin yaranması və ilkin məzmunu problemləri

ilə bilavasitə əlaqədardır: bu halda söhbət ilk rəssamların

şüurunun mücərrədləşdirmə fəaliyyətinin səviyyəsi haqqında

gedir.

Hazırda artıq aşağı paleolit dövründə bədii yaradıcılığın

yetişməkdə olduğu haqqında fikir şübhə doğurmur, azıxda

aşkar edilmiş material bunun daha bir təsdiqidir.

Azıx mağarasında 4 ayı kəlləsinin saxlandığı xüsusi,

gizli guşənin olması faktı fövqəladə dərəcədə maraqlıdır.

Müxtəlif heyvan kəllələrinin xüsusi şəkildə qoyulduğu gizli

guşələr dünyanın bir çox bölgələrində də tapılmışdır.

Draxenlox (İsveçrə), Zaltsofen (Avstriya), Klyuni, Le Furten,

Reqardu, Lazaret (Fransa), Peterexel (AFR), Kudaro (Şimali

Qafqaz) və başqa yerlərdə bu cür nümunələr aşkar

olunmuşdur.

138

Azıxda aşkar edilmiş heyvan kəllələrinin saxlandığı gizli yer

bu eür sitayiş obyektləri içərisində ən qədimlərindən biridir.

Gizli yerlə tanışlıq həyata keçirilmiş əməl arxasındakı

təsəvvürlər aləmini bizim qarşımızda eanlandırır.

Qeyd-şərtsiz demək olar ki, bu, məqsədyönlü, şüurlu və

əlbəttə qeyri-utilitar insan fəaliyyətinin nətieəsidir.

Azıxda təsdiqlənmiş «kəlləyə sitayiş» faktı Cənubi

Qafqaz sakinlərində ətraf mühütin hadisələri haqqında ən

erkən, başlanğıc səciyyəvi təsəvvürlərin yarandığını göstərir.

Sonralar həmin təsəvvürlər zəminində dinin ünsürləri, din

meydana gəldi. Kəllə «yığınları» (və ümumiyyətlə heyvan

sümükləri) tote- mizmin, hər halda onun rüşeymiərinin

meydana gəldiyini göstərir (Cəfərov, Əliyev 1998).

Bütün bu göstərilənlər, aşağı paleolit dövründə

Azərbaycan sakinininin təfəkküründə, baxışlarında,

zövqündə və həyat fəaliyyətində köklü irəliləyiş demək idi.

Aşel dövrünün ikinci yarısında mağarada möhkəm

məskən salmış azıxantroplar orada süni mühit yaradırlar.

Azıx mağarasının aşel təbəqəsində ocaqlardan birinin

yanında süni hasarı - dairəvi daş tikilinin qalıqları aşkar

edilmişdir. Beləliklə, 300 min il bundan əvvəldən də öncə

azıxantrop özü üçün yaşayış yeri qururdu. Son zamanlar

planetimizin müxtəlif bölgələrində, xüsusilə Fransanın süni

yaşayış yerlərinin bir çox qalıqları (onların arasında aşel

dövrünə aid olanları da vardır) tapılmışdır.

Aşeldən sonrakı mustye dövrü adətən beynəlxalq

miqyasında keyfiyyətcə yeni, qədim insanların həyatında

əvvəlki insanla müqayisədə daha yüksək mərhələ kimi

səciyyəvidir. Məhz bu səciyyəvilik bir çox

139

tədqiqatçılara həmin tarixi mərhələni xüsusi dövr - orta

paleolit dövrü kimi (əhəmiyyətinə görə son paleolitə bərabər

olan dövr) ayırmaq hüququnu verir. Digər tədqiqatçılar bu

cür yanaşmaya etiraz edərək, hesab edirlər ki, son aşel dövrü

ilə ilk mustye arasındakı fərq mərhələ səciyyəsi daşımır.

Lakin ikinci baxışın tərəfdarlarının müddəalarına

baxmayaraq, bütövlükdə insanların neandertal növü (ilkin

neandertal- lar istisna olunmaqla) mustye dövrünə təsadüf

etmişdir. Artıq mustye dövründə sürü münasibətləri arxada

qalmış, ibtidai icma quruluşu (nəsli cəmiyyət) təşəkkül

tapmış, kommunalistik münasibətlər qərarlaşmışdır.

İndiyədək tədqiqatçıları məşğul edən neandertal qəbilələri

həmin dövrdə ümumilik münasibətlərinin qərarlaşmasmı

təsdiq edən faktlardır.

Neandertal qəbirləri ilk növbədə neandertallarm

kollektiv birliyi, qarşılıqlı sosial əlaqəni dərk etdiklərini

təsdiq edir. Bu, qarşılıqlı yardım institutunun yarandığını,

icma üzvlərinin bir-birinə qayğısını göstərir. Bu,

«neandertallarm ibtidai icmasını möhkəmləndirən əlaqələrin

sabitliyini və gücünü təsdiq edir» (A. P. Okladnikov) parlaq

göstəricidir. Güman etmək olar ki, mustye dövrü yeni ictimai

təşkilatın - tayfanın yaranması zamanı olmuşdur. Hər halda

həmin dövrdə bir növ «tayfa ərəfəsi» birləşməsinin

mövcudluğu şübhəsizdir. Bu birliyin əsas tərkib hissəsini

böyük kollektiv təşkil edirdi. Güman etmək olar ki, bu

kollektiv bir neçə nəslin icmanı, birgə məyə əsaslanan bir

neçə düşərgəni özündə ehtiva edirdi.

Bundan başqa, neandertal qəbirləri müəyyən, sırf insan

hissələrindən, bəşəriyyət tarixində ilk dəfə olaraq öz

yaxınlarını dəfn etmiş insanların baxışlarından xəbər verir.

Nəhayət, bu qəbirlərdən aydın olur ki.

140

insanlar artıq meyitdən törəyə biləcək konkret təhlükəni

əməli surətdə dərk etmişdir (Hüse}'nov, Əliyev, Cəfərov

1998).

Mustye haqqında yuxanda deyilmiş fikirlər dünyanın

müxtəlif bölgələrindən əldə olunmuş materiallara əsaslanan

ümumi səciyyəli məlumatlardır. Təəssüf ki, Azərbaycan

materialı bu baxımdan bizə çox az məlumat verir. Lakin insan

cəmiyyətinin inkişafının başlıca qanunlarının ümumiliyini,

qlobal xarakterini sosiogenezin ümumi istiqamətini, insan

həyatı modelinin unirversallığmı, bu və ya digər mərhələ

üçün səciyyəvi olan, insan yaşayışının müxtəlif bölgələrində

mövcud olmüş səciyyəvi cəhətlərin bir çoxunun Azıx

mağarasında təsdiqlənməsi kimi mühüm bir halı nəzərə

alaraq neandertahn mənəvi aləminin mənzərəsini

Azərbaycana da aid etmək mümkündür.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycanda mustye

dövrü Azıx, Tağlar, Daşsalahh, Damcıh və Qazma

mağaralarında nisbətən yaxşı təmsil olunmuşdur. Bu dövr

təxminən 120-100 min il bundan əvvəl başlanmışdır.

Levallua texnikası müxtəlif daş əmək alətləri ilə zəngin

olmuş mustye dövrünün ən böyük texniki nailiyyətidir. Bu

nailiyyət daşın emalı üsullarında əsl inqilab idi. Texnikanın

inkişafı daşın istifadəsinin və emalının çox yüksək

səviyyəsinə (levallua texnikasına) gətirib çıxanmşdı.

Mustye dövründə nizə və cidaların daşdan hazırlanmış

uduqları meydana gəldi. Ovçuluq təsərrüfatı xeyli

mürəkkəbləşdi və yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdı. İnsan

kollektivlərinin qida ilə təminatı ölçüyəgəlməz dərəcədə

artdı.

141

Nəinki yaxın bölgələrin, habelə bir-birindən kifayət

qədər uzaq olan ərazilərin sakinləri arasında əlaqələrin

genişlənməsi, həmin qarışıhqlı əlaqələrin tədricən fəallaşması

mustye dövrünün mühüm xüsusiyyətləridir. Məsələn, Tağlar

mağarasının materialı bunu göstərir. Həmin material onun

nəinki «Şərq düşərgə»ləri ilə bənzəyişi, habelə Araz çayından

cənubda yerləşən, Zaqros zonasını da özündə ehtiva edən

ərazilərin mustye mədəniyyətləri ilə qeyd-şərtsiz əlaqələri

barədə də danışmağa imkan verir (Cəfərov, 1994).

Cənubi Qafqazın və Şərqi Avropa düzənliyinin cənubi

hissəsinin, habelə Qədim Şərq bölgələri sakinlərinin arasında

son paleolit dövründə müəyyən əlaqələr olduğunu bu uzaq

məskənlərdə Qafqaz ob- sidianmı tapılması təsdiqləyir.

Cənubi Qafqazın qədim yaşayış yerlərində Qırmızı dəniz

mənşəli balıqqulağıların və s. aşkar olunması faktı da bunu

sübut edir. Yalnız zəngin mənəvi aləmə malik olmuş insan

uzunmüddətli miqrasiyalar edə bilərdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, artıq çox qədim zamanlarda

Qafqaz bərzəxi insanların tropik iqlimə malik olan ilkin

vətəndən - Afrikadan Avropanın mülayim iqlim qurşağına

hərəkət etməsi üçün şərait yaratmış köıpülərdən biri idi. Daha

sonrakı zamanlarda da xeyli insan kütləsinin dəfələrlə bu

ərazi ilə hərəkəti baş vermişdir.

Ali heyvanların və insanın genetikası və psixofı-

ziologiyası sahəsindəki ən yeni kəşflər miqrasiya kimi

fövqəladə dərəcədə maraqlı olan halın anlaşılmasına açar ola

biləcəkdir. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, digər ali məməlilər

kimi insanlığın ayrı-ayrı nümayəndələrinə də yeniyə, tanış

olmayana meyl xasdır.

142

Mütəxəssislər bu hadisəni «azadlıq refleksi» adlandırırlar.

Bu, məchulun mahiyyətinə vannaq üçün qarşısıalınmaz meylə

tələbatdır. Bu fonomenin irsən ötürülməsi artıq çox qədim

zamanlarda məchula doğru bu cür anadangəlmə meylə malik

olan xeyli insan qruplarının meydana gəlməsinə gətirib çıxara

bilərdi. Ola bilər ki, artıq ən qədim zamanlarda Azərbaycan

ərazisində ən azı iki başlıca avropoid antropoloji tipinin

yaşaması, yazılı mənbəələrdən adları bəlli olan bir neçə dildə

danışan tayfaların mövcud olması səbəbini məhz deyilənlərdə

axtannaq lazımdır.

Şübhəsizdir ki, bir çox nəsillərin «azadlıq reflek- sini,

yenilik zövqünü toplaması onların mədəniyyətinə xüsusi

dinamiklik və çeviklik gətirirdi. Ən erkən tarixi

mərhələlərdən başlayaraq antik dövrədək Azərbaycanda

mövcud olmuş bir çox parlaq mədəniyyətlər bunu aydın

şəkildə təsdiq edir.

Azərbaycanda yuxarı paleolitin yaxşı öyrənilmə- məsinə

baxmayaraq, göstərmək lazımdır ki, mustye ilə son paleolit

arasındakı hədd xüsusilə vacib və mühüm hədd kimi

qiymətləndirilməlidir. Bu zaman, təxminən 30-35 min il

bundan əvvəl müasir tipli insan- - Homo Sapiens («dərrakəli

insan») meydana gəlmişdir. «Dərrakəli insan»ı neantrop (yeni

insan) da adlandırılır.

Bu zamandan etibarən təbii seçmə özünün forma əmələ

gətirilə rolunu qətisurətdə itirdi (bunun nəticəsində insanın

fiziki tipinin dəyişməsi prosesi dayandı), təbii seçmənin

yerini isə ictimai qanunauyğunluqlar tutdu.

Beləliklə, hər bir yeni mərhələdə mənəvi aləmi

zənginləşən qədim dünya sakinləri paleolit dövrü ərzində

təbiəti özə məqsədlərinə xidmət etməyə vadar

143

edir, tədricən təbiət üzərində hökmranlıq etməyi öyrənirdilər.

Son üç ildə Avropa ilə aparılan Beynəlxalq İN-

TAS-2000 proqramının elmi tədqiqi göstərir ki, daş dövrü

sakinlərinin mənəvi aləmində planetimizin ilk sakinlərinin

oxşar xüsusiyyətləri çox olmuşdur (Cəfərov, 2003).

Xüsusilə Fransanın Vollone, Terra-Amata, Kon- del

Araqo paleolit düşərgələrindən aşkar olunmuş maddi

mədəniyyət qalıqları ilə çoxtəbəqəli Azıx paleolit

düşərgəsinin qədim qədim aşel, orta aşel və mustye arxeoloji

mədəniyyətinə aid təbəqələrindən qeydə alınmış əmək

alətlərinin tipologiyasında oxşar əlamətlər qeydə alınmışdır.

Eyni zamanda qeyd olunan qədim insan düşərgələrində

məskunlaşmış insanların ovçuluq təsərrüfatında da oxşar

xüsusiyyətlər izlənmiş, arxeoloqlar və paleontoloqlar

tərəfindən müəyyən edilmişdir.

İlk insan yarandığı gündən yaşamaq üçün təbiətlə

mübarizə aparmışdır. O çay daşından əmək aləti hazırlamaqla

gələcək həyat fəaliyyətinin uğurlarının təminatını

yaratmışdır. Zaman-zamanlar ərzində həmin alət

təkmilləşmiş və ulu sakinlərin həyatının, təsərrüfatının və

mənəvi aləmini zənginləşdirmişdir...

144

ERMƏNİ TERRORÇULARININ FİTNƏKAR ƏMƏLLƏRİ

Erməni terrorçularının fitnəkar əməlləri barədə Amerika Birləşmiş Ştatlarının Vətəndaşı, hüquq elmləri doktoru Səmyuel A.Uimz Vaşinqton, London, Paris, Roma, İstanbul, Moskva və digər şəhərlərin arxivlərində uzunmüddətli elmi araşdırmalar aparmış, tarixi sənəd və sübutlar əsasında 2003-cü ildə Ermənistan terrorçu «xristian» «ölkənin gizləniləri» adlı kitabı ABŞ- da ingilis dilində çap etdirmişdir. Qeyd olunan kitab 2004-cü ildə professor Zeydulla Ağayev tərəfindən azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq çap olunmuşdur. Kitabın elmi redaktoru professor Səməd Seyidovun qeyd etdiyi kimi indi dünya meydanında qondarma Qarabağ problemi ilə əlaqədar erməni yalanı ayaq tu- tub yeriyir, bizim böyük həqiqətləri isə az qala heç kim bilmir. Professor Səməd Seyidov ürək ağrısı ilə bildirir ki, «Əziz oxucu əlində tutduğun bu kitab həmin boşluğu doldurmaq üçün misilsiz əhəmiyyət kəsb edir!» (Səmyuel A. Uimz, 2004, s.3).

Səmyuel A.Uimzin kitabında erməni terrorçularının bəşəriyyətə qarşı törətdikləri terrorçuluq fəaliyyətinin nəticələri faktlar əsasında şərh olunur və onun qarşısını almağın yollarını göstərir.

Kitabda deyilir: «Ermənilər insanların ayağının altını qazmaq peşəsini yaxşı öyrənmişdilər. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə onlar beş yüz il ərzində Osmanlı imperiyasında dinc və əminamanhq şəraitində yaşadıqlarına baxmayaraq, təxminən 1827-ci illərdə Osmanlı İmperiyasını işğal etmək istəyən Rusiyaya kömək üçün qoşulanda Osmanlılara xəyanət etdilər. Onlar on doqquzuncu əsrin bütün illəri ərzində ruslara köməkliyi davam etdirirdilər. Özlərini «ermənilər» adlandıran bu balaca diktatorlar bandası bu gün də müharibə istəyən döyüşçü kompleksini davam etdirir. Yeganə fərq bura

145

sındadır ki, bu «dəhşətli» döyüşçülər öz köməksiz qonşularına hücum etmək üçün başqa xalqların pulundan, canlı qüvvəsindən və silahlarından istifadə edirlər.

1919-cu ildə ermənilər Azərbaycana hücum etdilər. «Böhran dövründə Xan Tekino öz hökumətini erməni hərbi əməliyyatları haqqında məlumatlandırır və əsaslı əks tədbirlər görməyə çağırırdı. İyulun 14-də o, teleqram vurmuşdu ki, erməni qüvvələri Vedibasara yaxınlaşır və hətta «din xadimləri də öz ayinləri vaxtı əsl müqəddəs səhib döyüşçü kimi Arxa - Vedi üzərmə hücuma səsləyirdilər».

Bu da «rəsmi» Ermənistan kilsəsinin «müqəddəs səhib» çağırışı - bizcə səbəb üzündən müsəlmanları öldürmək və ya qovmaq, onda gözəl erməni xristianları dəhşətli müsəlmanların torpaqlarını sərbəst surətdə qamarlaya bilərdilər. Ona görə də təəccüblü deyil ki, Ermənistan terrorçu hücumları ilə bütün dünyanı lərzəyə salanda «rəsmi, konstitusiyah Erməni Qriqoryan Kilsəsi» adlanan varlıq ağzına su alıb susdu. Həmin siyasət bu gün də davam edir. 1973-cü ildən 2001-ci ilə qədər erməni terrorçuları yüzdən artıq türk hədəfinə hücum etmiş, içərisində heç nədən şübhələnməyən digərləri də olmaqla əksəri türk diplomatı olan yetmiş nəfərdən çox adamı öldürmüş, Ermənistanın «rəsmi» kil- səsisindən isə adi məzəmmət də eşidilməmişdir.

Erməni terrorçularının qətləri və bomba partlayışlarından dərhal sonra müdafiə ilə bağlı qanuni fond artırmaq kampaniyaları başlanmışdır. «Rəsmi» Ermənistan Kilsəsi bunu bilərəkdən rvə dəstəkləyirdi. Beyni zəhərlənmiş, öyrədilmiş və din adına nifrət cinayətləri törətməyə sövq edilən erməni gənci ilə Dünya Ticarət Mərkəzinin əkiz qərslərinə və Pentaqonun binasına sərnişin təyyarələrini çırpmış terrorçular arasında nə fərq var? Öz xəstə ambisiyaları ucbatından günahsız insanların qətlə yetirilməsində heç bir səhv görməyən hər ikisi beyinləri zəhərlənmiş dini fanatiklər deyilmi?

146

Əgər biz onlardan birinə «yaxşı terorçu» digərinə isə «pis terrorçu» kimi münasibət bəsləsək, özümüz üçün daha çox nifrətəlayiq cinayətlərin törənməsinə şərait yaratmarıq ki?

1919-cu ildə hadisə yerində olmuş bir Britaniya hərbi zabiti məlumat verirdi; «Xarici müdaxilə - Böyük Vediyə erməni qüvvələrinin hücumu bu böhranı yaratmışdır... ermənilər faktları saxtalaşdıraraq guya silahları qeydiyyatdan keçirmək üçün cəhd göstərdiklərini, daha vacibi isə «qətlər və qırğınlar olmadan hər iki tərəfin bir-birini qarşı anadangəlmə dözümsüzlüyünü «çözməyə gəldiklərini deyirdilər».

«Xristian» erməni hərbi qüvvələrinin qəflətən Azərbaycana soxulması minlərlə müsəlmanı cəbhə xətti boyu qaçmağa məcbur etdi və işğalçılardan qorunmaq üçün çoxlu yaşayış məntəqələrinin sakinlərinin yaxınlıqdakı türk komandirlərinə şikayətlənməsinə səbəb oldu. Erməni talançıhğı, qətləri və zorakılığı haqqında general Qarabəkir əsəbi tərzdə polkovnik Raubinsona məlumat verir və bütün Anadoluda yayırdı. Bu diplomatik sənədlərə əsaslanan Türkiyə mətbuatı «köməksiz» və «sivil» ermənilərin nəzarəti altına keçə biləcək torpaqlarda nələrin baş verəcəyini hamıya bəyan edirdi. Osmanlı baş qərargahı ermənilərin Zaqafqaziyada törətdiyi vəhşiliklər haqqında ətraflı sənəd hazırlamışdı...

1992-ci ildə Azərbaycanda (Qarabağın dağlıq hissəsində) etnik təmizləmə kompaniyası aparması sübut edir ki, müsəlmanları öz ata-baba torpaqlarından qovmaq üsulu ilə ərazidə əhalinin çoxluğuna iddia edilməsi haqqında erməni təcrübəsi bu gün də davam edir.

Britaniya zabiti kapitan Prosser məlumat verirdi. Heç şübhəsiz, ermənilər britaniyalıların geriş

çəkilməsindən narahat olmuşdur, onlar Müttəfiqlərin adından ingilislərin köməyinə arxayın idilər. Ermənilər ölənə qədər mübarizə aparacaqları haqqında və s. danışırlar. Lakin mənə elə gəlir ki, onların mübarizəsinin

147

əsası bizim çıxıb getməyimizlə yox oldu. Prosser aşağıdakı təhlükəli proqnozla fikrini yekunlaşdırırdı: «İndiki məqamda Qars əyaləti ətrafında ermənilərin vəziyyətə nəzarət etməsi qətiyyən yaxşı hal deyildir... oradakı camaat düşmən əhatəsindədir və türklərin gəlişi ilə Qars çox güman ki, Ermənistanın hissəsi kimi varlığına son qoyacaqdır.

Britaniya qüvvələri regionu tərk etməyə başlayanda ermənilər var gücləri ilə cəhdlər göstərərək onların əvəzinə Birləşmiş Ştatların gəlişinə və dənizdən dənizə dövlət qurmaq üçün başqasının torpaqlarının ABŞ-m əli ilə alınaraq ermənilərə verilməsinə çalışırdılar. Ho- vanissyana görə, Amerikanın bu məsələyə müdaxilə etməməsinin ən əsas səbəbi «Konstantinopol»dakı Birləşmiş Ştatlar admirah Mark L. Bristolun «razılaşmayan gur səsi»ni eşitməsi idi.

Admiral birləşmiş erməni dövlətinin yaradılmasına, hərbi dəniz qüvvələrindəki həmkarları, dövlət idarələri, Amerika sülh nümayəndə heyətinin biznesmənlər, fırıldaqçılar, missionerlər və çoxrəngli siyasətçilərlə ermənilərin hər cür əqidəsinə qəti etirazını ifadə edirdi. Bütün azsayhlara münasibətini bildirən Bristol ümid edirdi ki, məsuliyyət daşıyan amerikanlara yenidən savad vermək, məşhur «dəhşətli türk» portretinin saxtakarlığı onlara aydınlaşdırmaq və türklərin şərq xri- stanlarmm zülmündən necə əzab çəkdiklərini söyləmək lazımdır. O, Amerika nümayəndə heyətinin hərbi məsləhətçisinə etirazını bildirirdi: «Məndə heç bir şübhəyə yer qalmamışdır ki, Amerikanın Ermənistanla bağlılığı uzunmüddətli olmalıdır. Qətiyyən! Belədə Amerika özünü Yaxın Şərqin qlobal problemlərindən kənarda qoymuş olardı». Öz dərdlərinin çoxunu ermənilər özləri öz başlarına açmışdır. Və Britaniya hakim dairələrinin və Amerika missionerlərinin onların arxasında dayanması erməni liderlərini aqressivi taktikaya əl atmağa şirnikləşdirmişdir. Birləşmiş Ştatlar özünü Ermənista-

148

mn daxilindəki hadisələrə qoşmamalıdır. İngiltərə Qafqazda qalmağa məcbur olunmalıdır. O öz müştəbeh səbəbləri ucbatından Qafqaza girmişdi, indi də müştəbeh səbəblər üzündə oradan çıxır: «Bristol türkmeylli olduğun pdd edirdi». Mən inanmıram ki, nəyə - meylli adamam, lakin nəyə inamıramsa o, tamam həqiqətdir, və mən həmin yolla getmək istəyir və mənimlə razılaşmayan heç kimə lənət yağdırmıram. Əgər mən türkmeylli hesab edilirəmsə, bu ona görədir ki, mən təxminən 2 milyon erməniyə arzuladığım kimi, 20 milyon müsəlmanın da müasir sivilizasiya çatmasına kömək etməyi vacib hesab edirəm. Mən buna kömək etməyi vacib hesab edirəm. Mən bu faktın tanınmasını və mənim də bu mövqedə dayanmağı arzuladığımı bəyan etmək istədim.

Əgər admiral Bristolun yenidənqurma görümü olmasaydı, görəsən müasir Türkiyə necə olacaqdı? Əgər olmasaydı, soyuq müharibə erasında Türkiyə kommunist Rusiyasının bir parçasına çevriləcəkdi. Türkiyə Birləşmiş Ştatların dostuna çevriləmyəcək, NATO-da onun tərəfdaşı olmayacaqdı. Kim bilir ki, tarixin çarxı necə fırlanacaq, nəticədə Sovetlər Egey və Aralıq dənizlərinin «ihq suları»na sahib çıxacaq, rusların üç əsrdən də çox hədsiz arzuladıqları Bosfor və Dardanel boğazları onların əlinə keçəcəkdi.

1923-cü ildə Türkiyədə indiki respublika qurulandan bəri müasir Türkiyə həmişə Birləşmiş Ştatların həqiqi və sadiq dostu olmuşdur. Son əlli il ərzində türklər Koreya, Körfəz, Somali, Bosniya, Kosovo və Makedoniyada amerikalarla çiyin-çiyinə vuruşmuşdur və terrorizmə qarşı indiki müharibədə də onunla birlikdədir. Ermənilərin və onlara xidmət edən dostlarının ciddi etirazlarına baxmayaraq, admiral Bristol bu növ əlaqənin yaradılmasına çox vacib bir rol olmamışdır. Bu gün Amerika ona görə daha yaxşıdır ki, 1918-1920-ci illərdə admiral Bristol hadisələrin fövqündə dayanmışdı.

149

Hovanissyan admiral Bristolu «manipulasiya ustası» adlandırır, çünki o, Bristolun İstanbulda baş komissar təyin edilməsi haqqında Birləşmiş Ştatlar hökumətinin 12 avqust 1919-cu il qərarını bəyənmir, «bu post həm hərbi qüvvələr, həm də diplomatik idarələr üzərində nəzarət hüququnu ona verdi» deyə gileylənir.

Britaniya qüvvələri ərazini tərk etməyə başlayanda erməni liderləri az qala dəli oldular. Ermənistan parlamentində diktatorların nəzarət etdiyi yeganə partiyanın nümayəndəsi Avetik Saakyan «İrəvanın başı üstünü alan dəmir zəncirdən danışdı və xalqı hər bir sonuncu ehtiyatını da ortaya çağırdı. Avqustun ortalarında parlament ölkədə milli fövqəladə vəziyyət elan etdi, cəbhədəki döyüşçüləri ruhlandırmaq və kömək etmək üçün Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya, Birləşmiş Ştatlar, Yunanıstan, Belçika, Ruminiya, İspaniya, Portuqaliya, Hollandiya^ Norveç, İsveç, İran, Çin və Yaponiyanın qanunvericilik orqanlarına müraciətdən ötrü öz emissarlarını göndərdi».

Bu bəyanatı oxuyan adam düşünər ki, yəqin Ermənistan onu xarabazarhğa çevirmək istəyən düşmənlərin əhatəsindədir. Əsl həqiqətdə isə erməni liderləri əvvəlcə Osmanlı İmperiyası ilə vətəndaş müharibəsi yaratdı və erməni xalqı öz liderlərinin tamahı və vəziyyəti düzgün qiymətləndirməməsi ucbatından dəhşətli əziyyət çəkdi. Onlar qonşu Gürcüstanla istilaçı müharibəyə başladılar və məğlub oldular. Ermənilər Azərbaycanla müharibəyə başladılar və məğlub oldular. Erməni xalqı dəhşətli insani əzabları bahasına qurbanlar verdi.

Erməni rəhbərlərinin bütün dünyaya göndərdiyi aşağıdakı böyük yalan haqqında düşünün: «Beləliklə, hətta Müttəfiqlərin qələbəsindən sonra erməni xalqının fiziki mövcudluğu üçün ermənilərin və bütün sivilizasiyanın əbədi düşməni ilə qeyri-bərabər ölüm-dirim döyüşünə girməkdən başqa yolu qalmamışdır». Hova- nissiyanm dediyi ədalətsiz, kobud və əsası olmayan

150

sözlər! Hovanissiyan erməni liderlərinin adından öz «böyük yalan»ım söyləməkdə davam edirdi: «Silahlanmağa çağırış əzabları ağırlaşdırsa da, aclığı və epidemiyanı çoxaltsa da, yeni yetimlər yaratsa da, əhalinin kütləvi gedişinə səbəb olsa da, və xalqı yorub əldən salsa da, bu, türklərin əli ilə basdırılmağa alternativ olan yeganə yoldur». Hovanissyan burada da dayanmır. O, davam edir: «Əgər indi Müttəfiqlərin minlərlə əsgərinin Konstantinopol, Trabzon, Batumi, Tiflis və Bakıda yerləşdirildiyi məqamda və onların erməni xalqını cəlladların əllərindən alınası tamamilə asan olanda erməni xalqının qismətinə məhv edilmək düşmüşdürsə, onda bəşəriyyətin şüuruna onu əzablı hönkürtülərini çatdırmaq və öz qismətini qarşılamaq üçün mətin iradə ilə şərəfli ölümə çatmaq yeganə yoldur».

Bu çox qəddar bəyənatdır! Onlar müharibəni başlamışdılar və indi məğlub

olurdular. Azərbaycanla müharibəni onlar başlamışdı, buna baxmayaraq türkləri günahlandıraraq «erməni xalqının cəlladları» adlandırırdılar. Erməni liderləri iddia edirdilər ki, onlar «şərəflə öləcəklər».

Şərəflə ölmək? Osmanlı İmperiyasına satqın çıxmaqla? Qonşu Gürcüstanla düşmən kəsilməklə? Qonşu Azərbaycana nifrət dolu işğalçı hücuma keçməklə? Sivil dünyada bütün bunlar hansı cür şərəf sayılır? Sualların cavabı əsrlərin içindən çıxıb gəlir bu, şərəf deyil, satqınlıqdır, şərəfsizlikdir! Bu cür hərəkət edən adamlar xristian adlana bilməz!

Gecələr döyüş xətlərinin arxasında Osmanlılara xaincəsinə hücum çəkmək, gündüzlər isə özünü beş əsrdən artıq sülh və əminamanhqda yaşadığını Osmanlıların dostu kimi qələmə vermək şərəf deyil!

Buna baxmayaraq, «belə ümidsiz müraciətlər xaricdəki erməni nümayənədəlrini və ermənipərəst cəmiyyətləri daha geniş fəaliyyətə sövq edir. Onlar 1919- cu ilin avqustunda ölkələrin rəhbərlərinə, xarici işlər

151

nazirlərinə və daha aşağı çinli rəsmilərə yüzlərlə məktub göndərərək erməni məsələsini bir daha qaldırmaq üçün görüş xahişi edirdilər».

Həqiqət burasındadır ki, ermənilər pis və satqın əsgərlər olmaqla bərabər, eyni zamanda yalan ustası idilər və heç nəyin hesabına nə isə qopartmaq üçün fırıldağa əl atırdılar. Onların heç nədən xəbərsiz xristian dünyasına sırıdığı «iyirminci əsrin ilk genosidi» əslində «əsrin ilk şişirdilmiş yalanı» idi, çünki əzab dünyəvidir və heç kimə fərq qoymur və xristian kimi «zavalı, aclıq çəkən ermənilər» üçün isə hüduduzdur - onlar sadəlövh xristianları buna inandırmışdılar. Əslində isə 1915 və 1922-ci illər arasında baş vermiş dəhşətli hadisələrdə ermənidən daha çox müsəlman qırılmışdı. Nisbətdə götürələrsə, eyni ərazidə, eyni səbəblərdən, eyni müharibədə hər erməni qurbanının müqabilində dörd müsəlman qurban verilmişdi. Genosidə daha çox bu bənzəyir»...

Böyük Britaniyadan, ABŞ-dan və digər ölkələrdən sərbəst yardım, sərbəst sədəqə və sərbəst hərbi yardım almaq üçün ermənilər xüsusi ciddi cəhd göstərirlər (Səmyuel A.Uimz, 2004)»...

Hazırda əsas vəzifə bəşəriyyəti terrorçu qüvvələrdən xilas etməkdən ibarətdir. Bunun üçün bütün dünyanın xalqları və dövlətləri qəti mübarizə aparmalı, terroçula- ra maliyyə və digər cəhətdən kömək edənlər təşkilatların fəaliyyəti qəti qadağan edilməlidir. Bütün xalqlar azad və fırəvan yaşamalıdırlar. Tarixi həqiqətlər bütün dünya xalqlarına çatdırılmalıdır...

152

QARABAĞ ARXEOLOJİ VƏ TARİXİ MƏNBƏLƏRDƏ

Qarabağ Azərbaycanın tarixi ərazilərindən biridir. Qarabağın ərazisi dağlıq və aran hissələrindən ibarət olub, əsasən Kiçik qafqazın cənub-şərq hissəsində yerləşir.

Qarabağın ərazisində ən qədim zamanlardan başlayaraq təbii çaylar şəbəkəsi mövcud olmuş və ulu sakinlərin təsərrüfat həyatında bu çayların müstəsna əhəmiyyəti olmuşdur. 2 milyon il bundan əvvəllərdən başlayaraq Qarabağın Quruçay və Köndələnçay vadilərində ibtidai insanlar məskunlaşmağa başlamış və özlərinin maddi və mənəvi mədəniyyətlərini yaratmışlar.

Qarabağın dağlıq ərazisi meşəliklərlə zəngindir. Qarabağın meşələrində palıd, fıstıq, göyrüş, çökə, vələs, qaraçöhrə və digər ağaclar mövcuddur. Ərazidə zəngin meyvə: qoz, alma, armud, əzgil, alça, zoğal və digər ağaclar vardır.

Qarabağ ərazisində Azərbaycan və digər alimlərin apardıqları kompleks elmi tədqiqatlar zamanı buranın ən qədim sivilizasiya mərkəzlərindən biri olması elmi əsaslarla sübuta yetirilmişdir.

Azərbaycan alimlərinin apardıqları elmi araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki. Kür və Araz çaylarının arası ən qədim sivilizasiyanın ocaqlarından biri olmuşdur. Artıq III geoloji dövrün sonunda, xüsusilə də IV dövrün əvvəllərindən başlayaraq bu ərazidə qədim insanların məskən salması və yaşaması üçün əlverişli təbii coğrafi şərait olmuşdur. Arxeoloji, paleontoloji və paleoantropoloji tədqiqatlar zamanı bu ərazi Qafqaz, Aralıq dənizinin sahilləri və Şərqi Afrika ərazisiylə birlikdə bəşəriyyətin ulu əcdadlarının ilk beşiyi olduğu zonaya daxil olmuşdur və burada da qədim insan bir bio- sosial və sosial varlıq kimi təşəkkül tapmışdır. Ən qədim zamanlar ərazinin iqlimi bütün sonrakı dövrlərlə

153

müqayisədə isti və nisbətən rütubətli olmuşdur. Ərazidə zəngin heyvanat aləmi və bitki örtüyü mövcud olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, 1960-cı ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Paleolit arxeologi ekspedisiyası Qarabağın Quruçay və Köndələnçay vadilərində Məmmədəli Hüseynovun apardığı kəşfiyyat işləri zamanı dünya şöhrətli Azıx və Tağlar qədim insan düşərgələrini aşkar etmişdir.

Azıx paleolit düşərgəsində aparılan kompleks arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində insanlığın uzaq keçmişinə aid zəngin maddi mədəniyyət qalıqları aşkar olunmuşdur. Həmin tapıntılar əsasında Azərbaycan ərazisində 1,8-2,0 milyon il bundan əvvəllərdən qədim insanların məskunlaşması elmi əsaslarla sübuta yetirilmişdir.

Paleolit arxeoloji ekspedisiyası 1960-1986-cı illərin iyun-iyul aylarında Azıx qədim insan dühərgəsində apardığı arxeoloji qazıntılar zamanı 10 arxeoloji təbəqə qeydə alıb tədqiq etmişdir. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı Azıx mağara düşərgəsinin III, V, VI-X təbəqələrindən 7 mindən artıq daş məmulatı və 200 mindən çox ovlanmış heyvanların sümük məmulatları tapılmışdır.

Paleolit arxeoloji ekspedisiyasının Qarabağın Dağlıq ərazisində apardığı elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, hələ çox qədim zamanlardan bu ərazidə canlı həyatın inkişafı üçün əlverişli təbii coğrafi şərait olmuşdur. Ərazidə aparılan kompleks elmi tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, hələ 2,0-1,5 milyon il bundan əvvəllər Quruçay vadisində mülayim iqlim şəraitində yaşayan çoxlu heyvanlar olmuşdur. Eyni zamanda Quruçay vadisi. Azıx və Tağlar mağaraları yerləşən ərazidən ibtidai insanlar əmək alətləri hazırlamaq üçün xammal mənbəyi kimi istifadə etmişlər. Quruçay vadisində kvars, kvarsit, bazalt, fel- zit, yaşma, çaxmaq və s. daşlar mövcud olmuşdur.

154

Azıx düşərgəsinin ən aşağı təbəqələrində aparılan (VII-X təbəqələr) arxeoloji qazıntılar nəticəsində müəyyən elmi əhəmiyyətə malik maddi mədəniyyət nümunələri, o cümlədən 400-dən artıq daş məmulatı aşkar olunmuşdur. Aşağı təbəqələrin daş məmulatı içərisində kobud çapma alətlər çoxluq təşkil edir. Daş məmulatı içərisində həmçinin kobud çapacaqlar, kub- vari alətlər, kobud qaşovlar, vurma səthi yaxşı saxlanmış qəlpələr və s. qeydə alınmışdır. Düşərgədə təbəqələrinin yerləşmə səviyyəsindən asılı olmayaraq VII-X təbəqələrin daş məmulatı arxeoloji cəhətdən eyni texniki üsulla hazırlanmışlar. Bu xüsusiyyətlər əmək alətlərinin ümumi görünüşündə, çəngə örtülməsindən asılı olaraq saxlanılma dərəcəsində, texniki və tipoloji əlamətlərində özünü göstərir.

Çoxtəbəqəli Azıx mağara düşərgəsinin aşağı təbəqələrinin daş alətləri əsasən kənarlardan mərkəzə doğru vurub qoparma üsulu ilə çox kobud formada hazırlanmışdır. Bu texniki üsulla hazırlanmış alətlər daş məmulatı içərisində çoxluq təşkil edir. Təsvir olunmuş alətləri uzunsov çay daşının bir ucu və ya onun uzununa bir kənarının qoparılması yolu ilə hazırlanmışlar. Göstərilən tip əmək alətlərinin meydana gəlməsi bir daha sübut edir ki, bu cür daş məmulatı iki üzü işlənmiş protoçappinqlərin ilk istehsal pilləsini təşkil edir. VII-X təbəqələrin daş məmulatı arasında qəlpələrdən hazırlanmış əmək alətləri də vardır. Qəlpələrdən hazırlanmış əmək alətləri içərisində əsas yeri qaşov alətlər tutur (Şəkil 22; 1,2).

Azıx mağara düşərgəsinin ən aşağı təbəqələrinin daş məmulatı içərisində 3-4 kq ağırlığında olan nəhəng çoppervari alətlər diqqəti daha çox cəlb edir. Hələlik ölkəmizin ərazisində olan paleolit abidələrindən belə alətlər qeydə alnımamışdır.

Azıx düşərgəsinin VII-X təbəqələrindən aşkar olunmuş arxeoloji materialların olduqca mühüm elmi

155

əhəmiyyəti vardır. Bunların maddi mədəniyyət nümunələri mağarada qədim insanlarının ilkin məskunlaşmasından xəbər verir. İbtidai insanların həyatında mağaranın yaxınlığından axan Quruçaym mühüm rolu olmuşdur. Qədim Azıx sakinləri əmək alətləri hazırlamaq üçün daşları məhz Quruçaydan toplayıb mağaraya gətirmişlər. Eyni zamanda Azıx düşərgəsinin sakinləri Quruçay dərəsində, ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olmuşlar. Quruçay vadisində ibtidai insanların yaşaması üçün zəruri olan bütün nemətlər olmuşdur. VII-X təbəqələrdə aparılan tədqiqatlar zamanı tapılmış maddi mədəniyyət nümunələri tamamilə yeni bir mədəniyyətdən xəbər verirdi. Ona görə də tapılmış əmək alətlərinin hazırlanma texnikası və tipologiyasının özünəməzsus cəhətləri nəzərə alınıb, yeni aşkar olunmuş maddi mədəniyyət nümunələrinə Quruçay mədəniyyəti adı verilmişdir. Aşağı təbəqələrin daş məmulatının elmi tədqiqi zamanı Quruçay mədəniyyətinin bir neçə inkişaf mərhələsi müəyyən olunmuşdur. Mədəniyyətin ilkin mərhələsində əmək alətləri olduqca kobud və bəsit hazırlandığı halda, sonrakı inkişaf mərhələlərində isə onların hazırlanma texnikası təkmilləşmiş və yeni-yeni əmək alətləri hazırlanmağa başlanmışdır.

Azıx qədim insan düşərgəsinin VII-X təbəqələrindən aşkar olunmuş əmək alətlərinin əksəriyyəti mağaradan kənarda hazırlanmış və sonradan düşərgəyə gətirilmişdir. Çünki düşərgənin ən aşağı təbəqələrində ancaq hazır əmək alətləri tapılmışdır. İstehsal tullantıları qeydə alınmamışdır. Deməli, Axız düşərgəsinin qədim sakinləri, düşərgədə yaşamamışdan əvvəl Quruçay dərəsinin kənarlarında yaşayıb fəaliyyət göstərmişlər. Əmək alətlərini də məhz əvvəllər Quruçay dərəsində hazırlamışlar. Ona görə də aşağı təbəqələrin daş məmulatı içərisində istehsal tullantıları qeydə alınmamışdır.

Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki. Azıx qədim insan düşərgəsinin VII-X təbə

156

qələrindən aşkar olunmuş Quruçay mədəniyyətinin əmək alətləri Şərqi Afrikanın Olduvay mədəniyyəti kompleksi ilə yaxınlıq təşkil edir.

Aparılan elmi arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Azıx qədim insan düşərgəsində Quruçay mədəniyyəti dövrü uzun inkişaf mərhələsindən sonra qədim aşel mədəniyyəti ilə əvəz olunmuşdur. Azıx mağarasında qədim aşel dövrü altıncı təbəqənin materialları ilə meydana çıxmaqla yanaşı, yerli çay daşı alətləri - Quruçay mədəniyyəti əsası üzərində inkişafa başlamışdır.

Azıx düşərgəsində qədim aşel mədəniyyəti əsasən əl çapacaqları, kobud çapma alətləri, qalın qəlpələr üzərində hazırlanmış qaşov tipli alətlərlə və disk şəkilli nüvələrlə xarakterizə olunur. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı qədim aşel təbəqəsindən 2 minə qədər daş məmulatı tapılmışdır. Aşkar olunmuş daş məmulatı içərisində 526 ədəd əmək alətləri qeydə alınmışdır. Daş məmulatının yerdə qalan hissəsinin istehsal tullantıları, nüvələr və təbii çay daşları təşkil edir. Qədim aşel mədəniyyətinə aid təbəqədən tapılmış əmək alətləri içərisində əsas yeri kobud çapma alətləri, əl çapacaqları və qaşov tipli alətlər tutur. Təbəqədən əmək alətləri ilə birlikdə istehsal tulantılarmm aşkar olunması qədim aşel dövründə düşərgədə qədim insanların əmək alətləri hazırlandığını göstərir (Şəkil 27, 28).

Altıncı təbəqədən daş məmulatı ilə yanaşı zəngin fauna qalıqları da tapılmışdır. Fauna qalıqları içərisində ayrı-ayrı çənələr, kəllə sümükləri çoxluq təşkil edir. Sümük məmulatının təyinatı əsasında qədim aşel adamlarının ovçuluq fəaliyyətində əsas yeri mağara ayıları və nəhəng marallar tutduğu müəyyən olunmuşdur.

Qədim aşel təbəqəsindən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqlarının zənginliyi Azıx düşərgəsində

157

qədim insanların aşel mədəniyyəti zamanı uzun müddət və daimi yaşadıqlarını göstərir.

Azıx qədim insan düşərgəsinin beşinci təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı orta aşel mədəniyyətinə aid maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Bu, Azıxda qədim aşel dövrünün, sonralar orta aşel mədəniyyəti ilə əvəz olunduğunu göstərir. Maraqlıdır ki, beşinci təbəqədən ancaq ovçuluq üçün yararlı əmək alətləri tapılmışdır.

Azıx düşərgəsinin orta aşel təbəqəsinin fauna qalıqları göstərir ki, bu dövrdə ovçuluq özünün ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatmışdır. Əgər qədim aşel dövründə 11 növ heyvan ovlanmışdırsa, orta aşeldə isə 45 növ heyvan və quş ovlanmışdır.

1968-ci ildə orta aşel təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əmək alətləri ilə birlikdə qədim insan çənəsi tapılmışdır.

Azıx qədim insan düşərgəsindən aşkar olunmuş çənə quruİLişundakı spesifik cəhətlərə əsasən bir tərəfdən pitikantroplara, xüsusilə mauer adamı çənəsinə yaxınlığı ilə, digər tərəfdən də bir çox cəhətlərinə görə Fransanın Araqo mağarasının aşel təbəqəsindən tapılmış preneanderallara daha yaxındır.

Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı professor D.Hacıyev müəyyən etmişdir ki. Azıxdan aşkar olunmuş çənə keçmiş SSRİ ərazisində və Qafqazda ən qədim insan çənəsi olub, 18-22 yaşlı qadına məxsusdur, bu qadın 350 min il bundan əvvəl Azərbaycan ərazisində yaşamışdır (Şəkil 15).

Azıx mağarasının III təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı mustye mədəniyyətinə aid 3 mindən artıq daş məmulatı və 100 mindən çox fauna qalıqları aşkar olunmuşdur. Daş məmulatı içərisində əsas yeri levallua və mustye itiucluları və qaşov tipli alətlər tutur. Düşərgənin mustye mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış sümük məmulatları içərisində əsas yeri vəhşi at,

158

ibtidai öküz, vəhşi qulan, Qafqaz maralı, qaban, mağara ayısı, kərgədan və s. heyvan sümükləri tutur. Aşkar olunmuş sümüklərin əksəriyyəti ocaqda yandırılmışdır. Bu da azıx sakinlərinin həyatında mustye mədəniyyəti dövründə odun əsas yer tutduğunu göstərir.

Hazırda Azərbaycan ərazisində orta daş dövrünə aid ən zəngin abidə Tağlar mustye düşərgəsi hesab olunur. Tağlar düşərgəsi 1960-cı ildə paleolit arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən qeydə alınmışdır. Tağlar mağara düşərgəsi Qarabağın ən mənzərəli və səfalı güşələrinin birində olub, Quruçaym sol sahilində yerləşir. Mağara düşərgəsi Qarabağın Tağlar kəndi yaxınlığında yerləşdiyi üçün ona kəndin adı verilmişdir. Mağara əhəng daşları içərisində təbii yolla əmələ gəlmişdir. Bir neçə metrlikdən axan Quruçay Tağlar düşərgəsində yaşayan qədim insanların həyatında mühüm rol oynamış, məhz buna görə də onlar ərazini özləri üçün daimi məskən seçmişlər.

Çoxtəbəqəli Tağlar mustye düşərgəsi özünün maddi mədəniyyət qalıqlarına, stratiqrafiyasma və yaşayışın uzunmuddətli olmasına görə Qafqaz və Yaxın Şərq abidələri içərisində mühüm yer tutur. Tağlar düşərgəsindən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları əsasında düşərgə sakinlərinin əmək alətləri hazırlama texnikasını, tipologiyasını və yeni-yeni əmək alətlərinin meydana gəlmə xüsusiyyətlərini tədqiq etmək olur.

Çoxtəbəqəli Tağlar mustye düşərgəsində arxeoloji tədqiqat işləri iki mərhələdə aparılmışdır. Birinci mərhələ arxeoloji qazıntı işləri 1963-1967 və 1973-cü illərdə, ikinci mərhələ arxeoloji qazıntı işləri isə 1977-1982, 1984 və 1986-cı illərdə aparılmışdır. Düşərgədə I mərhələdə aparılan arxeoloji qazıntı işləri M.Hüseynov, 1973- cü ildə isə M.Hüseynov, Ə.Cəfərov II mərhələ arxeoloji qazıntı işləri isə Ə.Cəfərov tərəfindən aparılmışdır. Tağlarda aparılan arxeoloji qazıntı nəticəsində mağaranın 72 m^ sahəsi qazılıb tədqiq olunmuşdur.

159

Mağaranın çöküntülərində 6 mədəni təbəqə qeydə alınmışdır. Tağlar düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar

zamanı 100 mindən artıq sümük məmulatı aşkar olunmuşdur. Çoxtəbəqəli Tağlar düşərgəsində aparılan arxeoloji

qazıntılar zamanı 7 mindən artıq daş məmulatı tapılmışdır. Düşərgədən müəyyən edilmiş əmək alətləri içərisində əsas yeri levallua itiuclulan, mustye itiucluları, limas tipli alətlər, sadə bir işlək ağızlı qaşovlar, iki işlək ağızlı qaşovlar, kovergent qaşovlar təşkil edir.

Tağlar düşərgəsinin daş məmulatı içərsində yeni daş alətlər, müəyyən olunmuşdur və həmin alətlərə Tağlar tipli əmək alətləri adı verilmişdir. Tağlar tipli əmək alətlərinin bir neçə işlək ağızları vardır. Maraqlıdır ki. Azıx paleolit düşərgəsinin III təbəqəsinin daş məmulatı içərisindən də bir neçə adəd Tağlar tipli əmək alətləri qeydə alınmışdır.

Tağlar düşərgəsində aparılan arxeolojt tədqiqatlar zamanı çoxlu ocaq layları aşkar olunmuşdur, bu, göstərir ki, qədim insanların həyatında ocaq mühüm yer tutmuşdur. Eyni zamanda sümük məmulatının əksəriyyəti ocaqda yandırılmışdır.

Yaxın Şərq və Qafqaz ərazisində Tağlar mustye düşərgəsi yeganə abidədir ki, burada əmək alətlərinin uzunmüddətli inkişafını və yeni-yeni əmək alətlərinin meydana gəlmə xüsusiyyətlərini öyrənmək və tədqiq etmək olur. Eyni zamanda Tağlar düşərgəsində aparılan tədqiqatlar respublikamızın ərazisində mustye mədəniyyətinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olduğunu göstərir.

Əgər Azıx paleolit düşərgəsində aparılan elmi tədqiqat işləri Azərbaycan ərazisində ibtidai insanların uzun müddət yaşadıqlarını göstərdisə. Tağlar mustye düşərgəsindəki arxeoloji tədqiqatlar isə neandertal tipli adamların inkişaf edib, müasir insanların ulu əcdadla-

160

nmn bu ərazidə meydana çıxmasım elmi əsaslarla sübuta yetirildi.

Hazırda Qarabağ silsiləsinin cənub-şərq ətəklərində yuxarıda qeyd etdiyimiz qədim insan düşərgələri ilə yanaşı, neolit, eneolit və tunc dövrlərinin Qaraköpəktəpə, Günəştəpə, Meynətəpə, Tuğtəpə, Kültəpə kimi bir sıra nadir və çoxtəbəqəli yaşayış düşərgələri aşkar olunmuşdur. Bu bir daha göstərir ki, hələ ən qədim zamanlardan bu vaxta kimi qeyd olunan ərazidə insanların yaşaması üçün əlverişli təbii coğrafi şərait olmuşdur.

Son 40 ildə Azərbaycan alimlərinin Qarabağ ərazisində apardıqları arxeoloji, etnoqrafik, epiqrafik, paleocoğrafi, paleontolojt və antropoloji elmi tədqiqatlar ən qədim zamanlardan - yəni Quruçay mədəniyyətindən başlamış Azərbaycan xalqının bu torpaqlarda yaşadığını, zəngin maddi və mənəvi mədəniyyət yaratdığını elmi əsaslarla sübuta yetirmiş və tarixi saxtalaşdırmağa cəhd edən erməni alimlərinin iddialarının tamamilə əsassız olduğunü göstərir.

Qarabağ ərazisində müəyyən olunmuş quruçay, aşel, mustye, üst paleolit, mezolit, neolit və tunc dövrünün arxeoloji mədəniyyətləri bu diyarın qədim sivilizasiya mərkəzi olduğunu söyləməyə əsas vermişdir.

Azıx mağarasında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı paleolit dövrünün müxtəlif mərhələlərinə aid on minlərlə əmək alətləri, ovlanmış heyvan sümüklər, ibtidai tikili yeri, ən qədim ocaq qalıqları, ibtidai insanın alt çənəsinin qalığı və s. tapılmışdır. Bunlar Azərbaycan alimləri tərəfindən kompleks şəkildə tədqiq olunmuş və beynəlxalq elmi konfranslarda geniş şərh edilmişdir. Azıxda əldə edilmiş tapıntılar 1981-1982-ci illərdə Parisin İnsan muzeyində təşkil olunmuş «Avropanın ilk sakinləri» adlı sərgidə də nümayiş etdirilmiş və orada həmin düşərgə haqqında elmi məqalə dərc olunmuşdur. Son 40 ildə Azərbaycan alimlərinin (M.Hüseynov və

161

ə.Cəfərovun) Azıx düşərgəsinə aid 1 O-dan artıq monoqrafiyası və 200-dən çox elmi məqaləsi çap edilmişdir.

Azıx paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqat işlərinin nəticələri dəfələrlə dünyanın məşhur arxeoloq, antropoloq, paleontoloq və digər tədqiqatçıları tərəfindən beynəlxalq elmi konfranslarda müzakirə olunmuşdur. 1981-ci ilin sentyabrında Tiflis şəhərində keçirilən Sovet-Fransa alimlərinin birgə çöl elmi seminarında geniş müzakirə olunmuş və Azıx paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqat işlərinin qədim insanın yaranması, inkişaf etməsi və formalaşması mərhələlərini tədqiq etmək üçün ən zəngin maddi mədəniyyət qalıqlarına malik olması bildirilmişdir.

1984-cü ildə Jan Jelinexin Çexoslovakiyada çap olunan antropologiya jurnalında Azıxdan aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları haqqında geniş məqalə dərc etmişdir.

1998-ci ildə Fransanın dünya şöhrətli professoru Anri dö-Lümley «İlk insanları» adlı kitabında Azıx paleolit düşərgəsində tapılmış qədim insan çənəsi haqqında geniş məlumat vermiş və onun dünya arxeologiyasında yüksək yer tutduğunu qeyd etmişdir. Azərbaycan alimlərinin Azıxda apardığı arxeoloji tədqiqat işlərinə beynəlxalq elmi ictimaiyyət yüksək qiymət verir. Fransa, İtaliya, Almaniya, İspaniya, Rusiya, Amerika, Gürcüstan və digər ölkələrinin alimləri son 40 ildə Bakıya gələrək. Azıxda tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarının tədqiqi ilə yaxından tanış olmuş, bunların Azərbaycan alimləri tərəfindən yüksək peşəkarlıqla tədqiq edildiyini bildirmişlər. Onu da qeyd etməliyəm ki, Azərbaycan ərazisindəki paleolit düşərgələrinin aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqlarının tədqiqi uzun müddətdir ki, beynəlxalq xarakter almışdır. Çünki bunlar bəşər sivilizasiyasının tarixini öyrənmək üçün böyük elmi əhəmiyyətə malikdir. Məhz bunu əsas tutan Fransa, İtaliya, İspaniya, Rusiya, Hollandiya, Gürcüs-

162

stan və Azərbaycan alimləri beynəlxalq İNTAS-2000 adlı proqram hazırlamışlar və onun reallaşdırılmasma başlamışlar.

Bu proqrama uyğun olaraq Əsədulla Cəfərovun dəvəti əsasında Avropa ölkələrindən 32 görkəmli alim 2002-ci il sentyabrın 7-dən oktyabrın 1-dək Bakıya gələrək Azıx, Tağlar, Qazma paleolit düşərgələrindən tapılmış maddi-mədəniyyət qalıqlarının elmi tədqiqi ilə məşğul olmuşlar. Onlar bu tapıntıların dünya arxeologiya elmi üçün müstəsna elmi əhəmiyyəti olduğunu qeyd etmişlər.

2001 və 2003-cü illərdə mən Fransada İnsan Pale- tologiyası İnstitutu və Avropa Arxeoloji Tədqiqatlar Mərkəzində Azərbaycanın paleolit düşərgələrində aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları haqqında elmi məruzələrlə çıxış etmişəm. Məruzələrdə Azıxda tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları da geniş şərh edilmiş, ibtidai insanın çənə sümüyünün qalığının isə Qafqaz və Yaxın Şərqdə ən qədim paleoantropoloji tapıntı olduğunu bildirmişəm.

Lakin buna baxmayaraq bəzi erməni alimləri Azıx düşərgəsinin tarixini saxtalaşdırmağa cəhd göstərirlər. Ş.Mkrtçyan 1988-ci ildə Yerevanda çap etdirdiyi «Dağlıq Qarabağın memarlıq və tarixi abidələri» adlı kitabında yazır ki, guya Azıx düşərgəsində Aşel mədəniyyətinə aid erməni qadınının heykəli tapılıb, hətta onun paltarı müasir erməni qadınının paltarına bənzəyir. Belə gülünc fikir söyləməklə Ş.Mkrtçyan erməni xalqının tarixini Aşel dövründə axtarmağa çalışır. Halbuki, Azıx düşərgəsində qadmabənzər heykəl yoxdur. Orada təbii yolla əmələ gəlmiş stalaqmit və stalaqnat dirək mövcuddur və 2 milyon il əvvəl yaranmışdır.

Bu yaxınlarda (16, 30 sentyabr 2003-cü il) ermənilərin İnternet saytlarından birində «Dağlıq Qarabağın Azıx mağarasında qazıntılar davam edir» sərlövhəli məlumatı verilmişdir. O, tamamilə saxta, cəfəng və sa

163

vadsız fikirlərdən ibarətdir. Bildirirlər ki, guya Azıx mağarasında paleontoloqlar qazıntı aparırlar. Halbuki, qədim abidələrdə qazıntıları yalnız arxeoloqlar aparır, paleontoloqlar isə yalnız orada iştirak edə bilərlər. Məlumatda 1968-ci ildə Məmmədəli Hüseynovun Azıx mağarasından tapdığı çənə sümüyü qalığının yaşının 50-100 min il olduğu bildirilir. Bu da cəfəngiyatdır. Çünki, Azərbaycan alimləri onun 350-400 min il əvvələ aid olduğunu sübut etmişlər və bu tarix beynəlxalq elmi konfranslarda öz əksini çoxdan tapmışdır (bax; vvww.arminfo.am/new.ru).

Ermənilər Azıx düşərgəsində indiki qazıntılar zamanı yaşı 300 min il olan ayı sümükləri tapıldığını iddia edirlər. Bu fikir da tamamilə əsassızdır. Çünki,' Azərbaycan alimlərinin Azıx düşərgəsində apardıqları elmi tədqiqat işləri zamanı oradan mağara ayılarının, Merka kərgadanmm, ibtidai öküzün və digər heyvan sümükləri tapılmışdır ki, onların da yaşı 600 min ilə bərabərdir.

Maraqlıdır ki, erməni daşnakları Qarabağın dağlıq hissəsindəki tarixi və arxeoloji abidələri öz adlarına çıxarmağa çalışırlar. Bu iyrənc əməldə məqsəd həmin ərazinin əzəldən ermənilərə məxsus olduğunu iddia etməkdir. Amma bu cəhdlər əsassızdır. Tarixi mənbələr birmənalı təsdiq edir ki, Qarabağ qədim Azərbaycan torpağıdır, ermənilər isə bu əraziyə 1828-ci il Türkmən- çay sülh müqaviləsindən sonra gəlmişlər. Həmin müqaviləyə görə, təkcə 1828-1830-cu illərdə Türkiyə və İrandan Qafqaza 200 mindən artıq erməni əhalisi köçürülmüş, onların əksəriyyəti Qarabağda yerləşdirilmişdir.

Bir məqamı da vurğulamaq lazımdır ki, beynəlxalq hüquq normalarına görə, Azərbaycan hökumətinin icazəsi olmadan respublikamızın ərazisində əcnəbilərin arxeoloji qazıntı aparmağa ixtiyarı yoxdur. Ona görə də Ermənistan arxeoloqlarının və onların hansısa vasitələrlə cəlb etdikləri əcnəbilərin Azərbaycan ərazisində

164

ki dünya əhəmiyyətli qədim abidələrdə özbaşınalıq etmələri nəinki beynəlxalq prinsiplərin kobudcasına pozulmasına, həm də bəşər mədəniyyətinə qarşı təxribat məqsədi daşıyan cinayət kimi qiymətləndirilməlidir.

Tağlar mustye düşərgəsinin maddi mədəniyyət qalıqları əsasında neandertal tipli insanların inkişaf edib müasir tipli insanların ulu əcdadlarının bu diyarda əmələ gəlməsi prosesini tədqiq etmək mümkün olmuşdur. Eyni zamanda mustye mədəniyyəti dövründə Yaxın Şərq ölkələri ilə Azərbaycan ərazisində mədəni əlaqələrin olması elmi əsaslarla sübuta yetirilmişdir. Tağlarda hazırlanmış əmək alətlərinin hələ mustye mədəniyyəti dövründə Yaxın Şərq ölkələri ərazisində yayılması müəyyən edilmişdir.

Qarabağ ərazisində aparılan kompleks arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində mezolit, neolit və eneolit dövrlərində bu ərazidə qədim insanların daha geniş sahələrdə məskunlaşması müəyyən edilmişdir. Ərazidə aparılan araşdırmalar burada qədim əkinçilik-maldarlıq təsərrüfatının və oturaq-əkinçilik mədəniyyətinin təşəkkül tapmasını göstərmişdir.

Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, tunc və ilk dəmir dövründə Qarabağ ərazisində yaşayan əhalinin təsərrüfat həyatında əkinçilik və maldarlıq daha yüksək inkişaf etmişdir.

İbtidai icma quruluşunun tədricən dağılması döyüşçü və başçıların icma üzvlərinin qəbirlərinin ümumi tapıntılardan kəskin surətdə fərqlənən dəfn mərasimləri ilə təsdiq olunan mülki diferensasiya sübut edir. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı Qarabağın kurqan və qəbir abidələrindən Zaqafqaziya ərazisində az təsadüf edilən qızıl məmulatlara, sədəfdən və fil sümüyündən hazırlanmış əşyalara, həmçinin çoxlu tunc məmulatlarına və başqa arxeoloji materiallar tapılmışdır. Qarabağın Xocalı kurqanlarında aparılan arxeoloji

165

tədqiqatlar zamanı zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur.

Xocalı abidələrində alman arxeoloqu E.Resler, rus şərqşünası M.Xamkov, ingilis F.Bayer, fransız A.Berje qazıntı işləri aparmış və oradan aşkar etdikləri maddi mədəniyyət qalıqlarını öz ölkələrinə aparmışlar.

Azərbaycan alimlərinin Xocalıda apardığı tədqiqatlar zamanı zəngin daş qutu qəbirləri, siklop tikililəri və digər maddi mədəniyyət nümunələri aşkar etmişər.

Xocalı kurqanlarının arxeoloji tədqiqi zamanı məlum olmuşdur ki, bu dövrdə Qarabağın sakinlərinin həyatında sənətkarlığın iki böyük sahəsi mühüm yer tutmuşdur. Qeyd olunan sənət sahələrindən biri dulusçuluq, digəri isə metalişləmə sənəti olmuşdur. Qarabağın dulusçu ustaları hazırladıqları gil qabları bişirmək üçün dairəvi dulus kürələrindən istifadə etmişlər. Aparılan elmi araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, bir qayda olaraq dulusçular tunc dövründə hazırladıqları gil qabların hamısının üzərini cilalamış və onları qara rəngdə bişirmişlər. Qabların hazırlanmasında bədii tərtibata da ciddi fikir verilmişdir. Belə ki, əksər qabların üzərində müxtəlif həndəsi fiqurlar və digər təsvirlər çəkilmişdir. Ən maraqlı cəhətlərdən biri də gil qablar üzərindəki xətlərin içərisini xüsusi ağ maddə ilə rənglənmişlər. Bu da Qarabağ gil qablarının ən mühüm xüsusiyyətlərindən biridir.

Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinə məxsus gil qabların xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, dulusçu ustalar hazırladıqları gil qabların çiyni üzərində xüsusi göbələkvari çıxıqlar hazırlamışlar. Bu çıxıqlar da gil qablarına xüsusi yaraşıq verir.

Xocalı kurqanlarında aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı tuncdan hazırlanmış qılınclar, xəncərlər və çoxlu ox ucları da aşkar edilmişdir.

166

Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı ən qədim yazı Qarabağ ərazisindən aşkar edilmişdir. Xocalıda tədqiq olunan 11 saylı kurqandan üzərində mixi yazısı olan bir ədəd kiçik muncuq tapılmışdır. Akademik İ.İ.Meşşaninov müəyyən etmişdir ki, bu muncuğun üzərində eramızdan əvvəl VIII əsrdə yaşamış Assuriya şahı Adadnirarinin adı yazılmışdır. Bu yazı təkcə Qarabağın deyil, eləcə də bütün Azərbaycanın siyasi tarixinin öyrənilməsində böyük elmi əhəmiyyəti vardır.

Qarabağ ərazisində müəyyən edilmiş Xocalı- Gədəbəy arxeoloji mədəniyyətinə məxsus maddi mədəniyyət qalıqlarının elmi tədqiqi tunc dövründə Azərbaycan ilə Yaxın Şərq ölkələrinin mədəni iqtisadi əlaqələrini əsaslı surətdə tədqiq etməyə imkanlar yaradır.

Qarabağın məşhur Üzərliktəpə adlı abidəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı zəngin maddi mədəniyyət qalıqları aşkar edilmişdir.

Azərbaycan arxeoloqlranm elmi tədqiqatları zamanı müəyyən edilmişdir ki, Üzərliktəpə uzun əsrlər boyu yaşayış yeri olmuş və yaşayış nəticəsində təpədə 3 metr qalınlığında mədəni təbəqə əmələ gəlmişdir. Mədəni təbəqənin arxeoloji tədqiqi zamanı məlum olmuşdur ki, burada yaşayış fasiləsiz olaraq iki min il davam etmişdir.

Qarabağın ən zəngin maddi mədəniyyət qalıqlarına malik arxeoloji abidələri Quruçay və Köndələnçay vadilərində qeydə alınaraq tədqiq olunmuşdur. Ən qədim Quruçay mədəniyyətindən başlayaraq ərazidə qədim insanların yaşaması üçün əlverişli təbii coğrafi şərait olmuşdur.

Quruçay və Köndələnçay vadilərində daş dövrü abidələri ilə yanaşı neolit, eneolit və tunc dövrünə məxsus arxeoloji abidələrlə də olduqca zəngindir.

Azıx və Tağlar düşərgələrindən də daş dövrünə aid maddi mədəniyyət qalıqlarla yanaşı eneolit, tunc və antik dövrlərinə aid də mühüm elmi əhəmiyyətə malik ta

167

pıntılar əldə olunmuşdur. Azıx və Tağlar mağaralarından tapılan eneolit və tunc dövrü tapıntıları bu düşərgələrdə həmin dövrdə sığınacaq kimi istifadə olunduğunu göstərir. Aşkar olunmuş arxeoloji materiallardan da aydın olur ki, eneolit və tunc dövrlərində mağaralarda yaşayış müvəqqəti olmuşdur. Əsas yaşayış əkinçilik və maldarlıq təsərrüfatı üçün daha əlverişli olan Quruçay və Köndələnçay ərazilərində açıq düşərgələrdə olmuşdur. Belə yaşayış yerlərindən biri Kön- dələnçaym sağ sahilində yerləşən Günəştəpə düşərgəsidir. Düşərgə uzunsov dairəvi təpədən ibarət olub, uzunluğu 140-150 m, eni isə 60 metrdən 80 metrə qə- dərdir. Arxeoloji axtarışlar zamanı buradan dəvəgözü daşından hazırlanmış bıçaqvari lövhələr və çaxmaq daşından hazırlanmış oraq dişləri tapılmışdır. Arxeoloji kəşfiyyat işləri zamanı Günəştəpənin üstündən isə eneolit, ilk və orta tunc dövrlərinə aid həm daş alətlər və həm də çoxlu gil məmulatı toplanmışdır. Eneolit dövrünə aid tapıntılar əsasən gil qab qırıqlarından ibarətdir. Cam və çölməklərə aid bu saxsı qırıqlarının tərkibi saman qanşıqh olub, üzəri bəzən bir, bəzən isə hər iki üzdən gil məhlulu ilə suvanmış və diqqətlə nəcim hazırlanmışdır.

Günəştəpədən tapılan ən qədim maddi mədəniyyət nümunələrinin digər qismi daş məmulatından ibarətdir. Onların içərisində dəvəgözü daşından hazırlanmış bı- çaqvari lövhələr, mikrolit alətlər, eyni zamandan çaxmaq daşından hazırlanmış mikrolit alətlər də qeydə alınmışdır.

Qarabağın Quruçay və Köndələnçay vadisində eneolit və tunc dövrünə aid ən möhtəşəm və çoxtəbəqəli düşərgə Qaraköpəktəpə qədim yaşayış abidəsidir. Abidə Günəştəpədən 30-40 m şərqdə Köndələnçaym sol sahilində yerləşən konusvari möhtəşəm təpədən ibarətdir. Düşərgədə professor Qüdrət İsmayılovun rəhbərliyi altında aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində neolit

168

dövründən başlamış son orta əsrlərədək zəngin maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır.

Qaraköpəktəpədə eneolit mədəniyyətinə aid arxeoloji tapıntılar həm yerüstü axtarışlar və həm də düşərgənin aşağı təbəqələrində aparılan qazıntılar zamanı əldə olunmuşdur. Aşkar olunan eneolit mədəniyyətinə aid tapıntılar əsasən gil qab qırıqlarından ibarətdir. Günəştəpə qədim yaşayış yerindən fərqli olaraq gil qab qırıqları həm saman və həm də qum qarışığından olan gildən ibarətdir.

Quruçay və Köndələnçay vadisində eneolit və tunc dövrlərinə aid maddi mədəniyyət nümunələri Xantəpə və Kültəpə qədim yaşayış düşərgələrində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı qeydə alınmışdır. Xantəpə qədim yaşayış düşərgəsi dairəvi təpədən ibarət olub, Füzuli şəhərinin cənub-şərqində yerləşir. Xantəpədən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları əsasən gil qab qırıqlarından və daş məmulatından ibarətdir. Xan- təpənin gil məmulatı içərisində bir ədəd butə diqqəti cəlb edir. Butə yuvarlaq formalı boz rəngli kiçik qabdan ibarətdir. Butə qum qarışığından hazırlanmış, üzərində od və his izi qalmışdır. Mis əridilməsi üçün istifadə olunmuş bu əşyanın hündürlüyü 3,5 sm, diametri isə 4 sm-dir. Xantəpədən tapılmış butə Zaqafqaziyada ən qədim metal əridilməsini əks etdirən ilk tapıntıdır. (Q.İsmayılov, 1981).

Kültəpə qədim yaşayış yeri Quruçar və Köndələnçay vadisinin cənub-şərq qurtaracağında yerləşir. Abidə vadidə ən möhtəşəm, çoxtəbəqəli və ən böyük sahəli qədim yaşayış məskənidir. Düşərgənin yerləşdiyi ərazi Araz çayının geniş vadisinə daxildir. Belə ki, Kültəpə- dən 1,5-2 km şərqdə Araz çayı axır. Quruçay və Köndələnçay isə məhz burada Araz çayı ilə qovuşur. Ümumiyyətlə, Quruçay və Köndələnçay vadisindən Şərq ölkələrinə keçid bilavasitə bu yerlərdən başlanır. Kültə- pənin belə əlverişli coğrafi mövqeyi qədim dövrlərdən

169

ona üstünlük vermiş və buranın ən böyük yaşayış yerinə çevrilməsinə səbəb olmuşdur.

Arxeoloji qazıntılar zamanı Kültəpədən eneolit, ilk, orta və son tunc və həmçinin dəmir dövrünün əvvəllərinə aid maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Düşərgədən tapılmış eneolit dövrünün tapıntıları əsasən gil məmulatından ibarətdir. Bunlar da öz növbəsində saman qarışıqlı gildən hazırlanmış ayrı-ayrı qabların qırıqları ilə təmsil olunmuşdur (Q.İsmayılov, 1981).

Kültəpədən əldə edilən arxeoloji tapıntılar içərisində müxtəlif daş alətlər də vardır. Onlar qədim əkinçilik təsərrüfatı ilə bağlı olmaqla oraq dişlərindən, dən daşları və sürtkəclərdən, çay daşlarından hazırlanmış çapacaq və toxalardan ibarətdir.

Aparılan arxeoloji tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, qədim zamanlarda bu yaşayış yerlərində təsərrüfatın əsasən artıq təşəkkül tapmış əkinçilik təşkil etmiş və bu təsərrüfatda dənli bitkilər istehsalı üstün yer tutmuşdur. Arxeoloji tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, əkinçiliyin əsas formasını isə toxa əkinçiliyi təşkil etmişdir. Araşdırmalar zamanı həmçinin müəyyən olunmuşdur ki, eneolit və tunc dövrlərində əhalinin iqtisadiyyatında əkinçiliklə yanaşı maldarlıq da üstün mövqe tutmuşdur.

Eneolit dövrünün ən mühüm nailiyyətlərindən biri misin kəşfi və bununla əlaqədar ilk metal alətlərin istehsalı ilə bağlı olmuşdur. Bu dövrdə Zaqafqaziyanın, o cümlədən Quruçay və Köndələnçay vadisinin qədim sakinləri misi əritməyi öyrənmiş və ondan müxtəlif əmək alətləri hazırlamaqla öz istehsal fəaliyyətlərini xeyli yüngülləşdirmişlər.

Qədim insanların həyatında tuncun kəşf olunması mühüm yeniliklərə səbəb olmuşdur. Aparılan kompleks arxeoloji tədqiqatlar zamanı alimlər müəyyən etmişlər ki, tuncun istehsalının sirri ilk dəfə ən qədim mədəniyyət ocaqlarından olan şərq ölkələrində və o cümlə

170

dən Dəclə-Fərat çayları vadisində məskən salmış şumer xalqına məxsusdur.

Tuncun kəşfi, tunc əmək alətlərinin geniş surətdə istifadə olunması qədim insanların təsərrüfat həyatında mütərəqqi rol oynamışdır. Tuncdan əmək alətlərinin hazırlanması ilə qədim insanlar iqtisadi və ictimai inkişafın yeni yüksək mərhələsinə - tunc dövrünə qədəm qoymuşlar.

Qarabağ ərazisində tunc dövrü olduqca zəngin arxeoloji düşərgələrdə özünü ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərini tapmışdır. Çay vadilərindəki qədim yaşayış yerlərinin qalıqları, zəngin kurqan və qəbir abidələri tunc dövründən zəmanəmizə gəlib çatan qiymətli arxeoloji mənbələrdir. Həmin arxeoloji mənbələrin tədqiqi zamanı öyrənilmişdir ki, Zaqafqaziya ərazisində tunc dövrü mədəniyyətinin yaranmasında bol xammal ehtiyatı, eləcə də Qədim Şərq ölkələri ilə qarşılıqlı iqtisadi- mədəni əlaqələr həlledici rol oynamışdır. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Qarabağ ərazisində tunc dövrü eramızdan əvvəl V minillikdən inkişafı başlamışdır. 1964-1987-ci illərdə Q.İsmayılovun rəhbərliyi ilə aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı Quruçay və Köndələnçay vadilərindən tunc dövrünə aid zəngin maddi mədəniyyət qalıqları Günəştəpə, Xantəpə, Qaraköpəktərə, Kültəpə, Şomu- təpə, Uzuntəpə və Meynətəpə adlı düşərgələrdən tapılmışdır (Q.İsmayılov, 1981).

İlk tunc dövründə əkinçilik təsərrüfatının, xüsusən dənli bitkilər istehsalının yüksəlişi istər-istəməz izafi məhsulun toplanmasına şərait yaratmışdı. Belə məhsul ehtiyatı xüsusi quyularda və iri ölçülü küpələrdə saxlanılırdı. Qarabağ ərazisində taxıl quyularına Cünəştəpə- də, Uzuntəpədə, Qaraköpəktəpə yaşayış yerlərində qeydə alınmışdır.

Əkinçilik təsərrüfatı ilə bağlı əmək alətlərinin bir qismi də dən daşları ilə təmsil olunmuşdur. Adətən belə

171

alətlərdən əkinçilik təsərrüfatı məhsullarının emalında istifadə olunmuşdur. Quruçay və Köndələnçay vadisində elə bir qədim yaşayış yeri yoxdur ki, oradan dən daşlarının bu və ya digər nümunəsi aşkar olunmasın. Maraqlıdır ki, Qarabağ ərazilərindən dən daşlarının ən qədim nümunələri eneolit düşərgələrindən də qeydə alınmışdır. Bu dən daşları ilk növbədə öz kobud forması ilə fərqlənirlər. Tunc dövrünün əvvəllərində isə dən daşları artıq təkmilləşmiş formada hazırlanmağa başlanmışdır. Onların alt hissəsi bir qayda olaraq küncləri dairələşdirilmiş enli daşdan, üst hissəsi isə bu daşın üzərində asanlıqla hərəkət etdirilə bilən, yanları çıxıntılı ensiz daşlardan ibarətdir (Q.İsmayılov, 1981).

Qarabağın Quruçay və Köndələnçay vadisindəki ilk tunc dövrü abidələrindən müəyyən olunmuş arxeoloji materiallar içərisində qədim maldarlıq təsərrüfatı ilə bağlı maddi mədəniyyət qalıqları da çoxluq təşkil edir. Quruçay və Köndələnçay vadisinin əlverişli coğrafi şəraiti maldarlığın inkişaf etməsinə əlverişli zəmin yaratmışdır. Quruçay və Köndələnçaym illər boyu yaşıl çəmənlikləri, yaxınlığındakı Mil düzünün bol otlaq sahələri vadidə məskən salmış əhalinin maldarlıqla məşğul olmağa və əkinçiliklə yanaşı bu təsərrüfat sahəsinin də inkişaf etdirməyə imkan yaratmışdır.

Aparılan arxeoloji tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, qədim yerli əhalinin iqtisadiyyatında mühüm yer tutmuş bu təsərrüfat sahəsi bilavasitə əkinçiliklə bağlı olmuş və onunla qarşılıqlı əlaqədə inkişaf etmişdir.

Qarabağ ərazisində maldarlığın inkişafı öz növbəsində süd məhsulları istehsalına zəmin yaratmışdır. Quruçay və Köndələnçaym illər boyu yaşıl çəmənlikləri, yaxınlığındakı Mil düzünün bol otlaq sahələri vadidə məskən salmış əhalinin maldarlıqla məşğul olmağa və əkinçiliklə yanaşı bu təsərrüfat sahəsinin də inkişaf etdirməyə imkan yaratmışdır. Badidə Azərbaycanın digər ərazilərində olduğu kimi gil nehrələr ilk dəfə bu dövrdə

172

meydana çıxmışdır. Onların bir neçəsi Qarabağın Gü- nəştəpə, Uzuntəpə və Qaraköpəktəpə abidələrindən ta- pışmışlır. Maraqlıdır ki, qaramaldan ilk dəfə qoşqu qüvvəsi kimi istifadə olunması da tunc dövrünün əvvəllərinə təsadüf edir. Dediklərimizi arxeoloji tədqiqatlar zamanı Qaraköpəktəpə, Günəştəpə, Uzuntəpə, Şo- mutəpə və başqa arxeoloji düşərgələrdən tapılan kiçik ölçülü araba modellərinin təkərləri, öküz heykələlri təsdiq edir.

Quruçay və Köndələnçay vadisindən ilk tunc dövrünə aid yaşayış yerlərindən zəngin gil qab nümunələrinin tapılması hər bir yaşayış yerində müxtəlif sənət sahələri ilə yanaşı müstəqil dulus istehsalının da mövcud olmasını göstərir.

Qarabağın Quruçay və Köndələnçay vadisindən qədim metallurgiyanın ilkin iknişaf mərhələsinə və metalişləmə sənətinə aid də maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Qaraköpəktəpə düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 50 dən artıq tunc əşya, tunc külçə və tunc istehsalı üçün zəruri olan əmək alətləri tapılmışdır.

Qarabağ ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı orta tunc dövrünə aid də zəngin maddi mədəniyyət qalıqların tapılmışdır. Bu dövr ümumilikdə, vadidə məskunlaşmış oturaq əkinçi tayfaların daha böyük təsərrüfat nailiyyətləri əldə etməsi və yeni təsərrüfat formalarına keçməsi ilə səciyyələnir.

Belə ki, hələ ilk tunc dövrünün son inkişaf mərhələsində maldarlığın inkişafı ilə əlaqədar bol və geniş otlaqlara malik olan dağlıq yerlərin mənimsənilməsi orta tunc dövründə daha sürətlə getmiş və həmçinin köçəri maldarlığın yaranmasına səbəb olmuşdu. Bununla yanaşı dağlıq ərazilərdə də daimi yaşayış məskənləri salınmışdır. Bununla belə vadinin dağətəvi və düzən his- sələrindəki qədim yaşayış yerlərinin çoxu öz əvvəlki əhəmiyyətini itirməmişdi. Belə yaşayış yerlərində əkin-

173

çilik yenə də əsas təsərrüfat sahəsi kimi qalmaqda davam etmişdi. Maraqlıdır ki, Quruçay və Köndələnçay vadisindəki ilk tunc dövrünə aid yaşayış yerlərinin əksəriyyətinin üstündə orta tunc dövrünün mədəni təbəqəsi qeydə alınmışdır.

Qarabağ ərazisində iqtisadi inkişaf zəminində ictimai münasibətlərdə də əsaslı dəyişikliklər baş vermişdir. Maldarlıq təsərrüfatının və xüsusən xırda buynuzlu heyvanların sürətli artımı nəticəsində müxtəlif tayfaların əlində böyük sürülər və sərvətlər toplanmışdır. Bu isə öz nöbəsində ayrı-ayrı tayfalar arasında arasıkəsilməz qarətçi toqquşmalara və savaşa səbəb olurdu. Mövcud şəraitdə istər dağlıq, istərsə də düzən yerlərdə ətrafı möhkəmləndirilmiş müdafiə divarları ilə əhatə olunmuş yaşayış yerləri çoxalmışdı. Belə yaşayış məskənlərindən biri də Qaraköpəktəpə düşərgəsində aşkar edilmişdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı burada bilavasitə ilk tunc dövrünə aid mədəni təbəqənin üstündə orta tunc dövrünə məxsus 3 m-ə yaxın qalınlığında mədəni təbəqə müəyyən edilmişdir. Mədəni təbəqədə iri qaya parçalarından və çay daşlarından tikilmiş möhtəşəm müdafiə divarının, eləcə də başqa tikintilərin qalıqları qeydə alınmışdır. Bu müdafiə divarının yanları iri qaya parçalarından hörülmüş içəri - tərəfi isə çaydaşları ilə doldurulmuşdur. Onun eni 3 m idi. Arxeoloji qazıntılar zamanı bu divarın 20 m-ə qədər uzununda olan hissəsi üzə çıxarılmışdır (Q.İsmayılov, 1981).

Arxeoloji qazıntılar zamanı Qaraköpəktəpənin orta tunc dövrünə aid mədəni təbəqəsindən çoxlu gil məmulatı tapılmışdır. Onların əsas hissəsini boz və qara cilalı, üzəri ştampla və ya kəsmə üsulu ilə naxışlanmış qablar təşkil edir. Gil qabların müəyyən bir qismini isə boyalı qab nümunələri təşkil edir.

Qarabağın Quruçay və Köndələnçay vadisində orta tunc dövrünə aid maraqah maddi mədəniyyət qalıqlarına Qaraköpəktəpə ilə yanaşı Günəştəpə, Xantəpə,

174

Uzuntəpə, Meynətəpə, Şomulutəpə və Kültəpə düşərgələrindən də qeydə alınmışdır.

Bu ərazidə aparılan elmi araşdırmalar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Quruçay və Köndələnçay arasındakı bütün yararlı sahələr bilavasitə orta tunc dövründə başdan-başa əkinçilik üçün istifadə olunmuşdur. Qeyd etdiyimiz fikiri bu ərazidən tapılmış çoxlu daş toxaların və oraq dişlərinin tapılması təsdiq edir.

Maraqlıdır ki, Qarabağ ərazisində bəşəriyyətin keçdiyi bütün arxeoloji dövrlərə aid zəngin maddi mədəniyyət qalıqları aşkar edilmişdir. Quruçay və Köndələnçay vadisində tunc dövründə ibtidai icma quruluşu dağılmış, qədim tayfa ittifaqları və dövlətlər meydana çıxmışdır.

Tarixi mənbələrdən məlum olmuşdur ki, dəmir və antik dövrlərində Qarabağ ərazisisi bütünlüklə Qafqaz Albaniyasının tərkibində olmuşdur. Tarixi mənbələrdən məlum olur ki, antik dövrdə yəni eramızdan əvvəl IV əsrdə Qafqaz Albaniyasının cənub sərhəddi Araz çayı boyunca keçir, yəni bütün Kür və Araz çayları əraziləri Qafqaz Albaniyası dövlətinin tərkibinə daxil idi.

Moisey Xorenski qeyd edir ki, güman ki, albanların əfsanəvi əcdadı etnonimi olan Arana (bu da ola bilsin ki, Albaniyanın orta Midiya adı olan Arran Parfıyaya aid Ardanla bağlıdır) «özünün dağlıq hissəsi ilə birlikdə bütün Albaniya düzənliyi irs olaraq qalmışdır və Aranın nəsillərindən utilər, hardmanlar, savdeylər kimi tayfalar və Qarqarlar knyazhğı mənşə götürmüşdür. Qafqaz Albaniyasında yaşayan tayfaların əksəriyyəti türk dilli tayfalardan ibarət olmuşdur. Qarqarlar əsas alban tayfalarından biri olmuşdur. Hətta tarixi mənbələrdən məlum olur ki, alban əlifbası qarqar dilnin əsasında yaradılmışdır.

Heredot, Strabon Qafqaz Albaniyasında yaşayan tayfalar haqqında məlumatlar verirlər. Digər antik müəlliflər də xüsusilə Pliniy, Dion, Kassini, Plutarx və

175

başqaları Kür çayını Qafqaz Albaniyasının cənub sər- həddi hesab edirlər. Qafqaz Albaniyasının şimal sər- həddi isə Dərbənd şəhəri də daxil olmaqla geniş bir ərazini əhatə edirdi.

Arxeoloji və tarixi mənbələr əsasında müəyyən olunmuşdur ki, Qafqaz Albaniyası antik dövrdə Yaxın Şərqin ən qüvvətli dövlətlərindən biri olmuşdur. Hətta II əsrdə bütün Qafqaz Romaya tabe edilmiş olduğu halda yalnız Qafqaz Albaniyası müstəqil olaraq qalmışdır. III əsrin ortalarına və II yarısında Qafqaz Albaniyası o qədər müstəliq idi ki, qonşu dövlətlərdən fərqli olaraq albanlar sasani Şahı I Şapurun məktubunu qəbul etməmişlər. Bu faktda Qafqaz Albaniyasının güclü dövlət olmasını göstərir.

Qafqaz Albaniyasının ərazisi həddindən artıq zəngin sərvətlərə malik olması ilə əlaqədar olaraq tarix boyu basqınlara və təcavüzə məruz qalmışdır.

Bundan əlavə erməni mafıyasma xidmət edən qüvvələr 125 ilə yaxındır ki, əzəli Azərbaycan torpağı olan Qarabağın dağlıq hissəsinin tarixini saxtalaşdırmağa cəhd edir, müxtəlif iyrənc əməllərə əl atır ki, bu diyarın bir hissəsini Ermənistana birləşdirsinlər. Halbuki Qarabağın dağlıq hissəsinə ermənilər 1828-ci ildə çar Rusiyası ilə İran arasında imzalanmış Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə əsasən köçürülmüşlər. Həmin müqaviləyə əsasən 1828-1832-ci illərdə İran və Türkiyə ərazilərindən 200 mindən artıq erməni əhalisi Qarabağın dağlıq hissəsinə, Şamaxıya , Naxçıvana, Gəncəyə və Azərbaycanın digər ərazilərinə köçürülmüşlər...

Erməni mafıyasma xidmət edən tarixçilər və bəzi jurnalistlər Azərbaycanın Kür Araz çayları ərazisinin və həmçinin Qarabağın dağlıq hissəsinin Ermənistana guya əvvəlki zamanlarda məxsus olduğunu bildirmək üçün 1864-cü ildən başlayaraq xüsusi plan hazırlamışlar. Həmin plana uyğun olaraq Qnçak və Daşnaksyut-

176

kin partiyalarının dünyanın müxtəlif ölkələrində xüsusi qrupları təşkil olunmuşdur...

Azərbaycandan zorla ərazi qoparmaq iddiası ancaq bir qrup erməni mafıyasına xidmət edən «tarixçi», jurnalist, yazıçı və ölkəni idarə edən məmurların iyrənc əməllərinin nəticəsində meydana çıxmışdır. Erməni əhalisinin əksəriyyəti və o cümlədən qədim tarixə aid əsərləri oxuyanlar yaxşı bilirlər ki, erməni əhalisi Qarabağın dağlıq hissəsinə 176 il bundan əvvəllər köçürülmişlər və yerli azərbaycanlılar onlara həmin vaxtlar təmənnasız olaraq torpaq payı vermiş və digər iqtisadi və mədəni yardımlar etmişlər. 1828-ci ildən 1905-ci ilədək ermənilər Qarabağın dağlıq hissəsində azərbaycanlılarla mehriban və xoşbəxt yaşamışlar. Lakin hər şey - yəni bütün faciələrin əsası 1905-ci ildə qoyulmuşdur. Həmin ildən Daşnaksyutkin və Qnçak partiyalarının fıtfası ilə «Bö3dik Ermənistan» dövləti yaratmaq xəyalına düşməiş bir qrup erməni terrorçuları Qarabağda və Azərbaycanın digər ərazilərdə xalqımıza qarşı qanlı terrorçuluqla məşğul olmuş və günahsız insanları qırmışlar. 1905-1906-cı illərdə xalqımızın başına gətirilən müsübətli hadisələri Məhəmməd Səid Ordubadi aşağıdakı kimi qələmə almışdır: «Bu olmuş tarixi vücuduna gətirmək üzrə qələmi əlimə aldığım zaman özümdə bir kədər, bir müsibət xatirələri hiss edirəm. Əcaba! Əlimdəki qədəm hər zaman qanlı illərdə qəflətən baş verən faciələri yazmaq istəyir, vicdanın da bu üzvi vəzifəni ifa etməkdə qeyri-iradi bir həvəs göstərir. Zəif duyuqlarıma gəldikdə qanlı illərdə ucalmış fəryaq və məzlumların maddi və mənəvi təsirindən irəli gələn, dözülməsi mümkün olmayan bir hala təsadüf edib özünü böyləcə davamdan məhrum buraxır. Hər halda tarixi qələmə almağa cəsarət edib bəşər dünyasının hər nöqtəsinə qəm dağı olan bu sadə əsərimi yaradıb meydana çıxarıram. Daha açıq, daha doğrusu, iki millət arasında baş verən faciələri yazmaqla vətən övladlarına

177

keçmiş müsibətlərdən bir ibrət yadigarı vücuda gətirdim. O bir olan allahın köməkliyi ilə iki il müddətində toplanması bu qiymətli əsərin tamamlanmasına nail oldum. Minlərcə təşəkkür ki, zəif duyğularımın istəyincə olmayaraq şənimdən üstün, qəbrimdən artıq olan fəxrə nail olaraq ucalara yüksəldim. Çünki millətimin ən əhəmiyyətli, ən lüzumlu bir xidmətini öhdəmə alıb və ifasında qüsurlu qalmayıb, məncə, ali bir vəzifəni qazandım. Həqiqətdə, mən bu ali və iftixar olunan dərəcəni kəsb etmək qüdrətində deyildim. Həm də qələm və qüdrətində belə mühüm bir vəzifəni ifa üçün bir qabiliyyət, bir bacarıq da yox idi. Məni bu dərəcələrə çatdıran hörmətli müxbirlərimin milli qeyrət hissləri, bir də vicdanımdır, əvət vicdanım! Bütün Qafqaz millətlərinə, istər erməni, istər müsəlman, məlum ola ki, bu tarix hər cür şəxsi və milli qərəzdən uzaq olub, hər nöqtədə üz vermiş faciə və hadisələri olduğu kimi yazıb oxuculara tam ehtiramla təqdim edəcəkdir. Hər tərəfdən müxbirlər vasitəsilə mənə yetişmiş 245 məktubun hamısı saf- çürük edilmiş, məzmuna xələl yetirilmədən, yalnız tarixin və yazıçının üslubuna müvafiq bir dilə çevrilmişdir. Erməni və müsəlmanlar burasını da bilməlidirlər ki, hər səmtdə lənətə layiq görülmüş bir sıra çoban-çoluq vuruşması, şəxsi qərəzi yaxud bir neçə nəfərin xüsusi mənfəəti naminə baş vermiş oğurluq və cinayət əməllərinə bu əsərdə qətiyyən yer verilməmişdir. Fəqət, bəzi nöqtələrdə baş vermiş milli hərəkətlər hər iki tərəfin qabiliyyət və məğlubiyyəti, xəsarət və tələfatı düzgün və qə- rərsiz olaraq yazılmışdır. Bunu da hamı bilməlidir ki, dəfələrlə «İrşad» və «Taza həyat» qəzetləri vasitəsilə ətraf müxbirlərdən məlumat tələb etdiyim vaxt qərərsiz və bitərəfanə bir şəkildə yazmalarını təmənna etmişdim. Yenə məlumat almaq arzusu ilə mühərrirlərə, qələm sahiblərinə məxsusi məktublar göndərib iğtişaş günlərində məhəlli hökumətin hər iki tərəf barəsindəki rəftarını soruşmuşdum. Mən çox fəxr edirəm ki, hər cür fit

178

nəkar məqsədlərdən uzaq, hər növ şəxsi qərəzdən kənar olan məktublar alıb bu məcmuədə dərc etdim (Allah hamısından razı olsun!). Ümidvaram Səidin bitərəfanə yazılmış bu sadə və mükəmməl tarixinə müsəlman və ermənilərin hörmətli yazıçıları islah nəzəri ilə yanaşıb, say ürək, pak qəlb, səlim vicdanı ilə qəbul edib, Səidləri başıuca edəcəklər. Əslində mən yazıçı deyiləm. Fəqət zərrənin dünyam işıqlandıran günəşə olan nisbəti qəlbimdən möhtərəm yaçızılarm arxasınca sürünürəm. Bunu da bütün Qafqaz millətləri bilməlidir: mənim bu əsəri yazmaqdan məqsədim millətimizi məsuliyyətdən qurtarmaq, insanpərvər kimi tanıtmaq, həmçinin erməni qonşuları məsul tutmaq, vəhşi və insaniyyətdən uzaq bir varlıq kimi nişan vermək də deyil. Bəs nədir? Mənim məqsədim müsəlman və ermənilərin iki il ərzində törətdikləri səhv və xətalarını söyləməkdir... Bəlkə onların və bizim bu xətalardan ötrü təəssüfə layiq bir halda gələcək qarşısında xəcalət çəkəcəyimizi deyib burmaqdır. Burasını da oxucular düşünməlidir ki, mənim ümidə məqsədim müsəlmanların elmsizlik və anla- mamazhq səbəbindən bu bəlalara düşündüyün deyib, ermənilərin də bir para yazıçıların xam xəyyalarma qurban olduqlarını onlara bildirməkdir. Bunu da bilməliyik ki, mənim bu əsərim zahirən büsbütün hadisələr isə də, hər iki millətə mənəvi səmərələr və faydalar verəcəkdir. Ümid ki, hər iki millət öz səhv və xətasım düşünmək üçün, hörmətli erməni yazıçıları bu bitərəfanə olan əsəri rus və ya erməni dilinə tərcümə edib, vətən övladlarına bir intibah güldəstəsi olaraq əmanət qoyacaqlar. Bu yol ilə əsərlərində bir belə cinayətlərə meydan verəcək bir para kimsələr olarsa, qarşısını almağa çalışacaqdır. Bunların hamısından sonra mən özümə lazım bilirəm ki, müharibələrin baş vermə səbəbini yazıb, hər iki millətin qan intiqamı almaq üçün qəlblərdə bəslədikləri evlər yıxan xəyallarına məhəbbət və qardaşlıq suları səpim. Bu hadisələrin baş verməsi və səbə

179

bi barədə Rusiya və Qafqaz mətbuatı ilə yanaşı, Avropa və Amerika mətbuatı qızğın-qızğın cənfaşanlıq etməkdə idilər. Bunu da bilməlidir ki, xarici mətbuat səhifələrində müzakirəyə qoyulmuş məqalələrin hamısı bir-birinə zid, təzadlı fikirlərlə qarşı-qarşıya durmaqda idilər. Bunlardan hansının haqlı, hansının haqsız olduğunu deməyə ehtiyac olsa da, hələlik bu kiçik səhifələrdə yerin və vaxtın azlığından təfsilatdan vaz keçib, bu hadisələrə səbəb dörd mühüm cəhəti deməklə kifayətlənəcəyəm. Bu dörd səbəb isə. ardıcılhqh ərz və bəyan olunacaqdır.

Məramın ifadəsi. Xalqımız Qafqaz hadisələrinin baş verməsini çox səbəblərlə bağlayır. Bu barədə yuxarıda deyildiyi kimi, mətbuat səhifələrində bir çox keşməkeş- lər olduğu da gizli qalmamışdır. Ancaq onların hamısını yazmaq imkanına malik deyiləm. Zira, məslək və əqidəmə zidd olduğu kimi, köhnəlmiş dərdləri təzələmək kimi bir nalayiq əməldən də həzər edirəm. Fəqət, məlumat və qüdrətim qədərincə bu iğtişaşlara səbəb dörd şeydir deyib, isbatdan da geri durmayacağam. Birinci səbəb. Erməni Daşnaksyutkin komitəsinin müstəbid bir idarə üsulunu təşkil etdiyidir ki, Qafqazda bir sıra qanlı teatrlar oynandı... Bu sözləri insafı olan erməni və müsəlman inkar etməz, zənnindəyəm. Mənə yetişmiş 245 məktub Daşnaksyutkin partiyasının fəaliyyətinə dair dörd yüzdən artıq məlumatlar yazı stolumun üstündə durur. O qədər ürəkağrıdan və yanıqlı xəbərlərin hamısına bu səhifələrdə yer olmadığından yalnız bir neçəsini göstərməklə kifayətlənmirəm:

1. 1905-ci il 18 noyabrda Gəncədə baş vermiş hadisələrdən əvvəl noyabr ayının 8-də daşnaksyutyunlarm müsəlmanları müharibəyə çağırmaq üçün Bəhmənli sakinlərini təqsirsiz və günahsız öldürmələridir. 2. Yenə, Gəncədə bir iranlı biçarənin daşnaksyutkinlər tərəfindən öldürülməsidir. 3. Yenə, Gəncədə erməni hissəsi olan Qoşa Çinar məhəlləsində Molla Cəlilli sakinlərini

180

daşnaksyutyunların gülləbəran etmələridir və s. Müxtəsər, Şuşada, Bakıda, Cəbrayıl və Cavanşir, həmçinin Zəngəzur uyuezdlərində daşnaksyuntyunlardan bir çox cinayətlər peyda olmuşdur ki, məcmuədə ardıcıllıqla ərz və təqdim edildiyindən burada təkrarına lüzum görülmədi.

2- ci səbəb: məhəlli hökumət məmurlarının müharibə zamanlarında etinasızlığıdır.

Böyük Rusiya inqilabına görə mərkəzi hökumətin başı özünə qarışdığından xırda məmurlar özbaşınalığa üz qoyub erməni-müsəlman iğtişaşlarının sakitləşməsi üçün bir tədbirdə bulunmadılar. Bulundularsa da ermənilərin terrorları qorxusundan bir tərəfi əldə saxlayıb, digər tərəfə növbənöv vicdansızhqlar etməkdə idilər. Demək ki, bir tərəfi əzib qoyduğundan, əzilən camaat qarşı tərəfdən intiqam alınaq üçün hər cür təşəbbüslərdə bulunmağa məcbur olurdular. Budur ki, Qafqazın gözəl şəhərləri dağılıb, yandırılıb, yurdlarımız qan çalasına döndərildi. Bunlara şahid Naxçıvan uyez- dinin naçalniki Angil kimi vicdansızların fitnəkar hərəkətləridir. Belə ki, yanan atəşləri söndürməyib, əksinə caniləri bir sıra cinayətlərə sövq edirdi...

3- cü səbəb və iqtişaşa gəldikdə müsəlmanların el- msizliyi və müasir işlərdən bixəbər olmalarıdır. Müsəlmanlar elm və siyasətdən bixəbər olduqlarından hökumət məmurlarının Qafqazda tutduğu əqidəsini və ermənilərin o əqidədən necə istifadə etmələrini düşünmədilər. Bakı faciəsindən sonra erməni-müsəlman hadisələrinin bu qədər uzanmasına səbəb müsəlmanların elmi- sizliyidir, digər bir cəhət var isə o da müsəlmanların silahsız və müasir işlərdən xəbərsizliyidir. Bakıda müsəlmanları yoxlamaq üçün öz əsgərlərinə müəyyən işarə verdilər. O vaxt müsəlman camaatı hazırlıq görüb ayıq tərpənsəydilər erməniləri bir oyansa, bir tənbihə uğratsa idilər, Qafqaz faciələrinə büsbütün son qoyular, müsəlmanların da təbii şücaət və rəşadəti onlara məlum

181

olardı. Əvvəlinci faciələrdə ermənilərin bütün Qafqazı işğal altına alacaq qədərində əsgərləri yox idi. Ermənilər yalnız hiylə və siyasətlə iş tutub bir ovuc könüllü əsgərlərlə müsəlmanların qüvvəsini əzmək istəyirdilər. Belə ki, Bakıda sülh edib müsəlmanları yatırmaqla Şuşada müharibəyə başlayır. Şuşada sülh edib Gəncə quberniyasının sair yerlərini yandırmağa və dağıtmağa təşəbbüs edirdilər. Müsəlmanlar isə əvvəlcə bunları bilməyib, sonralar gözlərini açdılarsa da, ermənilər Türkiyədən və İrandan əsgər yığıb müsəlmanları əzməyə çalışırdılar. Bunları isbat üçün Ovçu-Şəbadək hərb meydanında tapılan iki erməni cənazəsi kifayət edər ki, hər birindən bir məktub çıxmaqla biri Türkiyəli, digəri isə İranlı olduğu meydana çıxdı. Bəli, mətləbə qayıdıram, müsəlmanların elmsizliyi bu iqtişaşlara üçüncü səbəbdir, demək olar.

Dövrdüncü səbəbə gəldikdə ermənilərin avtono- miya-idarə muxtariyyəti həvəsində olmalarıdır. Bu sə- bəbiyyəti isbat üçün qələmə bir o qədər güc sərf etmək lazım deyil. Zira, ermənilərin hər aybaşı Londona, Parisə, Amerikaya qaçıb ərzi-hal etmələri bunlara kamil bir sübutdur. İngiltərənin verdiyi proqrama uyğun olaraq Türkiyədə muxtariyyət idarə həvəsində bir xeyli çalışdılar.

Nəhayət, erməni qırğını Sosun, Zeytun, Van faciələri düşməndən sonra İngiltərəyə bir də müraciət etməyə məcbur oldular. İngiltərə isə son dəfə olaraq «Britaniyanın hərbi gəmiləri Türkiyənin Anadolu dağlarında cövlandan acizdir, nə yapayı,? - deməklə erməniləri Türkiyədə idarə muxtariyyəti həvəsindən bir növ düşürdü. İngiltərədən naümid olan ermənilər qırğından sonra Katalikos Mkrtıç cənablarını Berlinə, yəni Almaniyaya göndərməyə məcbur oldular. Mkrtıç cənabları Almaniya kabinəsindən «indi qılınc zamanıdır» sifarişini ermənilərə yetirən kimi ermənilər Türkiyədə müntəzəm bir Daşnaksyutkin partiyası təşkil və tənzim

182

etdilər. Türkiyə hökuməti ilə gözünü bərəldib dörd gözü ilə bu işlərə baxdığından Mkrtıç cənablarını İstambuldan Qüdsi-Şərifə qovub Daşnaksyutkin partiyasının da rəvacına əsla meydan vermədi (Necə ki, ermənilər Tiflisdə erməni-müsəlman sülh məclisində daşnaksyutkin partiyası barəsində lazımınca məlumat vermişdilər). Ermənilər Türkiyədə onların tazə partiyalarının rəvacını qeyri-qabil gördükdən sonra Qafqaza göz dikərək qədim əsrdən İranın bijənləri tərəfindən təxrib edilmiş Ermənistanı diriltmək həvəsinə düşdülər. Buna şahid 1878-ci ildə baş verən Qars müharibəsində şücaət göstərən erməni polkovnik Yorus-Məlikovun Eçmiədzin yaxınlığında olan Ani xərabəsini dövlətdən tələb etmək kimi əsassız xəyaldır. Bunların banisi və göstəriş verəni isə erməni yazıçısı Arsuni cənabları idi. Bu cənab Türkiyə şəraitinə baxıb, işin çətinə düşdüyünü görüb, erməniləri Qafqaza daşımağı məsləhət görmüşdü. Erməniləri Qafqaza daşıyandan sonra, Arsunin ömrü vəfa etməyərək, bu aralarda vəfat etdiyindən, əvvəlinci Dövlət Duması vəkillərindən Bahadurov cənablarını yerinə naib qoymuşdu. Bu cənab hər halda bir fürsət axtarırdı ki, Arsuni dünyadan gedəndə ona vermiş göstərişə təlimata itaət etsin, axırda erməni-müsəlman qırğını salıb. Salıb da, Dövlət Dumasına vəkil seçildi. Bu cənab Peterburqa yollandığı zaman ustadının verdiyi göstərişi - təlimatı özü ilə aparıb dumada elan etmək istədi. Belə ki, erməni və müsəlmanı müharibə səbəbinə bir-birindən ayırmaq niyyəti ilə Bakı quberniyasını və Gəncə quberniyasının aran yerlərini müsəlmanlara verib, İrəvan quberniyasını, Gəncə quberniyasının yaylaq və dağbasar ölkələrini ermənilərə verib, bunları da Qars sancağı ilə birləşdirib Erməni səltənəti təşkil etmək idi. Ermənilərin çoxdan bəri bu xəyalda olduğuna bu dəlalət edə bilər ki, Qars camaatına «Rusiya sizlərdən əsgər tutacaq» deyib qorxutmaqla onları ölkənin başqa yerlərinə hicrət etdirirdilər. Yenə, Qafqazda şiə-

183

məzhəb müsəlmanlara məsləhət görürdülər ki, köçüb İrana getsinlər. Müxtəsər, bu tövr ilə ermənilər tədarük görüb öz milli istəklərinə yetişmək üçün bir çox təlaş edirdilər. Belə ki, hər təşəbbüsdən sonra Bakı faciəsinə girişdilər ki, Arqruninin vəsiyyətinə əməl edib, müsəlmanları təzyiq ilə baba yurdlarından qovub, yerlərində səltənət qursunlar. Bunlardan məlum olur ki, iğtişaşın dördüncü səbəbi ermənilərin avtonomiya-idarə muxtariyyəti kimi əassız olan xəyallarıdır» (Məmməd Səid)».

XVIII əsrin II yarısından etibarən Qarabağ xanlığının nüfuzu xeyli dərəcədə artmışdı. Xüsusilə Pəna- həli xanın hakimiyyəti illərində (1747-1759) Qarabağ xanlığını İran və ona düşmən olan yerli feodalların basqınlarından müdafiə etmək üçün Kəbirli mahalında Bayat qalasını tikidirdi. Az bir vaxt ərzində qalaya hasar çəkildi və müdafiə sədləri təşkil olundu. Pənahəli xan bütün ailəsini və Qarabağ əyanlarını Bayat qalasına köçürdü.

Pənahəli xanın hakimiyyəti illərində Şuşa şəhəri Azərbaycanın inzibati, ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən biri oldu. Şuşadan Aran vasitəsilə Ön Qafqazı İran və digər ölkələrlə birləşdirən karvan yolu keçirdi. XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ xanlığı Rusiyanın tərkibinə birləşdirildi.

Erməni mafiyasına xidmət edən qüvvələr XIX əsrin sonlarında daha da qüvvətlənməyə başlamış, ayrı-ayrı terrorçu partiyalar yaradaraq Qarabağ ərazisini Ermənistana birlşdirməyə çalışmışlar. Tarixdə erməni məsələsi deyilən

məsələnin ortaya atılması da məhz bu məqsədə xidmət edir. Erməni mafiyasına xidmət edən bir qrup yazıçılar,

jurnalistlər və tarixçilərin məqsədi nəyin bahasına olursa olsun Qarabağ ərazisini Ermənistana birləşdirməkdən ibarətdir. Bunun üçün onlar tarixi saxtalaşdırmağı özlərinə peşə seçmişlər.

184

«Erməni xalqının tarixi» (Yerevan, 1980) adlı kitabda müəlliflər erməni xalqının möhtəşəmliyi, qədimliyi və digər cəhətləri haqqında məlumat verməklə yanaşı tarixi saxtalaşdıraraq Qarabağ və Naxçıvan ərazilərini erməni torpaqları hesab edirlər.

1977-ci ildə P.M.Muradyanm «Ermənistanın gürcü epiqrafıkası» adlı kitabı çap olunmuşdur. Burada da «Böyük Ermənistanın» xəritəsi verilmişdir.

Rus məmuru V.Y.Veliçkonun qeyd etdiyi kimi hələ keçən əsrdə erməni xadimləri saxta fikirlərlə guya tarixdə Böyük Ermənistan olduğunu təbliğ etməyə başlamışlar.

Erməni tarixçilərinin bir hissəsinin uydurduğu «Böyük Ermənistan» əslində tamamilə uydurmadan ibarətdir və tarixdə heç bir zaman «Böyük Ermənistan» olmamışdır.

Tarixi mənbələrdən məlum olmuşdur ki, Ermənistan heç də erməni etnosunun vətəni deyildir. Erməni müəlliflərinin özlərinin də qeyd etdikləri kimi «Ermənistanın» - (yəni ermənilərin) ən qədim özəyini Kiçik Asiyanın Şimal-Şərq hissəsinin əhalisi təşkil edir. Bu ölkə... Armatana, sonralar isə (b.e. əvvəl XIV-XIII əsrlər) Hayasa adlanırdı. Oradan ermənilərin əcdadları bizim eranın XII əsrində Şuriananm hüdudlarına (Van gölündən cənub-şərqə doğru) həmlə etmişlər...

Ermənilərin Zaqafqaziyanın vilayətlərinə daxil olmaları, əlbəttə nisbətən sonrakı dövrə təsadüf edir. Qeyd etmək lazımdır ki, adı Erevanın adı ilə eyniləşdirilən Erebuninin əsasını, ermənilər tərəfindən deyil, erməni torpağından, hətta Urartı torpağında deyil, Zaqafqaziyanın Aza tayfasının ölkəsi ərazisində qoyulmuşdur.

Qarabağın dağ rayonlarının qriqorianlaşdırılmış və xeyli dərəcədə erməniləşmiş əhalisinin etnik cəhətdən assimulyasiyaya uğraması (bu da tam olmayıb) sonralar baş vermişdir. Bu məlum həqiqəti savadlı adamlar

185

hələ XIX əsrdə yaxşı bilmişlər. V.Y.Veliçko yazmışdı: «Qarabağın səhv erməni adlandırılmış... erməni- qriqorian dininə etiqad etmiş... və yalnız üç-dörd əsr bundan əvvəl erməniləmiş sakinləri istisna təşkil edir». Bunu erməni müəllifi B.İşxanyan da bilirdi (Народности Кавказа. Петроград, 1916). О yazırdı: «Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərin bir hissəsi aborogendirlər, qədim albanların nəsilləridir..., bir hissəsi isə Türkiyədən və İrandan qaçıb gələnlərdir. Onlar üçün Azərbaycan torpağı təqiblərdən və təhdidlərdən qorunmaq üçün sığıncaq olmuşdur».

Qarabağın dağlıq hissəsində ilkin məskunlaşanların alban xarakteri haqqında, onun əhalisini daha sonralar (yəni 1828-ci ildən etibarən) erməniləşməsi haqqında yuxarıda deyildiyi kimi akademiklər İ.A.Orbeli, S.T.Eremyan kimi alimlər və o cümlədən digərləri də yazmışlar. Eyni zamanda Qarabağın dağlıq hissəsində Qafqaz Albaniyasına mənsub olan zəngin memarlıq abidələri də bu günə qədər mövcuddur. Əslində Qarabağın dağlıq hissəsinin əhalisi də özlərinin mənşəylərini yaxşı bilirlər.

Qarabağın dağlıq hissəsinin erməni məlikləri deyilənlər rus çarına öz məktublarında özlərini «Ərşagidlər və alban çarlarının nəsilləri» adlandırırdılar.

Hətta VII əsrdə yaşamış erməni müəllifi Arakel Təbrizski Qarabağı «Aqvanlar (albanlar) ölkəsi» adlandırmışdır.

Tarixi mənbələrdən məlum olmuşdur ki, XVIII əsrin ortalarından başlayaraq XIX əsrin əvvəllərinə qədər albanlar azərbaycan türkləri ilə yadelli işğalçılara qarşı birlikdə mübarizə aparmışlar.

Qarabağın məlikləri isə öz mənşəfi etibarı ilə yerli alban feodalları idilər (İ.Əliyev, 1989).

XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ xanlığı çar Rusiyasının tərkibinə Azərbaycan torpağı kimi birləşdirilmiş

186

dir. Qeyd etdiyimizi o dövrün rəsmi sənədləri də təsdiq edir. 1978-ci ildə Qarabağın dağlı hissəsində - Ağdərədə

(Mardakertdə) ermənilərin Azərbaycanın bu ərazisinə köçürülməsinin 150 illiyi münasibətilə abidə qoyulmuşdur.

A.S.Qriboyedov yazırdı: «Ermənilər Qarabağın dağlıq hissəsində əsasən müsəlman mülkədar torpaqlarında məskunlaşmışdılar». Onun yazdığına görə ermənilər «narazılıq edən və əsaslı narazılıq edən müsəlmanları sıxışdırırlar. A.S.Qriboyedov öz məktubunu yekunlaşdırarkən müsəlmanlara edilməli olan təlqinlərdən yazmışdır: «müsəlmanları onların uzun sürməyəcək hazırkı sıxıntılı vəziyyətləri ilə barışdırmaq və ermənilərin, ilk dəfə buraxıldıqları torpaqları həmişəlik ələ keçirmələri barədə şübhəni onların beynindən çıxarıb artmaq üçün bu cür təlqinləri onlara etmək lazımdır». Təəssüf ki, böyük rus yazıçısı yanılmışdı. Sonrakı hadisələr göstərdi ki, Qarabağa köçürülən ermənilərin bir hissəsi azərbaycanlıların onlara qarşı insanpərvərlik hərəkətlərini düzgün qiymətəndirmədilər və onlara qarşı xəyanət etdilər...

1918-1920-ci illərdə yəni Azərbaycan Demokratik Respublikasının hakimiyyəti illərində də Qarabağın bütün ərazisi Azərbaycanın tərkibində idi. Gənc Azərbaycan Demokratik Respublikasının hökuməti bütün vasitələrdən istifadə edib, erməni daşnaklarının Qarabağı Azərbaycandan ayırmaq planlarını puça çıxardı. Lakin erməni terrorçuları 1918-1920-ci illərdə xalqımıza qarşı qanlı terrorçuluqla məşul olaraq minlərlə günahsız insanları öldürdülər. Şuşada, Xankəndində, Bakıda, Şamaxıda və Azərbaycanın digər yerlərində erməni terrorçuları qırğınlar törətdilər...

1918-ci il martın 30-dan aprelin l-dək davam etmiş dəhşətli Bakı qırğınında 20 minə yaxın azərbaycanlı həlak olmuşdur. Bu qanlı hadisələr mahiyyətcə erməni

187

daşnakları tərəfindən bütün Azərbaycan xalqının məhvini nəzərdə tutan genişmiqyaslı, məkrli planın bir mərhələsi idi.

Deyirlər tarixin ən böyük ibrət dərsi ondan ibarətdir ki, tarixdən çox zaman ibrət dərsi götürülmür. Səbəbi isə tarixi bilməməkdir. Təəssüf ki, xalqımızın başına gətirilən qanşı müsibətlər haqqında son dövrlərdə müəyyən qədər yazılsa da, yenə də azdır. Bütün tərəqqipərvər bəşəriyyət erməni terrorçularının xalqımızın başına gətirdikləri qanlı hadisələrdən xəbər tutmalı, onların əməlləri lənətlənməli, erməni terrorçularının fəaliyyətlərinə birdəfəlik son qoyulmalı və dünyanın heç bir ərazisində insanlar terrorçuların qurbanı olmamalıdır...

Hələ 1918-ci ildə Bakı şəhəri bolşevik-daşnak hakimiyyətindən azad edildikdən sonra ADR hökuməti Azərbaycan xalqının məruz qaldığı dəhşətli soyqırım faktını araşdırmaq üçün Ə.B.Xasməmmədovun rəhbərliyi altında xüsusi istintaq komissiyası yaratmışdır. Qısa bir vaxt ərzində komissiya konkret faktlar, şahid ifadələri əsasında, dəyişmiş ziyanın məbləğini müəyyənləşdirmiş, fotomateriallar və digər sənədlər toplaya bilmiş və bunların xarici ölkələrdə yayılması nəzərdə tutulmuşdu. Lakin baş vermiş hadisələr, xüsüsən 1920- ci ili aprel çevrilşi bu mühüm işin sona çatdırılmasına mane olmuş, sovet dövründə isə 1918-ci il mart soyqırımının əsl mahiyyəti saxtalaşdırılmış və hadisələr beynimizə və tarix kitablarına «müsavat qiyamı», «vətəndaş müharibəsi» kimi daxil edilmişdir. Bu isə xalqa qarşı ən böyük cinayət kimi qiymətləndirilməlidir. Ona görə də o dəhşətli günlərin xronikasım yazmaq, baş vermiş faciənin əsl mahiyyətini açıb göstərmək, nəinki o hadisələrin, həmçinin bu günki müsibətlərimizin köklərini tapmağa, ətrafımızda baş verən hadisələrdən düzgün nəticə çıxarmağa kömək edə bilər. Bunu bizdən həm o dəhşətli faciənin qurbanları olmuş günahsız in

188

sanların xatirəsi, həm Qarabağ uğrunda döyüşlərdə həlak olmuş oğul və qızlarımızın ruhu və həm də tarix tələb edir...

1918-ci ilin mart hadisələri açıq antimüsəlman, antiazərbaycan xarakteri daşıyırdı. Azərbaycanlıların soyqırımını həyata keçirməklə erməni.daşnakları bolşevik və sosializm maskası taxmış digər qüvvəllərlə alyansa, girərək faktiki olaraq Bakıda bütün hakimiyyəti ələ keçirdilər. O dövrdə şəhərdə mövcud olmuş hakimiyyət strukturlarının tərkibinin təhlili göstərir ki, burada rəhbərlik ermənilərin əlində cəmlənmişdi. Bakı sovetində S.Şaumyan, S.Saakyan var idi. Sovetin əsasən ermənilərdən təşkil olunmuş qırmızı qvardiyasının komandiri Z.Avetesyan, şəhər rəisi - H.Ter-Mikaelyan, şəhər dumasına isə Çubaryan, Paranyan, İonesyan rəhbərlik edirdilər. Siyasi partiyaların Bakı komitələrində ermənilər çoxluq təşkil edirdilər. Bakı erməni milli şurası bu qüvvələrin koordinatoru. Daşnak partiyası isə əsas ideoloji orqanı idilər.

Müxtəlif təşkilat və cərəyanlara mənsub olsalar da, bu liderlərin əsas məqsədləri «Bakını müsəlman əhalidən təmizləmək» və Ermənistan ərazisi elan etmək idi.

1918-ci ilin martında Bakıda və Azərbaycanın digər ərazilərində - Şamaxı, Şuşa, Səlyan, Lənkəran, Quba və başqa yerlərdə baş vermiş qanlı hadisələr əslində əvvəlcədən düşünülüb hazırlanmış məkrli siyasətin tərkib hissəsi idi.

1918-ci ilin martında baş vermiş dəhşətli qırğın zamanı Bakı və Azərbaycanın digər bölgələrində 20 mindən artıq azərbaycanlı erməni daşnakları tərəfindən öldürüldü.

Uzun zamanlar ərzində erməni daşnaklarının 1918- ci ilin martında xalqımıza qarşı törətdikləri soyqırım əməlləri öz siyasi və hüquqi qiymətini almamışdır. Bu faciəli hadisədən 80 il keçdikdən sonra XX əsrin görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin 1998-ci ilin mar

189

tında verdiyi fərmana əsasən 31 mart azərbaycanlıların soyqırımı günü kimi yad olunmağa başlanmışdır. Heydər Əliyevin imzaladığı fərmanda ermənilərin xalqımıza qarşı törətdikləri qanlı hadisələrin mahiyyəti şərh olunmuş və onlara hüquqi siyasi qiymət verilmişdir.

1923-cü ilin iyulun 7-də Azərbaycan MİK-nin «Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması haqqında» dekret verdi. Bu erməni mafiyasma xidmət edən qüvvələrin təsiri altında verilmişdir. Əslində Ermənistanda kütləvi surətdə yaşayan azərbaycanlılar üçün Muxtar Vilayət yaradılmalı idi. Bu dövrdə SSRİ MİK- də erməni mafiyasma xidmət edən qüvvələr üstünlük təşkil etdiklərinə görə süni surətdə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti təşkil olundu. Məhz bu dövrdən sanki bir ürək ikiyə bölündü. Erməni mafiyasma xidmət edən qüvvələr müəyyən dərəcədə məqsədlərinə nail oldular...

XX əsrin keçdiyi tarixə nəzər saldıqda məlum olur ki, hər dəfə qondarma «Dağlıq Qarabağ məsələsi» kənardan erməni mafiyasma xidməd etən qüvvələr tərəfindən ortaya atılır. Elmi araşdırmalar zamanı məlum olur ki, bu qondarma məsələ o zaman qaldırılır ki, Ermənistan rəhbərləri və bəzi jurnalistlər bu və ya digər səbəblərdən geniş xalq kütlələrinin diqqətini özlərinin çirkin əməllərindən yayındırmaq məqsədi üçün ortaya atılır.

Sonuncu dəfə bu məsələ yenidən kənardan, erməni mafiyasma xidmət edən qüvvələr tərəfindən qaldırılmışdır. Z.Balayan, S.Kaputikyan və başqa erməni daşnakları istər mətbuat və istərsə də şifahi təbliğat kampaniyaları vasitəsilə Azərbaycanın daxili işlərinə kobud surətdə qarışaraq Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsini təbliğ etmişlər.

1984-cü ildə Z.Balayanm bədnam «Ocaq» kitabı Erevanda çap olunmuşdur.

Həmin kitab qati millətçilik ideologiyasının və ermnəi şovinizminin ən qərəzli və həyasız təsiri altında

190

yazılmışdır. Bədnam Z.Balayan tarixi faktları saxtalaşdırmaq yolu ilə guya Qarabağın dağlıq hissəsinin ermənilərə məxsus olmasını göstərməyə çalışmış, xalqımıza qarşı törədilmiş qanlı terrorçuluq fəaliyyətindən isə bir kəlmə belə işlətməmişdir. Z.Balayan kimilərin bədnam əməlləri və hərəkətlərinə tarix və zaman öz həqiqi qiymətini verəcək, onların xalqımızın başına gətirdikləri qanlı faciələr bütün humanist xalqlar və dövlətlər tərəfindən lənətlənəcəkdir. XXI əsrdə bütün bəşəriyyət erməni terrorçularının fəaliyyətinə son qoyacaqdır... Mən buna əminəm.

1987- ci ilin noyabrında iqtisadçı akademik A.Aqanbekyan Parisdə Fransa Kommunist partiyasının orqanı olan «Humanité» qəzetinin müxbirinə verdiyi müsahibədə bildirmişdi ki, guya «SSRİ hökumətinin ən yüksək dairələrində Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsi artıq həll olunmuş, Naxçıvanın məsələsi isə sual altındadır». A.Aqanbekyan öz bədnam müsahibəsində eyni zamanda bildirmişdi ki, guya tarixin hansı vaxtmdasa Qarabağ erməni ərazisi olub». Saxta fikirlər söyləməklə A.Aqanbekyan erməni mafiyasma xidmət edən qüvvələrə kömək etməyə və Azərbaycan tarixini saxtalaşdırmağa çalışıb...

Əlbəttə 1988-ci ildən sonra Qarabağ ətrafında baş verən hadisələr göstərdi ki, erməni mafiyasma xidmət edənlərdən biri də M.S.Qorbaçovdur. Əgər belə olmasaydı, o öz ətrafına mürtəce erməni daşnaklarını yığmaz və ona arxayın olub, Qarabağ və Ermənistan ərazisində Azərbaycanlılara qarşı soyqırım siyasəti həyata keçirilə bilməzdi...

M.S.Qorbaçova arxayın olan erməni daşnakları 1988- ci il fevralın 21-də Azərbaycan konstitusiyasına və qanunlarına zidd olaraq Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqqında mürtəce qərar qəbul etdilər. Erməni mafiyasma qulluq edənlər, sadə erməniləri də aldadaraq öz arxalarmca apara bildilər və bununla da

191

həm ermənilərə, həm azərbaycanlılar və həm də ki, bütün bəşəriyyətə qarşı terrorçuluq fəaliyyətinə başladılar və tarixdə görünməmiş cinayətlər törətdilər... Beləliklə XX əsrin əvvəllərində xalqımıza qarşı törədilmiş qanlı terrorçuluq fəaliyyəti XX əsrin sonlarında yenidən erməni mafiyasına xidmət edən qüvvələr tərəfindən daha dəhşətli şəkildə təkrar olunmağa başlandı. Beləliklə təkcə XX əsrdə sayca beşinci dəfə xalqımıza qarşı qanlı terrorçuluq fəaliyyətləri əsasən aşağıdakı illərdə baş vermişdir.

1) 1905-1907-ci illərdə. Bu illərdə baş verən qanlı terrorçuluq fəaliyyəti nəticəsində erməni daşnakları tərəfindən Şuşa, Şamaxı, Xankəndi, Ordubad və digər Azərbaycan ərazilərində minlərlə insanlar qətlə yetirilmiş və yüzlərlə kəndlər talan və viran edilmişdir. Bu qanlı hadisələri Azərbaycanın görkəmli yazıçısı M.S.Ordubadi özünün «Qanlı illər» və Mir Möhsün Nəvvab «1905-1906-cı illərdə erməni-müsülman davası» adlı kitablarında geniş şərh etmiş, erməni terrorçularının xalqımıza qarşı terrorçuluq və soyqırım hadisələrini əsaslı faktlarla şərh etmişdir.

2) 1915-1916-cı illərdə Osmanlı Türkiyəsində - Anadolu, Qars, Ərzincan və başqa ərazilərdə ermənilərin türklərə qarşı qırğın əməliyyatları başlanmışdır. Bu terrorçuluq hərəkətlərinə rəhbərlik Andronik edirdi. Andronik başda olmaqla ermənilərin terrorçuluq fəaliyyətindən xəbər tutan Türkiyə hökuməti terrorçulara qarşı mübarizəyə başlamış və türk xalqının qırılmasının qarşısını almışdır. Terrorçu Andronik həbs olunmuşdur. Türkiyə hökuməti ona qarşı humanistlik göstərmiş və onu edam etmək əvəzinə bir qulağını kəsərək həbsdən azad etmişdir. Lakin bu hadisədən ibrət dərsi almayan Andronik Ermənistana gələrək ətrafına terrorçu dəstələr toplayıb 1918-1920-ci illərdə Qarabağda, Zəngəzurda, Naxçıvanda və digər Ermənistan-Azər

192

baycan sərhəd kəndlərində yenidən quldurluq və terrorçuluqla məşğul olmağa başlayır.

3) 1918-1920-ci illərdə erməni mafıyasma xidmət edən qüvvələrin xalqımıza qarşı törətdikləri soyqırım siyasəti nəticəsində 10 minlərlə günahsız insanlar qətlə yetirilmiş, şəhər və kəndlər xarabazara çevrilmişdir. Bu illərdə xüsusilə Şuşa, Şamaxı, Bakı, Quba və Azərbaycanın digər bölgələrində erməni terrorçuları daha dəhşətli qırğınlar törətmişlər.

4) 1947-ci ildə A.İ.Mikoyanm təşəbbüsü ilə SSRİ Nazirlər Sovetinin qəbul etdiyi mürtəce qərara uyğun olaraq 300 mindən artıq azərbaycanlı doğma torpaqlarından - Ermənistan ərazisindən Azərbaycana köçürülməyə başlandı. Nəticədə 1947-1953-cü illərdə Azərbaycanın Saatlı və Sabirabad kimi isti ərazisinə köçürülən azərbaycanlılar iqlim şəraitinə dözə bilməyərək qırılmağa başladılar. Uca dağlar diyarında anadan olan insanlar muğan və Milin isti iqliminə uyğunlaşa bilməyib məhv oldular. Erməni mafıyası tərəfindən təşkil olunmuş bu «köçürmə siyasəti» də əslində terrorçuluq fəaliyyətinin yeni növü idi.

5) 1988-ci ilin fevralından başlanmış erməni terrorçularının bədnəm əməlləri nəticəsində 100 minlərlə günahsız insanlar məhv edilmiş, bir milyondan artıq azərbaycanlı öz doğma torpaqlarından qovulmuş və didərgin düşmişlər.

XX əsrin sonlarında erməni terrorçularının xalqımızın başına gətirdikləri müsibətlər, qətl hadisələri tarixdə ən böyük və dəhşətli cinayət hadisəsi kimi qiymətləndirilməlidir.

1988-ci ilin fevralından Qarabağın dağlıq hissəsində başlanmış mürtəce terrorçuluq və şovinist hərəkətlər Ermənistan tərəfindən və həmçinin xarici ölkələrdə mövcud olan erməni mafiyasma xidmət edən qüvvələr tərəfindən təşkil olunmuşdur.

193

Tarixi mənbələr birmənalı formada göstərir ki, eramızın 387-ci ildən 1921-ci ilədək tarixdə erməni dövləti mövcud olmamışdır.

Bir sıra obyektiv tarixçi alimlər İ.P.Petruşevski, İ.O.Orbeli, N.Y.Marr, T.Ter-Qriqoryan, M.Barxudar- yan və başqaları Qarabağda aparılmış elmi tədqiqatlara əsaslanaraq Qarabağın dağlıq hissəsinin Qafqaz Albaniyasının - Azərbaycanın tərkib hissələrindən biri olmasını qeyd etmişlər. Maraqlıdır ki, erməni mafıyasma xidmət edənlərdən fərqli olaraq V əsrdən XIX əsrə kimi bütün erməni tarixçiləri də obyektiv olaraq Qarabağın Qafqaz Albaniyasının ərazisi olduğunu, ərazidəki maddi mədəniyyət abidələrinin isə albanlara məxsus olduğunu dəfələrlə qeyd etmişlər. Ərazinin tarixinin saxtalaşdırılması prosesi ancaq XIX əsrin II yarısından başlanmışdır. Lakin XX əsrin 80-ci illərindən isə bu proses daha dəhşətli xarakter almışdır. Son 100 ildə erməni mafıyasmın xalqımıza qarşı törətdikləri terrorçuluq fəaliyyətlərinin ən dəhşətliləri 1988-ci ilin noyabr- dekabr aylarında Ermənistan ərazisində törədilmiş, minlərlə insanlar məhv edilmiş, uca dağlar qoynunda donmuş və öz ata-baba ocaqlarından didərgin düşmüşdür.

XX əsrin əvvəllərində Ermənistan ərazisində yaşayan əhalinin 56%-ni azərbaycanlılar təşkil etdiyi halda, 1989- cu ildə isə Ermənistan ərazisində bir nəfər belə azərbaycanlı qalmamışdır. Ermənistan hökuməti azərbaycanlılara qarşı terrorçuluq fəaliyyətinə rəhbərlik etmişdir. Əlbəttə bu işdə onların dayağı və ilhamvericisi M.S.Qorbaçov olmuşdur. Məhz M.S.Qorbaçovun iyrənc əməlləri nəticəsində 1990-cı ilin yanvarın 20-də bəşər tarixində misli görünməmiş faciə baş vermişdir. Həmin gecə qabaqcadan xəbərdarlıq edilmədən Bakı şəhərinə dinc əhalinin üzərinə silahlı sovet qoşunu göndərilmişdir. Onların içərisində Şimali Qafqazdan toplanmış ermənilər çoxluq təşkil etmişdir. Məhz həmin

194

dəstə dinc nümayişə çıxmış əhaliyə qanlı divan tutmuş, qocaları, uşaqları, qadınları gülləbaran etmişdir. Nəticədə həmin gecə Bakı şəhərində 100 dən artıq insan güllələnmiş, minlərlə adam isə ağır yaralanmışdır. Həmin gecə Bakıda mərkəzi küçələrdə günahsız insanların qanı töküldü... 1990-cı il yanvarın 22-də həmin gecə şəhid olanların dəfn mərasimi oldu. Şəhərdə hərbi vəziyyət elan olunmasına baxmayaraq milyonlarla insan Azadlıq meydanında qanlı 20 yanvarda həlak olan insanları son mənzilə yola salmaq üçün əzəmətli mitinq keçirərək, bu dəhşətli cinayəti törətmiş SSRİ Ali Sovetinin Sədri M.S.Qorbaçov və erməni mafıyasma xidmət edən digər qüvvələr ifşa olunmuşdur. Sonra isə həmin gün, 20 yanvarda həlak olanlar şəhərin ən uca zirvəsi olan dağüstü parkda dəfn olunmuşlar. Məhz həmin gündən isə dağüstü park - Şəhidlər xiyabanı adlanmağa başlanmışdır.

1988-ci ildən Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan zorla qoparıb Ermənistana birləşdirmək niyyəti ilə başlanan erməni mafıyasmm işğalçılıq və etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində Azərbaycan Respublikası ərazisinin 20 faizi işğal olunmuş, 1 milyon azərbaycanlı Ermənistan ərazisindən və Azərbaycanın işğal olunmuş bölgəsindəki ata-baba yurdlarından didərgin salınmış, 18 mindən çox azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, 20 mindən çox dinc sakin yaralanmış, 50 mindən artıq adam əlil olmuş, 4 mindən çox insan əsir və İtkin düşmüş, girov götürlümüş, 877 şəhər, kənd və qəsəbə qarət edilmiş, dağıdılmış və yandırılmışdır.

«Ermənistan terrorçularının azərbaycanlılara qarşı soyqırımı cinayətlərinin miqyasını və necə vəhşiliklə həyata keçirildiyini təsəvvür etmək üçün 1992-ci il fevralın 26-da Xocalı şəhərində baş vermiş qanlı terroru yada salmaq kifayətdir. Bəşər tarixində ən böyük müsibətlərdən biri olan bu faciə zamanı bütöv bir şəhər erməni qoşunları tərəfindən xarabalığa çevrilmiş, 613 nə

195

fər azərbaycanlı, o cümlədən 63 uşaq, 106 qadın vəhşicəsinə öldürülmüş, 487 nəfər şikəst edilmiş, 1275 Xocalı sakini - qocalar, uşaqlar, qadınlar əsir aparıla- raq dəhşətli təhqirlərə, zülmə və işkəncələrə məruz qalmışlar» (Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin bəyanatı 4 fevral 2001-ci il).

1992-ci il fevralın 26-da Dağlıq Qarabağın Xocalı şəhərində baş vermiş faciə tarixə «Xocalı soyqırımı» kimi daxil oldu.

Erməni terrorçuları tərəfindən XX əsrdə xalqımıza qarşı törədilmiş soyqırımlar Azərbaycan tarixinin qanlı səhifələridir. Tarixi keçmişi unutmaq olmaz. Tarixin ibrət dərsləri bizi yeni səhvlərdən, düşünülməmiş addımlardan çəkindirməlidir.

1988-1994-cü illərdə erməni terrorçuları tərəfindən Qarabağın dağlıq əraziləri - Şuşa, Xankəndi, Xocalı, Əsgəran, Xocavənd, Ağdərə və Hadrut işğal olunmuşdur. Bu ərazilərdən başiqa Laçın rayonu 1992-ci il mayın 17-də, Kəlbəcər rayonu 1993-cü ilin aprelin 3-də, Ağdam rayonu 1993-cü il iyulun 23-də, Cəbrayıl rayonu 1993-cü il avqustun 18-də, Fizuli rayoun 1993-cü il avqustun 23-də, Qubadlı rayoun 1993-cü il avqustun 31-də, Zəngilan rayonu isə 1993-cü il oktyabrın 30-da erməni işğalçıları tərəfindən tutulmuşdur.

Qeyd olunanlardan əlavə olaraq minlərlə arxeoloji, tarixi və memarlıq abidələrimiz hələlik erməni işğalçılarının nəzarəti altındadır. Erməni terrorçularının fəaliyyətləri nəticəsində bəşər sivilizasiyasına mühüm töhfələr vermiş Quruçay və Köndələnçay sahillərindən yüzlərlə arxeoloji, tarixi və memarlıq abidələri, o cümlədən islam mədəniyyətinə aid abidələr, qədim şəhər xarabalıqları və digər tunc dövrünə aid yaşayış məskənlər məhv edilmişdir. Nəticədə nəinki Azərbaycanın maddi mədəniyyətinə, eyni zamanda tarixinə, memarlığına, heyvanat aləminə, bitki örtüyünə və ekologiyasına ağır zərbə vurulmuşdur. Ona görə də erməni

196

işğalçılarının terrorçuluq fəaliyyəti bəşər sivilizasiyasına qarşı ən böyük cinayət kimi qiymətləndirilməli və ona qarşı mütərəqqi qüvvələr barışmaz mübarizə aparmalıdırlar. Bunun üçün Qarabağın və onun ətraf ərazilərinin erməni işğalçılarından azad olunması məqsədilə dövlət proqramı hazırlanmalı, erməni terrorçularının bütün bəşəriyyət üçün ən böyük təhlükə olması dünya dövlətlərinə və xalqlarına bildirilməlidir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının Qarabağ haqqında qəbul etdiyi 822, 853, 874, 884 saylı qətnamələri sözsüz yerinə yetirilməlidir. Bütün bəşəriyyət müharibə və terrorçuluqdan xilas olub, azad və fırəvan yaşamalıdır. İnsanlar yırtıcı deyil, yaradıcı olmalıdırlar. Ona görə də, bəşəriyyətin yaratdığı maddi və mənəvi sərvətləri qorumaq bütün dünya xalqlarının müqəddəs borcu olmalıdır.

197

QARABAĞIN İLKİN ADLARI VƏ ONUN

TARİXİNİ SAXTALAŞDIRMA CƏHDLƏRİ

Tarixin müxtəlif dövrlərində bu və ya digər səbəblərdən Qarabağ ərazisi XII-XIII əsrlərə kimi müxtəlif adlar daşımışdır. Bu adlar bəzən paralel olaraq mövcud olmuş və Qarabağın ayrı-ayrı əyalətlərini əhatə etmişdir. Antik və ilk orta əsrlərdə Qarabağın bir hissəsi Qarqarlar ölkəsi adlanmışdır. Əsasən indiki Qarqar çayı hövzəsində yaşamış qarqar tayfası qədim müəlliflərin verdiyi məlumata görə Alban tayfa ittifaqına daxil idi. Qarqarlar haqqında məlumat verən müəlliflər, onu Qafqaz Albaniyasının ən qədim və ən iri tayfalarından biri hesab etmiş və ilk orta əsrlərdə onların Mil düzünün bir hissəsinə yayıldığını göstərmişlər. Burada Qarqarların özlərinə məxsus eyniadlı şəhəri də mövcud olmuşdur.

Qarqarların etnik mənsubiyyəti haqqında elmdə bir neçə fikir mövcuddur. Bir sıra tədqiqatçılar qarqarların türkdilli olduğunu qeyd edirlər. Digər alimlər isə qarqarların İber-Qafqaz etnik qrupuna aid olduğunu iddia edir və albanlarla eyniləşdirirlər. Hətta tədqiqatçı Tre- ver qarqarları Qafqaz Albaniyasında ən geniş yayılmış küp qəbirləri mədəniyyətinin sahiblərindən biri hesab edir. Əgər nəzərə alsaq ki, şah Arsvaqanm dövründə yerli ziyalı Beniamin ümum Alban ölkəsi üçün əlifbanı da məhz çoxlu boğaz səslərinə malik qarqarların dili əsasında tərtib etmişdir, onda tədqiqatçı Treverin fikrinin həqiqatə uyğun olduğunu söyləmək olar.

Lakin Qarqarlara məxsus arxeoloji abidələr zəif öyrənilmişdir. Tarixi mənbələrdən aydın olmuşdur ki, bu tayfa əvvəlcə dağlarda məskunlaşmış, sonralar isə düzən sahələrə gələrək oturaq təsərrüfatla məşğul olmağa başlamışlar. Qafqaz Albaniyasında xristianlığı ilk dəfə qəbul edən tayfalardan biri də məhz qarqarlar olmuşlar.

198

Həmdullah Qəzvini özünün «Hüzət-əl-Qülub» əsərində göstərir ki, Qarqarlar ərazisində taxıl, pambıq və meyvə yetişdirilirdi.

Qarabağın digər bir hissəsi Uti adlanmışdır. Yazılı mənbələrdə Uti, Utik, Otena, Udin və s. adlanan bu tayfa əfsanəyə görə albanların mifik əcdadı olan hökmdar Arranın nəslindən əmələ gəlmişdir. İnzibati cəhətdən 7 əyalətə bölünmüş Utinin ən iri ərazisi «Xüsusi Uti» məhz Qarabağda olmuşdur. Uti alban ittifaqında istər iqtisadi, istərsə də siyasi cəhətdən əsas yerlərdən birini tutmuşdur. Tarixi mənbələr Bərdənin də Uti şəhəri olduğunu qeyd edirlər. Hal-hazırda udinlərin qalıqlarına Qarabağda, Qəbələ və Oğuz ərazilərində rast gəlmək olur. Uti sözünün mənşəyi və mənası barədə hələlik geniş tədqiqat işi aparılmamışdır. Yalnız akademik N.Y.Marr vaxtilə uti sözü üzərində dayanmış və bu sözün «Qara adamlar» mənasını kəsb etməsi ehtimalını irəli sürmüşdür.

Maraqlıdır ki, hazırda Qarabağda böyük bir tayfa «Qaralar» adlanır və bu tayfanın ən böyük ziyarətgahı Qaraman baba ocağıdır. Bütün bu etnonimlərin əlaqəsi xüsusi tədqiqat tələb edir. Tarixi mənbələrdən aydın olur ki, VI-VII əsrlərdən etibarən Qarqar sözü coğrafi və etnik bir məfhum kimi öz əhəmiyyətini itirmişdirsə, həmin dövrdən etibarən Qarabağın bütün düzən hissəsi Uti adlanmışdır. Bu çox güman ki, bütün ərazinin bir neçə inzibati dairədə birləşməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Belə ərazi bölgələrinin yaranması mümkün idi, çünki artıq III-IV əsrlərdən bütün Qafqaz Albaniyasında olduğu kimi Qarabağdada feodal münasibətləri inkişafa başlamışdır. III-IV əsrlərdən etibarən Qarabağın dağlıq hissəsi Arsax adlanırdı. Bir sıra orta əsr tarixçiləri Ar- sax adı altında ayrıca ölkə və ya xüsusi hökmdarlıq olduğunu qeyd edirlər. Arsax sözünün etimologiyasına gəlincə bir çox tədqiqatçılar onun Çində Tanrı dağın ətəyində yaşamış türk Ağhun tayfalarından bir qolu

199

nun adı olduğunu qeyd edirlər və həmin tədqiqatçılara görə «Arsax» - sözü - mərd tayfaların yaşadığı ərazi olmasını bildirirlər.

Lakin III qrup tədqiqatçı alimlər xüsusilə tanınmış türkoloq alim Mirəli Seyidov ilk dəfə olaraq Arsağın türk xalqlarına mənsub olmasını bildirmişdir.

Türk xalqlarını fəxri sayılan Arsağın tarixi şəxsiyyət, həm də dövlət başçısı, sərkərdə olması barədə çox az məlumat gəlib dövrümüzə çatmışdır. Roma tarixçisi Pompey Troq makedoniyalı İsgəndərin ölümündən sonrakı hadisələri şərh edərkən Arsaq barədə də bəzi mülahizələr söyləmişdir. O, 44 kitabdan ibarət olan «Filippin tarixi» əsərində yazmışdır: «O zaman naməlum mənşəli, lakin böyük şöhrətə malik Arsaq yaşamışdır».

Arsaq makedoniyalı İsgəndərin ölümündən sonra, yəni ev. əvvəl 323-cü ildən sonra siyasət aləminə çıxmış və tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə böyük imperiya yaratmışdır. Bu gün Arsağın yer, şəxs adı kimi işlənməsi ətrafında müxtəlif mülahizələr irəli sürülür.

Araşdırmalar zamam məlum olur türkdilli xalqlarda Arsaq ən əvvəl şəxs adı kimi işlənmiş, müəyyən vaxtdan sonra isə onun mənsub olduğu sülalə və yaşadığı ərazi bu şəxsin, yaxud, hökmdarın adını daşımışdır.

Arsaq sözünün araşdırılması aydın göstərir ki, ar və saq tərkib hissələri türk sözüdür. Arsaq sözünün birinci hissəsi olan Ar - ər komponenti bütün türk dillərində igid, kişi mənasını daşıyır.

Türkdilli xalqların söz ehtiyatında şəxs, yer, qəbilə, çay adı bildirən Ar - ər tərkibli sözlər çoxdur. Bütün araşdırmalar bu sözün yalnız türkdilli xalqların doğma sözü olduğunu göstərir.

Arsaq sözünün ikinci tərkib hissəsi «saq» komponenti isə tarixin bir sıra ictimai-siyasi hadisələrində böyük rol oynayan, nəhəng imperiyası olan saq gəbilə- birləşməsinin adıdır. Bu söz «ar - ər»lə birləşərk «saq

200

igidi», «saq insanı», «saq kişisi» mənasını bildirir. Arsaq sözünün araşdıran türkoloq alim Mirəli Seyidov belə bir məntiqi nəticəyə gəlir ki. Arsaq - Arçaq nə vaxtsa türkdilli saq qəbilə birləşməsinin üzvü olmuş, sonra öz adını sülaləsinə vermişdir. Görünür, bu sülalə yaşadığı yerləri, o cümlədən Qarabağı da öz adıyla - Arsaq - adlandırmışdır (Vəli Həbiboqlu, 1995).

Qarabağın Xaçın və Tərtər çaylarının dağlıq hissəsi bir müddət, yəni XII əsrdən sonra Xaçın da adlanmışdır. Bu ərazidə XII əsrin sonundan eyni adla xüsusi feodal hökmdarlığı mövcud olmuşdur. Bu ad həmin ərazidən axan eyni adlı çayla əlaqədar yaranmışdır.

Tarixi mənbələrdən aydın olur ki, «Qarabağ» sözü ilk dəfə bu əraziyə XII əsrdə verilmişdir. Lakin çox güman ki, Qarabağ sözü uzun müddət ərzində geniş xalq kütlələri arasında işləndikdən sonra yazılı ədəbiyyata düşmüşdür. Bu əraziyə Qarabağ adının verilməsi səbəblərinə gəlincə belə bir ehtimal var ki, onun birinci hissəsi, yəni «qara» sözü qədim türkdilli xalqlarda «çox», «böyük», «geniş» mənalarında işlənmiş, ikinci hissəsi «bağ» sözü isə fars dilində olub təsərrüfatda bağçıhğm geniş inkişaf ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. Doğrudan da Qarabağ ərazisində hələ tunc dövründən etibarət bağçıhğm geniş inkişaf etdiyi elmi əsaslarla sübuta yetirilmişdir.

Qafqaz Albaniyasının vilayətləri olan Qarqar, Ha- band, Uti və Arsağm əsasında feodal hökmdarlığı kimi meydana gəlmiş Qarabağın orta əsr tarixi, onun etnik tərkibi və bütövlükdə ərazinin mənsubiyyəti müasir ta- rixşünashqda ziddiyyətli və bəzən də birtərəfli şərh olunur. Bunun əsas səbəbi bəzi tədqiqatçılar Qarabağ tarixini şərh edərkən ayrı-ayrı feodal nəsillərinin mənafeyinə uyğun yazılmış və siyasi vəziyyətlərdən asılı olaraq ciddi dəyişikliklərə məruz qalmış, beləliklə də ardıcıl olaraq saxtalaşdırılmış erməni kilsə tarixçilərinin əsərlərinə əsaslanmışlar. Bu baxımdan tarix elmində Qara

201

bağın tarixi haqqında bir-birinə zid iki fikir mövcuddur. Həmin fikirlərdən biri budur ki, guya qədim Azərbaycanın bir çox vilayətləri kimi Qarabağ ərazii də hələ eramızdan əvvəl II əsrdə erməni çarı I Artaşes (189- 160-cı illər) tərəfindən işğal edilərək Ermənistana qatılır və həmin vaxtdan Kür çayı Qafqaz Albaniyasının və Ermənistanın sərhəddi elan olunur. Bu yanlış fikiri söyləyən tədqiqatçılar Strabonun «Coğrafiya» əsərinin XI kitabına əsaslanmışlar. Bu fikrin əsas tərəfdarlarından biri olan S.T.Eremyan yazmışdır: «Sağ sahil Albaniyası (Uti və Arsağ vilayətləri) demək olar ki, altı yüz ıl (eramızın 387-ci ilinə kimi) mərkəzləşmiş, quldarlıq dövləti olan Böyük Ermənistanın tərkibində olduğundan ümumi erməniləşmə prosesinə məruz qalmışdır. Arsağ vilayəti artıq IV-V əsrlərdən erməniləşdirilmiş, Uti vilayətinin əsas hissəsində isə erməniləşmə prosesi VI əsrdə başa çatmışdır». Bu saxta fikri əsas tutan müasir erməni tarixçiləri belə hesab edirlər ki, Qarabağ ərazisi, burada mövcud olan tarix, arxeologiya və mədəniyyət abidələri, bütünlüklə Ermənistana məxsusdur. Bu saxta fikir alban tarixçilərinin diqqətini cəlb etmiş və Strabonun adı çəkilən kitabın mətni diqqətlə nəzərdən keçirilmişdir. Bu vaxt məlum olmuşdur ki, I Arta- şesin işğal etdiyi vilayətlər içərisində nə Qarqar, nə Uti və nə də ki, Arsağın adı çəkilmir. Nəticədə araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, hələ XIX əsrin sonunda Strabonun tərcüməçilərini ermənilərin təsiri ilə onun «Coğrafiya» əsərini saxtalaşdırmış və Artaşesin işğal etdiyi vilayətlər siyahısına saxta olaraq Qafqaz Albaniyasının bir neçə vilayətinin adını salmışlar.

Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz erməni tədqiqatçılarının əsərlərində və fikirlərində elmi həqiqət yoxdur və onların hamısı saxta və uydurma fikirlərdir.

Kürdən cənubdakı Azərbaycan torpaqlarının, o cümlədən Dağlıq qarabağın tarixən Ermənistana məx

202

sus olması ideyası, təəssüf ki, bəzi Sovet tarixçilərinin əsərlərində də özünə müəyyən dərəcədə yer tapmışdır. Nəticədə saxta fikirlər Ermənistandan kənarda da müdafiə olunmuş olur. Tarixdən xəbəri olmayan insanlar məsələnin yalnız erməni tədqiqatçıları tərəfindən qoyuluşu və saxta həlli variantı ilə tanşı olduqlarına görə onlara inanırlar. Məhz buna görə də erməni ma- fiyasına xidmət edən qüvvələr saxta konsepsiyanı bütün dünyada yayırlar...

Erməni tarixçilərinin saxta fikirləri Azərbaycan tarixşünashğmda öz tənqidini tapmışdır. Z.M.Bün- yadov, İ.H.Əliyev, T.M.Məmmədov, R.B.Göyüşov, F.C.Məmmədova, Q.Ə.Qeybullayev və başqalaranm əsərlərində bu və ya digər cavablar verilmişdir. Hazırda əsas məsələ həmin əsərlərin və digər monoqrafiyaların dünya xalqlarının dillərinə tərcümə edilib çap olunması və yayılmasından ibarətdir.

Aparılmış kompleks elmi tədqiqatlar Qarabağın tarixi Azərbaycan torpağı olmasını elmi əsaslarla sübuta yetirmişdir.

203

NƏTICƏ

Azərbaycan Respublikası ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində qədim insanın meydana çıxması və formalaşması tarixini tədqiq etmək üçün zəngin elmi materiallar və maddi mədəniyyət nümunələri toplanmışdır. Aşkar olunmuş elmi materiallar,əsasında Azərbaycanın uzaq keçmişinin tarixi, insanlığın ilkin çağları və ulu sakinlərin maddi mədəniyyət qalıqlarının xüsusiyyətləri öyrənilir və tədqiq olunur. Maraqlıdır ki, son 40-50 il ərzində əldə edilmiş arxeoloji materiallar əsasında Azərbaycanda ibtidai insanların 2 milyon il bundan əvvəl yaşamağa başlamaları elmi əsaslarla sübuta yetirilmişdir. Halbuki, 1950-ci illərin əvvəllərinə qədər respublikamızın ərazisində qədim insan düşərgələrinin olmadığı və burada ibtidai adamların yaşamadılqları göstərilirdi. Lakin son illərdə Azərbaycan alimlərinin apardıqları arxeoloji tədqiqatlar bu fikrin yanlış, əsassız olduğunu göstərdi və respublikamızın ərazisinin də insanın yarandığı və formalaşdığı ərazilərdən biri olduğunu elmi materiallarla sübuta yetirildi. Eyni zamanda Azərbaycanda sivilizasiyanın özünəməxsus xüsusiyyətləri olduğuna və bunun əsasında ölkəmizdə və Yaxın Şərq ərazisində ən qədim arxeoloji mədəniyyətin müəyyən olunmasına şərait yarandı. Bu qədim mədəniyyət tarixə Quruçay mədəniyyəti kimi daxil olmuşdur. Hazırda Quruçay mədəniyyətinin maddi mədəniyyət nümunələri əsasında Azərbaycanda bəşər tarixinin uzaq keçmişi tədqiq olunur.

Aparılan kompleks elmi tədqiqat işləri nəticəsində məlum olunmuşdur ki, bəşəriyyət tarixində hər şey gəl- di-gedərdir. Nə şahlar qalıb, nə də onların taxt-tacı, hamısı viran olub gedib. Ancaq insan tarixi ilə bağlı olan ilk əmək aləti, əl çapacağı, daşdan hazırlanmış ox uduqları, daş heykəllər, kaman, ilk incəsənət nümunə

204

ləri, qala divarları, şəhər xarabalıqları bu günümüzədək gəlib çatmışdır. Məhz alimlərimiz bu gün onları araşdırır, keçmiş tariximizi göz önündə canlandıraraq onu oxumağa başlayır və bunların əsasında uzaq keçmişimiz yazılır.

Arxeoloji tədqiqatlar zamanı tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları tarixin güzgüsüdür. Ancaq bu güzgü vasitəsilə qədim tariximiz müşahidə və tədqiq olunur.

Azərbaycan Respublikası ərazisində son 50 ildə aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Qazax, Tovuz, Füzuli, Şuşa, Lerik, Masallı, Şərur, Yardımlı və Kəlbəcər bölgələrində qədim insan düşərgələri aşkar olunmuşdur. Qeyd olunan rayonların ərazisində aşkar edilmiş düşərgədən tapılmış maddi mədəniyyət nümunələri əsasında Azərbaycan ərazisində nəinki ibtidai insanların yaşaması isbat olunmuş, hətta respublikamızın ərazisində ən qədim insanların uzun müddət məskən salıb formalaşması üçün əlverişli təbii coğrafi şəraitin olması elmi əsaslarla sübuta yetirilmişdir.

Azərbaycan alimlərinin Azıx və Tağlar qədim insan düşərgələrində apardıqları elmi tədqiqat işləri nəticəsində tapılmış maddi mədəniyyət nümunələri artıq ümumdünya şöhrəti qazanmışdır. Təsadüfi deyildir ki, 1981-ci İdə Fransanın «İnsan» muzeyində təşkil edilmiş «Avropanın ilk sakinləri» adlı sərgidə Azıx və Tağlar düşərgəsinin arxeoloji tapıntıları üçün ayrıca guşə ayrılmışdır. Fransız alimlərindən A.Lümley, Kombiye, Labeyri və başqaları Azərbaycanda aparılan arxeoloji tədqiqat işlərinə yüksək qiymət vermiş və bu tapıntıların insanın formalaşmasında və sonrakı inkişaf mərhələlərinin tədqiqində mühüm elmi əhəmiyyəti olduğunu qeyd etmişdir. Hazırda Azərbaycan ərazisi ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri hesab olunur.

Hazırda Azərbaycan ərazisindəki paleolit düşərgələrindən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqlarının tədqiqi beynəlxalq xarakter almışdır. Çünki həmin elmi

205

materiallar bəşər sivilizasiyasının tarixi inkişafını öyrənmək üçün mühüm elmi əhəmiyyətə malikdir. Məhz bunu əsas tutan Azərbaycan, Fransa, İtaliya, İspaniya, Hollandiya, Rusiya və Gürcüstan alimləri beynəlxalq İNTAS-2000 adlı proqram hazırlanmış və onun elmi tədqiqinə başlamışlar. Həmin proqrama uyğun olaraq 2001-2005-ci illərdə Qafqazın və Avropanın mustye mədəniyyətləri üzrə elmi tədqiqat işləri aparıacaqdır. Son 50 ildə Azərbaycan, Qafraz, Fransa, İatliya, İspaniya, Rusiya ərazilərində aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları tədqiq olunacaq və alınmış elmi nəticələr çap ediləcəkdir. Proqrama uyğun olaraq Əsədulla Cəfərov 2001-ci ilin iyul və 2003-cü ilin fevral-mart aylarında Fransanın Paris, Nis, Kənson, Perpinyan və Totavel şəhərlərinin elmi laboratoriya və muzeylərində fransız alimləri ilə birlikdə elmi tədqiqat işləri aparmışdır. Azıx, Tağlar, Qobustan və başqa tarixi abidələr bəşər sivilizasiyasını özündə əks etdirən düşərgələrdəndir.

Qədim Daş dövründən başlayaraq formalaşan insanlar yaşamaq uğrunda mübarizə aparmış, təbiətin azğın qüvvələrinə sinə gərmiş, təbiətin sirlərini dərk etməyə başlamış, bəşəriyyətin maddi və mənəvi nemətlərini yaratmışlar. İlk kobud çapma aləti ilə əmək fəaliyyətinə başlayan insan, zaman keçdikcə əmək alətlərini təkmilləşdirmiş, sonralar ox, kaman ixtira etmiş, qala divarları, minarələr, şəhərlər salmışdır.

Hazırda bəşəriyyətin ilk sakinlərinin uzaq keçmişi haqqında əldə olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları əsasında onların ilk əmək fəaliyyətinə başladığı tarix 6 milyon il bundan əvvəldən hesablanır.

Aparılan arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, Mustye mədəniyyətinin sonlarından başlayaraq, yəni 35-33 min il bundan əvvəl ulu sakinlər mağaralardan başqa, açıq yaşayış məskənlərində də yaşamağa başlamışlar. Xüsusilə, orta Daş dövründən (Mezolit) daha geniş sahələrdə məskunlaşmağa başlamışlar. Qobustandan, Naxçıvan

206

dan, Kəlbəcərdən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət nümunələri dediklərimiz bir daha təsdiq edir. Xüsusilə, Qobustandan Mezolit, Neolit və Tunc dövrlərinə aid tapılmış qayaüstü rəsmlər, yaşayış yerləri Azərbaycanın ilk sakinlərinin maddi mədəniyyəti haqqında geniş elmi məlumatlar əldə etməyə imkan yaratmış, eyni zamanda respublikamızın bəşər sivilizasiyasının mərkəzlərindən biri olduğunu söyləməyə əsas vermişdir.

Azərbaycanın ən qədim dövlətləri olan Manna, Midiya, Atropatena və Qafqaz Albaniyası haqqında tədqiqat əsərləri çap olunmuşdur.

Respublikamızın ərazisində qeydə alınmış Quruçay, Aşel, Mustye, üst Paleolit, Mezolit, Neolit, Tunc, Dəmir, Antik və orta əsr şəhər mədəniyyətlərinin arxeoloji tapıntıları xalqımızın etnogenez problemini yeni ba- xımdan^ müasir elmi biliklər səviyyəsində tədqiq etməyə şərait yaratmışdır. Eyni zamanda Azərbaycan xalqının tarixən bu ərazidə yaşayıb yaradan qəbilə və tayfaların təkamül inkişafı nəticəsində formalaşdığını göstərir. Çünki bütün arxeoloji mədəniyyətlərdə qohumluq və oxşarlıq xüsusiyyətləri aydın hiss olunur.

6 milyon il bundan əvvəl daşa müraciət edən, ondan ilk əmək aləti hazırlayan qədim insan, sonrakı inkişaf mərhələlərində daş alətləri təkmilləşdirərək bu gün də daşdan istifadə edir, evlər tikir, yollar salır, daşlar üzərində incəsənət əsərləri yaradır və özünün yaradıcılıq fəaliyyətini davam etdirir.

Hazırda Azərbaycan arxeologiya elminin insanın meydana gəlməsi, formalaşması və sonrakı inkişaf mərhələləri haqqında əldə etdiyi elmi nailiyyətlər yuxa- rıde qeyd etdiyimiz məlumatlardan ibarətdir. Lakin bu gün də davam edən elmi tədqiqat işləri yeni-yeni tarixi abidələrin aşkar olunmasına şərait yaradacaq, Azərbaycanın ilk sakinlərinin həyat tərzinə, maddi mədəniyyət qalıqlarına aid yeni əsərlərin yazılmasına səbəb olacaqdır.

207

Asadulla Jafarov

THE FIRST INHABITANTS AZERBAIJAN (Summary)

As a result of the complex archaeological researches which have been carried out in the territory of Azerbaijan for last 50 years rich samples of material culture concerning by the period of a paleolith have been found out. On the basis of the epoch of the paleolith living on territory of our Republic, technique and typology of manufacturing of instruments of work, feature of hunting and collecting is investigated. During excavation on multilayered palaeolithic parking Azikh, Taglar, Gazma, Dashsalahli, Damjili, Shusha and others found out on territory of our Republic, the found numerous instruments of work, remains of the animals based on hunting, traces of the fireplaces have been investigated from scientific point of view.

As a result of complex researches carried out by the Azerbaijan archeologists it has been established, that 2,0-1,2 million more years ago in the valleys of the rivers Guruchay and Kondalyanchay on southeast slopes of a Garabakh ridge primitive people have found a haven. It speaks that the specified territories abounded natural gifts necessary for the life. On coast of two Garabakh rivers more karstic caves 2 million years ago were formed. By complex scientific researches it has been established, that the first inhabitants of Azerbaijan from that time have started to settle in the valleys of the rivers Guruchay and Kondalyanchay and were engaged in manufacturing of instruments of work. After certain time to the order to manufacturing instruments of work from a river stone they have found a haven in Azikh cave which is taking place in this territory. Multilayered Azikh paleolothic parking has been found

208

out by Mamedali Husseynov in 1960. Cave parking is in Garabakh territory on distance of 17 kilometers from the city of Fizuli on the left coast of the Gu- ruchay. Archeological excavations in Azukh cave parking have revealed 10 layers. The material-cultural rests of the parking found on the lowermost layers (7- 10 layers) have the big scientific value. These material- cultural rests specify dwelling of primitive people in Azikh cave. The river Guruchay had big significance in a life of primitive people occupied Azikh palaeolithic parking. The first inhabitants of Azerbaijan with a view to manufacturing of instruments for work, transferred river stones and put them in a cave. Alongside with it inhabitants of Azikh parking were engaged in hunting and collecting.

Similar instruments of work found on 7-10 layers of the Azikh cave for the present are not found out in the Near East and among palaeolithic monuments of Caucasus. To instruments of work found on the bottom layers of parking on specific features of technics of manufacturing and the typology, new samples of material culture the name Guruchay archaeological culture has been given. Scientific research of stone products has found out some stages of development of Guruchay culture. If at an early stage of culture of the instruments of work there were produced roughly and primitively in the subsequent stages technique of their manufacturing had improved and there appeared new and new instruments of work.

Archaeological researches have revealed, that on ancient Azikh parking the Guruchay culture as a result of long evolution was placed by ancient Ashel culture. For the period of ancient Ashel culture the technique and typology of instruments of work was improved and it was necessary manufacturing of new instruments for work.

209

As a result of archaeological researches on the territories of the Azerbaijan Republic samples of material culture concerning to Ashel culture have been found on 4- th and 5-th layers of Azikh palaeolithic parking Orta Shurtan of Kelbajar area. Alongside with in the territory of Lerik area and the Nakhichevan Autonomous Republic instruments of work the Ashel culture made of separate river stones have been noticed.

The richest samples of Ahel culture in the territory of Azerbaijan have been found out on 6-th and 5-th layers of Azikh cave; more than 4 thousand stone products and more than 50 thousand bones of animals extracted on hunting. Wealth of samples of material culture found in Ashel layer of Azikh parking testify to long residing ancient people here.

Alongside with above mentioned, remains of Mustyer material culture, the top palaeolith, mezolith, neolith, eneolith, bronze and other archaeological periods found on the territory of Azerbaijan are in detail described also in work of the author.

In the book «The First Inhabitants of Azerbaijan» Asadulla Jafarov also has presented data on archaeological finds of palaeolithic parking of France - Vallon, Sentashel, Gararet, the Bon-Bon, Condel Arago, East Africa - Oldway, Koobi-For, Turkane, Omo, etc.

Wide reflection of archaeological researches carried out on the territory of Garabakh is shown in the work. At the same time on the basis of archaeological and historical sources are subjected to criticism of attempt of falsification of history of Azerbaijan.

The place and analogy of palaeolithic parking of Azerbaijan among monuments of Caucasus and the Near East are determined in the work. In a counterbalance to representations of separate scientists about interrelation of the New-Eastern monuments and the Central Asian monuments it is established that instru

210

ments of work found in Taglar have distributions to Iran and

Iraq and, that Taglar Mustyer parking is the basic monument

in the Near East.

211

А садулла Джафаров

ПЕРВЫЕ ЖИТЕЛИ АЗЕРБАЙДЖАНА (Аннотация)

В результате комплексных археологических

исследований, проведенных на территории

Азербайджана за последние 50 лет были обнаружены

богатые образцы материальной культуры относящиеся к

периоду палеолита. На основе остатков образцов этой

материальной культуры были исследован образ жизни

древних людей эпохи палеолита, живших на территории

нашей Республики, техника и типология изготовления

орудий труда, особенности охоты и собирательства. Во

время раскопок на многослойных палеолитических

стоянках Азых, Таглар, Газма, Дашсалахлы, Дамджы-

лы, Шуша и других обнаруженных на территории нашей

Республики, найденные многочисленные орудия труда,

останки добытых на охоте животных, следы очагов были

исследованы с научных позиций.

В результате комплексных исследований

проведенных азербайджанскими археологами было

установлено, что еще 2,0-1,2 миллиона лет тому назад в

долинах рек Гуручай и Кондялянчай на юго- восточных

склонах Гарабахской гряды нашли пристанище

первобытные люди. Это объясняется тем, что указанные

территории изобиловали природными дарами

необходимыми для жизни. На берегах двух Га-

рабахских рек более 2 миллионов лет назад образовались

карстовые пещеры. Комплексными научными

исследованиями было установлено, что первые жители

Азербайджана с той поры начали селиться в долинах рек

Гуручай и Кондялянчай и занимались изготовлением

орудий труда из речного камня они нашли пристанище в

Азыхской пещере, находящейся на этой

212

территории. Многоярусная Азыхская палеолитическая

стоянка была обнаружена Мамедали Гусейновым в 1960

году. Пещерная стоянка находится на территории

Гарабаха на расстоянии 17 километров от города Фи-

зули на левом берегу реки Гуручай. Археологические

раскопки в Азыхской пещерной стоянке выявили 10

слоев. Материально-культурные остатки найденные на

самых нижних слоях стоянки (7-10 слоев) имеют

большое научное значение. Эти материальнокультурные

остатки указывают на обитание первобытных людей в

Азыхской пещере. Река Гуручай имела большое

значение в жизни первобытных людей заселявших

Азыхскую палеолитическую стоянку. Первые жители

Азербайджана в целях изготовления орудий труда

переносили речные камни и складывали их в пещере.

Наряду с этим обитатели Азыхской стоянки занимались

охотой и собирательством.

Орудия труда похолсие на найденные на 7-10 слоях

Азыхской пещеры пока еще не обнаружены не на

Ближнем Востоке и не на палеолитических памятниках

Кавказа. Орудиям труда найденным на нижних слоях

стоянки по специфическим особенностям техники

изготовления и типологии, новым образцам

материальной культуры было присвоено наименование

Гуручайская археологическая культура. Научное

исследование каменных изделий обнаружило несколько

этапов развития Гуручайской культуры. Если на раннем

этапе культуры орудия труда изготовлялись грубо и

примитивно, то в последующих этапах техника их

изготовления совершенствовалась и появлялись новые и

новые орудия труда.

Археологические исследования выявили, что на

древней Азыхской стоянке Гуручайская культура в

результате длительной эволюции сменилась древней

ашельской культурой. За период древней ашельской

213

культуры совершенствовалась техника и типология

орудий труда и было положено начало изготовлению

новых и новых орудий труда.

В результате археологических исследований на

территории Азербайджанской Республики образцы

материальной культуры, относящиеся к ашельской

культуре были найдены на 6-ом и 5-ом слоях Азых- ской

палеолитной стоянки, палеолитных стоянках Гаялы

Газахского района, Аджы-дяря, Али-Байрамлы,

открытой палеолитной стоянки Орта Шуртан Кель-

баджарского района. Наряду с этим на территории Ле-

рикского района и Нахичеванской Автономной

Республики были замечены орудия труда ашельской

культуры, изготовленные из отдельных речных камней.

Самые богатые образцы Ашельской культуры на

территории Азербайджана были обнаружены на 6-ом и

5- ом слоях Азыхской пещеры: более 4 тысяч

каменных изделий и более 100 тысяч костей животных

добытых на охоте. Богатство образцов материальной

культуры обнаруженные в ашельском слое Азыхской

стоянки свидетельствуют о длительном проживании

здесь древних людей.

Наряду с приведенными выше, в труде автора

подробно описаны также найденные на территории

Азербайджана останки мустьерской материальной

культуры, верхнего палеолита, мезолита, неолита,

енеолита, бронзы и других археологических периодов.

В книге «Первые жители Азербайджана» Асадулла

Джафаров также представил сведения об

археологических находках палеолитических стоянов

Франции - Vallonné, Sentashel, Lararet, Bon-Bon, Gondel

Arago, Восточной Африки - Oldway, Koobi-for, Turkane, Ото и др.

214

в труде нашли широкое отражение археологические

исследования проведенные на территории Гара- баха. В

то же время на основе археологических и исторических

источников подвергнуты критике попытки

фальсификации истории Азербайджана.

В труде определены место и аналогия

палеолитических стоянок Азербайджана среди

памятников Кавказа и Ближнего Востока. В противовес

представлениям отдельных ученых о взаимосвязи

ближневосточных памятников и среднеазиатских

памятников установлено, что орудия труда найденные в

Тагларе нашли распространение в Иране и Ираке и, что

Тагларская му- стьерская стоянка является основным

памятником на Ближнем Востоке.

215

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

Aslanov Q.M. Abşeronda arxeoloji qazıntılar. Azərbaycanın maddi mədəniyyəti. VI cild, Bakı, 1965.

Aslanov Q. Gədəbəy rayonundan tunc dövmnə aid arxeoloji tapıntılar. Azərbaycanın maddi mədəniyyəti; IX cild, Bakı, 1980.

Aslanov Q.M. Torpaqqalada arxeoloji qazıntılar. Az.SSR EA, Xəbərlərri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1961, №8.

Aslanov Q.M., Valüdov R.M. İonii H.İ. Qədim Mingəçevir. Bakı, 1959 (rus dilində).

Aşurbəyli S.B. Şirvanşahlar dövləti (VI-XVI əsrlər), Bakı, 1983 (rus dilində).

Babayev İ.A. Er. əv.IV - er. III əsrlərində Qafqaz Albaniyasının şəhərləri. Bakı, 1990 (rus dilində).

Boriskovski P.İ. İnsanlığın uzaq keçmişi. Leninqrad, 1979 (rus dilində)

Bord F. Paleolitin tipologiyası. Paris, 1961 (fransız dilində).

Bünyadov T. Azərbaycan arxeologiyası oçerkləri. Bakı, 1960.

Bünyadov T. Azərbaycanda əkinçiliyin inkişafı tarixinə dair. Bakı, 1964.

Bünyadov T. Azərbaycanda maldarlığın inkişafı tarixindən. Bakı, 1969.

Bünyadov Z.M. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı, 1989.

Bünyadov Z.M. Azərbaycan Atabəylər dövləti. Bakı, 1989.

Cəfərov Ə.Q., Hüseynov M.M. Azərbaycanın paleoliti. Bakı, 1986, rus dilində.

Cəfərov Ə.Q. Azərbaycanın mustye mədəniyyəti. Bakı, 1983 (rus dilində)

Cəfərov Ə.Q. Quruçay dərəsində. Bakı, 1990. Cəfərov Ə.Q. Azərbaycanın qədim insan düşərgələri.

Azərbaycan abidələri. Bakı, 1989. Cəfərov Ə.Q. Azərbaycanda yeni çoxtəbəqəli Qazma

mustye düşərgəsi. Rusiya arxeologiyası, 1992 (rus dilində), № 2

216

Cəfərov Ə.Q. İnsanlığın şəhəri. Bakı, 1994. Cəfərov Ə.Q. Azərbaycanın orta paleoliti. Bakı, 1999

(rus dilində) Cəfərov Ə.Q. Azərbaycan paleolitinin nailiyyətləri və

Qafqazda yeri. Azərbaycan arxeologiyası və etnoqrafiyası. 2003, №1.

Cəfərov Ə.Q. Qarabağın paleolit düşərgələri. Azərbaycan arxeologiyası və etnoqrafiyası. 2003, №2.

Cəfərov Ə.Q. Qədim insanın əmələ gəlməsi və formalaşmasına aid yeni arxeoloji və paleoantropoloji tapıntılar. Arxeologiya və etnoqrafiya institutunun 10 illiyinə həsr olunmuş elmi konfransın materialları. Bakı, 2003.

Cəfərov Ə.Q. Azıx dünya arxeologiyasında. Akademik İqrar Əliyevin 80 illiyinə həsr olunmuş elmi konfransın materialları. Bakı, 2004.

Cəfərzadə İ.M. Qobustanın qayaüstü rəsmləri. Bakı, 1973 (rus dilində)

Dmanisi. Tbilisi, 1998 (gürcü və rus dillərində). I cild. Dmanisi. Tbilisi, 2000 (gürcü və rus dillərində). II cild. Dmanisi. Tbilisi, 2001, (gürcü və rus dillərində). III

cild. Əliyev İ.H. Midiya tarixi. Bakı, 1960 (rus dilində) Əliyev İqrar. Dağlıq Qarabağ: tarix, faktlar, hadisələr.

Bakı, 1989. Əliyev İqrar. Qarabağ qədimlərdə. Qarabağ, 2004 (rus

dilində) Əliyev İ.H. Atropatena tarixinin oçerki. Bakı, 1989 (rus

dilində) Əliyev İ., Qədirov F. Qəbələ. Bakı, 1985. Əliyev K.H. Antik Qafqaz Albaniyası. Bakı, 1992 (rus

dilində) Əfəndiyev O. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı, 1993. Əliyev V.H. Boyalı qablar mədəniyyəti. Bakı, 1977. Hüseynov M.M. Uzaq daş dövrü. Bakı, 1973. Hüseynov M.M. Azərbaycan arxeologiyası (daş dövrü).

Bakı, 1975. Hüseynov M.M. Azərbaycanın qədim paleoliti. Bakı,

1985 (rus dilində) Hüseynov M.M., Cəfərov Ə.Q., Məmmədov Ə.V.,

Süleymanov M.B. Tağlar düşərgəsinin arxeologiyası və pa-

217

leocoğrafıyası Ümuınittifaq arxeoloji sessiyanın materialları. Bakı, 1985 (rus dilində)

Hüseynov M.M., İsmayılov Q.S. Azıx və Tağlar mağaralarından aşkar olunmuş eneolit dövrü tapıntıları. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası. Bakı, 1967, №1.

İsmayılov Q.S. Quruçay və Köndələnçay vadisində qədim mədəniyyət izləri. Bakı, 1981.

Klark C.D. Tarixəqədərki Afrika. Moskva, 1977 (rus dilində)

Kazımov Qəzənfər. Azərbaycan dilinin tarixi. Bakı, 2003.

Kalandadze A.K. Soni mağarası və onun mədəniyyəti. Gürcüstan mağaraları. III cild. Tbilisi, 1965 (rus və gürcü dillərində)

Korobkov İ.İ. Nüvələrin təyini metodikası. Sovet arxeologiyası jurnalı, 1963, №4 (rus dilində)

Korobkov İ.İ. Şərqi Aralıq dənizi sahilinin paleoliti. Dünya paleoliti. II cild. Leninqrad, 1978 (rus dilində)

Qara yanvar. Bakı, 1990 (rus dilində) Qeybullayev Q. Ə. Azərbaycanlıların etnogenezisinə

dair. Bakı, 1991,1 cild (rus dilində) Qeybullayev Q. Qarabağ. Bakı, 1990. Lümley A.Dö. Aralıq dənizi sahillərinin qədim və orta

paleoliti. Paris, 1971 (fransız dilində) Lümley A.'Dö. İlk insanlar. Paris, 1998 (fransız dilində). Lübin V.P. Azərbaycanın qədim paleolitinin

öyrənilməsinə dair. Antropologiya məsələləri jurnalı. 1960, №3 (rus dilində)

Lübin V.P. Alt paleolit əmək alətlərinin tədqiqinin metodikası məsələləri. Arxeoloji tədqiqat materialları. 1965, №131 (rus dilində)

Lübin V.P. Alt paleolit. SSRi ərazisində daş dövrü. Leninqrad, 1970 (rus dilində)

Lübin V.P. Qafqazın mustye mədəniyyətləri. Leninqrad, 1977.

Lübin V.P. Qafqazda aşel dövrü. Sankt-Peterburq, 1998 (rus dilində)

218

Məmmədov T.M. Albaniya və Atropatena qədim erməni mənbələri üzrə. Bakı, 1977 (rus dilində)

Məmmədov T.M. Qafqaz Albaniyası. Bakı, 1993 (rus dilində)

Məmmədova F.C. Azərbaycanın siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası. Bakı, 1993.

Muradova F.M. Qobustan tunc dövründə. Bakı, 1979. Mənsurov M.M., Cəfərov Ə.Q. Tağlar mağarasında

qazıntılar. Arxeoloji kəşflər, 1973, Moskva, 1974 (rus dilində)

Mənsurov M.M. Qərbi Azərbaycanın alt paleoliti. Namizədlik dissertasiyasının avtoreferatı. Tbilisi, 1978 (rus dilində)

Müseyibov M.A., Hüseynov M.M. Azıx mağarası. S.M. Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin Elmi əsərləri. 1961, №1.

Nərimanov İ.H. Azərbaycanın qədim əkinçi-maldar tayfalarının mədəniyyəti. Bakı, 1987 (rus dilində)

Nioradze M.N. Vektıa A.Ş., Qabunya L.K., Momaşaşvili N.S. Sakajiya mağarası. Krım və Qafqazın alt paleolitinin arxeologiya və paleocoğrafiyası. Moskva, 1978 (rus dilində)

Nərimanov İ.H. Azərbaycanda eneolit dövrünün əkinçiliyinə dair. Sovet arxeologiyası. Moskva, 1971, №3 (rus dilində)

Nərimanov İ.H., Mahmudov F.R. Muğanda eneolit abidələri. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. 1967, №2 (rus dilində)

Nuriyev A., Babayev Ə. Bərdə şəhərinin tarixi-arxeoloji oçerki. Bakı, 2001.

Osmanov F.L. Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyəti. Bakı, 1982.

Onullahi S.M. XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi. Bakı, 1982.

Ordubadi M.S. Qanlı illər. Bakı, 1991. Paniçkina M.Z. Paleolit nüvələri. Arxeolloji məcmuə.

Leninqrad, 1959 (rus dilində) Ranov V.A. Ön Asiyanın dağlıq hissəsinin paleoliti.

Dünya paleoliti. II cild. Leninqrad, 1978 (rus dilində) Rüstəmov C.N. Qobustan dünyası, Bakı, 1994.

219

Rüstəmov C.N. Qobustan petroqlifləri. Bakı, 2003, I kitab.

Rüstəmov C.N., Muradova F. M. Qobustan petroqlifləri. Bakı, 2003, II kitab.

Səmyud A. Uimz. Ermənistan terrorçu «xristian» ölkənin gizlinləri. Bakı, 2004.

Zamyatin S.N. 1953-cü ilin payızında Azərbaycanda daş dövrü üzrə aparılmış kəşfiyyat işləri. Azərbaycan EA Tarix İnstitutunun əsərləri. XIII cild, Bakı, 1958 (rus dilində)

Zamyatin S.N. Paleolit üzrə oçerklər. Moskva- Leninqrad, 1961 (rus dilində)

Yığılmağa verilmişdir 12.07.2004 Çapa imzalanmışdır 31.08.2004

Fonnat 84x108 həcmi 13,75 ç.v.+ şəkillər, ofset çapı, tiraj 1000, sif. № 43, Qiyməti müqavilə ilə

“Elm” nəşriyyatı

“Qızıl Şərq mətbəəsi” ASC H.Aslanov, 80. Tel; 494-25-66

■ Alt paleolit • Orta paleolit A Üst paleolit

1. Azıx mağarası. 2. Tağlar mağarası

3. Şuşa mağarası 4. Daşsalahlı mağarası 5. Damcılı mağarası 6. Qayalı tapıntı yeri

7. Marallı tapıntı yeri 8. Çaxmaqlı tapıntı yeri 9. Qazma mağarası 10. Buzeyir mağarası 11. Orta şurtan 12. Zar 13. Hişkədərə

Şəkil 1. Azərbaycan Respublikası ərazisində paleolit

abidələrinin yerləşmə xəritəsi

Şəkil 6. Azıx düşərgəsinin giriş yolu

Şəkil 7. Azıx düşərgəsi. Təbəqələrin görünüşü

Şəkil 8. Azıx düşərgəsi.

Şəkil 9. Azəx. Aşağı təbəqələrin görünüşü.

Şəkil 10. Azıx paleolit düşərgəsinin planı

Şəkil 11. Azıx düşərgəsi. Stalaqnat dirək.

Şəkil 12. Azıx düşərgəsi.

Şəkil 13. Məmədəli Hüseynov azıxantropun çənəsini tədqiq edir

Şəkil 14 Sağdan H. Həsənov, Ə. Əhmədzadə, M. Hüseynov və Ə. Cəfərov Azıx düşərgəsinin qabağmda. 18.07.1981-ci il.

Şəkil 17. Azıx düşərgəsinin V təbəqəsindən tapılmış mağara

ayısının kəllə qabıqları və çənələri

Şəkil 22. Azıx düşərgəsi, Quruçay mədəniyyətinin əmək alətləri

Şəkil 23. Azıx düşərgəsi. Quruçay mədəniyyəti. Əmək alətləri.

Şəkil 24. Azıx düşərgəsi. Quruçay mədəniyyəti.

Kobud çapma alətləri.

Şəkil 26. Azıx düşərgəsi. Quruçay mədəniyyəti.

Kobud çapma alətləri

0 / » J < t,

Şəkil 27. Azıx düşərgəsi. Qədim aşel mədəniyyəti.

Əmək alətləri

Şəkil 28. Azıx düşərgəsi. Qədim aşel mədəniyyəti.

Əmək alətləri

Şəkil 29, Azıx düşərgəsi. Qədim aşel mədəniyyəti.

Əmək alətləri

Şəkil 30. Azıx düşərgəsi. Qədim aşel mədəniyyəti.

Əmək alətləri

Şəkil 31. Azıx düşərgəsi. Qədim aşel mədəniyyəti.

Əmək alətləri

Şəkil 32. Azıx düşərgəsi. Qədim aşel mədəniyyəti.

Əmək alətləri

o t 2 3 4 S t

Şəkil 33. Azıx düşərgəsi. Orta aşel mədəniyyəti. Əl çapacaqları

Şəkil 34. Azıx düşərgəsi. Qədim aşel mədəniyyəti.

Əmək alətləri

»J.

Şəkil 35. Azıx düşərgəsi. Qədim aşel mədəniyyəti.

Əmək alətlgri

Şəkil36 Azıx düşərgəsi. Qədim aşel mədəniyyəti.

Əmək alətləri

Şəkil 37. Azıx düşərgəsi. Orta aşel mədəniyyəti. Qədim tur buynuzu

Şəkil 3'S. Azıx düşərgəsi. Mustye mədəniyyəti. Nüvələr

Şəkil39 . Azıx düşərgəsi. Mustye mədəniyyəti. Əmək alətləri

Şəkil 40. Azıx düşərgəsi. Mustye mədəniyyəti. Əmək alətləri

Şəkil 41. Azıx düşərgəsi, Mustye mədəniyyəti. Əmək alətləri

Şəkil 42. Azıx düşərgəsi. Mustye mədəniyyəti. Əmək alətləri

Şəkil 43. Azıx düşərgəsi. Mustye mədəniyyəti. Əmək alətləri

Şəkil 44. Azıx düşərgəsi. Mustye mədəniyyəti.

Əmək alətləri

Şəkil 46. Tağlar mağarası, Yevallua itiucluqları.

Musiyc mədəniyyəti.

Şəkil 47, Tağlar mağarası. Əmək alətləri.

Mustyc mədəniyyəti.

Şəkil 48. Tağlar mağarası. Əmək alətləri.

Mustye mədəniyyəti.

Şəkil 49. Tağlar mağarası. Əmək alətləri.

Mustye mədəniyyəti.

Şəkil 50. Tağlar mağarası. Əmək alətləri.

Mustye mədəniyyəti.

Şəkil 51. Tağlar mağarası. Əmək alətləri.

Mustyc mədəniyyəti.

Şəkil 52. Tağlar mağarası. Əmək alətləri.

Mustye mədəniyyəti.

Şəkil 53. Tağlar mağarası. Mustye mədəniyyəti. Əmək alətləri

Şəkil 54. Tağlar mağarası. Mustye mədəniyyəti. Əmək alətləri

Şəkil 55. Tağlar mağarası. Əmək alətləri.

Mustye mədəniyyəti.

Şəkil 60. Buzeyir mağarası. Çöküntünün görünüşü

Şəkil 61. Buzeyir mağarası.

Şəkil 62. Buzeyir mağarası. Qazmtı prosesi

Şəkil 63. Buzeyir mağarası. Qazıntı prosesi

Şekil 64. Buzeyir mağarası. Əmək alətləri. Mustye mədəniyyəti

Şəkil 65. Daş dövrü arxeologiyası şöbəsinin əməkdaşları Azıx paleolit düşərgəsinin maddi mədəniyyət qalıqlarını tədqiq edirlər.

Şəkil 66. Sovet-Fransa çöl arxeoloji seminarlarımn iştirakçıları Kudaro düşərgəsində. 1978-ci il 10 sentyabr

Şəkil 67. Kudaro paleolit düşərgəsinin stratiqrafıyası

Şəkil.71. Qazma mağarası

Şəkil.72. Qazma mağarası. Çöküntünün görünüşü

M ' ''JİKJİ

Şəkil 73. Qazma mağarası. Qazıntı zamanı.

Şəkil 74. Qazma mağarası. Təbəqələrin görünüşü

W 5

Şəkil 75. Qazma mağarası. Əmək alətləri. Mustye mədəniyyəti

s u

Şəkil 76. Qazma mağarası. Əmək alətləri. Mustye mədəniyyəti.

Şəkil 77. Qazma mağarası. Əmək alətləri. Musiye mədəniyyəti

Şəkil 78. Qazma mağarası. Əmək alətləri. Mııstye mədəniyyəti

Şəkil 79. Daşsalahlı paleolit düşərgəsi. Əmək alətləri. Mustye mədəntyyəti

Şəkil 80. Damcılı mağarası. Əmək alətləri. Mustye mədəniyyəti

Şəkil 81. Kəlbəcər rayonu. Tərtərçay vadisi.

Şəkil 82. Kəlbəcər rayonu. Tərtər mağarası.

Şəkil 85. Əmək alətləri. 1,6,13-14 (Lar); 2,4,9 (Orta Şurtan);

3,5,10 (Ceyran bulağı); 7 (Qaşa); 15 (Sarımcaqlı)

Şəkil 86. Kəlbəcər rayonu. Orta-Şurtan. Əmək alətləri.

Şəkil 87. Paris. Azərbaycanın Fransadakı səfiri Eleonora xanım Flüseynova

və Əsədulla Cəfərov səfirliyin iqamətgahında. 27 iyul 2001-ci il

Şəkil 88. Eleonora Hüseynova, Əsgər Əliyev və Əsədulla Cəfərov Parisdə

nahar yeməyi zamanı. 27 iyul 2001-ci il

TAUTAVEL

Şəkil 89. Fransanın Totavel şəhəri

Şəkil 90. Fransa. Totavel şəhəri. Əsədulla Cəfərov Avropa arxeoloji

tədqiqatlar mərkəzində Kondel Araqo paleolit düşərgəsinin maddi

mədəniyyət qalıqları ilə tanış olur. 20 iyul 2001-ci il

Şəkil 91. Totavel şəhəri. Professor Anri dö Lümley və professor Əsədulla Cəfərov Avropa arxeoloji tədqiqatlar mərkəzində. 8 iyul 2001-ci

il

Şəkil 92. Totavel şəhəri. Fransa alimləri Əsədulla Cəfərovun «Azərbaycanın

paleolit düşərgələri» adlı elmi məruzəsini dinləyirlər. 10 iyul 2001-ci il

Şəkil 93. Professor Anri dö Dümley Əsədulla Cəfərovu elmi konfrans

iştirakçılarına təqdim edir. 10 iyul 2001-ci il. Totavel şəhəri

Şəkil 94. Totavel şəhəri. Əsədulla Cəfərov elmi konfransda çıxış edir.

10 iyul 2001-ci il

Şəkil 95. Paris. Əsədulla Cəfərov və İnsan Paleontologiyası institutunun

elmi işçisi Elizaveta xanım. 3 iyul 2001-ci il

Şəkil 96. Paris. Əsədulla Cəfərov Fransanın İnsan Paleontologiyası

institutunda. 3 iyul 2001-ci il

Şəkil 97. Paris. Professor Anri dö Lümleyin köməkçisi Nikolas Klaret.

* * *■ i *

m:/ -

Şəkil 98. Paris. Fransanın Milli Təbiət tarixi muzeyi. Əsədulla Cəfərov və

Nikolas Klaret. 3 iyul. 2001-ci il

Şəkil 99. Professor Anri dö Lümley və Əsədulia Cəfərov Kondel Araqo

paleolit düşərgəsində. 8 iyul 2001-ci il

Şəkil 100. Kənson. Əsədulia Cəfərov elmi tədqiqatlar aparır.

18 fevral 2003-cü il

Şəkil 101. Professor Anri dö Lümley və Əsədulla Cəfərov Kondel Araqo paleolit düşərgəsində. 9 iyul 2001-ci il

Şəkil 102. Kondel Araqo paleolit düşərgəsində arxeoloji qazıntılar. 9 iyul 2001-ci il

Şəkil 1Q4". Fransa alimləri Däş dövrü arxeologiyası şöbəsində Azıx və Tağlar paleolit düşərgəsinin əmək alətləri ilə tanış

olurlar. 13 sentyabr 2002-ci il. Bakı

Şəkil 106. Professor M.Nioradze. Daş dövrü arxeologiyası şöbəsində.

13 sentyabr 2002-ci il

Şəkil 1Q2'. Fransa, İtaliya, İspaniya və Azərbaycan alimləri. Bakı, 10 sentyabr 2002-ci il

Şəkil löS. Avropa alimləri Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının bağında. 10 sentyabr 2002-ci il