Azərbaycan Respublikasında “Güzgü statistikası” və xarici ... Trade AZE.pdf · sənədinin işlənməsinə imkan verib. Qara Dəniz ölkələrinin idxal-ixrac əməliyyatları

Azərbaycan Respublikasında“Güzgü statistikası” və xarici

ticarət göstəricilərininəsaslandırılması

May, 2010

İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi

---

3

MÜNDƏRİCAT

1 http://www.itsec.ru/articles2/actual/ekonom_bezopasn_chast_nac_bezopasn_gosudarstva

4

ÖN SÖZ

Azərbaycanda statistikanın təşkilinin və inkişafının tənzimlənməsisahəsində aparılan dövlət siyasəti az tədqiq olunan istiqamətlərdən biridir. Ölkədəbu istiqamətin təkmilləşdirilməsi və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasıilə əlaqədar aparılan işlər hələ də qənaətbəxş səviyyədə deyil. Ölkəniniqtisadiyyatı və sosial həyatı üçün əhəmiyyət kəsb edən bəzi statistikməlumatların elə ilk müqayisədəcə “obyektivlik pərdəsi” yırtılır. Məsələn,aparılan beynəlxalq müqayisələr göstərir ki, rəsmi statistikaya inansaq,Azərbaycan yoxsulluğun səviyyəsinə görə Böyük Britaniyadan, Cini(bərabərsizlik) əmsalına görə İsveçrədən, işsizlik səviyyəsinə görə BirləşmişŞtatlardan daha yaxşı vəziyyətdədir. Bir sıra bu kimi sahələrdə rəsmi statistikamövcud gerçəkliyi təhrif edir. Azərbaycanda son 7 ildə 900 min yeni iş yerininyaradılması ilə bağlı yayılan rəsmi statistik göstərici həqiqət olsaydı, onda gərəkAzərbaycanda boş iş yerlərində işləmək üçün xaricdən işçi qüvvəsi ixracolunaydı. Şübhəli statistikanın siyahısı sadlananlarla bitmir. Xüsusilə də, aqrarsahə ilə bağlı açıqlanan rəqəmlər heç bir uçota və qeydiyyata əsaslanmır. Beləki, rəsmi statistik məlumatlara görə, respublikada iri buynuzlu mal-qaranın sayı2.7 milyon başdan artıqdır. Almaniya kimi böyük ölkədə iri buynuzlu mal-qaranın sayı bu rəqəmdən aşağı olduğu halda, bu gün mağazalada satılan kərəyağı, pendir kimi süd məhsulları daha çox xaricdən idxal olunur. Eyni vəziyyətxırda buynuzlu mal-qaranın sayında da müşahidə olunur. Rəsmi statistikaya görə,ölkədə onların sayı 10 milyon başa çatır. Aqrar statistikada yaranmış acınacaqlıvəziyyəti kənd təsərrüfatında vergi uçotunun aparılmaması ilə də izah etmək olar.

Hazırda Azərbaycanda statistikanın düzgünlüyü və əsaslığı baxımındanciddi narahatlıq doğuran sahələrdən biri də xarici ticarətdir. Xüsusilə də,Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya imkanlarınınartdığı, Dünya Ticarət Təşkilatı kimi mötəbər və nüfuzlu ümumdünya şəbəkəsinəqoşulmağa hazırlaşdığı, qloballaşmaya məruz qaldığı müasir zamanda ölkədəxarici ticarətin real vəziyyətinin öyrənilməsi və gerçək qiymətləndirmələrinaparılması çox vacibdir. Bu isə faktiki statistik məlumatların beynəlxalq vəmüqayisəyə gələn metodologiya əsasında düzgün hesablanmasını tələb edir.

Hələ 2004-cü ildə İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzinin (İTM) ekspertləriAzərbaycanın bir neçə ticarət tərəfdaşı arasındakı idxal dövriyyəsini xarakterizəedən müqayisələr aparmışdı. Lakin təəssüflər olsun ki, o zaman yalnız Türkiyə

5

və Çinlə müqayisəni həyata keçirməyə müvəffəq olmuşduq ki, bu da 2003-cüildə Türkiyədən Azərbaycana göndərilən malların həcmi barəsində TürkiyəXəzinə Müstəşarlığının və Çin Xarici Ticarət İdarəsinin verdiyi məlumatlaraəsaslanırdı. Həmin məlumatların Azərbaycanın Türkiyədən və Çindən idxalınadair Dövlət Statistika Komitəsinin faktiki göstəriciləri ilə müqayisəsi zamanıölkələrimiz arasında 231 milyon dollardan çox (Türkiyə ilə 120 milyon dollar,Çinlə 111,3 milyon dollar) statistik fərq yaranmışdı. Bu o zamana təsadüf edirdiki, Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə, Azərbaycan Türkiyədən195 milyon ABŞ dolları, Çindən isə 92,4 milyon ABŞ dolları məbləğındə malidxal edirdi. Dövlət Statistika Komitəsinin (DSK) 2009-cu ilə olan məlumatınagörə isə, Azərbaycan Türkiyədən 906,1 milyon ABŞ dolları, Çindən isə 553,3milyon ABŞ dolları məbləğində mal idxal edib. Göründüyü kimi, DSK-nınməlumatlarına görə, son 7 ildə Azərbaycanın Türkiyə ilə idxal əməliyyatlarınınhəcmi 5 dəfəyə qədər, Çinlə isə 6 dəfədən çox artıb. Bu artımı nəzərə alandaAzərbaycan gömrüyündə qeydiyyata düşməyən idxalın həcminin nə qədərçoxalması mərkəzin ekspertlərində sual döğurdu. İTM ekspertləri bu məsələnibeynəlxalq praktikada geniş tətbiq olunan “Güzgü statistikası” metodologiyasınaəsaslanmaqla daha böyük coğrafiyada və dərin dinamikada araşdırmaq qərarınagəldi və bu istiqamətdə layihə təklifini Açıq Cəmiyyət İnstitutu-Yardım Fondunatəqdim etdi. Fondun maliyyə dəstəyi ilə ərsəyə gələn bu tədqiqat İTM-in genişəlaqələri, texniki və metodoloji qoyuluşları ilə daha təkmil və dəyərli siyasətsənədinin işlənməsinə imkan verdi.

Azərbaycanda indiyə qədər bu istiqamətdə sistemli tədqiqatlaraparılmamışdı. Ölkəmizdə ilk dəfə olaraq sistemli və geniş təqdiqatlara İTMmüəlliflik edib. Təcrübə göstərir ki, bir çox ölkələrdə məhz belə tədqiqatlarınsayəsində xarici ticarət statistikasının müntəzəm olaraq dürüstləşdirilməsiaparılır. Bu zaman əsasən 2 mənbə (gömrük statistikası və Mərkəz Bankınhesablamaları) arasında məlumatların tutuşdurulması ilə yanaşı, ölkələrin statis-tik məlumatlarının qarşılıqlı üzləşdirilməsi prosesi də həyata keçirilir.Azərbaycanda bu istiqamətdə müxtəlif dövrlərdə hesablamalar aparılsa da,onların sistemli xarakter daşımaması son nəticədə bütövlükdə xarici ticarətinstatistikasının dürüstləşdirilməsinə gətirib çıxara bilməmişdir. Çünki bir neçəölkənin timsalında qısamüddətli dövrdə aparılan ticarət əməliyyatlarınınmüqayisəsi son nəticədə yekun göstəriciləri dəyişmək üçün əsaslandırıcıarqumentə çevrilə bilməmişdir. İTM tərəfindən 2010-cu ildən başlayaraq 2003-2009-cu ilin məlumatları bazasında Azərbaycanın xarici ticarətində 63 faizdən80 faizə qədər paya malik olan 16 ölkə üzrə aparılmış tədqiqatın nəticələri buistiqamətdə dəyişikliklər aparmaq və yekun göstəriciləri dürüstləşdirmək üçünsanballı tədqiqat materialı sayıla bilər.

6

Tədqiqat çərçivəsində hər bir ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da xariciticarətin statistikası həm mal pozisiyaları, həm də ölkələr üzrə araşdırılıb. Eynizamanda, Azərbaycanın tərəfdaşlıq etdiyi ölkələrdə də mövcud statistikaaparıldığından, bu eyni göstərici (məsələn, idxal) üzrə ikitərəfli statistik müqayisəmetodundan istifadəyə imkan verib. Bu halda göstəricilərin müqayisəyə gələnolması alınmış nəticənin əsaslandırılması üçün kifayət edir. Beynəlxalqticarətdəki bu cür müqayisəyə güzgü statistikası deyilir. Güzgü statistikasıəsasında hesablamalar müxtəlif ölkələrdə aparıldığından bu metodika beynəlxalqsəviyyədə qəbul olunmuş və “güzgü statistikası” termini kimi statistikməcmuələrə daxil edilmişdir. Tədqiqatın əsasını güzgü statistikasımetodologiyası əsasında müqayisəli və trend statistik təhlillər təşkil etsə də,həyata keçirilən ekspert qiymətləndirmələri ona keyfiyyət xarakteristikasıverməyə də imkan yaradıb. Belə ki, mərkəzin ekspertləri statistik təhlilnəticəsində əldə edilən tapıntıların səbəblərini araşdırmış və onun aradanqaldırılması yolları ilə bağlı təkliflər hazırlamışlar.

Ümidvarıq ki, ölkəmizin Dunya Ticarət Təşkilatına üzvlük ərəfəsindəolduğu bir zamanda əlaqədar dövlət oqranları və Azərbaycanın ticarət tərəfdaşlarıtərəfindən İTM-in təqdim etdiyi siyasət sənədinin əhəmiyyəti bu sahədə mövcudvəziyyətin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi nöqteyi-nəzərindən yetərincədəyərləndiriləcək.

Tədqiqat çərçivəsində Azərbaycanda xarici ticarətin xarakteristikası verilib,16 ölkə ilə qarşılıqlı ticarət barədə həm Azərbaycanın rəsmi, həm də xariciölkələrin yerli statistikasına əsaslanan məlumatlar əldə edilib. Hər iki mənbədən- Azərbaycan və onun ticarət tərəfdaşları – toplanan məlumatlar əsasında genişmüqayisəli məlumat bazası yaradılıb. Hesab edirik ki, xarici ticarətin dövləttənzimlənməsi sahəsində qərarların qəbulunda, xüsusilə də, xarici ticarətsiyasətinin həyata keçirilməsi zamanı mövcud problemlərin müəy yənləşdiril -məsində bu tədqiqat mötəbər mənbə rolunu oynayaraq çoxsaylı istinadmənbəyinə çevriləcək.

7

1. TƏDQİQATIN MƏZMUNU VƏ TƏSVİRİ

Hələ 2004-cü ildə İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzinin ekspertləri Azərbaycanınbir neçə ticarət tərəfdaşı arasındakı idxal dövriyyəsini xarakterizə edən müqayisələraparmışdı. Lakin təəssüflər olsun ki, o zaman bu araşdırmanın coğrafiyası yalnızTürkiyə və Çinlə məhdudlaşmışdı. Lakin istənilən halda İTM ekspertləri beləaraşdırmanı ilk dəfə olaraq 2004-cü ildə həyata keçirməyə müvəffəq olmuşdu ki,bu da 2003-cü ilin faktiki məlumatları əsasında Türkiyədən Azərbaycana göndərilənmalların həcmi barəsində Türkiyə Xəzinə Müstəşarlığının və Çin Xarici Ticarətİdarəsinin verdiyi məlumatların Azərbaycan statistikasının eyni dövrdəki müvafiqməlumatları ilə müqayisəsinə əsaslanırdı. Hər iki ölkənin statistika orqanlarınınaçıqladığı məlumatların Azərbaycanın Türkiyədən və Çindən idxalına dair DövlətStatistika Komitəsinin faktiki göstəriciləri ilə müqayisəsi zamanı ölkələrimiz arasında231 milyon dollardan çox (Türkiyə ilə 120 milyon dollar, Çinlə 111,3 milyon dollar)statistik fərq yaranmışdı. Bu o zamana təsadüf edirdi ki, Dövlət Statistika Komitəsininməlumatlarına görə, Azərbaycan Türkiyədən 195 milyon ABŞ dolları, Çindən isə92,4 milyon ABŞ dolları məbləğındə mal idxal edirdi. Dövlət Statistika Komitəsinin2009-cu ilə olan məlumatına görə isə, Azərbaycan Türkiyədən 906,1 milyon ABŞdolları, Çindən 553,3 milyon ABŞ dolları məbləğində mal idxal edib.

Ümumiyyətlə, dünya təcrübəsində bu cür araşdırmaların tarixi qədim,coğrafiyası isə müxtəlifdir. Güzgü metodologiyası ilə xüsusilə, idxal əmə -liyyatlarının qiymətləndirilməsi postsosialist məkanında daha geniş yayılıb. İqti-sadi ədəbiyyatlarda bu istiqamətdə araşdırmalara Rusiyanın, Ukraynanın, Çinintimsalında rast gəlmək mümkündür. Bəzi hallarda isə bu araşdırmalarlabeynəlxalq təşkilatlar (UNİDO, DB və s.) məşğul olublar.

Bu araşdırmalar arasında UNİDO-nun egitasi altında Çinin 1992-2008-ciillər ərzində 5 əsas ticarət tərəfdaşı arasındakı idxal-ixrac əməliyyatları ilə əlaqədarolanı daha çox seçilıir. Bu araşdırmanın əsas özəlliyi həm də tədqiqata dünyanın2 ən böyük ticarət tərəfdaşının (Çin və ABŞ) cəlb olunması ilə izah oluna bilər.

Avropa İttifaqı ilə Ukrayna arasında xarici ticarət dövriyyəsinin güzgüstatistikası metodu ilə dürüstləşdirilməsi zamanı məlum olub ki, 1 il ərzindəyaramış fərq 10 milyard avro təşkil edib. Belə ki, Avropa Birliyinə daxil olanölkələrlə Ukraynanın ticarət dövriyyəsi sonuncunun mənbələrində 47 milyardavro göstərildiyi halda “Avrostat”ın statistik məcmuələrində bu göstərici 57 mil-yard avro məbləğində əks etdirilib. Müqayisə zamanı, ayrı-ayrı ölkələr üzrə ən

2 http://www.azadliq.org/content/backgrounderembedded/162755.html 3 http://www.unido.org/fileadmin/user_media/Publications/RSF_DPR/WP192009_Ebook.pdf4 http://www.prostobiz.ua/biznes/upravlenie_biznesom/stati/goskomstat_sogreshil_na_10_mlrd

8

böyük fərq Almaniya ilə qeydə alınıb: 1,6 milyard avro. DSK-nın məlumatlarına görə, son 7 ildə Azərbaycanın Türkiyə ilə idxal

əməliyyatlarının həcmi 5 dəfəyə qədər, Çinlə isə 6 dəfədən çox artıb. Bu artımınəzərə alanda Azərbaycan gömrüyündə qeydiyyata düşməyən idxalın həcmininnə qədər çoxalması sual döğururdu. İTM ekspertləri bu məsələni beynəlxalqpraktikada geniş tətbiq olunan “Güzgü statistikası” metodologiyasınaəsaslanmaqla daha böyük coğrafiyada və dərin dinamikada araşdırmaq qərarınagəlib və bu istiqamətdə layihə təklifini Açıq Cəmiyyət İnstitutu-Yardım Fondunatəqdim edib. Fondun maliyyə dəstəyi ilə ərsəyə gələn bu tədqiqat İTM-in genişəlaqələri, texniki və metodoloji qoyuluşları ilə daha təkmil və dəyərli siyasətsənədinin işlənməsinə imkan verib. Qara Dəniz ölkələrinin idxal-ixracəməliyyatları üzrə aparılan araşdırmalardan sonra aydın oldu ki, AzərbaycanınTürkiyə, Gürcüstan, Bolqarıstan və digər ticarət partnyorları ilə apardığı xariciticarət əlaqələrində fəqrlənmə əmsalı məqbul həddən iki dəfə çoxdur. Bu isə odeməkdir ki, xarici ticarət statistikasında şəffaflığın təmin edilməsi problemi var.

Tədqiqatlar göstərir ki, güzgü statistikasi ilə əlaqəli hesablamalar zamanımüqayisə gələn göstərici kimi daha çox idxal əməliyyatlarına mürfaciət olunur. Prak-tiki əhəmiyyəti ilə seçilən bu metodologiya çox sahəvi xarakter daşıyır, onunla tədiyəbalansını tərtib edənlər və kömrük nəzarətinə məsul şəxslər daha çox məşğul olurlar.

Iqtisadi ədəbiyyatlarda güzgü metodologiyası ilə aşkara çıxan kənar laşmalarıümumiləşdirdikdə uyğunsuzluq tiplərini 3 əsas bloka ayırmaq olar: metodoloji,texniki və statistik məlumatların təhrif olunması təəssüratı yaradan səbəblər .

Metodoloji problem: İdxal və ixrac olunan məhsulların müxtəlif standart-lardan qiymətləndirilməsi (CİF və FOB tərəfindən təchizat şərtləri); bəzi ölkələrdətətbiq olunan «xüsusi ticarət sistemi» kontragent prinsiplərinin «ümumi ticarətsistemi»ndəkindən fərqi, eyni vaxtda, zamanla bağlı yaranan uyğunsuzluqlar,məhsulu istehsal edən ölkənin adının düzgün göstərilməməsi; bir çox məhsulların,o cümlədən qızılın, açıq dənizdə ovlanmış balığın qeydiyyata alınmaması və s.

Metodoloji problemi yaradan səbəbləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar.a) Azərbaycanın xarici ticarət statistikasının əsasında «ümumi ticarət sistemi

prinsipləri» durur. Buna uyğun olaraq mallar dövlət sərhədini keçən anda idxal-ixrac məhsulları kimi qeydiyyata alınır. Bizim ölkənin ticarət partnyorları (ocümlədən Avropa Birliyi ölkələri) «xüsusi ticarət sistemi» prinsiplərini tətbiqedirlər. Buna uyğun olaraq mallar gömrük yoxlamasından sonra idxal-ixracmalları kimi qeydə alınır. Xarici ticarət əməliyyatlarında qeydə alınan müxtəliflikbir sıra uyğunsuzluqlara səbəb olur. Bu, məhsulu istehsal edən ölkənin adınınqeyri-düzgün göstərilməsinə gətirib çıxara bilər;

b) Beynəlxalq standartlara görə ölkələr idxal olunan malların statistik qiymətiniSİF şərtlərinə, ixrac olunanı isə FOB şərtlərinə görə təyin edirlər. Məsələn, Rusiya

5 http://finanal.ru/regulirovanie/zerkalnye-sopostavleniya-importa-v-statistike-vneshnei-torgovli6 http://www.budgetrf.ru/Publications/Magazines/VestnikCBR/2009/VBR200908201639/VBR200908201639_p_003.htm

9

Mərkəzi Bankı güzgü əmsalına uyğun olaraq qiymətlərin CİF və FOB üzrətransformasiyasını (uzaq xaric üçün 2003-cü ildən 2004-cü ilə qədər 5,7 %, 2005-ci ildən 5,88 %, MDB ölkələri üçün 5,7 və 10,2 %) belə təyin edib və beləliklə dəmüxtəlif ölkələr və mal qrupları üçün o bir-birindən xeyli fərqlənə bilər.

v) Bir sıra məhsullar var ki, onların spesifikası müxtəlif ölkələrin gömrükxidmətlərində qeydiyyat zamanı ümumi yanaşmanı xeyli çətinləşdirir. Bu, ilknövbədə qızıl, elektrik enerjisi, bunker yanacağı və açıq dənizdə ovlanmış balığaaiddir;

q) Fiziki şəxslərin əməliyyatlarının qeydə alınmasında da fərqlər mövcud-dur. Azərbaycan təcrübəsində bu, əsasən dəyəri 1000 dollara qədər olan istehlakmallarının gömrükdə bəyan edilmədən ölkəyə gətirilməsi zamanı üzə çıxır. Beləki, bu zaman həmin əməliyyat gömrük statistikasına daxil edilmir. Eyni zamanda,bəzi ölkələrdə həmin istehlak malları ölkə ixrac məhsulu kimi qeydiyyata alınır.

Texniki uyğunsuzluqlar: Bunlar əsasən bir məhsulun qiymətinin ümumiistifadədə olan valyutaya nisbətdə müxtəlif məzənnələrlə ifadə olunması, ölkəninəməkdaşlıq etdiyi dövlət ilə keyfiyyət və statistik uçotla bağlı yarananuyğunsuzluqlardır.

Texniki problemi yaradan səbəbləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:a) Malı idxal edən və onu qəbul edən ölkələrdə qeydiyyat zamanı müddət

uyğunsuzluğu meydana çıxır. Beynəlxalq ticarətdə bu, ölkənin coğrafiyerləşəməsi, istifadə olunan nəqliyyat və məhsulun xarakterinə uyğun olaraq 3-4 həftə arasında dəyişir;

b) Malı ölkənin valyutasına uyğun olaraq qiymətləndirərkən müxtəlifməzənnələrdən istifadə olunur, məzənnə dəyişikliyi də fərq yaradır;

v) İxrac-idxal əməliyyatlarında iştirak edən kontragent ölkə, malı alıb-satan;d) Bir çox ölkələrin gömrük orqanları sərhəddən daxil olan və çıxarılan

mallarla bağlı müxtəlif qiymətlər müəyyənləşdirirlər;e) Bəzi hallarda idxal edən ölkədə qeydiyyata alınan məhsul son məntəqəyə

məhsulun yararsız hala düşməsi və yaxud tranzit ölkələrdən birinin onu müsadirəetməsi nəticəsində gəlib çatmır;

j) Əksər ölkələrdə bəzi mal qrupları ilə bağlı məlumat əldə etməyəməhdudiyyətlər qoyulur;

z) Milli statistik xidmətlər və beynəlxalq təşkilatlar arasında toplananməlumatlar qarışıq olduğundan bir qayda olaraq eyni zamana təsadüf etmir.

Statistik məlumatların təhrif olunması təəssüratı yaradan səbəblərə gəlincə,bura idxal olunan məhsullarla bağlı gömrük sənədlərində yol verilən qüsurlar,təhrifedici səhvlər aid edilə bilər. Bununla yanaşı, araşdırmalar göstərir ki, nəticəetibarı ilə bu uyğunsuzluqların üçdə iki hissəsi (80%) istehlak xarakterliməhsulların hesabına formalaşır.

10

Bu problemi yaradan səbəbləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:a) Əməkdaş ölkələrdən birini təmsil edən kontragentin məhsul ölkə

sərhədini keçərkən onu məqsədyönlü şəkildə qeydiyyata almaması və bu zamandigər ölkədə həmin malın qeydiyyata düşməsi;

b) İdxalçıların gömrük rüsumunu az ödəmək məqsədilə ikili hesab-faktu-ralardan istifadə etməsi və məhsulların sayının sənəddə az göstərilməsi. Nəticədəmalın ixrac və idxal qiymətində fərqlər yarana bilər;

v) İdxalçılar məhsulları yalançı mal kodları ilə bəyan etməklə gömrüködəmələrini minimuma endirə bilərlər;

q) İdxalçılar bilərəkdən malın sayını və qiymətini artıra və bununla da geriqaytarılan ƏDV-nin artımına nail ola bilərlər;

d) Ticari əlaqələrdə tərəflər bilərəkdən tərəfdaş ölkəni səhv göstərə bilərlər. Xarici iqtisadi ədəbiyyatlarda assimetrik ticarət statistikasında

uyğunsuzluqların baş verməsinin aşağıdakı oxşar səbəbləri göstərilir:

* İdxal (c.i.f.) və ixrac (f.o.b.) əməliyyatlarının dəyərinin fərqli qaydadaölçülməsi;

* İdxal və ixrac məhsullarına fərqli ticarət qeydiyyat sistemlərinin tətbiqedilməsi;

* Ticarət tərəfdaşları anlayışının müxtəlifliyi;* Beynəlxalq ticarəti qeydiyyata almaq üçün mövcud olan fərqlilik (bu daha

çox xırda əməliyyatlarda ticarət anlayışının müxtəlif mənalarının olmasıanlayışına gəlir);

* Fərqli ölçü vaxtının (gömrük qeydiyyatının aparilması zamanı) tətbiqi,mal pozisiyaları üzrə müxtəlif təsnifat qruplarının mövcudluğu və ya onlarayanlış isnad etmə və qaçaqmalçılıq;

* Məzənnə dəyişikliyinin qeydiyyatında qeyri-müntəzəmliyin olması. (Məzənnə dəyişikliyi beynəlxalq ticari statistikalarda müntəzəm şəkildə heç dəhəmişə qeydiyyata alınmır. Yerli valyutada məzənnə dəyişikliyi adətən, bir ilmüddəti ərzində toplanır və ABŞ dollarına çevrilir);

* Güzgü statistikalarnın nadir hallarda istifadə olunması. Ticarət məlumat -larını BMT-yə təqdim etməyən ölkələr, tərəfdaş ölkələrin məlumatlarından dahatez-tez istifadə edirlər.

Ümumi idxalda, tədiyə balansında və milli hesab sistemində qeydə alınmışgömrük əməliyyatları ilə yanaşı, digər beynəlxalq köçürmələr üzrə əməliyyatlarıngömrük xidmətində qeydə alınıb-alinmaması da kənarlaşmalar yaradansəbəblərdən hesab oluna bilər. Azərbaycan reallığında Hasilatın Pay Bölgüsükontraktları xüsusi gömrük rejiminə malikdir. Məhz bu amil də Azərbaycandaümumi idxalın gerçək səviyyəsinin müəyyən edilməsinə həmişə çətinlik törədir.

5 http://www.budgetrf.ru/Publications/Magazines/VestnikCBR/2009/VBR200908201639/VBR200908201639_p_003.htm6 Parniczky, G. (1980) On the inconsistency of world trade statistics, International Statistical Review, 48: 43-48.

11

1.2. Tədqiqatın məqsədi və metodologiyası

Tədqiqatın məqsədi Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətstatistikasının keyfiyyətinin artırılmasına və bu sahədə mövcud olan boşluğundoldurulmasına yardım etməkdir. Layihənin başlıca vəzifəsi xarici ticarətixarakterizə edən statistik göstəriciləri əsaslandırmaqla onun sonradan da olsakorrektə edilməsinə nail olmaqdır. Bundan əlavə, tədqiqatın qarşısında aşağıdakıvəzifələr durur:

- Xarici ticarət statistikası sahəsində tədqiqatlar aparmaqla onunmötərbərliliyinin və şəffaflığının artırılmasına təsir göstərtmək;

- Xarcici ticarət statistikası sahəsində tədqiqatlara metodoloji giriş imkanlarıyaratmaqla, statistika sahəsində araşdırmaların çoxalmasına texniki və metodo -loji dəstək vermək;

- Xarici ticarət statistikasının istifadəçilərinə daha gerçək və məzmunluməlumatlar çatdırmaqla onun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə yardım etmək;

- Xarici ticarət statistikasına müxtəlif mənbələr və alternativ yollar vasitəsiləçıxışı təmin etməklə bu göstəricilərin açıqlığının artırılmasına nail olmaq.

Layihə çərçivəsində görülmüş əsas fəaliyyətlərdən biri tədqiqat üçün infor-masiya-statistik bazanın yaradılması olub. Bu məqsədlə ilk növbədə tədqiqatınmetodologiyası işlənilib və tədqiqata cəlb olunası ölkələrin seçim meyarlarımüəyyənləşib. Tədqiqata cəlb edilən ölkələrin seçilməsində aşağıdakı meyarlarəsas götürülüb:

- Azərbaycanın xarici ticarətində, xüsusilə də idxal əməliyyatları üzrə əsastərəfdaş ölkələr (İdxalda ilk onluq – Rusiya, Türkiyə, Almaniya, Ukrayna, Çin,Böyük Britaniya, ABŞ, Yaponiya, Fransa, Belarus);

- Azərbaycanla sərhəddə yerləşən, ancaq əsas ticarət tərəfdaşı olmayanölkələr (Gürcüstan);

- Dünya xarici ticarət siyasətinə əhəmiyyətli təsiri olan ölkələr (ABŞ,Yaponiya və s.);

- İxracatı Azərbaycana oxşar olan, yəni xammaldan daha çox asılı olanölkələr (Qazaxıstan və s.).

Bu meyarlar əsasında ekspertlər tərəfindən aşağıdakı 17 ölkə seçilib: Al-maniya, Belarus, Çin, Macarıstan, Rusiya, Türkiyə, Gürcüstan, Ukrayna, ABŞ,Yaponiya, Böyük Britaniya, Qazaxıstan, İran, İtaliya, Koreya, İsrail, Fransa.Tədqiqat nəticəsində seçilən və adı yuxarıda çəkilən ölkələrin rəsmiorqanlarından Azərbaycanla 2003-2009-illər ərzində qarşılıqlı xarici ticarətəlaqələri haqqında məlumatların toplanması məqsədilə aşağıdakı informasiyamənbələrindən istifadə olunub:

12

* Seçilmiş ölkələrin əlaqədar rəsmi strukturlarının veb səhifələri;* Seçilmiş ölkələrin Azərbaycandakı səfirliklərinə müraciətlər (müra -

ciətlərin müsbət cavablandırılması üçün bir sıra səfirliklərdə (Almaniya, Türkiyə,İtaliya və s.) görüslər kecirilib, səfirlik və qurumlarla e-mail yazışmaları vədanışıqlar aparılıb);

* Beynəlxalq və regional təşkilatların (Dünya Ticarət Təşkilatı, DünyaGömrük Təşkilatı, Avropa Birliyi, “Eurostat”, İƏİT, BVF, MDB StatistikaKomitəsi, Gömrük Birliyi) müvafiq məlumatları;

* Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin “Azərbaycanınxarici ticarət əlaqələri məcmuəsi-2010”, Azərbaycan Respublikası Dövlət Göm-rük Komitəsinin Statistika və İnformasiya Texnologiyaları Baş İdarəsi, “Gömrükxəbərləri” qəzeti, Mərkəzi Bankın bülletenləri, Tədiyə Balansı və s .

Beləliklə müxtəlif mənbələrdən (layihənin icrası zamanı (yanvar-may 2010-cu il) ərzində artıq 16 ölkə üzrə xarici ticarət statistikası ikitərəfli qaydadatoplanılıb) tədqiqatın informasiya bazası yaradılıb. Tədqiqat üçün seçdiyimizölkələr arasından yalnız Fransanın (2009-cu il üzrə idxal əməliyyatlarınınyekunlarına görə, bu ölkə ilk onluqda 9-cu yerdə qərarlaşıb) məlumatlarını əldəetmək mümkün olmayıb.

Tədqiqatın sonrakı mərhələsində əldə edilmiş informasiyaların müqayisəyəgələn formaya salınması üçün mövcud informasiya bankının məlumatlarıaşağıdakı üsullarla işlənilib:

• Bəzi ölkələrdən alınan məlumatlar (məs., Yaponiya, Birləşmiş Krallıq)həmin ölkələrin milli valyutası ilə göstərildiyindən müqayisəli rəqəmlərin əldəolunmasi ucün (Azərbaycanın xarici ticarət statistikası ABŞ dollarında aparılır)AR Mərkəzi Bankına müraciət olunub və 2003-2009-cu illər üzrə valyutaməzənnələri haqqında rəsmi məlumatlar əldə edilib;

• Bəzi ölkələrin təqvim ilinin (İran) Azərbaycanla (01 yanvar - 31 dekabr)eyni olmaması səbəbindən onların məlumatları tədqiqatın təqvim ilinəuyğunlaşdırılıb;

• Bəzi ölkələrin xüsusi inzibati ərazisi üzrə (Çin və Honkonq) məlumatlarayrı-ayrılıqda təqdim edildiyinə görə onlar cəmlənərək vahid ölkə məlumatıformatına salınıb;

• Bəzi ölkələrin (Gürcüstan, Rusiya, Türkiyə) təqdim etdiyi materiallarözlərinin döğma dillərində olub.

Valyuta məzənnələri haqqında rəsmi məlumatların çarpaz kursları, vahidtəqvim ili və fəaliyyət məkanı əsasında tədqiqatın informasiya bazası müqayisəyəgələn formaya salınıb.

Nəhayət, tədqiqatın yekun mərhələsində müqayisəyə gələn statistikgöstəricilərin 2003-2009-cu illər üzrə idxal və ixrac əməliyyatları bazasında

13

tutuşdurularaq fərqlərin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində hesablamalaraparılıb. Əldə edilmiş nəticələr üzərində aşağıdakı formullar əsasında təhlilaparılaraq, tədqiqat daha da dərinləşdirilib.

1. TƏDQIQAT ISTIQAMƏTLƏRI1.1.i. Ölkələr üzrə təhlil

İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzinin hesablamalarına görə, araşdırmaya cəlbedilən 16 ölkənin hər biri üzrə ticarət əməliyyatlarının (idxal və ixrac)xarakterindən və həcmindən asılı olmayaraq kənarlaşma aşkara çıxarılmışdır.2003-2009-cu illər üzrə vəziyyəti aşağıdakı cədvəl xarakterizə edir.

İl İxrac İdxal (A) K = İxrac –İdxal (A)

K / İxrac K / İdxal (A)

2003 212,6 169,9 42,7 20,1 25,1

2004 291,5 198,5 93 31,9 46,9

2005 548,1 256,3 291,8 53,2 113,9

2006 611,2 403,8 207,4 33,9 51,4

2007 611,9 472,1 139,8 22,8 29,6

2008 776,3 598,6 177,7 22,9 29,7

2009 589,6 551,5 38,1 6,5 6,9

Cəmi 3641,2 2650,7 990,5 27,20 37,37

Almaniya



2003 8,7 6,2 2,5 28,7 40,3

2004 14,9 10,9 4 26,8 36,7

2005 28 18,1 9,9 35,4 54,7

2006 34,5 20,7 13,8 40,0 66,7

2007 86,4 77 9,4 10,9 12,2

2008 105,4 89,6 15,8 15,0 17,6

2009 120,3 136,8 -16,5 13,7 12,1

Cəmi 398,2 359,3 38,9 9,8 10,8

Belarus

14



2003 203,7 92,4 111,3 54,6 120,5

2004 143,8 145,5 -1,7 1,2 1,2

2005 234 173,8 60,2 25,7 34,6

2006 346,7 222,5 124,2 35,8 55,8

2007 475,3 278,8 196,5 41,3 70,5

2008 686 478,6 207,4 30,2 43,3

2009 553,3 484,8 68,5 12,4 14,1

Cəmi 2642,8 1876,4 766,4 29,0 40,8

Çin



2003 - -

2004 10,2 2,5 7,7 75,5 308,0

2005 16,5 4,8 11,7 70,9 243,8

2006 28,3 10,4 17,9 63,3 172,1

2007 45,7 12,2 33,5 73,3 274,6

2008 85,7 17,1 68,6 80,0 401,2

2009 85,7 14 71,7 83,7 512,1

Cəmi 272,1 61 211,1 77,6 346,1

Macarıstan



2003 410 383,9 26,1 6,4 6,8

2004 621 569,5 51,5 8,3 9,0

2005 858 717,2 140,8 16,4 19,6

2006 1381 1181,6 199,4 14,4 16,9

2007 1395 1004,2 390,8 28,0 38,9

2008 1966 1350,1 615,9 31,3 45,6

2009 1468 1070,9 397,1 27,1 37,1

Cəmi 8099 6277,4 1821,6 22,5 29,0

Rusiya

15



2003 315,5 195,1 120,4 38,2 61,7

2004 404 225 179 44,3 79,6

2005 528,1 313 215,1 40,7 68,7

2006 695,3 385 310,3 44,6 80,6

2007 1407,7 624,6 783,1 55,6 125,4

2008 1667,5 807 860,5 51,6 106,6

2009 1398,5 906,1 492,4 35,2 54,3

Cəmi 6416,6 3455,8 2960,8 46,1 85,7

Türkiyə



2003 16,4 10,2 6,2 37,8 60,8

2004 25,3 14,5 10,8 42,7 74,5

2005 83,4 45,5 37,9 45,4 83,3

2006 92,3 49,2 43,1 46,7 87,6

2007 137,7 62,9 74,8 54,3 118,9

2008 205,4 51,5 153,9 74,9 298,8

2009 166,5 59,9 106,6 64,0 178,0

Cəmi 727 293,7 433,3 59,6 147,5

Gürcüstan



2003 142,6 118,8 23,8 16,7 20,0

2004 215,5 170,4 45,1 20,9 26,5

2005 290,7 226,3 64,4 22,2 28,5

2006 422 317,5 104,5 24,8 32,9

2007 631,2 465,6 165,6 26,2 35,6

2008 910,5 567,2 343,3 37,7 60,5

2009 546,6 511,7 34,9 6,4 6,8

Cəmi 3159,1 2377,5 781,6 24,7 32,9

Ukrayna

16



2003 119,8 132,6 -12,8 10,7 9,7

2004 158,8 131,9 26,9 16,9 20,4

2005 132,5 141,3 -8,8 6,6 6,2

2006 231,1 197,9 33,2 14,4 16,8

2007 177,6 269 -91,4 51,5 34,0

2008 239,1 267,2 -28,1 11,8 10,5

2009 222 264,2 -42,2 19,0 16,0

Cəmi 1280,9 1404,1 -123,2 9,6 8,8

ABŞ



2003 71,7 101,5 -29,8 -41,6 -29,4

2004 78 127,1 -49,1 -62,9 -38,6

2005 54 70,6 -16,6 -30,7 -23,5

2006 157,3 188,3 -31 -19,7 -16,5

2007 96,6 295,1 -198,5 -205,5 -67,3

2008 77,3 241,5 -164,2 -212,4 -68,0

2009 53,1 146,2 -93,1 -175,3 -63,7

Cəmi 588 1170,3 -582,3 -99,0 -49,8

Yaponiya



2003 227,9 286,5 -58,6 -25,7 -20,5

2004 481,6 421,8 59,8 12,4 14,2

2005 386,4 384,9 1,5 0,4 0,4

2006 375,8 453,8 -78 -20,8 -17,2

2007 822,7 411,2 411,5 50,0 100,1

2008 564,4 386 178,4 31,6 46,2

2009 0 274,8 -274,8 #DIV/0! -100,0

Cəmi 2858,8 2619 239,8 8,4 9,2

Birləşmiş Krallıq

17



2003 307,4 50,6 256,8 83,5 507,5

2004 343 45,3 297,7 86,8 657,2

2005 330 76,3 253,7 76,9 332,5

2006 223 85,9 137,1 61,5 159,6

2007 322 105,2 216,8 67,3 206,1

2008 347 97,2 249,8 72,0 257,0

2009 0 78,7 -78,7 #DIV/0! -100,0

Cəmi 1872,4 539,2 1333,2 71,2 247,3

İran



2003 120 74 46 38,3 62,2

2004 155,9 106,7 49,2 31,6 46,1

2005 124,6 94,6 30 24,1 31,7

2006 189,4 124,6 64,8 34,2 52,0

2007 239,7 140,9 98,8 41,2 70,1

2008 411,3 188,5 222,8 54,2 118,2

2009 310,8 127,7 183,1 58,9 143,4

Cəmi 1551,7 857 694,7 44,8 81,1

İtaliya



2003 113,5 138,7 -25,2 -22,2 -18,2

2004 287,1 236,7 50,4 17,6 21,3

2005 129,1 95,3 33,8 26,2 35,5

2006 226,4 127,3 99,1 43,8 77,8

2007 318,8 222,3 96,5 30,3 43,4

2008 208,9 200,1 8,8 4,2 4,4

2009 91,5 63,6 27,9 30,5 43,9

Cəmi 1375,3 1084 291,3 21,2 26,9

Qazaxıstan

18



2003 2,9 2,9 0 0,0 0,0

2004 5,3 4,1 1,2 22,6 29,3

2005 5,4 10,7 -5,3 -98,1 -49,5

2006 28 26,2 1,8 6,4 6,9

2007 82,6 30,8 51,8 62,7 168,2

2008 129,4 80 49,4 38,2 61,8

2009 264 80,9 183,1 69,4 226,3

Cəmi 517,6 235,6 282 54,5 119,7

İsrail



2003 11 16 -5 -45,5 -31,3

2004 19 24,1 -5,1 -26,8 -21,2

2005 32 41,6 -9,6 -30,0 -23,1

2006 47 46,9 0,1 0,2 0,2

2007 130 91,6 38,4 29,5 41,9

2008 255 162,6 92,4 36,2 56,8

2009 150 124,9 25,1 16,7 20,1

Cəmi 644 507,7 136,3 21,2 26,8

Cənubi Koreya

Qeyd:

İxrac - Göstərilən ölkələrdən Azərbaycana ixracİdxal (A) - Göstərilən ölkədən göndərilmiş malların Azərbaycanda qeydiyyatdankeçmiş rəsmi idxalıCəmi İxrac - Göstərilən ölkədən Azərbaycana illik ixracın həcmiCəmi İdxal (A) - Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş rəsmi idxalın illik həcmiK - Tədqiq edilən ölkələr üzrə illik kənarlaşma K = Cəmi İxrac – Cəmi İdxal(A) (Göstərilən ölkələr üzrə)

19

Cədvəlin 1-ci sütununda təhlilin illər üzrə dövrü, 2-ci sütununda qarşıtərəfin Azərbaycana ixracatı ilə bağlı onların rəsmi statistik məlumatlar, 3-cü sü-tununda Azərbaycan tərəfinin xarici ölkələrdən idxalı ilə bağlı DSK-nın rəsmiməlumatları, 4-cü sütununda məlumatlar arasında kənarlaşmalar (+ AzərbaycanDSK-nın göstəriciləri ilə müqayisədə artım, - Azərbaycan DSK-nın göstərici -lərinə nisbətən azalma), 5-ci sütunda kənarlaşmanın (K) qarşı tərəfin Azərbayca -na ixracatına nisbəti (onların məlumatı əsasında), 6-cı sütunda kənarlaşmanın(K) Azərbaycan tərəfinin xarici ölkələrdən idxalına nisbəti (DSK-nın məlumatlarıəsasında) tədqim olunur. Beləliklə də 4-cü sütun bizə illər üzrə və cəmikənarlaşmanı (mütləq ifadədə), 5-ci, 6-cı sütunlar isə kənarlaşmanın müvafiqgöstəricilərdə (Azərbaycana ixracatda, Azərbaycan tərəfinin xarici ölkələrdənidxalatında) xüsusi çəkisi barədə ayrı-ayrılıqda ölkələr üzrə verir. Ümumilikdətədqiqat aparılan ölkələrdə son 7 ildə idxal əməliyatları üzrə iki (xarici və daxili)mənbə arasındakı fərq aşağıdakı cədvəldəki kimi olub.

Ölkə İxrac İdxal (A) K = İxrac

– İdxal (A)K / İxrac

K / İdxal (A)

K / (İxrac +

İdxal (A))

Rusiya 8099,0 6277,4 1821,6 22,5 29,0 12,7

Türkiyə 6416,6 3455,8 2960,8 46,1 85,7 30,0

Gürcüstan 727,0 293,7 433,3 59,6 147,5 42,5

Ukrayna 3159,1 2377,5 781,6 24,7 32,9 14,1

ABŞ 1280,9 1404,1 -123,2 9,6 8,8 4,6

Yaponiya 588,0 1170,3 -582,3 -99,0 -49,8 -33,1

B. Krallıq 2858,8 2619,0 239,8 8,4 9,2 4,4

Qazaxıstan 1375,3 1084,0 291,3 21,2 26,9 11,8

İran 2244,4 539,2 1705,2 76,0 316,2 61,3

İtaliya 1551,7 857,0 694,7 44,8 81,1 28,8

C.Koreya 644,0 507,7 136,3 21,2 26,8 11,8

İsrail 517,6 235,6 282,0 54,5 119,7 37,4

Almaniya 3641,2 2650,7 990,5 27,2 37,37 15,74

Belarus 398,2 359,3 38,9 9,8 10,8 5,1

Çin 2642,8 1876,4 766,4 29,0 40,8 17,0

Macarıstan 272,1 61,0 211,1 77,6 346,1 63,4

2003-2009-cu illərdə 16 ölkə üzrə idxalda qeydiyyata düşməyən dövriyyə(Mln. dollarla)

20

Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, tədqiqata cəlb edilən ölkələrarasında ən çox kənarlaşma idxal əməliyyatları üzrə Türkiyədə (2960,8 mln. dol-lar), Rusiyada (1821,6 mln.dollar) və Almaniyada (990,5 mln. dollar) qeydəalınıb. Eyni zamanda, cədvəl məlumatlarından diqqəti cəlb edən məqamlardanbiri də odur ki, ABŞ və Yaponiyanın Azərbaycana ixrac statistikası iləAzərbaycanda müvafiq idxal statistikası arasında fərq birincinin xeyrinədir.Hesab edirik ki, bu fərq daha çox həmin ölkələrin Hasilatın Pay BölgüsüSazişindəki (HPBS) əməliyyatları ilə bağlıdır.

1.1.i. Trend təhlili

Trend təhlili zamanı dövr olaraq 2003-2009-cu illər seçilib. Aşağıdakıcədvəl vasitəsilə həmin dövr üzrə müqayisə tədqim olunur.

Conutry2003 2004 2005

Export Imp./A Export Imp./A Export Imp./A

Germany 212,6 169,9 291,5 198,5 548,1 256,3

Belarus 8,7 6,2 14,9 10,9 28,0 18,1

China 203,7 92,4 143,8 145,5 234,0 173,8

Hungary 10,2 2,5 16,5 4,8

Russia 410,0 383,9 621,0 569,5 858,0 717,2

Turkey 315,5 195,1 404 225,0 528,1 313,0

Georgia 16,4 10,2 25,3 14,5 83,4 45,5

Ukraine 142,6 118,8 215,5 170,4 290,7 226,3

USA 119,8 132,6 158,8 131,9 132,5 141,3

Japan 71,7 101,5 78,0 127,1 54,0 70,6

UK 227,9 286,5 481,6 421,8 386,4 384,9

Kazakhstan 113,5 138,7 287,1 236,7 129,1 95,3

Iran 307,4 50,6 343 45,3 330,0 76,3

Italy 120,0 74 155,9 106,7 124,6 94,6

S.Korea 11,0 16 19,0 24,1 32,0 41,6

Israel 2,9 2,9 5,3 4,1 5,4 10,8

TOTAL 2283,7 1779,3 3254,9 2434,5 3780,8 2670,3Total presupposed import 3370,9 4700,7 5962,5

Total import (Az) 2626,4 3515,9 4211,2- 67,7 69,2 63,4Total discrepance (Export-Import (A)) 504,4 820,4 1110,5Total discrepance of 16contries (2003-2009) 10645,9Presupposed discrepance 774,5 1184,3 1751,3Total discrepance in 2003-2009 14200,3

21

Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, 16 ölkə üzrə 2003-2009-ci illərinidxal statistikasında kənarlaşma məbləği 10 milyard 645 milyon 900 dollar təşkiledib.

Təhlilin dərinliyini artırmaq üşün hər bir il üçün hesablanmış əmsallar üzrəehtimal olunan (fərz edilən) gizli dövriyyə də aşkara çıxarılıb. Bu zaman seçilmiş16 ölkənin hər il üzrə bütövlükdə DSK tərəfindən rəsmi bəyan olunan idxaldapayı tapılıb. Məlum olub ki, bu göstəricilər 2003-cü ildə 67,7 %, 2004-cü ildə69,2%, 2005-ci ildə 63,4%, 2006-cı ildə 73 %, 2007-ci ildə 79,9%, 2008-ci ildə77,9%, 2009-cu ildə 80% təşkil edib. Bu məlumatların bazasında bütün ölkələrüzrə müvafiq hesablamalar apararkən məlum olur ki, bütövlükdə gizli idxalınhəcmi 14 milyard 200 milyon dollardan çoxdur.

2006 2007 2008 2009

Export Imp./A Export Imp./A Export Imp./A Export Imp./A

611,2 403,8 611,9 472,1 776,3 598,6 589,6 551,5

34,5 20,7 86,4 77,0 105,4 89,6 120,3 136,8

346,7 222,5 475,3 278,8 686,0 478,6 553,3 484,8

28,3 10,4 45,7 12,2 85,7 17,1 85,7 14,0

1381,0 1181,6 1395,0 1004,2 1966,0 1350,1 1468,0 1070,9

695,3 385,0 1407,7 624,6 1667,5 807,0 1398,5 906,1

92,3 49,2 137,7 62,9 205,4 51,5 166,5 59,9

422,0 317,5 631,2 465,6 910,5 567,2 546,6 511,7

231,1 197,9 177,6 269 239,1 267,2 222,0 264,2

157,3 188,3 96,6 295,1 77,3 241,5 53,1 146,2

375,8 453,8 822,7 411,2 564,4 386,0 n/a 274,8

226,4 127,3 318,8 222,3 208,9 200,1 91,5 63,6

223,0 85,9 322,0 105,2 347,0 97,2 372,0 78,7

189,4 124,6 239,7 140,9 411,3 188,5 310,8 127,8

47,0 46,9 130,0 91,6 255,0 162,6 150,0 124,9

28,0 26,2 82,6 30,8 129,4 80 264,0 80,9

5089,3 3843,6 6662,1 4563,5 8635,2 5582,8 6710,7 4896,8

6973,6 8340,9 11084,9 8386,6

5266,7 5713,5 7166,6 6199,7

73,0 79,9 77,9 80,0

1245,7 2098,6 3052,4 1813,9

1706,9 2627,4 3918,3 2266,9

22

Bu hesablama aşağıdakı metodika üzrə aparılır:

FK= Rİ / XÇ

Burada, FK - Fərz edilən kənarlaşma, Rİ - rəsmi idxal, XÇ - Rəsmi idxalda xüsusiçəkidir.

Rəsmi idxalda xüsusi çəkini hesablamaq üçün Azərbaycan mənbələrindəgöstərilən cəmi idxalı rəsmi idxala bölmək lazımdır.

XÇ= Cəmi İdxal(A) / Rİ

2003-2009-cu illərdə idxal əməliyyatları üzrə ayrı-ayrı illlər üzrə ümumikənarlaşmalar və onun 16 ölkə üzrə idxalda payı aşağıdakı cədvəl vasitəsilətəqdim olunur:

Cədvəlin ikinci sütunundan göründüyü kimi, son illər üzrə ən çoxkənarlaşma 2008-cü ildə qeydə alınıb. Belə ki, həmin il ərzində 16 ölkə ilə idxaləməliyyatlarında kənarlaşma məbləği 3 milyard 52 milyon 400 dollar təşkil edibki, bu da DSK tərəfindən rəsmi olaraq elan edilmiş idxalın 43 faizi, 16 ölkə üzrəidxalın isə 54,7 %-i qədərdir.

Cədvəlin soununcu sütunundan göründüyü kimi, 16 ölkə üzrə aşkaraçıxarılmış kənarlaşma məbləğinin Azərbaycan statistikasının rəsmi məlumatlarıüzrə bütövlükdə idxalda xüsusi çəkisi 28,3 faizlə 54,7 faiz arasında dəyişir.

Girişdə qeyd etdiyimiz kimi, “Güzgü statistikası” metodologiyasına görə,ölkələr arasında eyni dövrü xarakterizə edən statistik məlumatarın fərqi 10

Year Export (mln.)Import (A),

(mln.)Discrepance

(mln.)

Ratio of dicrepance in

import (%)

2003 2283,7 1779,3 504,4 28,3

2004 3254,9 2434,5 820,4 33,7

2005 3780,8 2670,3 1110,5 41,6

2006 5089,3 3843,6 1245,7 32,4

2007 6662,1 4563,5 2098,6 46,0

2008 8635,2 5582,8 3052,4 54,7

2009 6710,7 4896,8 1813,9 37,0

Total 36416,7 25770,8 10645,9 41,3

Statistics of foreign trade relations in 1991-2008 (Million USD)

23

faizdən aşağı olanda mübahisə doğurmur. İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzininekspertləri tərəfindən 16 ölkənin ikitərəfli məlumatları əsasında aparılan hesabla-mar göstərdi ki, bu fərq 2003-2009-cu illər ərzində orta hesabla 41,3 faiz təşkiledir. Bu isə yol verilə bilən normadan 4 dəfədən də çoxdur.

Ümumilikdə isə gizli idxalın dəyişmə tendensiyasını aşağıdakı diaqramvasitəsilə təqdim etmək olar:

Trend təhlili göstərir ki, 2003-cü idən başlayan gizli idxalın artımdinamikası 2009-cu ildən aşağı düşüb. Bu həmin il ərzində rəsmi statistikməlumatlara görə, qlobal maliyyə böhranının təsirindən rəsmi məlumatlardaAzərbaycana idxalın həcminin 2008-ci ildə müqayisədə 15 faiz azalması ilə izaholuna bilər.

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

504,4

820,4

1 110,51 245,7

2 098,6

3 052,4

1 813,9

24

NƏTİCƏ

Təhlil olunan dövr üzrə ölkələrarası güzgü metodologiyası əsasındaapardığımız araşdırmalar göstərdi ki, 16 ölkə üzrə 2003-2009-ci illərin idxalstatistikasında kənarlaşma məbləği 10 milyard 645 milyon 900 dollar təşkil edib.Araşdırma apardığımız dövr ərzində Azərbaycandan olan ixrac və təhlil obyektiolan 16 ölkədən gələn idxal arasında o qədər də böyük olmayan fərqlər də aşkaraçıxdı. Xüsusilə də son illərdə bu fərqin azalma tendensiyası müşahidəolunmaqdadır. Əksinə, tərəfdaş ölkələrdən Azərbaycana olan ixracla Azər -baycanın idxalı arasındakı fərqin isə artan dinamikası Azərbaycana idxalsahəsində korrupsiya, inhisarçılıq, ikili faktura, qeydiyyatdan qaçma kimi neqativhalların geniş yayıldığı, şəffaflıq proseduralarının pozulduğunu deməyə əsas verir.

Araşdırmalar göstərir ki, güzgü metodologiyası üzrə hesablama apararkənmalların sturkturuna da diqqət yetirmək lazımdır. Belə ki, ərzaq məhsulları üzrəhesablama sxemi daxili statistikanın dolayısı məlumatları hesabına qurulur, həmölkə istehsalı olan, həm də ixrac edilən məhsulların pərakəndə satış resursları ilətənzimlənir. Aralıq və investisiya mallarındakı uyğunsuzluq məsələsinə yuxarıdagöstərilən güzgü metodunu tətbiq etmək düzgün nəticələr əldə olunmasındaçətinliklər yarada bilər. Odur ki, bu qrup mallar üçün mürəkkəb statistikmetodologiya əsasında «istifadə resursları» cədvəli hazırlanır və orada öncədənqeydə alınmayan məhsulların dairəsi göstərilir. Bu halda qeyri-istehlak idxalınınqiymətləndirilməsi sonuncu ildəki güzgü statistikasına əsaslanır.

Tədqiqatda göstərilən səbəblər araşdırma zamanı ortaya çıxan ziddiyyətlərəheç də obyektiv keyfiyyət xarakteristikası vermək üçün təqdim olunmur. Lakinheç də inkar etmək olmaz ki, dünya ölkələri arasında gedən ticarət əməliyyatlarızamanı güzgü fərqləri mövcud deyil. Sadəcə, burda başlıca məsələ aşkaraçıxarılmış fərqin təhlil olunan dövr üzrə idxal əməliyyatlarında payı ilə bağlıdır.Aşkara çıxarılmış fərqin 2003-2009-cu illər ərzində rəsmi olaraq bəyan edilmişidxal əməliyyatlarında payı orta hesabla 41,3 faiz təşkil edir. Bu isə yol veriləbilən normadan 4 dəfədən də çoxdur.

25

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

1. E Andriamananjara, S., H.Arce and M.J.Ferrantino (2004), Transshipment in theUS, US International Trade Commission of Economics Working Paper No. 2004-04-B,April 2004.2. Eurostat (1998) Statistics on the trading of goods - User guide, Office for OfficialPublications of the European Communities, Luxembourg.3. Fung, K. C. and L. J. Lau (1998) The China-United States bilateral trade balances:how big is it really? Pacific Economic Review 3: 33-47.4. Ferrantino, Michael J. and Zhi WANG (2008) Accounting for discrepancies in bila-teral trade: The case of China, Hong Kong, and the United States, China EconomicReview vol. 19 (3): 502-520.5. Geyer-Schaefer,K.(2007) Analysis of asymmetries of trade statistics between Ger-many and China, STD/NAES/TASS/ITS(2007)22, OECD.6. Guo, D., C.Webb and N. Yamano (2009) Towards harmonized bilateral trade datafor intercountry input-output analysis: statistical issues, DSTI/DOC (4), OECD.7. Kusters, A and J. Verbruggen (2001) Reexports and the Dutch market position, CPBReport 2001: 4, 35-40.8. Mellens, M.C., H.G.A. Noordman and J.P.Verbruggen (2007) “Re-exports: interna-tional comparison and implications for performance indicators”, CPB Document 2007, 9. Parniczky, G. (1980) On the inconsistency of world trade statistics, InternationalStatistical Review, 48: 43-48.10. Roos J. (2005) “International transport and trade statistics”, STD/NAES/TASS/ITS(2005)21, paper presented to the 6th OECD International Trade Statistics Expert Meeting, Paris:11. www.oecd.org/dataoecd/33/32/35331631.pdf. 12. Roos, J. (2006) “Identifying and measuring re-exports and re-imports”,STD/NAES/TASS/ITS (2006) 18, paper presented to the 7th OECD International Trade13. Statistics Expert Meeting, Paris: www.oecd.org/dataoecd/3/22/37358015.pdf.14. Tsigas, Marinos E., Hertel, Thomas W., and Binkley, James K. (1992) Estimates ofsyste-matic reporting bias in trade statistics. Economic Systems Research, 4(4), 297−310.15. United Nations (2002) Manual on Statistics of International Trade in Services, Sta-tistical papers series No.86.16. Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi. Bakı, 2001.17. Dedov D.A. Экономическая безопасность — часть национальной безопасностигосударства, Журнал "Information Security/ Информационная безопасность" #6, 200518. 2009-cu il üçün Azərbaycan Respublikasının tədiyyə balansı, www.cbar.az 19. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin rəsmi saytı www.azstat.org20. Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin rəsmi saytı www.economy.gov.az21. Azərbaycan Dövlət Gömrük Komitəsinin rəsmi saytı www.customs.gov.az

26

1991-2008-ci illərdə xarici ticarət əlaqələrinin statistikası, (mln. ABŞ dolları)

ƏLAVƏLƏR

İlTicarət

dövriyyəsi İdxal İxrac

Saldo (İxrac-İdxal)

1991 4002.2 1881.2 2121.0 239.8

1992 2423.8 939.8 1484.0 544.2

1993 1353.5 628.8 724.7 95.9

1994 1430.6 777.9 652.7 -125.2

1995 1304.9 667.7 637.2 -30.5

1996 1591.9 960.6 631.3 -329.3

1997 1575.7 794.4 781.3 -13.1

1998 1682.6 1076.5 606.1 -470.4

1999 1965.6 1035.9 929.7 -106.2

2000 2917.3 1172.1 1745.2 573.1

2001 3745.3 1431.1 2314.2 883.1

2002 3832.9 1665.5 2167.4 501.9

2003 5216.6 2626.2 2590.4 -35.8

2004 7131.4 3515.9 3615.5 99.6

2005 8558.4 4211.2 4347.2 136.0

2006 11638.9 5266.7 6372.2 1105.5

2007 11771.7 5713.5 6058.2 344.7

2008 54922.8 7166.6 47756.2 40589.6

2008 35999.0 7166.6 28832.4 21665.8

2009 20818.2 6119.7 14698.5 8578.8

27

Ölk

ə2003

2004

2005

2006

2007

2008

20

09

İxra

cİd

xal

İxra

cİd

xal

İxra

cİd

xal

İxra

cİd

xal

İxra

cİd

xal

İxra

cİd

xal

İxra

cİd

xa

l

Alm

aniy

a212,6

220,1

291,5

214,3

548,1

400,9

611

,2785,3

611

,91474,4

776,3

2757,1

589,6

16

75

,4

Be

laru

s8,7

1,7

14,9

1,2

28,0

2,0

34,5

2,7

86,4

3,2

105,4

6,2

120,3

4,3

Çin

203,7

34,7

143,8

40,2

234,0

24,4

346,7

22,0

475,3

1,4

686,0

115,0

553,3

12

8,3

Maca

rıst

an

10,2

0,1

16,5

0,1

28,3

0,0

45,7

0,2

85,7

0,0

85,7

0,0

Ru

siya

410,0

93,0

621,0

139,0

858,0

206,0

1381,0

260,0

1395,0

328,0

1966,0

412,0

1468,0

311

,0

Tü

rkiy

ə315,5

122,6

404

135,5

528,1

272,3

695,3

340,5

1407,7

329,6

1667,5

928,4

1398,5

75

2,2

Gü

rcüst

an

16,4

93,7

25,3

156,3

83,4

233,4

92,3

318,4

137,7

390,4

205,4

607,8

166,5

37

7,9

Ukr

ayn

a142,6

8,4

215,5

9,0

290,7

27,8

422,0

41,0

631,2

31,1

910,5

75,7

546,6

28

2,8

AB

Ş11

9,8

9,5

158,8

38,1

132,5

45,4

231,1

716,1

177,6

1887,4

239,1

4360,9

222,0

19

72

,6

Ya

poniy

a71,7

2,8

78,0

1,0

54,0

0,7

157,3

1,3

96,6

185,6

77,3

52,8

53,1

14

0,6

B.K

rallı

q227,9

26,2

481,6

27,4

386,4

74,5

375,8

430,5

822,7

616

564,4

226,8

n/a

n/a

Qa

zaxı

stan

113,5

13,7

287,1

16,1

129,1

21,3

226,4

70,8

318,8

86,6

208,9

256,7

91,5

14

5,4

İra

n307,4

96,5

343

137,1

330,0

164,0

223,0

282,0

322,0

349,5

347,0

236,0

372,0

17

1,0

İta

liya

120,0

716,9

155,9

700,8

124,6

1219,7

189,4

2887,6

239,7

3673,5

411

,36228,5

310,8

48

51

,7

C.K

ore

ya11

,00,0

19,0

1,0

32,0

0,0

47,0

0,0

130,0

316

255,0

12,0

150,0

9,0

İsra

il2,9

0,6

5,3

0,1

5,4

0,4

28,0

0,6

82,6

0,2

129,4

0,3

264,0

0,3

Azə

rbaycan

ın b

əzi

ölk

ələ

rlə id

xal-

ixra

c ə

məliyyatı

(hə

min

ölk

ələ

rin

rəsm

i m

əlu

matl

arı

əsasın

da t

ərt

ib o

lun

ub

) m

ilyo

n A

BŞ

do

lları

28

Ölk

ə2003

2004

200

52006

2007

2008

20

09

İxra

cİd

xal

İxra

cİd

xal

İxra

cİd

xal

İxra

cİd

xal

İxra

cİd

xal

İxra

cİd

xal

İxra

cİd

xa

l

Alm

aniy

a7,3

169,9

37,6

198,5

34,8

256,3

9,0

403,8

19,7

472,1

205,5

598,6

86,7

55

1,5

Bela

rus

1,0

6,2

0,8

10,9

1,2

18,1

1,5

20,7

2,3

77,0

5,2

89,6

5,2

13

6,8

Çin

19,3

92,4

31,7

145,5

99,2

173,8

6,4

222,5

10,1

278,8

499,0

478,6

129,9

48

4,8

Ma

carı

stan

0,0

3,1

0,0

2,5

0,0

4,8

0,0

10,4

0,0

12,2

0,0

17,1

0,0

14

,0

Ru

siya

147,8

383,9

209,8

569,5

285,4

717,2

344,3

1181,6

527,2

11004,2

582,9

1350,1

745

10

70

,9

Türk

iyə

107,0

195,1

182,6

225,0

276,0

313,0

388,1

385,0

1056,3

624,6

626,2

807,0

107,6

90

6,1

Gü

rcüst

an

111,5

10,2

188,8

14,5

208,4

45,5

285,3

49,2

343,8

62,9

490,7

51,5

395,0

59

,9

Ukr

ayn

a21,2

118,8

12,3

170,4

35,8

226,3

38,4

317,5

29,2

465,6

172,1

567,2

184,0

511

,7

AB

Ş63,9

132,6

26,0

131,9

43,2

141,3

91,9

197,9

228,2

269

6014,3

267,2

1746,8

26

4,2

Yaponiy

a19,8

101,5

0,3

127,1

0,0

70,6

0,0

188,3

0,0

295,1

145,9

241,5

0,0

14

6,2

B.K

rallı

q7,7

286,5

6,6

421,8

4,5

384,9

5,6

453,8

3,1

411

,2925,9

386,0

196,9

27

4,8

Qaza

xıst

an

10,1

138,7

9,4

236,7

17,2

95,3

105,7

127,3

127,6

222,3

290,2

200,1

142,1

63

,6

İra

n49,1

50,6

153,6

45,3

166,5

76,3

295,9

85,9

434,7

105,2

355,6

97,2

901,0

78

,7

İta

liya

1345,9

74

1614,9

106,7

1315,7

94,6

2845,4

124,6

940,9

140,9

19220,1

188,5

3788,4

12

7,8

C.K

ore

ya1,0

16

3,8

24,1

0,5

41,6

63,4

46,9

124,8

91,6

696,8

162,6

148,2

12

4,9

İsra

il138,1

2,9

323,7

4,1

195,1

10,8

684,8

26,2

369,8

30,8

3605,8

80

1236,2

80

,9

Azə

rbaycan

ın b

əzi

dö

vlə

tlərl

ə t

icarə

t əla

qələ

ri(D

SK

-nın

rəsm

i m

əlu

matl

arı

əsasın

da t

ərt

ib o

lun

ub

)

Documents

Azərbaycan Respublikasında “Güzgü statistikası” və xarici ... Trade AZE.pdf · sənədinin işlənməsinə imkan verib. Qara Dəniz ölkələrinin idxal-ixrac əməliyyatları