Bab 1 Risiko

8/16/2019 Bab 1 Risiko

1/20

Book Manuscript

Prinsip Pengurusan Risiko dan Insurans (2nd edition)

Hendon Redzuan & Rubayah Yakob

Bab 1

RISIKO

Objektif Pembelajaran

Selepas mempelajari bab ini, anda patut boleh:

Memberi takrifan risiko dan menerangkan jenis-jenis risiko

Membezakan diantara risiko, peril dan hazad

Membincangkan sebab risiko tulen boleh diinsuranskan

Menerangkan mengenai risiko tulen yang dihadapi oleh individu dan firma

perniagaan

Menerangkan mengenai risiko diri, harta dan liabiliti.

ampir setiap hari kita terbaca di akhbar tentang kemalangan jalan raya yang

mengorbankan atau mencederakan pemandu dan penumpang kenderaan yang

terlibat. Kerap juga terdapat berita mengenai pemilik rumah yang kehilangan

rumahnya dan harta benda akibat kebakaran, banjir, taufan, gempa bumi dan

bencana-bencana lain. Sesetengah individu perlu membayar kos perubatan yang

tinggi akibat penyakit kronik seperti sakit jantung, kanser, dan strok. Sesetengah

individu pula kehilangan aset dan pendapatan akibat kecuaian yang menyebabkan

kecederaan kepada orang lain. Pastinya kita merasa lega kerana bencana tersebut

H


2/20

BAB 1 • RISIKO 2

tidak berlaku kepada kita. Hakikat bahawa kerugian sedemikian sebenarnya boleh

berlaku kepada kita, dan hakikat bahawa kita tidak tahu sama ada kerugian

sedemikian benar-benar akan menimpa kita atau pun tidak, itulah yang dipanggil

sebagai risiko (risk).

Apabila seseorang menyatakan wujud risiko dalam sesuatu keadaan, apa yang

sering terbayang di fikiran kita adalah wujudnya ketidakpastian terhadap sesuatu

peristiwa, dan wujud kemungkinan peristiwa yang berlaku akan menghasilkan kesan

yang tidak baik. Sebenarnya, hingga hari ini, masih belum ada lagi satu definisi risiko

yang boleh digunakan dalam semua bidang. Pakar-pakar dalam bidang berbeza

seperti insurans, ekonomi, statistiks dan sains, masing-masing mempunyai konsep

tersendiri berkaitan risiko. Walaupun belum ada definisi yang universal bagi risiko,

terdapat elemen yang serupa dalam semua definisi yang digunakan dalam pelbagai

bidang. Pertama, risiko melibatkan ketidakpastian dan tidak dapat ditentukan, dan

kedua, risiko melibatkan kerugian.Kewujudan risiko merupakan sebab kepada pembentukan sistem insurans. Oleh

itu adalah sangat penting untuk anda memahami konsep risiko kerana insurans

dicipta untuk menangani risiko yang dihadapi oleh individu, organisasi serta

masyarakat.

Definisi Risiko

Dalam konteks insurans, risiko ditakrifkan sebagai ketidakpastian tentang

berlakunya kerugian. Individu dan organisasi perniagaan menghadapi berbagai-bagai ketidakpastian

yang boleh menjejaskan aset atau pendapatan mereka, dan seteruskan

menyebabkan kerugian kewangan kepada mereka. Antara ketidakpastian yang boleh

berlaku dan menyebabkan kerugian adalah ketidakpastian tentang kematian,

penyakit, kemalangan, kebakaran, kecurian dan kerugian akibat bencana alam. Oleh

itu, individu dan organisasi sentiasa berhadapan dengan risiko.

Seperti yang akan kita bincangkan kelak, insurans adalah satu alat yang boleh

digunakan untuk mengurangkan ketidakpastian tentang berlakunya kerugian. Dalam

perkataan lain, insurans boleh mengurangkan risiko. Bencana atau kemalangan tetap

akan berlaku jika sudah ditakdirkan, walaupun dengan adanya perlindungan

insurans. Namun melalui pembelian insurans, kerugian kewangan akibat bencana

yang berlaku akan dipulihkan oleh syarikat insurans melalui bayaran ganti rugi.

Dengan itu, ketidakpastian tentang berlakunya kerugian ekonomi dihapuskan atau

dikurangkan, dan seterusnya risiko turut dikurangkan.


3/20

BAB 1 • RISIKO 3

Selain definisi risiko yang dinyatakan di atas, istilah risiko juga sering digunakan

oleh mereka yang terlibat di dalam perniagaan insurans untuk merujuk kepada peril

(contoh: kebakaran adalah risiko utama yang dihadapi oleh harta). Istilah risiko juga

digunakan oleh syarikat insurans untuk merujuk kepada individu atau harta yang

diinsuranskan (contoh: syarikat akan memilih risiko yang memenuhi syarat

pengunderitannya untuk ditawarkan perlindungan, atau, pemandu kereta lumba itu

adalah risiko yang tidak baik).

Selain memahami konsep risiko, pembaca juga perlu memahami beberapa istilah

asas yang berkaitan dengan risiko dan insurans. Antaranya adalah pendedahan

kerugian (loss exposure), kebarangkalian kerugian (probability of loss), peril dan

hazad. Istilah-istilah ini akan dibincangkan di bawah.

Pendedahan Kerugian

Pendedahan kerugian (loss exposure) merujuk kepada keadaan atau situasi yang

mana kerugian boleh berlaku, tanpa mengambil kira sama ada kerugian benar-benar

berlaku atau pun tidak.

Contoh pendedahan kerugian adalah pekerja yang mungkin mendapat

kecederaan akibat keadaan tempat kerja yang tidak selamat, rumah yang mungkin

rosak akibat kebakaran, kilang pembuatan yang mungkin musnah akibat bencana

alam seperti tanah runtuh, produk rosak yang boleh menyebabkan tindakan undang-

undang diambil terhadap firma, kenderaan yang mungkin rosak akibat kemalangan,

dan wang tunai atau intan permata yang mungkin dirompak dari premis perniagaankerana langkah keselamatan yang tidak mencukupi.

Unit pendedahan (exposure unit) adalah individu atau objek yang terdedah

kepada risiko yang boleh mengakibatkan kerugian kewangan. Daripada contoh di

atas, pekerja, rumah, kilang, produk, wang tunai, intan permata adalah antara contoh

unit pendedahan.

Kebarangkalian Kerugian

Kebarangkalian kerugian ditakrifkan sebagai kemungkinan atau peluang sesuatukejadian yang menyebabkan kerugian akan berlaku.

Kebarangkalian boleh diukur dengan dua cara, iaitu kebarangkalian a priori atau

kebarangkalian a posteriori. Kebarangkalian a priori boleh disimpulkan daripada sifat

sesuatu kejadian, walaupun sebelum percubaan dibuat. Misalnya, apabila sekeping

duiti syiling dilontar, kebarangkalian untuk memperolehi kepala sudah diketahui


4/20

BAB 1 • RISIKO 4

adalah 0.5. Begitu juga jika kita menggolekkan sebiji dadu, kebarangkalian

permukaan enam berada di atas adalah 1/6. Keadaan ini adalah kebarangkalian yang

dideduksikan daripada sifatnya, misalnya syiling yang mempunyai dua permukaan,

maka kebarangkalian salah satu permukaan akan berada di atas selepas dilontar

adalah 0.5.

Namun, dalam banyak perkara, kita tidak boleh membuat deduksi mengenai

kebarangkalian daripada sifat sesuatu kejadian. Misalnya, kebarangkalian kematian,

kebarangkalian kecederaan pekerja, kebarangkalian disaman pengguna produk dan

lain-lain. Dalam keadaan ini, kebarangkalian sesuatu kejadian atau kerugian boleh

dianggar berdasarkan pengalaman lepas. Misalnya, daripada pengalaman lepas,

syarikat insurans menjangkakan sebanyak 1,000 kemalangan sehari mungkin berlaku

diseluruh negara pada hari perayaan. Dan, seramai 2,500 pemilik polisi insurans

daripada 100,000 pemilik polisi yang berumur 40 tahun akan meninggal dunia

sebelum mencapai umur 45 tahun. Kebarangkalian seperti ini yang ditentukanselepas kajian keatas pengalaman lepas dipanggil kebarangkalian a posteriori. Nilai

kebarangkalian a priori boleh mewakili kebarangkalian tulen (true probability ) atau

kebarangkalian untuk populasi, manakala kebarangkalian a posteriori hanyalah

anggaran kepada kebarangkalian tulen. Konsep kebarangkalian a priori dan a

posteriori menjadi asas kepada hukum bilangan besar yang akan kita lihat nanti.

Selain itu, konsep kebarangkalian juga penting dalam konteks kerugian.

Kebarangkalian kerugian merujuk kepada kemungkinan sesuatu kerugian akan

berlaku. Nilai kebarangkalian adalah antara 0 hingga 1. Jika kebarangkalian kerugian

mempunyai nilai 0, ini bermaksud kerugian tidak akan berlaku, oleh itu insurans tidak

diperlukan untuk melindungi kerugian yang sedemikian. Jika kebarangkalian kerugianmenyamai 1, hal ini bermaksud kerugian sudah pasti akan berlaku. Dalam kes ini,

insurans juga tidak diperlukan kerana individu yang sudah pasti akan menghadapi

kerugian boleh membuat persediaan bagi menghadapinya, misalnya dengan cara

menyediakan dana bagi menampung kerugian tersebut. Jika insurans hendak dibeli

bagi kerugian yang sudah pasti akan berlaku, premium yang akan dikenakan akan

menjadi terlalu mahal kerana premium berkadar terus dengan kebarangkalian

berlakunya kerugian. Ini boleh menjadikan insurans bukanlah kaedah yang praktikal

untuk menguruskan kerugian tersebut. Dan lagi, insurans dicipta bagi menangani

ketidakpastian yang wujud terhadap kerugian. Ketidakpastian terhadap kerugian

menggambarkan kebarangkalian berlakunya kerugian diantara 0 dan 1, iaitu sesuatu

kerugian mungkin boleh berlaku, tetapi tidak dapat diketahui dengan pasti.


5/20

BAB 1 • RISIKO 5

Peril

Peril merupakan penyebab kerugian. Jika sebuah rumah musnah disebabkan olehkebakaran, maka peril atau penyebab kerugian ialah kebakaran. Jika sebuah

kenderaan musnah akibat kemalangan dengan kenderaan lain, peril yang

menyebabkan kerugian ialah pelanggaran. Peril yang boleh menyebabkan kerosakan

atau kemusnahan harta antaranya ialah banjir, gempa bumi, kilat, ribut, letupan, riot,

vandalisma, kecurian, rompakan dan banyak lagi. Contoh peril yang boleh

menyebabkan kematian adalah penyakit, kecederaan dan pembunuhan.

Hazad

Hazad merupakan keadaan yang menambahkan kekerapan atau ketenatan sesuatukerugian. Hazad boleh menambahkan kemungkinan berlakunya kerugian yang

ditimbulkan oleh sesuatu peril. Sebagai contoh, tidak memakai tali pinggang keledar

boleh meningkatkan ketenatan kerugian jika berlaku kemalangan jalan raya.

Penggunaan pendawaian lama di dalam rumah misalnya boleh menambah

kekerapan berlakunya kebakaran. Sesuatu peril boleh juga merupakan hazad.

Sebagai contoh, penyakit adalah peril yang boleh menyebabkan kerugian ekonomi,

dan ia juga merupakan hazad yang meningkatkan kebarangkalian berlakunya

kematian pramatang. Terdapat tiga jenis hazad, iaitu:

Hazad fizikal

Hazad moral

Hazad morel

a) Hazad Fizikal

Hazad fizikal merupakan keadaan fizikal yang menambahkan kekerapan atau

ketenatan kerugian. Contoh hazad fizikal ialah jalan raya licin yang boleh

meningkatkan kebarangkalian berlaku kemalangan jalanraya. Pencahayaan yang

tidak baik di kilang atau di kawasan yang cenderung berlaku jenayah juga adalah

hazad fizikal.

b)

Hazad Moral

Hazad moral adalah sifat ketidakjujuran pada seseorang individu yang

menambahkan kekerapan atau ketenatan kerugian. Hal ini melibatkan sikap sengaja

menyebabkan kerugian atau sengaja menambahkan ketenatan kerugian. Biasanya

ketidakjujuran dilakukan dengan tujuan untuk menipu syarikat insurans. Seseorang


6/20

BAB 1 • RISIKO 6

yang tidak jujur mungkin berkecenderungan untuk menyebabkan kerugian dengan

sengaja atau menambahkan saiz kerugian dalam usahanya untuk cuba mendapatkan

ganti rugi yang lebih tinggi dari yang sepatutnya daripada syarikat insurans.

Sebagai contoh, membunuh seseorang dengan niat mendapatkan pampasan

insurans hayat adalah hazad moral. Seseorang yang sengaja membakar bangunannya

sendiri dan kemudian membuat tuntutan ganti rugi insurans kebakaran adalah satu

lagi contoh hazad moral. Penipuan tuntutan adalah antara masalah utama yang

dihadapi oleh syarikat insurans. Implikasi penipuan tuntutan akan meningkatkan kos

insurans. Kehadiran hazad moral akan cuba dikesan oleh syarikat insurans di dalam

tuntutan yang dikemukakan oleh pemilik polisi sebelum ganti rugi dibayar.

c) Hazad Morel

Hazad morel merujuk kepada kecuaian dan sikap tidak ambil peduli terhadapkerugian yang menyebabkan peningkatan kekerapan atau ketenatan kerugian.

Hazad morel dikenali juga sebagai hazad sikap (attitudinal hazard). Hazad ini

melibatkan kemungkinan berlakunya kerugian akibat sikap seseorang yang cuai atau

kurang berhati-hati. Seringkali keadaan ini melibatkan individu yang bersikap acuh

tak acuh kerana tahu bahawa sesuatu masalah boleh diselesaikan oleh pihak lain.

Contohnya, seseorang yang dilindungi oleh insurans kereta mungkin cenderung

memandu dengan laju kerana dia sedar jika berlaku kemalangan, dia akan

memperolehi ganti rugi daripada syarikat insurans. Seseorang individu mungkin

bersikap lalai untuk mengunci rumahnya kerana beranggapan jika berlaku kecurian,

pampasan boleh diperolehi daripada syarikat insurans.Syarikat insurans cuba meminimumkan hazad moral dan hazad morel dengan

memilih secara teliti bakal pembeli insurans melalui satu proses yang dipanggil

pengunderitan (underwriting). Proses ini akan dibincangkan dengan lebih lanjut

dalam bab akan datang. Disamping itu, syarat-syarat yang diberikan dalam kontrak

insurans biasanya akan menggalakkan insured untuk meminimumkan

kebarangkalian berlakunya kerugian. Sebagai contoh, polisi insurans kebakaran

mensyaratkan pembeli insurans memasang alat pencegahan kebakaran. Sesetengah

polisi pula memberikan pengurangan premium jika tiada kerugian berlaku dalam

sesuatu tempoh.


7/20

BAB 1 • RISIKO 7

Pengkelasan Risiko

Risiko boleh dibahagikan kepada beberapa kelas. Dalam buku ini, kita akanmembincangkan empat kelas risiko utama yang mempunyai implikasi kepada

insurans dan pengurusan risiko. Risiko yang akan dibincangkan adalah

Risiko objektif dan risiko subjektif

Risiko tulen dan risiko spekulatif.

Risiko boleh perlbagai dan risiko tidak boleh pelbagai

Risiko enterpris

1. Risiko Objektif dan Risiko Subjektif

Risiko Objektif

Risiko objektif merujuk kepada variasi yang mungkin atas kerugian sebenar daripada

kerugian jangkaan.

Sebagai contoh, sebuah syarikat insurans melindungi 10,000 buah rumah di

bawah perlindungan insurans kebakaran. Secara purata, 1 peratus, atau 100 buah

rumah, akan mengalami kebakaran setiap tahun. Walau bagaimanapun, jarang sekali

tepat 100 buah rumah terbakar setiap tahun. Dalam sesetengah tahun, 90 buah

rumah terbakar, manakala dalam tahun-tahun yang lain, 110 rumah terbakar. Oleh

itu, terdapat variasi sebanyak 10 rumah daripada 100 yang dijangkakan, iaituvariasinya adalah 10 peratus. Variasi relatif kerugian sebenar daripada kerugian

jangkaan merupakan risiko objektif. Risiko objektif juga dikenali sebagai darjah risiko

(degree of risk).

Risiko objektif boleh diukur secara statistik menggunakan kaedah mengukur

sebaran, contohnya sisihan piawai atau koefisien variasi. Oleh itu, kaedah ini

merupakan satu konsep yang sangat berguna kepada syarikat insurans dan pengurus

risiko. Risiko objektif menyusut apabila bilangan unit pendedahan (entiti yang

diinsuranskan) meningkat. Semakin risiko ini menyusut, variasi yang mungkin atas

kerugian sebenar daripada yang dijangkakan akan juga semakin menyusut, oleh itu

kerugian sebenar semakin menyamai kerugian jangkaan.

Risiko Subjektif

Risiko subjektif ditakrifkan sebagai ketidakpastian psikologi yang timbul berdasarkan

keadaan minda dan fikiran seseorang individu.

Tahap risiko subjektif berbeza-beza bagi setiap individu. Dua individu yang

berada di bawah keadaan yang serupa boleh mempunyai persepsi yang berbeza


8/20

BAB 1 • RISIKO 8

terhadap risiko subjektif. Jika seseorang individu mengalami ketidakpastian mental

yang tinggi tentang berlakunya kerugian, keadaan ini boleh mempengaruhi tingkah

lakunya. Tahap risiko subjektif yang tinggi biasanya menghasilkan tingkah laku yang

konservatif dan berhati-hati, manakala risiko subjektif yang rendah menghasilkan

tingkah laku yang kurang berhati-hati. Individu dengan tahap risiko subjektif yang

tinggi biasanya sering cuba mengelak risiko (risk averter). Manakala individu dengan

risiko subjektif yang rendah lebih cenderung untuk mengambil risiko (risk taker).

2. Risiko Tulen dan Risiko Spekulatif

Risiko Tulen

Risiko tulen (pure risk) merupakan keadaan yang terdapat kemungkinan berlakunya

kerugian atau tiada kerugian. Hanya dua keadaan yang boleh terhasil daripada risiko

tulen, iaitu keadaan yang melibatkan kerugian kewangan kerana sesuatu kerugianberlaku, atau keadaan yang neutral kerana tiada kerugian berlaku. Dalam lain

perkataan, risiko ini mengambarkan keadaan yang hanya kerugian sahaja yang

mungkin berlaku, dan tiada keuntungan yang mungkin berlaku. Risiko tulen sangat

penting kerana risiko ini merupakan asas kepada pembentukan sistem insurans.

Risiko ini akan dibincangkan dengan lebih terperinci di bawah nanti.

Risiko Spekulatif

Risiko spekulatif (speculative risk) menggambarkan keadaan yang terdapat

kemungkinan berlakunya kerugian dan juga keuntungan. Seseorang pelabur yang

membeli 100 sher saham misalnya menghadapi risiko spekulatif keranapelaburannya boleh jadi mendapat keuntungan jika nilai saham meningkat atau pun

mendapat kerugian jika nilai sahamnya merosot. Seorang usahawan misalnya

menghadapi risiko spekulatif dalam perniagaannya kerana ia mungkin akan

menikmati keuntungan atau sebaliknya. Pelaburan dalam hartanah, pertaruhan

lumba kuda, dan pengeluaran produk baru adalah antara contoh lain yang

melibatkan risiko spekulatif.

3. Risiko Boleh-Pelbagai dan Risiko Tidak-Boleh-Pelbagai

Risiko Boleh Pelbagai

Risiko boleh pelbagai (diversifiable risk) adalah risiko kewangan yang boleh

dikurangkan melalui penyebaran kerugian kepada ahli-ahli sesuatu pakatan atau

melalui pempelbagaian portfolio. Risiko ini hanya menjejaskan sebilangan kecil

individu dan bukannya keseluruhan ekonomi.


9/20

BAB 1 • RISIKO 9

Pempelbagaian risiko (risk diversification) adalah proses yang mana kerugian

kewangan yang dialami oleh sebilangan kecil ahli sesuatu pakatan disebarkan dalam

kalangan semua ahli pakatan tersebut yang sebahagian besarnya tidak mengalami

kerugian. Sebagai contoh, pemilik sebuah rumah bernilai RM300,000 akan

mengalami kerugian besar jika rumahnya terbakar sepenuhnya. Namun, jika pemilik

rumah itu merupakan salah seorang daripada 10,000 pembeli insurans kebakaran,

maka perkongsian kerugian bagi semua ahli pakatan insurans bagi kerugian yang

dialami oleh pemilik rumah ini hanyalah lebih kurang RM30.

Ciri penting yang perlu dipenuhi oleh risiko boleh pelbagai melibatkan

bilangan individu yang kecil yang mengalami kerugian dan bilangan individu yang

besar untuk berkongsi kerugian yang berlaku. Dalam insurans, pempelbagaian

dicapai melalui risk pooling (perkongsian kerugian melalui pakatan insurans). Risk

pooling akan dibincangkan dalam Bab 3 buku ini. Konsep risk pooling melibatkan

perkongsian kerugian dalam kalangan pembeli insurans dan hasilnya adalah risikodapat dikurangkan. Di bawah insurans, kerugian biasanya dialami oleh sebilangan

kecil pembeli insurans di bawah sesuatu pakatan insurans. Misalnya bagi insurans

motor, hanya sebilangan kecil pemilik insurans akan mengalami kemalangan. Namun

kerugian ini akan disebarkan dalam kalangan semua ahli pakatan insurans tersebut.

Pempebagaian risiko juga diaplikasikan dalam bidang kewangan. Sebagai

contoh, seorang pelabur yang melabur kesemua wangnya dalam saham yang

diterbitkan oleh satu syarikat boleh mengalami kerugian serius andainya harga

saham syarikat itu merosot. Namun pelabur itu akan menghadapi risiko yang lebih

rendah jika dia membeli saham daripada beberapa syarikat, kerana kajatuhan harga

saham satu syarikat boleh diimbangi oleh kenaikan harga syarikat yang lain. Atau punsatu portfolio pelaburan yang terdiri daripad saham, bon dan sijil deposit adalah lebih

rendah risikonya berbanding dengan portfolio yang mengandungi seratus peratus

saham.

Risiko Tak Boleh Pelbagai

Risiko tak boleh pelbagai (non-diversifiable risk) adalah risiko yang tidak boleh

dikurangkan melalui pempelbagaian dan boleh menjejaskan keseluruhan ekonomi

dan melibatkan bilangan individu yang besar . Misalnya kejadian banjir, taufan,

gempa bumi dan peperangan, boleh menjejaskan bilangan penduduk yang ramai.

Sesetengah risiko pelaburan seperti inflasi atau recession boleh menjejaskansebahagian besar organisasi perniagaan. Syarikat insurans biasanya tidak

menawarkan perlindungan insurans kepada risiko tak boleh pelbagai kerana

keupayaan kewangan mereka boleh terjejas jika berlaku kerugian kepada sebahagian

besar pembeli insurans mereka.


10/20

BAB 1 • RISIKO 10

4. Risiko Enterpris

Risiko enterpris merujuk kepada semua risiko utama yang dihadapi oleh firma perniagaan. Risiko utama ini antaranya adalah risiko tulen, risiko spekulatif, risiko

strategik, risiko operasi dan risiko kewangan.

Risiko tulen dan spekulatif telah dibincangkan sebelum ini. Perbincangan

berikut melibatkan risiko strategik, risiko operasi dan risiko kewangan.

Risiko strategik merujuk kepada ketidakpastian tentang matlamat dan objektif firma,

ketidakpastian tentang kekuatan dan kelemahan firma, serta tentang peluang dan

ancaman yang dihadapi firma. Risiko ini boleh melibatkan kejadian luar jangka yang

boleh menjejaskan keupayaan organisasi untuk mencapai matlamat dan objektif

kewangannya. Contohnya, risiko yang berkaitan dengan keupayaan firma untuk

bersaing dengan pesaing, risiko untuk memelihara nilai jenama dan melindungireputasi firma, dan risiko yang timbul jika firma memasuki perniagaan baru.

Risiko operasi adalah risiko yang melibatkan kejayaan atau kegagalan sistem, proses,

teknologi atau sumber manusia sesebuah firma. Ia biasanya timbul daripada operasi

perniagaan firma. Contohnya adalah kegagalan sistem perakaunan, rekaan produk

yang tidak memenuhi kepuasan pengguna, kegagalan rantaian pembekal dan

perkhidmatan pelanggan yang tidak cekap.

Risiko kewangan merujuk kepada ketidakpastian tentang kerugian kewangan akibat

naik turun pasaran kewangan, khususnya kerugian yang berkaitan dengan perubahankadar faedah dan naik turun mata wang. Risiko ini melibatkan ketidakpastian yang

boleh menyebabkan kerugian sewaktu firma berusaha untuk mendapatkan modal

atau meminimumkan kos operasi. Keadaan ini boleh berlaku disebabkan oleh

perubahan ketara nilai mata wang, perubahan dalam harga komoditi dan perubahan

kadar faedah atau kadar tukaran wang asing.

Program pengurusan risiko korporat adalah proses mengenalpasti dan

mengendalikan risiko tulen yang dilaksanakan oleh organisasi perniagaan. Sejak

beberapa tahun yang lepas, program pengurusan risiko korporat mula memberikan

perhatian kepada risiko enterpris. Evolusi kepada proses pengurusan risiko korporat

menyebabkan banyak organisasi mula mempertimbangkan bukan saja risiko tulen,

malahan semua risiko yang dihadapi oleh organisasi untuk diuruskan dalam satu

program pengurusan risiko. Proses menguruskan kesemua risiko yang dihadapi oleh

organisasi di dalam satu program bersepadu dipanggil pengurusan risiko enterpris

(enterprise risk management) atau ERM. ERM juga seringkali dirujuk sebagai

pengurusan risiko bersepadu (integrated risk management). Risiko yang


11/20

BAB 1 • RISIKO 11

digabungkan dalam ERM termasuklah risiko tulen, risiko spekulatif, risiko strategik,

risiko operasi dan risiko kewangan. Dengan menggabungkan semua risiko utama

dalam satu program pengurusan risiko bersepadu, firma perniagaan boleh

mengimbangi risiko terhadap satu sama lain. Hasilnya, risiko keseluruhan yang

dihadapi oleh firma boleh dikurangkan.

Risiko Tulen

Risiko tulen mengambarkan situasi yang terdapat kemungkinan berlakunya

kerugian, atau tiada kerugian. Individu yang memiliki kenderaan misalnya

menghadapi kemungkinan kenderaannya rosak akibat kemalangan, atau tiada

kerugian jika tiada kemalangan yang berlaku. Seorang pemilik rumah menghadapi

kemungkinan rumahnya dimasuki pencuri atau terbakar. Jika tiada kecurian ataukebakaran, pemilik rumah tidak menghadapi kerugian. Di bawah risiko tulen,

keputusan yang mungkin berlaku daripada sesuatu peristiwa adalah samada sesuatu

kerugian berlaku atau tiada kerugian berlaku (iaitu neutral).

Perbezaan antara risiko tulen dan spekulatif adalah sangat penting kerana hanya

risiko tulen yang boleh diinsuranskan. Prinsip utama dalam sistem insurans adalah

untuk memulihkan kedudukan kewangan pembeli insurans kepada sediakala jika

berlaku kerugian kepadanya. Sistem insurans tidak sekali-kali membenarkan pembeli

insurans memperoleh keuntungan daripada insurans yang dibeli. Oleh itu, risiko

spekulatif tidak sesuai untuk diinsuranskan kerana sifatnya yang membolehkan

keuntungan diperolehi. Dan lagi, risiko spekulatif biasanya diwujudkan secara

sukarela oleh individu yang terlibat, manakala risiko tulen sememangnya telah sedia

wujud. Sebagai contoh, jika seseorang tidak melibatkan diri dengan pelaburan seperti

membeli saham, maka risiko spekulatif iaitu sama ada dia akan mengalami kerugian

atau keuntungan tidak wujud. Namun demikian, risiko kerugian akibat kebakaran,

atau kemalangan atau bencana alam memang sedia wujud.

Individu dan organisasi perniagaan menghadapi risiko tulen yang sedikit

berbeza. Oleh itu, dalam bab ini, risiko tulen yang dihadapi oleh individu dan keluarga

dibincangkan secara berasingan dengan risiko tulen yang dihadapi oleh firma

perniagaan.

Risiko Tulen Yang Dihadapi Oleh Individu dan Keluarga

Oleh kerana risiko tulen merupakan asas kepada pembentukan sistem insurans,

maka penekanan akan diberikan kepada risiko ini. Risiko tulen boleh menyebabkan


12/20

BAB 1 • RISIKO 12

ketidakselamatan kewangan (financial insecurity) kepada individu dan keluarga.

Risiko tulen dapat dikelaskan kepada tiga, iaitu

Risiko diri

Risiko harta

Risiko liabiliti.

1. Risiko Diri

Risiko diri (personal risks) merujuk kepada kemungkinan kehilangan pendapatan

atau pengurangan aset kepada individu.

Risiko ini boleh menjejaskan individu atau keluarga kerana ia melibatkan

kemungkinan kehilangan pendapatan terperoleh (earned income) atau pengurangan

aset. Kerugian yang berlaku boleh jadi kehilangan pendapatan sepenuhnya atau

kehilangan sebahagian daripada pendapatan, akibat hilang keupayaan untuk

memperoleh pendapatan.

Terdapat empat jenis risiko diri yang utama:

Risiko kematian pramatang

Risiko ketidakcukupan pendapatan dalam persaraan

Risiko kesihatan yang tidak baik

Risiko pengangguran.

(a) Risiko Kematian Pramatang

Risiko kematian pramatang (risk of premature death) ditakrifkan sebagai kematian

ketua keluarga yang masih mempunyai obligasi kewangan yang belum dipenuhi.

Obligasi kewangan ini termasuk tanggungan yang perlu disara, pinjaman yang

belum dilunaskan dan anak yang belum tamat persekolahan. Jika keluarga yang

tinggal menerima pendapatan daripada sumber lain yang tidak mencukupi, atau

mempunyai aset kewangan yang tidak mencukupi untuk mengantikan kehilangan

pendapatan, maka kemungkinan besar mereka akan menghadapi keadaanketidakselamatan kewangan.

Kematian pra-matang ketua keluarga melibatkan kos. Pertama, nilai hidup

manusia (human life value) terhadap ketua keluarga akan hilang selamanya. Nilai ini

merupakan nilai kini perkongsian atas perolehan depan seseorang individu. Kerugian

ini boleh jadi amat tinggi, bergantung kepada paras pendapatan dan umur sewaktu


13/20

BAB 1 • RISIKO 13

kematian ketua keluarga berlaku. Kos kematian pramatang yang kedua adalah

perbelanjaan tambahan yang mungkin timbul seperti belanja pengkebumian, bil

perubatan yang tidak diinsuranskan, cukai estet dan harta pusaka. Ketiga, akibat

ketidakcukupan pendapatan, sesetengah keluarga mungkin akan mengalami

kemerosotan taraf hidup. Dan kos keempat melibatkan kos bukan ekonomi seperti

kesedihan, kesunyian dan kehilangan role model.

(b) Risiko Ketidakcukupan Pendapatan Persaraan

Risiko utama berkaitan umur lanjut adalah ketidakcukupan pendapatan sewaktu

persaraan (insufficient retirement income). Umur persaraan di Malaysia biasanya

adalah 60 tahun. Sebahagian besar pekerja swasta tidak disediakan pelan persaraan

oleh majikan mereka. Oleh itu, pekerja swasta atau pekerja sendiri (self-employed)

terdedah kepada risiko ketidakcukupan pendapatan persaraan. Bagi pekerja kerajaanpula, walaupun mereka akan menerima pencen selepas bersara, namun amaun

pendapatan pencen adalah jauh lebih rendah berbanding dengan pendapatan

sewaktu bekerja. Oleh itu, sebahagian besar individu boleh mengalami

ketidakselamatan ekonomi selepas bersara jika mereka tidak mempunyai aset

kewangan yang mencukupi seperti simpanan, pelaburan atau plan pencen swasta

(private pension plans).

(c) Risiko Kesihatan Tidak Baik

Risiko kesihatan tidak baik (risk of poor health) melibatkan bayaran kos rawatanperubatan yang tinggi dan juga kehilangan pendapatan kerana ketidakupayaan

menjalankan tugas akibat penyakit atau kecederaan. Rawatan penyakit mungkin

melibatkan pembedahan, transplant , ubat-ubatan dan rawatan pemulihan yang

boleh melibatkan kos yang tinggi. Penyakit kronik pula mungkin memerlukan

rawatan jangka panjang yang boleh menimbulkan beban kewangan.

Seseorang individu mungkin akan menghadapi masalah kewangan akibat

penyakit atau kecederaan yang dialaminya. Keadaan ini boleh dielak jika dia

mempunyai simpanan yang mencukupi, atau aset kewangan dan sumber kewangan

lain yang boleh menampung kos perubatan, atau pun perlindungan insurans

kesihatan. Kehilangan pendapatan terperoleh merupakan satu lagi penyebab

ketidakstabilan ekonomi. Jika berlaku hilang upaya jangka panjang, kemungkinanbesar pendapatan terperoleh akan terjejas, kos perubatan meningkat dan simpanan

semakin menyusut.


14/20

BAB 1 • RISIKO 14

(d) Risiko Pengangguran

Risiko pengangguran (unemployment risk) merupakan satu lagi ancaman utama

kepada keselamatan kewangan. Pengangguran boleh timbul akibat kitaran

perniagaan lembap (downswings), perubahan teknologi dan struktur dalam ekonomi,

faktor musim dan ketidaksempurnaan pasaran buruh. Bagi mengurangkan kos buruh,

banyak syarikat besar mengurangkan bilangan pekerja secara kekal. Pengangguran

menyebabkan seseorang pekerja kehilangan pendapatan terperoleh. Hanya jika ada

penggantian pendapatan atau simpanan, barulah individu itu boleh terus mengalami

keselamatan kewangan. Untuk mendapat penggantian pendapatan tidaklah mudah

kerana individu itu terpaksa mencari pekerjaan lain. Dan sekiranya tempoh

pengangguran adalah lama, sudah pasti amaun simpanan yang ada akan turut

terjejas.

2. Risiko Harta

Individu yang memiliki harta terdedah kepada risiko harta (property risk) kerana harta

tadi berkemungkinan akan rosak, musnah atau hilang. Hartanah dan harta

persendirian boleh rosak atau musnah akibat kebakaran, kilat, bencana alam,

kecurian, vandalisma dan lain-lain. Risiko harta boleh mengakibatkan dua bentuk

kerugian, iaitu kerugian langsung (direct loss) dan kerugian tidak langsung (indirect

loss).

(a) Kerugian Langsung

Kerugian langsung merupakan kerugian kewangan yang timbul akibat daripada

kerosakan, kemusnahan atau kecurian fizikal sesuatu harta. Jika sebuah rumah

musnah akibat taufan, maka kemusnahan fizikal ke atas rumah tersebut merupakan

kerugian langsung. Jika sebuah kereta terlibat dalam kemalangan, maka kerosakan

fizikal keatas kereta tersebut adalah kerugian langsung.

(b) Kerugian Tidak Langsung

Kerugian ini merupakan kerugian kewangan yang timbul secara tidak langsung

daripada kemusnahan fizikal langsung ke atas harta. Kerugian ini dipanggil juga

sebagai kerugian turutan (consequential loss). Jika sebuah rumah terbakar, pemilik

rumah terpaksa menyewa hotel atau apartment sewaktu rumahnya dibaik pulih.

Perbelanjaan untuk menyewa hotel atau apartment adalah kerugian turutan. Jika

pemilik rumah menyewakan salah satu bilik dirumahnya, dia akan kehilangan


15/20

BAB 1 • RISIKO 15

pendapatan sewa jika rumahnya musnah. Pemilik kereta yang rosak akibat

kemalangan akan kehilangan kegunaan keretanya dan mungkin terpaksa menyewa

kereta lain. Belanja tambahan yang timbul akibat kerosakan harta atau kehilangan

kegunaan harta merupakan kerugian turutan.

3. Risiko Liabiliti

Risiko liabiliti (liability risks) adalah satu lagi jenis risiko tulen yang dihadapi oleh

kebanyakan individu. Peril asas dalam risiko liabiliti ialah menyebabkan kecederaan

badan kepada orang lain atau menyebabkan kerosakan harta benda milik orang lain.

Seseorang individu boleh dipertanggugjawabkan secara undang-undang keatas

perbuatannya yang menyebabkan kecederaan badan atau kerosakan harta kepadaorang lain. Sebagai contoh, pemilik kenderaan boleh dipertanggungjawabkan jika

pengunaan kenderaan mereka secara cuai menyebabkan kecederaan atau kerosakan

harta benda orang lain, pemilik rumah boleh dipertanggungjawabkan atas

kecederaan orang lain akibat keadaan rumah yang tidak selamat, pekerja profesional

seperti pegawai perubatan, arkitek dan jurutera boleh disaman oleh pelanggan yang

mendapat kecederaan atas alasan salah amalan (malpractice).

Undang-undang membenarkan seseorang itu dipertanggungjawabkan ke atas

perbuatannya yang mengakibatkan kecederaan atau kerosakan harta orang lain.

Mahkamah boleh memerintahkan individu yang disabitkan dengan liabiliti untuk

membayar ganti rugi kepada pihak yang mengalami kecederaan. Dalam sesetengahkes, amaun ganti rugi ini boleh jadi sangat tinggi. Oleh itu, risiko liabiliti boleh

melibatkan kemungkinan kehilangan aset semasa atau pendapatan masa depan

terhadap pihak yang dipertanggungjawabkan.

Risiko liabiliti perlu dipandang serius kerana beberapa sebab. Pertama, tiada had

maksimum terhadap amaun kerugian yang mungkin berlaku. Kita boleh disaman

untuk sebarang amaun jika kita melakukan kecuaian yang menyebabkan kecederan

kepada orang lain. Katalah kita memiliki kereta yang bernilai RM50,000. Jika berlaku

kemusnahan kepada kereta, kerugian harta yang berlaku tertakluk kepada had

maksimum RM50,000 sahaja. Namun, jika kita melakukan kecuaian sewaktu

mengendalikan kenderaan itu dan menyebabkan kecederaan kepada orang lain, kita

boleh disaman oleh orang yang cedera itu sebanyak RM50,000, atau RM100,00, atau

lebih, bergantung kepada tahap kecederan yang dialaminya.

Kedua, lien boleh dikenakan keatas pendapatan dan aset kewangan pihak yang

dipertanggungjawabkan untuk memenuhi keputusan penghakiman undang-undang.

Sebagai contoh, katalah anda telah menyebabkan kecederan kepada seseorang, dan

anda juga telah diarahkan oleh mahkamah untuk membayar sejumlah pampasan


16/20

BAB 1 • RISIKO 16

yang besar kepada individu terbabit. Jka anda tidak dilindungi oleh insurans liabiliti

atau jika anda tidak mampu membayar pampasan yang diarahkan, lien akan

dikenakan keatas pendapatan dan juga aset kewangan anda sehingga arahan

mahkamah dapat anda penuhi.

Risiko Tulen Yang Dihadapi Oleh Firma Perniagaan

Firma perniagaan juga menghadapi pelbagai risiko tulen yang boleh menjejaskan

kedudukan kewangan syarikat jika kerugian berlaku. Risiko tulen yang dihadapi oleh

firma perniagaan dipanggil juga sebagai risiko perdagangan (commercial risk). Risiko

perdagangan terdiri daripada (1) risiko harta (2) risiko liabiliti (3) risiko kehilangan

pendapatan perniagaan (4) lain-lain risiko.

1. Risiko Harta

Firma perniagaan memiliki pelbagai harta yang boleh rosak atau musnah akibat peril

tertentu. Harta milik firma perniagaan termasuklah bangunan, kenderaan, perabut

dan peralatan pejabat, mesin, komputer, software, data dan business records,

barang mentah dan barang siap, dan lain-lain. Peril yang boleh menyebabkan

kerosakan harta firma perniagaan antaranya adalah kebakaran, kecurian, banjir,

taufan, tanah runtuh dan berbagai lagi.

2. Risiko Liabiliti

Firma perniagaan juga terdedah kepada risiko liabiliti akibat kecederaan badan atau

kerosakan harta yang dialami oleh pihak lain. Sesebuah firma boleh disaman jika

produk atau perkhidmatannya menyebabkan kecederaan atau kerosakan harta

kepada pengguna atau pihak lain. Misalnya, firma perniagaan boleh disaman atas

berbagai sebab; contohnya produk yang dikeluarkan atau dijual menyebabkan

kecederaan kepada pengguna, keadaan premis yang tidak selamat yang

menyebabkan kecederaan kepada pekerja atau pelanggan, pembuangan bahan

buangan firma yang menyebabkan pencemaran, diskriminasi pekerja dan

sebagainya.

3. Risiko Kehilangan Pendapatan Perniagaan

Satu lagi risiko yang dihadapi oleh firma perniagaan adalah kehilangan pendapatan

perniagaan jika berlaku kerugian fizikal kepada firma. Sebagai contoh, jika sebuah

bangunan perniagaan rosak teruk akibat kebakaran, operasi sebuah firma terpaksa


17/20

BAB 1 • RISIKO 17

dihentikan buat sementara waktu selepas bagi tujuan baik pulih. Sewaktu perniagaan

ditutup, firma akan mengalami kerugian pendapatan perniagaan kerana operasi yang

dihentikan. Jika ada bahagian bangunan yang terbakar disewakan, firma juga akan

mengalami kerugian pendapatan sewa.

Sewaktu penutupan operasi perniagaan, sesetengah perbelanjaan perlu terus

dibayar. Contohnya ialah bayaran sewa, gaji pekerja, utiliti, cukai, premium insurans

dan lain-lain belanja overhed. Dan lagi, firma juga mungkin akan menanggung belanja

tambahan untuk menyewa premis atau mesin yang lain, dan juga mungkin akan

kehilangan pelanggan kepada pesaing.

4. Risiko-Risiko Lain

Selain daripada tiga risiko utama yang dibincangkan diatas, firma perniagaan perlu

juga menangani banyak lagi risiko tulen lain yang boleh dihadapinya.

(a) Risiko Jenayah

Antara pendedahan jenayah adalah kecurian, rompakan, shoplifting, ketidakjujuran

pekerja, penipuan dan penggelapan wang, jenayah komputer dan internet, kecurian

harta intelek dan lain-lain.

(b) Risiko Sumber Manusia

Risiko sumber manusia melibatkan kemungkinan kerugian kepada firma akibat

kematian atau hilangupaya pekerja mahir, penyakit atau kecederaan yang dialami

oleh pekerja yang berkaitan dengan pekerjaannya, pemberhentian pekerjaan pekerjamahir dan perlanggaran undang-undang oleh pekerja firma.

(c) Risiko Kerugian Asing

Risiko kerugian asing merujuk kepada kemungkinan berlakunya kerugian yang

melibatkan matawang asing dan harta dan bangunan milik firma yang berada

dinegara lain.

(d) Risiko Harta Tidak Nyata

Risiko ini melibatkan kerosakan kepada reputasi dan imej, kehilangan nama baik, dan

kerugian harta intelek yang boleh dihadapi oleh firma.

(e) Risiko Undang-undang

Kerajaan mungkin memperkenalkan undang-undang tertentu yang perlu dipatuhi

oleh firma yang mungkin akan menjejaskan kedudukan kewangan syarikat. Misalnya

undang-undang yang berkaitan dengan pembuangan bahan toksik atau yang


18/20

BAB 1 • RISIKO 18

berkaitan dengan pemeliharaan alam sekitar yang mungkin akan meningkatkan kos

operasi perniagaan.

Risiko Tulen Boleh Dilindungi Oleh Insurans

Risiko tulen boleh mengakibatkan kerugian atau tidak mengakibatkan kerugian

kepada mereka yang terdedah kepadanya. Dan mereka yang terdedah kepada risiko

tulen tidak akan mendapat apa-apa keuntungan. Oleh itu, risiko tulen merupakan

risiko yang boleh dilindungi oleh insurans yang dikeluarkan oleh syarikat insurans

swasta. Melalui perlindungan insurans, individu yang mengalami kerugian akibat

pendedahan terhadap risiko tulen akan dibayar ganti rugi untuk memulihkan

kedudukan kewangannya seperti sebelum berlaku kerugian, manakala individu yang

tidak mengalami kerugian tidak akan dibayar ganti rugi. Perkara ini penting bagi

memelihara prinsip indemniti, salah satu prinsip insurans yang menyatakan bahawafungsi insurans adalah untuk memulihkan kedudukan kewangan pemilik insurans

seperti sediakala. Prinsip indemniti akan dibincangkan dengan mendalam dalam Bab

5 buku ini.

Sebarang bentuk risiko spekulatif tidak boleh dilindungi oleh insurans. Individu

yang melibatkan diri dengan aktiviti yang berisiko spekulatif mempunyai peluang

untuk mendapat keuntungan atau kerugian. Sistem insurans hanya bertujuan untuk

memulihkan kedudukan kewangan insured seperti sediakala, dan tidak untuk

memberi keuntungan kepada insured. Andainya insurans boleh memberi

keuntungan, perkara ini akan mendedahkan syarikat insurans kepada hazad moral

dan morel serta pilihan sakal. Kesemua ini boleh merosakkan sistem insurans yangefisien. Walaupun risiko spekulatif tidak boleh dilindungi oleh produk insurans,

sesetengah daripadanya boleh dilindungi oleh produk kewangan tertentu, misalnya

sekuriti derivatif.

Beban Risiko

Risiko menyebabkan individu dan masyarakat menanggung beban. Sebab itulah

risiko perlu ditangani dan diuruskan supaya beban yang dihadapi dapat dihapuskan

atau dikurangkan. Beban utama berkaitan risiko ialah sesetengah kerugian benar-

benar akan berlaku. Apabila sebuah premis perniagaan musnah dalam kebakaran,

atau seorang ketua keluarga meninggal dunia, maka kerugian kewangan akan

berlaku. Kerugian yang berlaku akibat peril tertentu merupakan beban utama yang

ditimbulkan oleh risiko, dan ia menjadi sebab utama individu dan organisasi

perniagaan cuba mengelak atau mengurangkan kesannya.


19/20

BAB 1 • RISIKO 19

Wujudnya ketidakpastian terhadap kerugian akan mendorong individu dan firma

perniagaan untuk menbuat persiapan bagi menghadapinya. Tanpa insurans, satu

cara yang boleh dilakukan ialah dengan mengumpul dana rizab untuk memenuhi

kerugian yang mungkin berlaku. Pengumpulan dana rizab seperti ini melibatkan kos

melepas, kerana ia perlu dilaburkan dalam sekuriti yang tinggi kecairannya. Pulangan

ke atas sekuriti sedemikian biasanya lebih rendah berbanding dengan pelaburan

alternatif lain.

Seterusnya, kewujudan risiko boleh menjadi faktor penghalang kepada

pertumbuhan ekonomi dan pemgumpulan modal. Kemajuan dalam ekonomi

sesebuah negara banyak ditentukan oleh kadar penggumpulan modal, namun

pelaburan modal melibatkan risiko. Pelabur hanya akan sanggup untuk membuat

pelaburan jika pulangan yang ditawarkan setimpal dengan risiko yang wujud. Kos

modal menjadi lebih tinggi bagi pelaburan yang berisiko tinggi dan pengguna

akhirnya terpaksa membayar kos yang lebih tinggi bagi produk dan perkhidmatan.Dan lagi, risiko boleh menyebabkan masyarakat tidak memperoleh sesetengah

produk dan perkhidmatan. Di Amerika Syarikat sebagai contoh, peningkatan risiko

tuntutan mahkamah menyebabkan banyak syarikat menghentikan pengeluaran

produk tertentu seperti vaksin kanak-kanak dan produk asbestos. Tanpa insurans

salah amalan, senario yang sama mengakibatkan ramai pakar perubatan di sana

enggan memberikan khidmat perubatan kepada orang ramai. Risiko juga dapat

menimbulkan kebimbangan dan kegelisahan mental. Setiap individu mengharapkan

bencana tidak akan menimpa mereka, namun kebimbangan terhadap berlakunya

bencana pasti ada jauh disudut hati mereka.

Menguruskan Risiko

Risiko merupakan beban kepada individu, organisasi perniagaan dan masyarakat.

Oleh kerana tiada cara untuk melepaskan diri sepenuhnya daripada risiko, maka

kaedah untuk menangani dan menguruskannya perlu dicari. Risiko yang melibatkan

masyarakat seperti risiko asas diuruskan secara kolektif oleh masyarakat dan pihak

kerajaaan. Namun, banyak risiko yang dihadapi secara bersendirian oleh individu dan

organisasi perniagaan. Memandangkan terdapat begitu banyak risiko yang dihadapi

oleh individu dan organisasi, dan terdapatnya pelbagai cara untuk menangani risiko,

maka satu pendekatan sistematik diperlukan untuk menghadapi risiko ini. Kaedah

sistematik ini dipanggil pengurusan risiko dan ia akan dibincangkan dalam Bab 2

buku ini.


20/20

BAB 1 • RISIKO 20

Rujukan

1. Black, K. & Skipper, H.D. 2000. Life and Health Insurance. 13th edition.

Prentice-Hall, New Jersey, USA.

2. Dorfman, M. S. & Cather, D. A. 2013. Introduction to Risk Management &

Insurance. 10th edition. Pearson Education Limited. New Jersey, USA.

3. Hendon Redzuan, Rubayah Yakob & Mohamad Abdul Hamid. 2006. Prinsip

Pengurusan Risiko dan Insurans. Pearson Prentice-Hall. Kuala Lumpur.

4. Redja, G. E. & McNamara, M. J. 2014. Principles of Risk Management &

Insurance. 12th edition. Pearson Education Limited. Global Edition.

5. Vaughan, E.J & Vaughan, T. 2003. Fundamentals of Risk and Insurance. 9th

edition. John Wiley & Sons, Inc, USA.

6. Zuriah Abdul Rahman & Hendon Redzuan. 2009. Takaful: The 21st Century

Insurance Innovation. McGraw-Hill. Kuala Lumpur.

Documents

Bab 1 Risiko