I.Τύποι της Χριστιανικής Βασιλικής (τρόπος στέγασης)

Ελληνιστική – Ξυλόστεγη, επικρατεί στις περιοχές του

Ελληνορωμαικού κόσμου (παράλια της μεσογειακής λεκάνης).

Κιονοστοιχίες και 3-9 κλίτη/το μεσαίο κλίτος υπερυψωμένο.

Ανατολική – Καμαροσκέπαστη, επικρατεί στις ανατολικές επαρχίες

της αυτοκρατορίας. Πεσοί και 3κλίτη με ημικυκλικές καμάρες

παράλληλες στον κατά μήκος άξονα του ναού. Εξωτερικά, αμφίκλινες

στέγες.

II.Παραλλαγές της Ελληνιστικής βασιλικής (βάσει κατόψεως)

i. Μονόχωρες Δρομικές Βασιλικές – Χωρίς εσωτερικά στηρίγματα,

συνήθως μονόκλιτες (κυρίως μαρτύρια)

ii. Δρομικές Βασιλικές – Εσωτερικά στηρίγματα – κίονες, παράλληλα

με τον κατά μήκος του ναού άξονα. Χωρισμός σε κλίτη. 3κλιτες και

5κλιτες (σπάνια 7 και 9 κλίτη). Το μεσαίο κλίτος πλατύτερο και

ψηλότερα στεγασμένο με αμφίριχτη στέγη (τα πλάγια κλίτη με

μονόριχτες στέγες)

iii. Βασιλικές με εγκάρσιο κλίτος – Ανατολική πλευρά (μπροστά στην

αψίδα) επιμήκης εγκάρσιος χώρος. [Αρχές 4ου

αι. Ρώμη]. Μερικές

φορές αυτό προεξέχει των πλαγίων κλιτών. Απολήξεις ευθύγραμμες ή

σπανιότερα ημικυκλικές. Χωρισμός από το μεσαίο κλίτος με

θριαμβευτικό τόξο. Η στέγη ανάλογη με τη μορφή του εγκάρσιου

κλίτους και των στηριγμάτων.

iv. Σταυρόσχημες Βασιλικές – Εξέλιξη των μικρών διαστάσεων

σταυρόσχημων μαρτυρίων. Διαίρεση Α. Κ. Ορλάνδου (4 κατηγορίες):

Οι μονόχωρες κεραίες του σταυρού έχουν ίσες διαστάσεις

και καλύπτονται με δικλινή στέγη. Το κεντρικό τετράγωνο έχει

θόλο (πάνω σε τέσσερα ποδαρικά που συνδέονται με τόξα). Ο

θόλος είναι υπερυψωμένος και περιβάλλεται εξωτερικά με

τετράκλινη στέγη.

Τα 3κλιτα μέρη του σταυρού (συνήθως) σκέλη του σταυρού

δεν έχουν όλα το ίδο πλάτος και μήκος. Η δυτική κεραία είναι

μακρύτερη και η ανατολική καταλήγει σε αψίδα. Το κεντρικό

τετράγωνο αποτελεί το κέντρο λειτουργίας – εκεί βρίσκεται ο

τάφος του μάρτυρα.

Ναοί των οποίων το κέντρο δεν είναι τετράγωνο αλλά

σχηματίζει οκτάγωνο. Οι γωνίες του διαμορφώνονται σε

κόγχες και καλύπτεται με θόλο ή μένει ατέγαστο.

Οι κεραίες του σταυρού εγγράφονται σε ορθοφώνο με τη

προσθήκη τεσσάρων γωνιακών διαμερισμάτων. Το κεντρικό

τετράγωνο καλύπεται με θόλο μηλότερο από τις στέγες των

κεραίων.

III.Τα μέρη της Βασιλικής

1) Περίβολος – περικλείει το συγκρότημα της βασιλικής

2) Αίθριο – τετράπλευρη αυλή που περικλείεται από στοές. Από τον 5ο αιώνα η

ανατολική πλευρά κτίζεται [νάρθηκας]. Κιονοστοιχίες και μονόριχτη προς την

αυλή στέγη.

3) Πρόπυλο – Μνημειακό, είσοδος στο αίθριο.

4) Ναρθηκας – Εκτείνεται καθ’ όλο το μήκος της δυτικής στενή πλευράς. Στις

στενές πλευρές του υπάρχουν κόγχες [μυτατώρια]. Μερικές φορές προεξέχει

στα πλάγια. Επικοινωνεί με το μεσαίο κλίτος με τρίβηλο – τριπλό άνοιγμα που

σχηματίζεται με την παρεμβολή μεταξύ των τοίχων δύο κιόνων και φράζεται με

αναρτημένα παραπετάσματα. Στα πλάγια κλίτη υπάρχουν απλοί δίοδοι. Στο

μέσο του νάρθηκα δεν υπάρχει πόρτα, μόνο παράθυρα (προφυλάσσει από τον

άνεμο το εξωτερικό του ναου, αλλά και εμποδίζει τη θέας τους αμύητους που

βρίσκονται στο αίθριο). Οι θύρες υπάρχουν στις απολήξεις της νότιας και

βόρειας πλευράς του.

5) Διακονικό – Ορθογώνιο δωμάτιο με κόγχη, προσαρτημένο στο νότιο τμήμα

του νάρθηκα. Κατατίθονταν οι προσφορές των πιστών και φυλάσσονταν τα

σκεύη της εκκλησίας (σκευοφυλάκιο). Από τον 6ο αιώνα, μεταφέρεται στο νότιο

άκρο της ανατολικής πλευράς, ενώ στο βόρειο άκρο της θα διαμορφωθεί όμοιος

χώρος [πρόθεση].

Διάκριση των χώρων σταδιακά. Πρόθεση - κατατίθενται οι προσφορές για το

μυστήριο της θείας Ευχαριστίας. Διακονικό – σκευοφυλάκιο. Μαζί με την

αψίδα έχουμε το τριάψιδο Ιερό Βήμα

6) Παστοφόρια – Σε κάποιες βασιλικές (Συρία, Β. Αφρική και σε μερικές

επιδράσεις των) η αψίδα του Ιερού Βήματος εγγράφεται στο ορθογώνιο του

ναού. Δημιουργία χώρων συχνά διόροφων με πυργοειδή μορφή. Σκευοφυλάκια

ή λειτουργικοί χώροι.

7) Υπερώο/Γυναικωνίτης – Βασιλικές Ανατολής και Ελλαδικού χώρου. Όροφος

πάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα.

8) Αψίδα/Κόγχη Ιερού Βήματος – Η ανατολική πλευρά του μεσαίου κλίτους

απολήγει σε ημικυκλική κόγχη. Πεταλόσημη, σπάνια ορθογώνια ή πολυγωνική

εξωτερικά. Μερικές φορές εγγράφεται στο ορθογώνιο του ναού (προσθήκη

παστοφορίων). Εσωτερική κάλυψη με τεταρτοσφαιρικό θόλο, εξωτερικά

κλιμακωτή διάταξη (μερικές φορές εκωτερικές ακτινωτές αντηρίδες).

Β. Αφρική – αψίδες και στη δυτική πλευρά του μεσαίου κλίτους (τάφος του

μάρτυρα).

IV.Περίκεντρα κτήρια (βάσει κατόψεως)

Κυκλικά κτίρια – Απλά ή και σύνθετα όπου ο κεντρικός πυρήνας

περιβάλλεται από στοά και στεγάζονται με θόλο.

Πολυγωνικά κτίρια:

i. Εξαγωνικά – Στέγαση με θόλο.

ii. Οκταγωνικά – Πολλά είναι βαπτιστήρια αλλά και ναοί ή

ανακτορικές εκκλησίες. Μερικά εγγράφονται με την

προσθήκη γωνιακών κογχών σε ορθογώνιο.

Τρίκογχα κτίρια – Μαρτύρια, χρήση ιδίως την παλαιοχριστιανική

περίοδο.

Τετράκογχα κτίρια – Συνθετότερα με εσωτερικά στηρίγματα που

διαμορφώνουν στοές.

Μικρά σταυρόσχημα κτίρια – Μαρτύρια ή μαυσωλεία.

V.Λειτουργικές κατασκευές

1) Φράγμα του Πρεσβυτερίου – Χωρίζει την αψίδα του Ιερού Βήματος από το

υπόλοιπο μεσαίο κλίτος. Αρχικά τετράγωνο ή ορθογώνιο σε σχήμα Π φράγμα,

αλλά από το β μισό του 6ου

αιώνα ευθύγραμμο που επεκτείνεται σε όλα τα

κλίτη.

[3ος

– 4ος

αι.] μορφή χαμηλού κιγκλιδώματος. Ξύλο ή μέταλλο και αργότερα

λίθος. Τα λίθινα φράγματα αποτελούνται από πεσίσκους και θωράκια

(μαρμάρινες ανάγλυφες πλάκες).

[τέλη 4ου

αι.] αρχίζει να εξαίρεται η μεσαία (Ωραία) Πύλη, αναδεικνυόμενη

με δύο κίονες που στηρίζουν τόξο με ευθύγραμμη απόληξη.

[5ος

αι.] Διαόρφωση μπροστά στη πύλη τρετρακιόνιου προστώου. Το φράγμα

και όλος ο χώρος που εγκλείεται από αυτό υπερυψώνεται με

στυλοβάτη/βατήρα/βήμα. Κιονίσκοι πάνω στους πεσσίσκους, που στηρίζουν

ευθύγραμμο επιστύλιο.

2) Σολέα – Στενόμακρος ή ευρύς ορθογώνιος υπερυψωμένος χώρος, μπροστά

από την κεντρική πύλη του Φράγματος του Πρεσβυτερίου. Εδώ στέκονται οι

διάκονοι, οι αναγνώστες και οι ανώτεροι αξιωματούχοι. Θρόνοι του

αυτοκράτορα και του αρχιεπισκόπου (και Δύση – ψάλτες).

3) Σύνθρονο – Εδώ κάθονται οι κληρικοί κατά τη διάρκεια της λειτουργίας.

Καταλαμβάνει ολόκληρο το χώτο της ημικυκλικής κόγχης – μορφή

βαθμιδωτού ημικυκλίου (συνήθως). Κάτω από τις βαθμίδες ημικυκλικός

σκεπασμένος διάδρομος [κύκλιο] το οποίο διευκολύνει τη κίνηση των

διακόνων κατά τη λειτουργία.

Άλλες περιπτώσεις, όπου σχηματίζεται στη κόγχη υπερυψωμένο

πόδιο, στο μέσο του οποίου διαμορφώνονται ευθύγραμμες βαθμίδες. Με την

ύπαρξη μιας ή δυο κλιμάκων ανόδου. Εδώ στο πόδιο τοποθετείται μονάχα ο

θρόνος του επισκόπου ενώ τα έδρανα των πρεσβυτέρων βρίσκονταν έξω από

τη κόγχη, εκατέρωθεν της Αγίας Τράπεζας

4) Αγία Τράπεζα – Τελείται το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Αρχικά ξύλινη

και κινητή αλλά από τον 3ο αι. γίνεται σταθερή και από τον 4

ο αι, κοσμείται

με πολύτιμα υλικά.

Οι μόνιμες τράπεζες κατασκευάζονται από πέτρα και τοποθετούνται

μέσα στη κόγχη ή μπροστά από αυτή. Στις σταυρικές βασιλικές και σε αυτές

με εγκάρδιο κλίτος, βρίσκεται στη διασταύρωση των κεραιών του ναού.

Διακρίνονται (βασει μορφής) σε:

a. Συμπαγής Τράπεζα – κυβική ή ορθογώνια από ένα κομμάτι

μαρμάρου ή χτιστή και επενδυμένη με μαρμάρινες πλάκες. Στον

πυρήνα της – μερικές φορές – τοποθετείται κιονίσκος με κοιλότητα

όπου εναποτίθονται άγια λείψανα.

b. Ελεύθερη/Στηριζόμενη σε κιονίσκους – Πλάκα τοποθετημένη στο

δάπεδο του Ιερού ως βάση. Πάνω της πατάνε κιονίσκοι που στηρίζουν

καλυπτήρια πλάκα.

c. Σαρκοφαγοειδής Τράπεζα – Μαρμάρινες πλάκες που περικλείουν

ορθογώνιο χώρο όπου φυλλάσονται ιερά λείψανα. Φέρει άνοιγμα στη

πρόσοψη ώστε να είναι ορατά αυτά και να μπορούν να προσκυνηθούν.

5) Κρύπτη/Κατάβαση (Confessio) – Υπόγειος νεκρικός θάλαμος, κάτω από τη

κόγχη του Ιερού όπου τοποθετούνται λείψανα ή σαρκοφάγος. Υπερυψώνει το

Ιερό ή είναι υπόγεια με κλίμακα (συχνότερα συναντάται στη Δύση ή στα

Βαλκάνια).

6) Κατάθεση/Εγκαίνιο – Το αντίστοιχο της κρύπτης στην Ανατολή. Τοποθέτηση

των λειψάνων σε μικρό όρυγμα αμέσως κάτω από την Αγία Τράπεζα. Σχήμα

ορθογώνιο ή σταυρικό, με πλευρές επενδυμένες με μαρμάρινες πλάκες. Στο

κέντρο κιβωτίδιο ή σαρκοφάγος.

7) Θάλασσα/Χωνευτήριο – Μικρά ορύγματα/κοιλότητες κάτω ή ανατολικά της

Τράπεζας που χρησιμεύουν για την συγκέντρωση των υγρών (πλύση ιερών

σκευών ή της ίδιας της Τράπεζας).

8) Κιβώριο – Σκεπάζει την Αγία Τράπεζα τετρακίονιο κιβώριο. Κίονες στρεπτοί

με ευθύγραμμο (4ος

αι.) ή τοξωτο (5ος

αι.) επιστύλιο, με μικρή θολωτή ή

πυραμοειδή στέγη. Στα μεταξύ τους διαστήματα, παραπετάσματα. Εξαίρει την

Τράπεζα. Μαρμάρινα ή επιχρυσωμένα ξύλινα, σπανίως δε πολύτιμα

μεταλλικά.

9) Τράπεζα Μαρτύρων/Αγαπών – Ξύλινες κινητές αρχικά ή η αυτή πλάκα που

κάλυπτε το τάφο. Είναι Τράπεζες όχι μόνο για την τέλεση της Θείας

Ευχαριστίας αλλά και για τις “αγάπες” – τα νεκροδείπνα πάνω στο τάφο του

μάρτυρα (ορισμένες φορές το χρόνο). Φέρουν κοιλότητες για την εναπόθεση

τροφών και συνάμα οπές δίπλα από το χάραγμα με το όνομα του μάρτυρα, για

χοές κρασιού ή λαδιού στο τάφο.

Τετράγωνο ή κυκλικό σχήμα αλλά συνήθως σχίμα λατινικού “C”. Στις

παρυφές, ανάγλυφα ημικυκλικά πινάκια για την εναπόθεση των τροφών.

Αργότερα διακοσμητικά που φέρουν ποικίλες παραστάσεις – Πολύλοβες

Τράπεζες.

10) Τράπεζα Προσκομιδής/Προθέσεως – Μικρών διαστάσεων μαρμάρινες

τετράπλευρες ή κυκλικές τράπεζες με ελαφρώς κοίλη την επιφάνεια και με

πλατιά παρυφή (με ανάγλυφο διάκοσμο). Στηρίζονται σε κιονίσκο.

Εναπόθεση προσφορών των πιστών για την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας.

11) Άμβωνας – Ψηλό βάθρο στο μεσαίο κλίτος της βασιλικής στο οποίο

ανέρχεται κανείς με μία ή δύο κλίμακες – σίγουρη πρόσβαση από την

ανατολική πλευρά. Ανάγνωση Γραφών και κυρήγματα.. Χτισοί με μαρμάρινη

επένδυση ή μονολιθικοί ή πολυλιθικοί. Συνήθως βρίσκονται κοντά στη νότια

κιονοστοιχία, άλλωτε στη βόρεια και κάποτε στο κέντρο, πάντα όμως κοντά

στο Φράγμα του Πρεσβυτερίου. Αποτελείται από ένα κυκλικό εξώστη με

θωράκια με μία ή δυο κλίμακες (με θωράκια επίσης). Τύποι:

i. Μια ευθύγραμμη κλίμακα που οδηγεί στον εξώστη [4ος

αι. και

εξαιρέσεις στον 5ο αι.]

ii. Δύο καμπύλες κλίμακες – σχήμα ανοιχτού ριπιδίου. Εξέλιξη

του πρώτου τύπου. Μεγαλοπρεπέστερος και επιβλητικότερος.

Δεν αλλοιώνεται η μορφή του, με τη προσθήκη διπλής κλίμακας

(υπάρχει η ανατολική πρόσβαση).

π.χ (3 παραδείγματα):

Βασιλική Α, Φθοιώτιδες Θήβες [5ος

αι.]

Άγιος Γεώργιος, Θες/νίκη [5ος

αι.]

Βασιλική του Μουσείου, Φλίπποι [6ος

αι.]

iii. Δύο ευθύγραμμες κλίμακες παράλληλες στον κατα μήκος

άξονα του ναού. Στέγαση – μερικές φορές – με ουρανίσκο.

[μέσα 5ου

αι. και 6ος

αι.]

iv. <Β. Συρία> Συνένωση συνθρόνου και άμβωνα (έξω από το

Ιερό Βήμα). Ορθογώνια εξέδρα με αψίδα στη δυτική πλευρά. Στη

μέση της, κιονοστήρικτο κιβώριο με έδρανα. Στη μέση της

αψίδας, θρόνος ώς αναλόγιο.

Κίονες και κιονόκρανα

Κορινθιακό Κιονόκρανο (τοξοστοιχείες ισογείου)

i. Απλό Κορινθιακό

Κάλαθος (πυρήνας)

Άβακας (οριζόντια πλάκα με κοίλες πλευρές και λοξοτομημένς γωνίες)

3 επάλληλες σειρές φυτικού διάκοσμου(2x ακανθόφυλλα και ανώτερη

με έλικες)

Σταδιακά επικρατεί ζωγραφική και όχι πλαστική αντίληψη στην επιφάνεια

του κιονόκρανου. Ο όγκος γίνεται πιο συμπαγής – τεκτονικό κιονόκρανο.

ii. Σύνθετο Κορινθιακό – Θεοδοσιανό

Αντικατάσταση της πάνω ζώνης με τους έλικες (απλό κορινθιακό) με

ιωνικό κιονόκρανο (έχουν καταργηθεί τα προσκεφάλαια, τετράγωνη

μορφή με τέσσερις πλευρές έλικες) [α μισό 5ου

αι. – βασιλεία

Θεοδοσίου].

Εξεζητημένη μορφή στα ακανθόφυλλα. Οι λοβοί έχουν

πριονωτά περιγράμματα. Τα διαστήματα και οι εντομές σκάβονται

βαθιά. Τα νεύρα των φύλλων δηλώνονται αντιρεαλιστικά με σειρές

ομών τρυπάνου. Έχουν έντονη διακοσμητική διάθσεη, τάση για

επιπεδοποίηση της διακοσμημένης επιφάνειας και έντονη φωτοσκίαση

– επίπεδη, ζωγραφική διακοσμιτική διάθεση (υποχώρηση αρχής της

πλαστικής διάρθρωσης).

Παραλλαγές

iii. Κιονόκρανα με συνδυασμό φύλλων ακάνθου (κάτω ζώνη) και

ανακαπτόμενων καλαμοειδών φύλλων (πάνω ζώνη).

iv. Κιονόκρανα με συνδυασμό φύλλων ακάνθου (κάτω ζώνη) και

ανακαπτόμενων βαθιών ραβδώσεων (πάνω ζώνη) – Κορινθιακό και

Περγαμηνό κιονόκρανο.

v. Κιονόκρανο με ανεμιζόμενα φύλλα. Κάμπτονται όλα μαζί, αριστερά

ή δεξιά, σαν να τα φυσάει ο άνεμος. Η αντίθετα τα μεν με τα δέ ή κατα

ζεύγη (σχήμα πεταλούδας).

vi. Δίζωνα κορινθιακά κιονόκρανα. Ακανθόφυλλα/κληματίδα ή πλέγμα

(κάτω ζώνη) και πτηνά ή ημίτομα τετράποδων (πάνω ζώνη).

Ιωνικό κιονόκρανο (τοξοστοιχείες των υπερώων)

Εχίνος (πυρήνας)

Ωά και ανθέμια

Έλικες στις γωνίες

i. Ελληνικό Ιωνικό κιονόκρανο – ορθογώνιο με προσκεφάλαι στις

πλάγιες όψεις.

ii. Ρωμαικό Ιωνικό κιονόκρανο – τετράγωνο χωρίς προσκεφάλαια και

με έλικες και στις τέσσερις όψεις.

Αναπτυξη επιθήματος, για να διευρυνθεί η επιφάνεια έδρασης χτιστού

τόξου και να μεγαλώσει η ισχύς του. Σταδιακό εκφυλίζεται και γίνεται

διακοσμητικό στοιχείο του επιθήματος.

Αποτέλεσμα:

iii. Βυζαντινό Ιωνικό κιονόκρανο. Με σύμφυτο επίθημα.

Τεκτονικό κιονόκρανο (δημιούργημα της παλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής)

Προήλθε από τον εκφυλισμό του σύνθετου κορινθιακού κιονόκρανου –

εμφανίστηκε τον 6ο αι. Ανάγκη για ευρύτερη και ισχυρότερη επιφάνεια έδρασης

των χτιστών τόξων. Καθαρώς ζωγραφική διάθεση – φυτικά και γεωμετρικά

θέματα.

i. Κολουροπυραμοειδή τεκτονικά – σχήμα ανεστραμμένης κόλουρης

πυραμίδας.

ii. Λεβητοειδή τεκτονικά – Κυρτή μορφή και διάτρητα φυσικά

κοσμήματα.

iii. Πτυχωτά τεκτονικά – πτυχωτή μορφή με φυτικό διάκοσμο. Επιδίωξη

να δοθεί κινητικότητα στη μάζα.

Ναός της του Θεού Σοφίας (Αγία Σοφία), Κων/πολη

α' ναός: 5κλιτη, ξυλόστεγη βασιλική με υπερώα. Αρχισε να κτίζεται επί Μέγα

Κωνσταντίνου και ολοκληρώθηκε επί Κωνστάντιου Β' [360] και κάηκε το [404],

στην εξέγερση του λαού κατά της εξορίας του αρχιεπισκόπου Ιωάννη Χρυσοστόμου

από την αυτοκράτειρα Ευδοξία.

β' ναός: Ανοικοδομήθηκε από τον Θεοδόσιο Β' και καταστέφεται από πυρκαγιά το

[532] στη Στάση του Νίκα.

γ' ναός: Εγκαινιάστηκε στις [27 Δεκεμβρίου 537] από τον Ιουστινιανό. Αρχιτέκτονες

ο Ισίδωρος από τη Μίλητο και ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις.

[558] κατέρρευσε ο αρχικός τρούλος (6μ. μικρότερος). Ισίδωρος ο Νεώτερος.

[989] ξανάπεσε ο τρούλος.