60

1. Ãàìøãààñ õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, 2003

2. Ãàìøãààñ õàìãààëàõ òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãî, 2011

3. Ãàëûí àþóëààñ õàìãààëàõ àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà, áàðèëãà áàéãóóëàìæèä ãàë óíòðààõ áàãàæ õýðýãñëèéí çàéëøã¿é áàéõ øààðäëàãà,íîðì MNS 5566:2005

4. Îíöãîé áàéäëûí ¿å äýõ õ¿¿õýä õàìãààëëûí ãàðûí àâëàãà, Õ¿¿õäèéã èâýýõ ñàí, 2012

5. Àþóëã¿é àìüäðàõ óõààíû ¿íäýñ., I, II, III ñóðàõ áè÷èã, 2011

6. ͯÁ-ûí õ¿¿õäèéí ýðõèéí êîíâåíöèéí 15 äóãààð ç¿éëèéí ãàðûí àâëàãà, Äýëõèéí Ǻí Ìîíãîë Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà

7. Õ¿¿õäèéí îðîëöîî, Õ¿¿õýäòýé àæèëäàã õ¿í á¿ðò çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà, Õ¿¿õäèéã Èâýýõ Ñàí, 2010

8. Ì.Áàäàð÷, Ë. Øèíýöýöýã., Ýêî ñóðãóóëü, Áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã äýìæèã÷ áàéãàëüä ýýëòýé ñóðãóóëèéí óäèðäëàãà, ýêî çºâëºë, áàãø, ñóðàã÷èä, îðîí íóòãèéí èðãýä, áàéãàëü õàìãààëàã÷, ýöýã ýõ÷¿¿äýä çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà, 2014

9. Î.¯ðæèí íàð., Ýðýí õàéõ, àâðàõ àæëûí ¿íäýñ, 2012

10. Ãàìøãààñ ººðèé㺺 õàìãààëàõ àðãà õýìæýýíèé çààâàð÷èëãàà, Ìîíãîë Óëñàä ãàìøãèéí àþóëûã áóóðóóëàõ ìåíåæìåíòèéí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü òºñºë, 2009

11. “Îëîí íèéòýä òóëãóóðëàñàí ãàìøãèéí ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ” ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà, ÎÁÅÃ, Äýëõèéí çºí Ìîíãîë ÎÓÁ, 2013

12. Ãàìøèã îñëûí òóõàé, Ãàìøèã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí, 2008

13. Àâðàã÷ Ìàçààëàéí çºâëºìæ, ºðõèéí ãàðûí àâëàãà, ÎÁÅÃ, Äýëõèéí Ǻí Ìîíãîë ÎÓÁ, 2014

14. Ëè÷íàÿ áåçîïàñíîñòü, Ìåðû ïðåäîñòîðîæíîñòè â ïîâñåäíåâíîé æèçíè, Ïîâèäåíèå â ýêñòðåìàëüíûõ ñèòóàöèÿõ, Ýíöèêëîïåäèÿ äëÿ äåòåé, Ìîñêâà, 2001

15. 1-2-3 of Disaster Education, European Union, ISDR-UN, Kyoto University, 2013

Àøèãëàñàí ìàòåðèàë

“ªñâºðèéí àâðàã÷” á¿ëãèéí÷èãë¿¿ëýã÷ áàãøèéí ãàðûí àâëàãà

ÑΨÌÁÎ íü òóñãààð òîãòíîñîí, á¿ðýí ýðõò, ýðòíèé ò¿¿õ, ñî¸ë, òºð ¸ñíû àðâèí áàÿëàã óëàìæëàë á¿õèé ýõ îðîí÷ Ìîíãîë õ¿íèéã èëýðõèéëíý.

ÒÀÂÀÍ ÕÎØÓÓ íü òàíãàðàã ºðãºñºí àâðàã÷èéã èëýðõèéëíý.

ÃÓÐÂÀËÆÈÍ íü èðãýíèé õàìãààëàëòûí îëîí óëñûí òàíèõ òýìäýã, ãóðâàí ºíãèéí ãàð íü ýâ íýãäýë, õàìòûí àæèëëàãààã èëýðõèéëíý. ÍÎÌ íü Ãàìøãààñ õàìãààëàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ìýäëýã, áîëîâðîë ãýñýí óòãà ñàíààã èëýðõèéëíý.

ÝÌÆÑÝÍ ×ÈÄÓÍ ÆÈÌÑÍÈÉ Ìª×ÈÐ íü ÿëàëò, àìæèëòûã áýëãýäýõ áà ìºíõºä îðøèõóéí óòãà ñàíààã èëýðõèéëíý.

ªÍê íü ãàë, óñ, ýõ äýëõèéã áýëãýäíý.

“ªñâºðèéí àâðàã÷” á¿ëãèéí ÷èãë¿¿ëýã÷ áàãøèéí ãàðûí àâëàãà

Ýìõýòãýí áýëòãýñýí: Ä. Ñýðæìÿäàã (PhD) Ãàìøèã ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí Ïðîô. Ö. Õîíãîðçóë (PhD) ÌÓÁÈÑóðãóóëü

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Á. Âàí÷èíäîðæ Äýëõèéí Ǻí Ìîíãîë ÎÓÁ Í. ªëçèéìàà Äýëõèéí Ǻí Ìîíãîë ÎÓÁ Ã. Äàøäîðæ Äýëõèéí Ǻí Ìîíãîë ÎÓÁ Íîìûí äèçàéíûã: Ò. Íîðîâ Ç. Öýðýíäàãâà

Àøãèéí çîðèëãîîð õóóëáàðëàí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

ISBN - 978-99973-2-924-0

59

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Õè÷ýýëèéí ýõýíä áàãø ñêàóòûí á¿ëãýìä ñóðàëöäàã ñóðàã÷ áàéãàà ýñýõ òàëààð àñóóíà. Áàéâàë ñêàóò ñóðàã÷òàé õàìòðàí ýíý õè÷ýýëèéã ÿâóóëæ áîëîõ þì. Ýñâýë òàíàé îðîí íóòàãò ñêàóòûí á¿ëãýì áàéäàã áîë õàðèëöàí áèå áèåíýýñýý ñóðàëöàõ áîëîìæòîé. Á¿ëãèéí ñóðàã÷äûã 2 áàãò õóâààæ ýõíèé áàãò ò¿¿äýã ãàë àñààõ, 2-ð áàãò öààñ àøèãëàí ÿàãà òàâàã õèéõ àðãóóäûã óíøààä áóñäàäàà òàéëáàðëàæ ºãºõèéã ñàíóóëíà. 1-ð áàãò ÷¿äýíçíèé ìîä àøèãëàí ò¿¿äýã ãàë áýëòãýõèéã, 2-ð áàãò ñîíèí ñýòã¿¿ëèéí öààñ àøèãëàí àÿãà, òàâàã áýëòãýõèéã ñàíóóëíà.

¯éë àæèëëàãàà 2: Áàãóóä õèéñýí àæëóóäààðàà ¿çýñãýëýí ãàðãàæ áîëîõîîñ ãàäíà õàíûí ñîíèí ãàðãàæ áóñàäòàéãàà ýíý ìýäëýãýý õóâààëöàõ äààëãàâàð ºãººðýé.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: ñóðàõ áè÷èã, òîì öààñ ìàðêåð, ÷¿äýíç, ñîíèí, ñýòã¿¿ë.

58

Ò¿ð õîðãîäîõ áàéð áàðèõ àðãà

Òººðñºí, òýýâðèéí õýðýãñëèéí îñîëä îðñîí ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí íºõöºë áàéäàëä ãàíöààðàà ýçã¿é ãàçàð óäààí õóãàöààãààð ¿ëäýõ ¿åä õ¿÷ýý ãàìíàõ, áàéãàëèéí ýëäýâ ¿çýãäëýýñ ººðèé㺺 íàéäâàðòàé õàìãààëàõ õàìãèéí ýíãèéí õîðãîäîõ, îòîãëîõ áàéð áàðèõ øààðäëàãà ãàðäàã. Àâðàã÷äàä ãàíö íýãýýðýý ÿâàà, ýñâýë á¿ëãýýðýý ÿâàà õ¿ì¿¿ñèéã îëîõîîñ èéì îòãèéã îëîõ õàìààã¿é õÿëáàð þì. Îòîãëîõ ãàçàð íü õýä õýäýí øààðäëàãà ò¿¿íèé äîòîð àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàñàí áàéõ íü ÷óõàë. Ãîëûí ýðýã, íàì äîð ãàçàð, õàâöàë çýðýã ãàçðûã ñîíãîõ õýðýãã¿é. Ãýíýòèéí áîðîîíä óñíû ò¿ìøèí íýìýãäýæ óñàíä àâòàæ áîëçîøã¿é. ̺í õàä ÷óëóó èõòýé ãàçàð, ºíäºð óóëûí îðîé àþóëòàé. Åð íü àþóëòàé ãàçàð ºâñ óðãàìàë áàðàã áàéõã¿é, ìàãàäã¿é çóëçàãàí ìîä áàéæ áîëîõ þì. Õ¿éòýí óóð àìüñãàëòàé ãàçàð ãàçðûí ðåëüåôèéã òîîöîõ õýðýãòýé. Íàì äîð ãàçàð õ¿éòýí õóðãàäàã ãýäãèéã ìýäýõýä èë¿¿äýõã¿é. ̺í ò¿¿í÷ëýí îòîãëîõ ãàçðûí îéð ºìõºðñºí ìîä, àìüòíû ¿¿ð, øîðãîîëæíû ¿¿ð áàéõ ¸ñã¿é ø¿¿. Çýðëýã àìüòíû ñîíèðõëûã òàíû õýðýãëýñýí ç¿éëñ, îðîîõ áîîõ ìàòåðèàë òàòàæ áîëçîøã¿é ó÷èð õîã õàÿãäëàà õàìààã¿é õàÿõã¿é áàéõûã çºâëºå.

Äàðààãèéí øààðäëàãà áîë îòîãëîõ ãàçàð óñ áîëîí ìîäòîé îéðîëöîî áàéõ íü äàâóó òàë þì. Õýðýâ çóíû õàëóóí ¿å áîë óðñãàë óñ îëîõ íü ìàø ÷óõàë. Õàðèí õ¿éòíèé óëèðàëä áîë ò¿ëýý áîëãîí àøèãëàõ ìîäòîé áàéõ íü ÷óõàë.

Õýýð òàëä áîë õ¿éòýí ñàëõèíààñ õàìãààëàõûã òóëä ìàéõíàà äîâöîã òîëãîäûã íºìºðò áîñãîõ íü ç¿éòýé. Õýðýâ öàã àãààð äóëààí, õóóðàé, øóìóóë èõòýé áàéâàë ìàéõíàà ºíäºðëºã ãàçàð, òàë òàëààñàà ñàëõè îðæ áàéõààð áîäîëöîîðîé.

Ãîâü, öºëä ºäºð íü ìàø õàëóóí õàðèí øºíº õ¿éòýð÷ óñ õºëäºõºä õ¿ðäýã. Òèéìýýñ èéì ãàçàðò õàëóóíààñ ÷ õ¿éòíýýñ ÷ õàìãààëàõ øààðäëàãà òóëãàðíà. áàéãàëûí ººðèéí á¿òýýñýí õîðãîäîõ áàéð /àãóé, õàâöàë, óíàñàí ìîä, ìîäíû õºíäèé ã.ì/ îëæ ÷àäâàë òà öàã, õ¿÷ýý õýìíýæ ÷àäíà. Õýðýâ èéì áîëîìæã¿é áîë òà ººðºº á¿ãäèéã õèéíý. Èéì ¿åä äàðààõ çºâëºãººã äàãààðàé.

• Èõ õ¿éòýíä ò¿¿äýã ãàëã¿éãýýð òà óíòàæ áîëîõã¿é.

• Õ¿íä íºõöºëä õ¿÷ýý ãàìíààðàé.

• Õîðãîäîõ áàéðàà ãýðýëòýé öàãò àìæóóëàí áîñãîîðîé.

Áàéðàà àëü áîëîõ òýãø, í¿õ, õîæóóëã¿é ãàçàðò áîñãîíî. Èõ òîì áàéõ íü ÷óõàë áèø õàìãèéí ãîë íü ñàëõè, óñíààñ õàìãààëñàí, àãààð ñýëãýëòòýé áàéõ íü ÷óõàë. Ãàðûí äîð ìàòåðèàë àøèãëàíà. Äóëààíû óëèðàëä îâîîõîé áîñãîõ òîìîîõîí áðåçåíò, äààâóóã àøèãëàæ áîëíî. Íýã õ¿íä 2õ0,75 ì õýìæýýòýé áàéõ íü çîõèìæòîé. Øóðãààã,ìº÷èð, óðò ìîä çýðãèéã îëíî. Õýðýâ òàíä õóòãà, ñ¿õ áàéõã¿é áîë õóðö èðòýé ÷óëóó îëæ îðîìæ áîñãîõîä àøèãëàíà.

ÎÍÖÃÎÉ ÁÀÉÄËÛÍ ÅЪÍÕÈÉ ÃÀÇÀÐ / ÄÝËÕÈÉÍ ÇªÍ ÌÎÍÃÎË ÎÓÁ

Óëààíáààòàð õîò - 2015

“ªÑªÐÈÉÍ ÀÂÐÀÃ×” Á¯ËÃÈÉÍ×ÈÃ˯¯ËÝÃ× ÁÀÃØÈÉÍ ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

ÀÃÓÓËÃÀ

57

òàëààð ÿðèëöààä õàíûí ñîíèí ãàðãàæ áóñàäòàéãàà ìýäëýãýý õóâààëöàõ áîëîìæ îëãîîðîé.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: ñóðàõ áè÷èã, òîì öààñ ìàðêåð.

ÑÝÄÝ 15. ÒÝÑÝÆ ÀÌÜÄ ¯ËÄÝÕ ÀÐÃÀÒóëãóóð îéëãîëò: Õýýð, õºäºº áîëîí ãàìøãèéí ¿åä îðîí áàéð, õîîë õ¿íñýý

ººðñ人 ãàðûí äîîðõ ýä ç¿éëèéã àøèãëàí áýëòãýæ íºõöºë áàéäàë õýâèéí áîëîõ õ¿ðòýë àìüäðàõ ÷àäâàðòàé áîëíî.

Ò¿¿äýã àñààõ àðãà

Ò¿¿äýã ãàë àñààõàä þóíû ò¿ð¿¿íä õýðýã áîëîõ õóóðàé, äàâèðõàéòàé ìº÷èð, õýñýãõýí õóñíû ¿éñèéã îéãîîñ õÿëáàðõàí îëæ áîëíî.

Èíãýýä íàðèéí ìº÷èð, õóñíû ¿éñ, õàã ºâñ çýðýã ò¿¿äýã àñààõàä áýëòãýíý. Ýíý á¿õ ìàòåðèàë àëü áîëîõ õóóðàé áàéæ ò¿¿äýã ìààíü õóðäàí àñàõ áîëîìæòîé ø¿¿. Íàâ÷ã¿é õóóðàé ìº÷èð, ìîäûã õàãàëàõäàà íýã ¿ç¿¿ðèéã íü ñàëãàëã¿é ¿ëäýýãýýä çàâñàð íü õóñíû ¿éñ, çîìãîë, õóóðàé õàã ºâñ, õîëòîñ, æèæèã õóóðàé, íàâ÷ã¿é ìº÷èð çýðãèéã õèéãýýä äîîðîîñ íü àñààíà. Ò¿¿äýã ãàë õàíãàëòòàé ñàéí àññàíû äàðàà óäààí àñàõ á¿ä¿¿í ìîä, ìº÷èð íýìíý. Ò¿¿äýã ãàëàà óíòðààõã¿éí òóëä ãàëäàà íýìæ áàéãàà ìº÷èð, õàãàëñàí ìîäîî õîîðîíä àãààð îðîõ çàé çàâñàðòàé áàéëãàõ õýðýãòýé. Ò¿ëýýãýý ãàëä áàãà áàãààð íýìýýðýé.

Ò¿¿äýã àñààõäàà ñàëõèã¿é íºìºð ãàçðûã ñîíãîæ ñàéòàð öýâýðëýíý. Ò¿¿äýã ãàëàà àëü áîëîõ áàãà õýìæýýòýé àñààãààðàé. Ñàëõè øóóðãàòàé ¿åä õóóðàé ºâñ, ìº÷èðòýé ãàë àâàëöàæ îéí ò¿éìýð äýãäýæ áîëçîøã¿é.

Ò¿¿äýã ãàëûã çîðèóëàëòààñàà øàëòãààëààä äîõèî ºãºõ, õîîë áýëòãýõ, õóâöàñ õàòààõ, äóëààöàõ ãýõ ìýò õýä õýäýí òºð뺺ð àñààíà.

Îâîîõîé: Ýíý ò¿¿äýãò ÿìàð ÷ òºðëèéí ìîä çîõèìæòîé. Ìîäíóóäàà îâîîõîé õýëáýðýýð òºâ ð¿¿ ÷èãë¿¿ëýí áèå áèåèéã íü ò¿ø¿¿ëýí áîñãîæ ºðíº. Ýíý òîõèîëäîëä ìîäíû äýýä õýñýã øàòàõ áºãººä äºë íü òîä, ºíäºð, õàëóóí, õàëààõ çóðâàñ íü õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. Èéì ò¿¿äýãò ìîä áàéíãà íýìýõ õýðýãòýé.

Õóäàã: Ò¿¿äãèéí õàìãèéí ò¿ãýýìýë òºðºë. Óðò áîëîí çóçààíààðàà èæèë õýìæýýòýé ò¿ëýýã ºðæ òàâèíà. Ãàë àñàõàä 2 ò¿ëýýã ïàðàëëåëààð òàâüæ, äàðààãèéí ò¿ëýýã õºíäëºí㺺ð íü ïàðàëëåëààð ºðíº. Ýíý ºðºëò ãàëä àãààð ñàéí îðóóëæ ºãºõ áºãººä ò¿ëýý á¿òíýýðýý æèãä øàòíà. Èéì ò¿¿äýã äºë, äóëààí èõýýð ÿëãàðóóëæ, îâîîõîé õýëáýðèéí ò¿¿äãýýñ èë¿¿ òîì òàëáàéã õàëààíà. Äîõèî ºãºõºä ýíý õýëáýðèéí ò¿¿äãèéã àøèãëàæ áîëíî.

Ò¿¿äãýý óíòðààõã¿é áàéõààñ ãàäíà ò¿éìýð àëäàõã¿éí òóëä ãàëàà çààâàë ìàíàõ õýðýãòýé. Áóóäàëëàñàí ãàçðààñàà õºäëºõèéí ºìíº àñààñàí ò¿¿äýã ãàëàà ñàéí óíòðààíà. Øààðäëàãàòàé áîë óñ õèéæ á¿ðýí óíòðààãààðàé. Á¿ðýí óíòðààãààã¿é ãàë îé, õýýðèéí ò¿éìýð ãàðàõ íýã òîì øàëòãààí ãýäãèéã á¿¿ ìàðòààðàé.

56

ÑÝÄÝ 14. ÒªªÐÑªÍ ¯ÅÄ ªªÐÈÉêª ÀÂÐÀÕ ÀÐÃÀÒóëãóóð îéëãîëò: Òººðñºí ¿åä ñîðîíçîí îðîí, îäîí îðîí, ãàçàð îðíû øèíæ

òýìäãýýð ç¿ã ÷èãýý òîäîðõîéëîõ, øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä àþóë, îñëûí äîõèî ºãºõ ìýäëýã, ÷àäâàðòàé áîëíî.

Òººðñºí òîõèîëäîëä ººðèéíõºº áàéðëàëûã çºâ òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé. ªºðèéíõºº áàéðëàëûã çºâ òîäîðõîéëîõûí òóëä ÿâñàí ìºðººðºº áóöàí ñàéí ìýääýã ãàçðàà î÷èæ ç¿ã ÷èãýý îëîõ íü ÷óõàë. Ýñâýë ºíäºðëºã ãàçàðò ãàð÷ ýðãýí òîéðîíäîî áàéãàà òîäîðõîé òýìäýãò¿¿ä (ãîë íóóð, óóë, äàâàà ãýõ ìýò) òýäãýýðèéí õîîðîíäûí çàéã òîäîðõîéëîí, öààøèä ÿâàõ ç¿ã ÷èã, çàìàà òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé.

Òººðñºí ¿åäýý ÿâàõ ÷èãëýëýý àëäàëã¿é áàðèõ íü íýã ãàçàðòàà òîéðîí ýðãýëäýõýýñ ñýðãèéëíý. Õ¿íèé ç¿¿í õºëíèé àëõàì áàðóóí õºëíèé àëõàìààñ 0.1-0.4 ìì óðò áàéäàãòàé õîëáîîòîéãîîð òóðøëàãàã¿é õ¿í çºâ ÷èãò ÿâæ áàéíà ãýæ áîäñîîð óëàì á¿ð áàðóóí ãàð òèéø õàçàéñààð àíõ õºäºëñºí òýð ãàçðàà ýðãýýä èðäýã áàéíà. Èéìä ëóóæèíãàà àøèãëàí ÷èãëýëýý ñàéí òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé ëóóæèíã¿é òîõèîëäîëä ÷èãëýëýýñýý õàçàéõã¿éí òóëä íàð, ñàðíû áàéðëàëààð ÿâàõ ç¿ãýý õÿíàõ õýðýãòýé. Ò¿¿í÷ëýí ãàçàð îðíû áàéäëûã ñàéí àæèãëàæ òîäîðõîé ñîäîí òýìäýãòýé ãàçðûã ñîíãîí àâ÷ òýäãýýðèéí çàéã õàðüöóóëàí áàðèìæààëæ ÿâàõ íü ç¿éòýé.

Àëèâàà àÿëàëä ÿâàõäàà ëóóæèí, áàéð ç¿éí çóðàãòàé ÿâàõ õýðýãòýé. Ëóóæèí àøèãëàí õîéä ç¿ãèéã õÿëáàðõàí òîäîðõîéëæ áîëíî. Ëóóæèíãààð ç¿ã ÷èãýý òîäîðõîéëîõûí òóëä ëóóæèíãàà òýãø áàðüæ ç¿¿ã õÿçãààðëàã÷ ÷àãòààð ñóëëàæ ÷ºëººòýé ýðãýëä¿¿ëæ òîãòîîíî Ëóóæèíãèéí èõ áèåèéã 纺ëºí ýðã¿¿ëæ, ç¿¿íèé ¿ç¿¿ðèéã N ¿ñýãòýé äàâõöàõàä

• N-north (Ñ-ñåâåð)-õîéò

• S-south (Þ-þã) –ºìíºä

• E-east (Â-âîñòîê)– ç¿¿í

• W- west (Ç-çàïàä) – áàðóóí ç¿ãèéã çààíà.

Ëóóæèíãààð ç¿ã ÷èã òîäîðõîéëîõäîî äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðààðàé

• Àâòîìàøèíààñ 5 ìåòðýýñ áàãàã¿é çàéä çîãñîõ õýðýãòýé

• Ãàðòàà òºìºð ç¿éë áàðüñàí áàéæ áîëîõã¿é

• Ëóóæèíãàà óíàãàæ ãýìòýýõýýñ áîëãîîìæëîõ õýðýãòýé

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Õè÷ýýëèéí ýõýíä áàãø ÷è õýðâýý òººðâºë ÿàõ ¸ñòîé âý? ãýñýí àñóóëòààð õè÷ýýëýý ýõýëíý. Ñóðàã÷èä ãàçàðç¿é, ôèçèêèéí õè÷ýýëä ¿çñýí ìýäëýãýý àøèãëàí äîëîîí áóðõàí îäîîð, ëóóæèíãààð ç¿ã ÷èãýý îëæ áîëíî ãýæ õàðèóëàõ áàéõ. Ýíý õàðèóëòûã àøèãëàí äàðààãèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà øèëæýýðýé.

¯éë àæèëëàãàà 2:Á¿ëãèéí ãèø¿¿¿äèéã 5 áàãò õóâààæ ýõíèé áàãò òººðñºí ¿åä ç¿ã ÷èã òîäîðõîéëîõ àðãóóä, äàðààãèéí áàãò ñîðîíçîí îðíîîð ç¿ã ÷èã òîäîðõîéëîõ, 3-ð áàãò îäîí îðíîîð ç¿ã ÷èã òîäîðõîéëîõ, 4-ð áàãò ãàçàð îðíû øèíæ òýìäãýýð ç¿ã ÷èã òîäîðõîéëîõ, 5-ð áàãò òººðñºí ¿åä àþóë, îñëûí äîõèîã ºãºõ àðãóóäûã óíøààä áóñäàäàà òàéëáàðëàõ äààëãàâàð ºãíº.

¯éë àæèëëàãàà 3: Äàðàà íü ýäãýýð àðãóóäûã ìýäýõ íü ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé

ªìíºõ ¿ã

Íîìûí õºòº÷

Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Õ¿¿õäèéí á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààã àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëàõ íü

1.1. Õ¿¿õäèéí á¿ëãèéí ÷èãë¿¿ëýã÷èéí ¿¿ðýã 1.2. Èäýâõæ¿¿ëýõ áà ÷èãë¿¿ëýõ íü

Õî¸ðäóãààð á¿ëýã. ªñâºðèéí àâðàã÷ á¿ëãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, òºëºâëºãºº

2.1. ªñâºðèéí àâðàã÷ á¿ëãèéí ñóðãàëòûí æèøèã òºëºâëºãºº 2.2. ªñâºðèéí àâðàã÷ á¿ëãèéí ñóðãàëòûí æèøèã õºòºëáºð

Ãóðàâäóãààð á¿ëýã. ªñâºðèéí àâðàã÷ á¿ëýãò ãàìøãààñ õàìãààëàõ áîëîâñðîë îëãîõ ¿éë àæèëëàãàà: Àíõàí ò¿âøèí

3.1.Ãàìøãèéí òóõàé îéëãîëò3.2. Çàðëàí ìýäýýëëèéí äîõèî3.3. Ãàë ò¿éìýð õýðõýí ãàðäàã âý? 3.4. Àõóéí ãàë ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà, òýìäýã òýìäýãëýãýý 3.5. Îé, õýýðèéí ò¿éìýð, ò¿¿íýýñ ñýðãèéëýõ àðãà 3.6. Õ¿÷òýé ñàëõè, øóóðãàíààñ õàìãààëàõ àðãà3.7. Àÿíãà, öàõèëãààíààñ õàìãààëàõ àðãà3.8. Ãàçàð õºäëºëòèéí ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ àðãà3.9. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ãàìøãèéí ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ3.10. Ãàìøãèéí ¿å äýõ õ¿¿õýä õàìãààëàë

ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýã. ªñâºðèéí àâðàã÷ á¿ëýãò ãàìøãààñ õàìãààëàõ áîëîâñðîë îëãîõ ¿éë àæèëëàãàà: Àõèñàí ò¿âøèí

4.1. Ãàìøãààñ õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà4.2. Ãàìøãèéí ýðñäýëèéí òóõàé 4.3. Íýðâýãäýãñäèéã àâðàõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, 纺õ àæèëëàãàà 4.4. ªðõèéí áýëýí áàéäëûí áàãö4.5. Îíöãîé áàéäëûí àëáà4.6. Àâðàã÷, ãàë ñºíººã÷ ìýðãýæèë4.7. Ãàë óíòðààõ àíõàí øàòíû áàãàæ õýðýãñýë, ãàë óíòðààãóóðûã àøèãëàõ àðãà 4.8. Ãàë ò¿éìðèéí ¿åä àìü íàñàà õàìãààëàõ àðãà, ò¿ëýãäýëòýíä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ4.9. Îé õýýðèéí ò¿éìðèéí ¿åä àâàõ àðãà õýìæýý, óíòðààõ àðãà4.10. Çóäûí ýðñäýë, ò¿¿íèéã áóóðóóëàõ àðãà4.11. ¯åðèéí àþóëààñ õýðõýí õàìãààëàõ âý?4.12. Ãîë ìºðíèé óñíû îñîë, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ àðãà4.13. Õèìèéí õîðòîé áîëîí àþóëòàé áîäèñûí àþóëààñ õàìãààëàõ àðãà4.14. Òººðñºí ¿åä ººðèé㺺 àâðàõ àðãà4.15. Òýñýæ àìüä ¿ëäýõ àðãà

Àøèãëàñàí ìàòåðèàë

6

7

8

9

11

14

16

17

202223

25

26

27

29

31

32

33

35

38

40

40

42

4343

44

45

46

47

48

49

50

50

5253

56

6

ªÌÍªÕ ¯Ã

Ãàìøãààñ õàìãààëàõ òàëààð ìýäëýãòýé áîëîõ íü òàíä, òàíàé ãýð á¿ëä òýð òóñìàà õ¿¿õýä á¿ðèéí ºäºð òóòìûí àìüäðàëä íýí õýðýãòýé ç¿éë ãýäýãòýé òàíûã ñàíàë íýãäýæ áàéãààä áèä áàÿðòàé áàéíà.

Ãàìøãààñ õàìãààëàõ, ýðñäýëã¿é àæ òºðºõ áîëîâñðîë ýçýìøèõ íü õ¿íèé àìüä ÿâàõ, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ÿçãóóð ýðõ àøãààð èëýðõèéëýãäýíý. Ìîíãîë Óëñûí ̄ íäñýí õóóëèíä “Ìîíãîë Óëñûí èðãýí íü ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõòýé” õýìýýí òóíõàãëàñàí áàéäàã. Èéì ÷ ó÷ðààñ ìàíàé óëñ Íýãäñýí ̄ íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýíä áàòàëñàí õ¿íèé ýðõèéã òîäðóóëáàë õ¿¿õäèéí ýðõèéã äýýäëýõ, àþóëã¿é îð÷íûã áèé áîëãîõ, ãàìøãààñ õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíö, áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò íýãäýí îðæ ýíý òàëààð îëîí óëñàä ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. Òýäãýýðèéí íýã íü Õ¿¿õäèéí ýðõèéí êîíâåíöè áºãººä òóñ áàðèìò áè÷èãò õ¿¿õäèéí ýñýí ìýíä àìüäðàõ, õàìãààëóóëàõ, õºãæèõ, íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîõ íºõöºëèéã:

- 13-ð ç¿éë: ¯çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ;

- 15-ð ç¿éë: Ýâñýí íýãäýõ;

- 29-ð ç¿éë: Õ¿íèé ýðõ áà àðä÷èëëûã õ¿íäýòãýõ íºõöºëèéã õàíãàõóéö áîëîâñðîë îëæ àâàõ

çýðýã ýðõýýð áàòàëãààæóóëñàí áàéäàã.

Ìîíãîë Óëñûí “Ãàìøãààñ õàìãààëàõ òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãî”-ûí áàðèìò áè÷èãò “...õ¿í àìûã àþóëã¿é àìüäðàõ óõààíä ñóðãàõ..,” ãýæ, Ãàìøãààñ õàìãààëàõ òóõàé õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëèéí 7.2-ò “Ãàìøãààñ õàìãààëàõ ñóðãàëòûã óäèðäàõ àëáàí òóøààëòíû; àâðàõ àíãè, îòðÿä, ñàëáàð, ìýðãýæëèéí àíãèéí; îþóòàí, ñóðàã÷äûí; àæèëòíû; áóñàä èðãýíèé ãýñýí àíãèëëààð ÿâóóëíà“ ãýæ çààæýý. Èéìä ªñâºðèéí àâðàã÷ á¿ëýã íü õ¿¿õäèéí ýâñýí íýãäýõ, ñóð÷ áîëîâñðîõ, ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã õàíãàñàí, õè÷ýýëýýñ ãàäóóðõ ñóðãàëò, õ¿ì¿¿æëèéí àæèë þì.

ªñâºðèéí àâðàã÷ á¿ëýã íü ñóðàã÷äûí ñàéí äóðûí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãàä òóëãóóðëàí áàéãóóëàãäñàí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãà áîëîâ÷ ¿éë àæèëëàãààã íü ÷èãë¿¿ëýã÷, óäèðäàã÷ òîì õ¿í áàéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Ãàìøãààñ õàìãààëàõ àñóóäàë èõ ºðãºí õ¿ðýýã õàìðàõ òóë õ¿¿õäèéí á¿ëãèéã ÷èãë¿¿ëýã÷ áàãø òà çàðèì òîõèîëäîëä áèîëîãè, õèìè, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí óõààí, áèåèéí òàìèð, ãàçàðç¿éí õè÷ýýëèéí áàãø íàð áîëîí ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòàí, öàãäàà, ìàëûí ýì÷, îíöãîé áàéäëûí àæèëòàí, îðîí íóòãèéí ò¿¿õèéã ñàéí ìýäýõ àõìàä õ¿ì¿¿ñ çýðýã á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààíä ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, ìýäëýã òóðøëàãàà õóâààëöàõ õ¿ñýëòýé õýí á¿õýíòýé õàìòàð÷ àæèëëàõ íü íýí ÷óõàë þì ø¿¿. Á¿ëýã ¿éë àæèëëàãààíäàà îëîí òºðëèéí õ¿ì¿¿ñèéã òàòàí îðîëöóóëàõ íü íýã òàëààñ õ¿¿õä¿¿äýä ñîíèðõîëòîé áàéõûí çýðýãöýý àæëûíõàà öàð õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýõ, íèéòýä õ¿ðãýõýä òàíü òóñ íýìýð áîëíî.

55

á¿ðèéí øàëòãààíààð áóþó òåõíèêèéí àþóëã¿é áàéäëûí ãîðèì çºð÷èãäñºíººñ, áàéãàëèéí ãýíýòèéí àþóëààñ ¿¿äýæ îñîë ãàð÷ òîäîðõîé õýìæýýíèé õºíººë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é áàéäàã.

Àõóéí õ¿ðýýíä õèìèéí áîäèûã ç¿é áóñ õýðýãëýõ, àñãàæ ãîîæóóëñàí òîõèîëäîëä àþóëòàé íºõöºë áàéäàë ¿¿ñíý. Çàðèì õèìèéí áîäèñ áàãà õýìæýýãýýð õýðýãëýõýä àþóëã¿é áàéäàã áîëîâ÷ èõ õýìæýýãýýð õýðýãëýõ, òîõèðîìæã¿é íºõöºëä õàäãàëàõ ¿åä íîöòîé àþóëûã ó÷ðóóëäàã.

Õèìèéí áîäèñîîð õîðäîõ, ò¿ëýãäýõ ¿åä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ

Õ¿÷èë (80%-èéí öóóíû, äàâñíû õ¿÷èë), ø¿ëò (íàòðèéí ø¿ëò, íàøàòûðûí ñïèðò)-ýýð õîðäîõ íü ýëáýã òîõèîëäîíî. Áèå ìîõáîäèä õ¿÷èë, ø¿ëò íýâòðýíã¿¿ò àì, çàëãèóð àìñãàëûí çàìûí õ¿÷òýé ºâäºëò èëýðíý.

Ýõíèé ýýëæèíä õ¿÷èë ø¿ëòýýð õîðäñîí õ¿íèé àìíààñ ø¿ëñ, ñàëñòûã ÿàðàëòàé çàéëóóëíà. Öàéíû õàëáàãàíä ìàðëü áóþó àìíû öààñ îðîîæ àìíû õºíäèéã öýâýðëýíý. ¯¿íèé äàðààãààð 2-3 àÿãà ìºñòýé õ¿éòýí óñ óóëãàõ õýðýãòýé.

Áóñàä õèìèéí áîäèñîîð õîðäñîí ¿åä (õëîðò óñòºðºã÷, àíèëèíû áóäàã÷ áîäèñóóä) õîðäñîí õ¿í óõààíòàé áîë ýì÷èéã èðòýë óñ óóëãàí Ẻëæ¿¿ëýõ õýðýãòýé. Õýðâýý óõààí àëäñàí áîë òóõàéí õ¿íèéã äýðã¿éãýýð ò¿ð¿¿ëýã íü õàðóóëæ, òîëãîéã íü àëü íýã òèéø ýðã¿¿ëýí õýâò¿¿ëíý.

Õèìèéí áîäèñûí ò¿ëýãäýëò íü ò¿ëýõ ÷àíàðòàé áîäèñóóä (õ¿÷òýé õ¿÷èë, ø¿ëò, õ¿íä ìåòàëûí äàâñóóä, ôîñôîð) õ¿íèé áèåä íºëººëñíèé óëìààñ ýä ýðõòíèé ¿õæèëòèéã áèé áîëãîäîã. Õèìèéí áîäèñûí ò¿ëýãäýëòèéí ¿åä õèìèéí áîäèñ øèíãýñýí õóâöàñûã ÿàðàëòàé òàéëíà. Àðüñûã èõ õýìæýýíèé öýâýð óñààð óãààíà. ªâ÷èí íàìäààõ ýì óóëãàí ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãàä õ¿ðãýíý.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Õè÷ýýëèéí ýõýíä ãýðèéí íºõöºëä õýðýãëýäýã ÿìàð ÿìàð õèìèéí áîäèñ àãóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéã ìýäýõ âý? ãýñýí àñóóëò òàâèíà. Óãààëãûí íóíòàã, óãààëãûí øèíãýí, òîì, æèæèã, öýíýãëýã÷ /áàòàðåé/, øàâüæ óñòãàã÷ õîð çýðýã á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéã íýðë¿¿ëíý. Áàãø íýðëýñýí íýð¿¿äèéã ñàìáàðò áè÷íý. Äàðàà íü ýäãýýð á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä àìüä áèåä õýðõýí íºëººëæ áîëîõ òàëààð ÿðèëöàíà.

¯éë àæèëëàãàà 2:Õèìèéí àþóëòàé áîëîí õîðòîé áîäèñûí àþóëä ºðòºõººñ õýðõýí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé, ãýð, ñóðãóóëèéí îéð îð÷èìä îñîë áîëñîí ¿åä õýðõýí àæèëëàõ òàëààð, àõóéí õ¿ðýýíä àøèãëàäàã õèìèéí áîäèñûí àþóëààñ õýðõýí ñýðãèéëýõ òàëààð óíøààä õàðèëöàí ÿðèëöàõ äààëãàâàð ºãíº. Èíãýýä òàíàé îðîí íóòàã õèìèéí áîäèñ àøèãëàí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëäàã ÿìàð ÿìàð áàéãóóëëàãóóä áàéäàã òàëààð ÿðèëöààðàé.

¯éë àæèëëàãàà 3:Áàãø õèìèéí àþóëòàé áîäèñ á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òýìäýãëýñýí òýìäýãëýãýýã íýã íýãýýð õàðóóëæ ÿìàð óòãà ñàíààã àãóóëñàí áîëîõûã àñóóíà. Ñóðàã÷èä èõýâ÷ëýí õàðèóëæ ÷àäàõã¿é òóë ñóðàã÷èéí íîìòîé àæèëëóóëààðàé. Äàðàà íü õèìèéí àþóëòàé áîäèñ á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéã õàðóóëæ çºâ íýðë¿¿ëýýðýé.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: Õèìèéí àþóëòàé áîäèñ á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé çóðàã. Àõóéí õýðýãëýýíèé áîäèñûí çóðàã. Ñóðàã÷èéí íîì.

54

ãèø¿¿ääýý òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: ñóðàã÷èéí íîì, òîì öààñ, ìàðêåð.

ÑÝÄÝ 12. ÃÎË ÌªÐÍÈÉ ÓÑÍÛ ÎÑÎË, ÒÓÑËÀÌÆ ¯Ç¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ

Òóëãóóð îéëãîëò: Ãîë ìºðíèé óñíû îñëûí ¿åä õ¿ì¿¿ñ óñàíä æèâñíýýñ ¿¿äýæ àìü íàñàà àëääàã. Æèâýõ ãýæ óñàíä àìüñãàëûí çàì óñ áóþó øèíãýí ç¿éëýýð áºãëºðºõèéã õýëíý. Æèâýëòèéí øèíæ òýìäã¿¿äýä àìíààñ õººñ ãàðàõ, àìüñãàë áà ç¿ðõíèé ¿éë àæèëëàãàà çîãñîõ, àðüñ õºõðºõ, õ¿¿õýí õàðàà òîìðîõ çýðýã íü îðíî.

Ãîë ìºðíèé óñíû îñîë íü ãîë òºëºâ õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàìñàð áîëãîîìæã¿é áàéäëààñ øàëòãààëäàã òóë óñàíä îñîëäîæ àìü íàñàà àëäàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìòîé ãýñýí ìýäëýã, õàíäëàãûã òºëºâø¿¿ëýõ, øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ººðèéí áîëîí áóñäûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, àìü íàñûã àâðàõ, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áîëíî.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Á¿ëãèéí ñóðàã÷äûã 3 áàãò õóâààíà. 1-ð áàãò ãîë ìºðíèé óñàíä îñîëäîõîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà, 2-ð áàãò ìºñ öºìðºõ àþóëààñ õýðõýí ñýðãèéëýõ òóõàé, 3-ð áàãò æèâñýí õ¿íä àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ìýäýýëëèéã ñóðàõ áè÷ãýýñ óíøààä áóñàä áàãèéíõàíäàà ìýäýýëëýõ äààëãàâàð ºãíº.

¯éë àæèëëàãàà 2:Äàðàà íü áàãóóä íèéëæ ãîë ìºðíèé óñàíä îñîëäîõîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà, ìºñ öºìðºõ àþóëààñ õýðõýí ñýðãèéëýõ, æèâñýí õ¿íä àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ äýä ñýäâ¿¿äèéí õ¿ðýýíä õàíûí ñîíèí áýëòãýæ ñóðãóóëèéí ìýäýýëëèéí ñàìáàðò ºëãºíº. Ìºí “×è ¿¿íèéã ìýäýõ ¿¿” áóëàíä ºãºãäñºí ìýäýýëëèéã áàñ îðóóëààðàé.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: ñóðàã÷èéí íîì, òîì öààñ, ìàðêåð.

ÑÝÄÝÂ 13. ÕÈÌÈÉÍ ÕÎÐÒÎÉ ÁÎËÎÍ ÀÞÓËÒÀÉ ÁÎÄÈÑÛÍ ÀÞÓËÀÀÑ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÀÐÃÀ

Òóëãóóð îéëãîëò: Õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷èí, ìàë, àìüòàíä õîðòîé íºëºº ¿ç¿¿ëýõ, óëìààð ¿õýëä õ¿ðãýõ ¿éë÷èëãýýòýé õèìèéí áîäèñ, òýäãýýðèéí íýãäëèéã õèìèéí õîðòîé áîäèñ õýëíý.

Òýñðýìòãèé, øàòàìõàé, èäýìõèé, èñýëä¿¿ëýã÷, öî÷ðîîã÷ øèíæ ÷àíàðòàé õèìèéí áîäèñ, òýäãýýðèéí íýãäëèéã õèìèéí àþóëòàé áîäèñ õýëíý.

Õèìèéí îñîë ãýäýã íü õèìèéí õîðò áîëîí àþóëòàé áîäèñòîé õîëáîîòîé ä¿ðýì, æóðàì çºð÷èãäñºíèé óëìààñ õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñ, ýä õºðºíãº, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ýâäðýë, ñ¿éðýë ó÷ðóóëàõóéö õýìæýýãýýð õèìèéí áîäèñ àëäàãäàõûã õýëíý. Õèìèéí îñëûí ¿åä õèìèéí áîõèðäîëòûí á¿ñèéã òîãòîîíî. Õèìèéí áîõèðäîëòûí á¿ñ ãýäýã íü õèìèéí áîäèñ õ¿í àì, ìàë àìüòàí, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ àþóëòàé õýìæýýòýé òàðõñàí ãàçàð îðíûã õýëíý.

Îäîî äýëõèé äýýð áàéãàà õèìèéí áîäèñûí 90 õóâü íü õîðòîéä òîîöîãäîíî. Ýäãýýð õèìèéí áîäèñóóäûã àøèãëàæ àæèë ¿éë÷èëãýý ÿâóóëäàã ¿éëäâýð, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã õèìèéí àþóëòàé îáúåêòîä õàìààðóóëäàã. Èéì îáúåêòîä ÿíç 7

Ãàðûí àâëàãàà õýðýãëýõäýý äàðààõ òàíèõ òýìäã¿¿äèéã àøèãëààðàé.

ÍÎÌÛÍ ÕªÒª×

Òóñ ãàðûí àâëàãà íü õ¿¿õäèéí á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààã áàãø õýðõýí àìæèëòòàé ÷èãë¿¿ëýõ òóõàé çºâëºìæ õýñýã, ñóðàã÷äàä ãàìøãààñ õàìãààëàõ ìýäëýã, ÷àäâàð, õàíäëàãà îëãîõîä ÷èãëýãäñýí àãóóëãà á¿õèé 2 ò¿âøíèé ñóðãàëòûí õºòºëáºð, òóñ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýõ 25 õè÷ýýëèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ àðãà ç¿éí òàéëáàð õýñãýýñ á¿ðäýíý.

Õ¿¿õäýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãàä õè÷ýýë òóñ á¿ðèéí îíîëûí ìýäëýãèéã õ¿¿õäýä îéëãîìæòîé õýëáýðýýð õ¿ðãýõýýð îðóóëñàí áàéãàà òóë áàãø òà áàãøèéí ãàðûí àâëàãà äàõü çààõ àðãà ç¿éí õýñýã áîëîí ñóðàã÷èéí ãàðûí àâëàãûí îíîëûí õýñãèéã óÿëäóóëàí á¿ëãèéí ãèø¿¿äèéí èäýâõòýé, á¿òýýë÷ õàíäëàãàä òóëãóóðëàí ýäãýýð õè÷ýýëèéã òºâºãã¿éõýí ÿâóóëæ ÷àäíà ãýäýãò áèä èòãýëòýé áàéíà.

Òà á¿õýí ýäãýýð õè÷ýýëèéã òóõàéí á¿ñ íóòàã, õ¿¿õäèéí íàñíû á¿ëýãò òîõèðóóëàí õýðýãëýâýë èë¿¿ òîõèðîìæòîé áºãººä ãàðûí àâëàãàä áàãòñàí õè÷ýýëèéã çààõàä òàíä øèíæëýõ óõààíû íàðèéí ìýäëýã, òóñãàé ìýðãýøèë øààðäëàãàã¿é þì. Õàðèí òàíû õ¿ñýë, ñîíèðõîëäîî õºòëºãäºæ õèéæ áóé àæèëä áèäíèé áýëòãýñýí ãàðûí àâëàãà òîäîðõîé õýìæýýãýýð òóñ íýìýð áîëíî ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.

- Òóëãóóð îéëãîëò - Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í

8

ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ. Õ¯¯ÕÄÈÉÍ Á¯ËÃÈÉÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀà ÀÌÆÈËÒÒÀÉ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÍÜ

53

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Á¿ëãèéí ñóðàã÷äûã 3 áàãò õóâààíà. 1-ð áàãò Çóäûí íºõöºë ¿¿ñýõýä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éë, 2-ð áàãò çóäûí ãàìøãèéí ýðñäýëèéã áóóðóóëàõûí òóëä ìàë÷èä þó àíõààðàõ ¸ñòîéã, 3-ð áàãò îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà þó àíõààðàõ ¸ñòîé òóõàé ìýäýýëëèéã ñóðàõ áè÷ãýýñ óíøààä áóñàä áàãèéíõàíäàà ìýäýýëëýõ äààëãàâàð ºãíº.

¯éë àæèëëàãàà 2:äàðàà íü îðîí íóòãèéíõàà çóäûí öàã õóãàöààíû ò¿¿õýí çóðàãëàëûã õèéõ äààëãàâàð ºãíº. Ýíý çóðàãëàëûã õèéõýä îðîí íóòãèéí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààñ ìýäýýëýë àâ÷ äàðààãèéí õè÷ýýë äýýð ìýäýýëëýý òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºã÷ áîëíî.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: ñóðàã÷èéí íîì

ÑÝÄÝ 11. ¯ÅÐÈÉÍ ÀÞÓËÀÀÑ ÕÝÐÕÝÍ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÂÝ?Òóëãóóð îéëãîëò: Ààäàð áîðîî ýñâýë óäààí õóãàöààíä ¿ðãýëæèëñýí ç¿ñ

áîðîî, õàéëñàí öàñ, ìºñíèé óñíû íºëººãººð óñíû ò¿âøèí ýðñ íýìýãäýõ, óñ ýðãýýñýý õàëèõ, ãîëûí ýðýã îð÷ìûí ãàçàð, õóóðàé ñàéð óñàíä àâòàõûã ¿åð ãýíý.

Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîõ ¿åðèéã õóð áîðîîíû ¿åð, óðóéí ¿åð, øàð óñíû ¿åð ãýæ àíãèëäàã áîëîõ òóõàé ìºí ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãóóäûí òàëààð ìýäëýã, ÷àäâàð, õàíäëàãûã òºëºâø¿¿ëíý.

Õóð áîðîîíû ¿åð çóíû óëèðàëä óäààí õóãàöààíû òóðø ¿ðãýëæëýí îðñîí áîðîîíû íºëººãººð ¿¿ñýõ áºãººä õàðüöàíãóé óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé þì. Ìîíãîë îðíû èõýíõ ãîëóóä äóíäæààð õýäýí öàãààñ 20-25 õîíîã ¿åðëýäýã.

Óðóéí ¿åð íü ãîë òºëºâ ààäàð áîðîî ýð÷èìòýé îðñíû óëìààñ ¿¿ñäýã àñàð õ¿÷òýé óñíû óðñãàë ó÷èð óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæ ìàø áàãà. Óðóéí ¿åð íü Ìîíãîë Àëòàé, Ãîâü-Àëòàéí íóðóóíààñ ýõ àâñàí ãîëóóäàä áàéíãà àæèãëàãääàã. ̺í ãîâèéí á¿ñýýð õ¿÷òýé ààäàð áîðîîíû íºëººãººð ò¿ð óðñàöòàé ãîëóóä ìàø õóðäàí õóãàöààíä ¿åðëýæ óðóéí ¿åð îëîíòîî òîõèîëääîã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººãººð óðóéí ¿åðèéí äàâòàìæ íýìýãäýæ áàéíà.

Øàð óñíû ¿åð ìàíàé îðîíä 4,5 äóãààð ñàðóóäàä ºâëèéí óëèðàëä ºíäºð óóëàíä îðñîí èõ õýìæýýíèé öàñ äóëààðñíû óëìààñ õàéëñíààñ ãîë òºëºâ ¿¿ñäýã. Øàð óñíû ¿åð èõýâ÷ëýí Ìîíãîë Àëòàé, Õºâñãºë, Õàíãàéí íóðóóíû îéð îð÷èìä ýð÷èìòýé àæèãëàãäàíà.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1: Á¿ëãèéí ñóðàã÷äûí äóíä òàíàé îðîí íóòàãò àëü òºðëèéí ¿åð òîõèîëäîæ áîëçîøã¿é âý, ÿàãààä ãýñýí õýëýëö¿¿ëýã õèéíý.

¯éë àæèëëàãàà 2: Äàðàà íü ýõíèé áàãò ¿åðèéí àþóëààñ õýðõýí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, 2-ð áàãò ¿åðèéí àþóëûí ¿åä þó õèéæ áîëîõ âý òàëààð, 3-ð áàã ¿åðèéí äàðààãààð þó õèéõ õýðýãòýé òàëààð áàãààðàà ÿðèëöààä æàãñààëò ãàðãàõ äààëãàâàð ºãíº. Áàãóóä ìýäýýëëýý òàíèëöóóëñíû äàðàà ñóðàã÷èéí íîìíîîîñ çºâ õèéñýí ýñýõýý ä¿ãíýíý. Áàãóóä íèéëýýä ¿åðèéí àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãóóä ñýäýâòýé õàíûí ñîíèí õèéæ ñóðãóóëèéí õàíàíäàà áàéðëóóëààðàé.

¯éë àæèëëàãàà 3: Ãýð á¿ëèéí àõìàä íàñòàé õ¿ì¿¿ñòýé ÿðèëöàæ ¿åðèéí ãàìøãèéí òàëààðõ òóðøëàãà, ñóðãàìæèéã íü ñîíñîæ, òýìäýãëýë õºòëºí á¿ëãèéí

52

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Á¿ëãèéí ñóðàã÷äûã 3 áàãò õóâààíà. 1-ð áàãò Îé, õýýðèéí ò¿éìðýýñ ýä õºðºí㺺 õýðõýí õàìãààëàõ âý?, 2-ð áàãò îé, õýýðèéí ò¿éìðèéí ¿åä õýðõýí àìü íàñàà àâðàõ âý?, 3-ð áàãò Îé õýýðèéí ò¿éìðèéã óíòðààõ àðãóóäûí òóõàé ìýäýýëëèéã ñóðàõ áè÷ãýýñ óíøààä áóñàä áàãèéíõàíäàà ìýäýýëýõ äààëãàâàð ºãíº.

¯éë àæèëëàãàà 2:Õè÷ýýëèéí òºãñãºëä “Ãàë óíòðààõ áóóõèà òýìöýýí” ÿâóóëààðàé.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: ñóðàã÷èéí íîì

ÑÝÄÝ 10. ÇÓÄÛÍ ÝÐÑÄÝË, Ò¯¯ÍÈÉà ÁÓÓÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀÒóëãóóð îéëãîëò: Ìàë ñ¿ðýã ºâºë, õàâðûí óëèðàëä áýë÷ýýð, óñààð ãà÷èãäàæ

ýöýæ òóðàí ¿é îëíîîð õîðîãäîõ óóð àìüñãàë, öàã óóðûí íºõöºëèéã çóä ãýíý.

Á¿ëãèéí õ¿¿õä¿¿ä çóä áîëîõ õ¿÷èí ç¿éëñ, çóäûí ýðñäýëèéã õýðõýí áóóðóóëàõ àðãà çàìûí òàëààð ìýäëýãòýé áîëíî.

Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí õóâüä ºâºë, õàâðûí óëèðàëä èõ öàñ, õ¿éòíýýñ áîëæ ìàë ñ¿ðýã ºëã¿éäýæ, ¿é îëíîîðîî õîðîãäîí ìàë÷äûí àìüäðàëä ¿ëýìæ õîõèðîë ó÷ðóóëàõ áàéãàëèéí àþóëòàé ¿çýãäëèéã ìàë÷èä çóä ãýæ íýðëýæ çàíøñàí.

Çóä íü äîòðîî 5 òºðºëòýé áàéíà

Öàãààí çóä Èõ õýìæýýíèé öàñ îðæ áýë÷ýýð öàñààð õó÷èãäñàíààñ ìàë áýë÷ýýðýýñ ºâñ îëæ èäýõ áîëîìæã¿é áîëæ îëíîîð õîðîãäîõ íºõöºëèéã õýëíý

Øóóðãàí çóä Øóóðãà óäààí õóãàöààãààð ¿ðãýëæèëæ ìàë áýë÷ýýðò èäýýøëýõ áîëîìæèéã àëäàãäóóëñíààñ ìàë áýë÷ýýðëýæ ÷àäàõã¿é, ºëñºæ äààð÷ îëíîîð ¿õýõ íºõöºëèéã õýëíý

Õ¿éòíèé çóä Ìàë áýë÷ýýðëýæ ÷àäàõã¿é áîëòîë îëîí õîíîãîîð õ¿éòýð÷, òýæýýë õàøàà äóòàãäñàíààñ áýë÷ýýðèéí ìàë ºëñºæ, äààð÷ îëíîîð ¿õýõ íºõöºëèéã õýëíý

Õàðûí çóä Óäààí õóãàöààãààð öàñ îðîîã¿é áºãººä íóóð, èõýíõ ãîë, áóëãèéí óñ õºëäñºíººñ õóäãèéí óñ õ¿ðýëöýõã¿é ìàë ñ¿ðýã óñààð ãà÷èãäàæ îëíîîð ¿õýõ íºõöºëèéã õýëíý

Òóóðàéí çóä ªâºëæèëòèéí áàéäàë õ¿íäýðñýí ¿åä òóõàéí íóòàãò ãàäíû àéìàã, ñóìäààñ îëîí ìàë îðæ èðñíýýñ áýë÷ýýðèéí äààö õýòýð÷ áýë÷ýýðèéã á¿ðýí ñ¿éòãýæ èäýøã¿é áîëãîõ íºõöºëèéã õýëíý.

9

1.1 Õ¯¯ÕÄÈÉÍ Á¯ËÃÈÉÍ ×ÈÃ˯¯ËÝÃ×ÈÉÍ ¯¯ÐÝà տ¿õýä á¿ð ººðèéí ãýñýí ÷àäâàðòàé, ìºí ººðèéí ÷àäàõ ç¿éëäýý îðîëöîõûã õ¿ñýæ

áàéäàã. Ãàãöõ¿¿ çºâ äýìæëýã òóñëàëöàà, áàñ èòãýë íàéäâàð õýðýãòýé. Ýíäýýñ õàðàõàä õ¿¿õäèéí îðîëöîîã ÷èãë¿¿ëæ áàéãàà áàãø íàðûí õóâüä õ¿¿õä¿¿äýä ÿìàð ó÷ðààñ îðîëöîõ, ¿¿íä îðîëöñîíîîð ÿìàð ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ãýýä èë¿¿ òîäîðõîé áàéäëààð õàíäàõ õýðýãòýé.

Õ¿¿õä¿¿ä àëèâàà á¿ëýãò ÿìàð ó÷ðààñ îðîëöäîã âý?

• ªºðèé㺺 òàíüæ ìýäýõ, ¿íýëýõ

• ªºðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ

• ªºðèéíõºº ÷àäàõ ç¿éëä îðîëöîõ, õºãæèõ

• Îðîëöîæ, õèéæ áàéãàà ç¿éë íü ººðò íü áîëîîä áóñàä õ¿ì¿¿ñò ¿ð ä¿íãýý ºãíº ãýäýãò èòãýõ

• ªºðòýé íü õàìààòàé àñóóäëààð ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõ, øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ, íºëººëºõ

• Ìýäëýã, ìýäýýëýë îëæ àâàõ, ò¿¿íèéãýý áóñàäòàé õóâààëöàõ

• ªºðèé㺺 ÷àäâàðæóóëàõ, áóñäààñ ñóðàëöàõ

• Íàéç íºõºä, õàìò îëîíòîé áàéõ

• ßìàð íýãýí ÿëãàâàðëàëã¿éãýýð òýãø îðîëöîõ

• Õ¿¿õýä àëèâàà ç¿éëä îðîëöñîíûõîî òºëºº ÿìàð íýãýí àþóë, çàíàëõèéëýëä ºðòºõã¿é áàéõ áóþó àþóëã¿é áàéäëàà ìýäðýõ

• Íèéãýìä èäýâõòýé èðãýí áàéæ, ñàéí ñàéõíû òºëºº ººðèéí õèéæ ÷àäàõ ç¿éëýý õèéõ

Õ¿¿õäèéí á¿ëãèéã ÷èãë¿¿ëýí óäèðäàæ àæèëëàõ õ¿íèé õàíäëàãà, ¿íýò ç¿éë, çàí ààø, ìýäëýã áîëîâñðîë ÿìàð áàéõ íü èõ ÷óõàë. ¯¿íèéã õ¿íèé áèåèéí çóðàãëàëààð ä¿ðñëýí òàéëáàðëàÿ.

• Õàíäëàãà áóþó ¿íýò ç¿éë - Ç¿ðõ

• Ìýäëýã áîëîâñðîë - Òîëãîé

• Òóðøëàãà - Ãàð õºë

Õ¿¿õä¿¿äèéã ñîíñîæ, ººðñäèé㺺 èëýðõèéëýõýä íü òýäíèéã äýìæäýã óðàìøóóëäàã

ßìàð íýã ¿éë àæèëëàãààã õºãæèëòýé áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëäàã

Ìýäýýëëèéã á¿òýýë÷ áàéäëààð õóâààëöäàã

10

Ñàéí ÷èãë¿¿ëýã÷ áàéõûí òóëä òàíä øààðäëàãàòàé ìýäëýã áîëîâñðîë:

• Õ¿¿õäèéí ýðõýä ñóóðèëñàí àðãà ç¿éã ñàéí ìýääýã áàéõ

• Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òàëààð áîëîí õ¿¿õäèéã îðîëöóóëàõ òàëààð ìýäëýã òóðøëàãàòàé áàéõ

• Õ¿¿õäèéã çºâ øèéäâýð ãàðãàõàä íü äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ

• ßëãààòàé áàéäëûã àíõààðàí, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é áàéõ

• Õ¿¿õäèéã áàãààð àæèëëóóëàõ

• Õ¿¿õä¿¿äèéã îðîëöóóëàõäàà àþóëã¿é áàéäëûã íü õàíãàõ

• Õ¿¿õäèéã ñîíñîæ òýäíèéã øèéäâýð ãàðãàõàä íü óðàìøóóëäàã

• Ìýäýýëëèéã òîäîðõîé á¿òýýë÷ áàéäëààð õóâààëöäàã

Ñàéí ÷èãë¿¿ëýã÷èä áàéõàä òàíä øààðäàãäàõ òóðøëàãà:

• Õ¿¿õäèéí ººðñäèéí îíöëîãò òîõèðóóëàí òºëºâëºãºº ãàðãàæ àæèëëàõ • Õ¿¿õäèéã ñîíñîæ, þó õýëýõ ãýýä áàéãààã íü ñàéí îéëãîõ • Óÿí õàòàí áàéõ • Òóéëøðàõã¿é, òóóøòàé áàéõ • Õ¿¿õýä á¿ðò òýãø áîëîìæèéã îëãîõ • Õ¿¿õä¿¿äòýé îéð õàðèëöàæ ñàéí àæèãëàäàã áàéõ • Õ¿¿õä¿¿äèéí äóíä ãàð÷ áîëîõ çºð÷ëèéã ýåðãýýð øèéääýã áàéõ • Õ¿¿õä¿¿äèéã óðèàëàí äóóäàõ ÷àäâàðòàé áàéõ • Õ¿¿õäýä èòãýë ºãäºã• Õ¿¿õä¿¿äèéíõýý ýöýã, ýõòýé õîëáîîòîé áàéæ ìýäýýëýë ºã÷ áàéõ • Õºãæèëòýé áàéõ, õ¿¿õýäòýé íàéç øèã íü õàðèëöàõ • Îðîëöîõã¿é áàéãàà õ¿¿õäèéã äýìæèæ îðîëöóóëàõ • Õ¿¿õä¿¿äèéã óðàìøóóëàõ • Õ¿¿õäýä ¿ëãýð äóóðèàë ¿ç¿¿ëýõ • ßìàð íýã ¿éë àæèëëàãààã õºãæèëòýé áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëäàã • Õ¿¿õä¿¿äèéã ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõýä íü ÿëãàâàðëàëã¿éãýýð á¿ãäèéã íü

ñîíñäîã• Õ¿¿õä¿¿äèéã ººðñäèé㺺 èëýðõèéëýõýä íü òýäíèéã äýìæäýã óðàìøóóëäàã • Àëäàà ãàðãàâàë ººðèéíõºº àëäààã ä¿ãíýõ ÷àäâàðòàé áàéõ

Òà õ¿¿õýäòýé õàíäàõ õàíäëàãàà òîäîðõîéëîõäîî äàðààõ ç¿éëèéã ººðººñºº àñóóãààðàé.

Òèéì ¯ã¿é Òàéëáàð

1Áè õ¿¿õäèéí ýðõýä ñóóðèëñàí áàéäëààð àæèëäàã

2Áè õ¿¿õäèéí àìüäðàëä ýåðýã ººð÷ëºëò ãàðãàõûã õ¿ñäýã

3 Áè õ¿¿õýäòýé àæèëëàõ äóðòàé

4Áè õ¿¿õäýä ýåëäýã 纺ëºí, íàéðñàã õàíäàæ ÷àääàã

5 Áè õ¿¿õäèéã ñîíñäîã 51

áîëîõã¿é õóâèëáàð, 3-ð áàãò õýðýâ òàíû õóâöàñ ãàëä àâòñàí ¿åä ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ òàëààð ñóðàõ áè÷ãèéí ìýäýýëýëòýé òàíèëöàæ áóñàä áàãèéíõàíäàà òàéëáàðëàõûã õ¿ñíý.

¯éë àæèëëàãàà 2: Äàðààãèéí ¿éë àæèëëàãàà áîë ò¿ëýãäýëòèéí çýðãèéã òîäîðõîéëæ ñóðàõ ìºí òýäãýýðò àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ìýäëýã, ÷àäâàðò ñóðãàíà.Èíãýõèéí òóëä 1-ð áàãûí 4 ãèø¿¿íèé ãàðûã ñóðàã÷èéí íîìíû çóðãèéã õàðààä ºíãèéí õàðàíäàà, ýñâýë ïëàìàñòåð àøèãëàí ò¿ëýãäýëòèéí çýðãèéã õàðàãäàõóéö îéëãîìæòîé áàéäëààð çóðàõûã õ¿ñíý. 2-ð áàã ò¿ëýãäýëòèéí çýðãèéã óíøààä 1-ð áàãûí ãèø¿¿äèéí ãàðíû ò¿ëýãäýëòèéã òîäîðõîéëîõ, 3-ð áàã òýäãýýðò àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ìýäýýëëèéã óíøèõ äààëãàâàð ºãíº. 1-ð áàã áóäàæ äóóññàíû äàðàà 2-ð áàã ò¿ëýãäýëòèéí çýðãèéã òîäîðõîéëæ ºãíº. Ǻâ òîäîðõîéëæ áàéãàà ýñýõèéã áàãø áîëîí á¿ëãèéí ãèø¿¿ä ººðñ人 õÿíàíà. Äàðàà íü 3-ð áàãûí ãèø¿¿ä àíõíû òóñëàìæûã ¿ç¿¿ëíý. Àëü áàã õàìãèéí ñàéí áàéñíûã áàãø ¿íýëíý.

¯éë àæèëëàãàà 3:Õè÷ýýëèéí òºãñãºëä“ßàãààä ãýâýë ... ßàãààä” òîãëîîìûã òîãëóóëààðàé.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: ºíãèéí õàðàíäàà ýñâýë ïëàìàñòåð, óðóóëûí áóäàã.

ÑÝÄÝ 9. ÎÉ ÕÝÝÐÈÉÍ Ò¯ÉÌÐÈÉÍ ¯ÅÄ ÀÂÀÕ ÀÐÃÀ ÕÝÌÆÝÝ, ÓÍÒÐÀÀÕ ÀÐÃÀ

Òóëãóóð îéëãîëò: Îé õýýðèéí ò¿éìðèéã ãàð÷ áàéãàà ýõíèé ¿åä óíòðààõ íü õàìãèéí õÿëáàð. Îé, õýýðèéí ò¿éìýð ãàð÷ ýõëýõ, òàðõàõ, äýëãýð÷ òîìðîõ íü ¿íäñýíäýý ãàçðûí ãàäàðãóóãèéí íàëóó, óðãàìëûí, öàã óóðûí áîëîí áóñàä íºõöºë¿¿äýýñ õàìààðäàã. Ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã çàéëøã¿é òîîöîîëñíû ¿íäñýí äýýð óíòðààõ àæëûã õàìãèéí çºâººð çîõèîí áàéãóóëæ, ò¿éìýð óíòðààõ àæèëä îðîëöîæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàíà.

ßëàíãóÿà ò¿éìðèéí áàéäàëä íºëººëäºã øàòëàãèéí ïðîöåññèéí íºõöºë áà ò¿¿íèé ýð÷èì (òàðõàëòûí õóðä íýìýãäýõ), ò¿éìðèéí ÷èãëýë çýðýã ãîë õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã ìýäýæ áàéõ íü îíöãîé ÷óõàë þì.

Ò¿éìðèéí òàðõàëòàä øàòàõ ìàòåðèàëûí òºðºë, òîî, õýìæýý ÷óõàë íºëººòýé. Õóóðàé ºâñ, õàòñàí íàâ÷, æèæèã ìº÷ð¿¿ä, ñººã íü õÿëáàðõàí øàòäàã áîë ìîä, õºâä, ñººã çýðýã íü óäààí øàòäàã.

Öàã àãààðûí íºõöºë ò¿éìýð óíòðààõàä íýí ÷óõàë. Õóð òóíàäàñ áîðîî îðîõ, ýñâýë èõýýõýí ÷èéãøèëòýé ¿åä ò¿éìýð àìàðõàí óíòàðäàã. Õàðèí èõ õàëóóí, õ¿÷òýé ñàëõèòàé ¿åä ìàø õÿëáàðõàí òàðõäàã.

Ò¿éìýð óíòðààõ àæëûí ¿åä øàòàõ ìàòåðèàë, ñàëõè, ÷èéãëýã, àãààðûí òåìïåðàòóð, ãàçàð íóòãèéí áàðòàà, íàëóó çýðãèéã çàéëøã¿é òîîöîæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé.

Îé, õýýðèéí ò¿éìðèéã óíòðààõ àæèë íü ò¿éìðèéí øàòëàãûí ¿å øàò ÿìàð áàéãààãààñ õàìààð÷ ÿíç á¿ð áàéíà.

غíèéí öàãààð øàòàõ ìàòåðèàëóóä ÷èéãèéã øèíãýýí àâäàã, øºíº ñýð¿¿í àãààðòàé áîëäîã çýðýã íü ò¿éìýð óíòðààæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí àæëûã õºíãºâ÷èëæ ºãäºã. Ãýõäýý õîíîãèéí ãýðýëòýé ¿åä ò¿éìýð óíòðààõ àæëûã ÿâóóëàõ íü èë¿¿ õÿëáàð þì.

50

òóë õ¿íèé àìü íàñàíä àþóëòàé.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1: ýíý õè÷ýýëèéã îðîí íóòãèéíõàà ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà þìóó, ñóðãóóëèéíõàà ãàë óíòðààõ õýðýãñë¿¿äèéã àøèãëàí ÿâóóëæ áîëíî. Ýñâýë ñóðàõ áè÷ãèéí çóðãèéã àøèãëààðàé. Çóðàã àøèãëàõäàà áàãàæ á¿ðèéã íýðë¿¿ëýýä ÿìàð ¿¿ðýãòýéã íü àñóóæ ÿðèëöàíà.

¯éë àæèëëàãàà 2: ãàëûí õîðûã õýðõýí õýðýãëýõ çóðãèéã òóñ òóñàä 4 õýñýã áîëãîí õàé÷ëààä çºâ áàéðëóóëàõ äààëãàâàð ºãíº. Äàðàà íü çºâ áàéðëóóëñàí ýñýõèéã ñóðàõ áè÷ãýýñýý õàðíà. Áîëîìæòîé áîë 纺âðèéí ãàëûí õîð áýëòãýí, ò¿¿íèéã õýðõýí àøèãëàõ äàðààëëûã îðîí íóòãèéíõàà îíöãîé áàéäëûí íýãæòýé õîëáîãäîí ìýðãýæëèéí õ¿íèé òóñëàìæòàéãààð òàéëáàðëàæ ºãíº.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: 纺âðèéí ãàëûí õîð, ýñâýë ãàëûí õîðûã õýðýãëýõ äàðààëëûã õàðóóëñàí çóðãèéã óðüä÷èëæ îëøðóóëàí áýëòãýõ

ÑÝÄÝ 8. ÃÀË Ò¯ÉÌÐÈÉÍ ¯ÅÄ ÀÌÜ ÍÀÑÀÀ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÀÐÃÀ, Ò¯ËÝÃÄÝËÒÝÍÄ ¯Ç¯¯ËÝÕ ÒÓÑËÀÌÆ

Òóëãóóð îéëãîëò: Ãàë ò¿éìðèéí ¿åä àìü íàñàà õàìãààëàõ àðãóóäûã õ¿í á¿ð ìýääýã áàéõ íü ÷óõàë. Ãàë ò¿éìýð á¿ðò òóõàéí øàòàæ áàéãàà ýä ç¿éëèéí øèíæ ÷àíàðààñ õàìààðààä ººð ººðèéí îíöëîãòîé øàòàëò ÿâàãääàã ÷ á¿õ òºðëèéí øàòàëòûí ä¿íä õ¿íèé àìü íàñàíä àþóëòàé õîðòîé õèé ÿëãàðäàã. Ãàë ò¿éìðèéí óëìààñ óãààðòñàí õ¿ì¿¿ñèéí òîî ò¿ëýãäñýí õ¿ì¿¿ñèéíõýýñ 2-3 äàõèí èõ áàéäàã áàéíà. Ãàë ãàð÷ áàéõ ¿åä àãààð äàõü õ¿÷èëòºðºã÷ áàãàñàí àìü íàñàíä àþóëòàé õîðòîé õèé èõýýð ÿëãàðäàã. ¯¿ãýýð àìüñãàëñàí õ¿í 1 ìèíóòûí äîòîð ë ¿õýëä õ¿ðýõ àþóëòàé áàéäàã.

Ãàë ò¿éìðèéí ¿åä ¿¿ñýõ õîðòîé õèéíýýñ àìü íàñàà õàìãààëàõûí òóëä ãýðèéíõýý äîòîð, ãýðèéí ãàäíà áîëîí àíãè òàíõèì, ñóðãóóëüäàà óòàà ìýäðýã÷ ñóóðèëóóëæ áîëîõ þì. Ýíýõ¿¿ äîõèîãîîð õýðõýí àæèëëàõ äàñãàë ñóðãóóëèéã õèéæ, õ¿í áîëãîí ìýäñýí áàéõ íü ÷óõàë. Íèéò ãàë ò¿éìðèéí óëìààñ íàñ áàðñàí õ¿ì¿¿ñýýñ ãýðòýý óòàà ìýäðýã÷ã¿é áàéãààä àìèà àëäñàí õ¿ì¿¿ñèéí òîî óòàà ìýäðýã÷òýé áàéñíààñàà 2 äàõèí èë¿¿ áàéäàã áàéíà.

Ãàëûí óòàà íü í¿ä õîðñãîæ, àìüñãàë áîîãäóóëæ óõààí àëäóóëäàã. Ãàë ò¿éìðèéí ¿åä àéæ ñàíäàðñàí, ¿çýãäýõ îð÷èí õÿçãààðëàãäìàë áîëñîí ¿åä õ¿ì¿¿ñ ãàðàõ ãàðöàà îëîõã¿é õóâöàñíû ø¿¿ãýý, øàòíû õîíãèë, óãààëãûí ºðººíä íóóãäàæ àìü íàñàà àëäàõ òîõèîëäîë ãàðäàã. Èéìä ãàë ò¿éìðèéí ¿åä ãàðàõ íýìýëò ãàðöûã çààâàë òºëºâëºõ õýðýãòýé.

Ãàë ò¿éìðèéí ¿åä õ¿íèé àìü íàñàíä àþóë ó÷ðóóëàõ ººð íýã àþóë íü ò¿ëýãäýõ þì. Õ¿íèé áèåèéí àëü íýã õýñýã ãàëûí äºë, õàëóóí øèíãýí, õàëóóí óóð, óëàéòñàí òºìºð çýðãèéí íºëººãººð àðüñ áîëîí àðüñàí äîîðõ ººõºí ýä, ýðõòýí ãýìòýõèéã ò¿ëýãäýëò ãýíý. Ãýðòýý áîëîí àíãè òàíõèìäàà àæèëëàãààòàé ãàë óíòðààãóóð áýëýí áàéëãàæ, ò¿¿íèéã õýðõýí àøèãëàõûã õ¿í á¿ð ìýääýã áàéõ íü ãàë ò¿éìðýýñ àìü íàñàà õàìãààëàõàä òóñëàõ áîëíî.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1: Á¿ëãèéí ñóðàã÷äûã 3 áàãò õóâààíà. 1-ð áàãò Ãàë ò¿éìðèéí ¿åä ºðººíººñ ãàð÷ áîëîõ õóâèëáàð, 2-ð áàãò Ãàë ò¿éìðèéí ¿åä ºðººíººñ ãàð÷

11

6Áè õ¿¿õäèéã ººðºº øèéäâýð ãàðãàõàä äýìæèæ òóñàëäàã

7 Áè õ¿¿õäèéã áèå äààõàä íü òóñàëäàã

8Áè õ¿¿õäèéí ººðºº õèéæ ÷àäàõ ç¿éëèéã ººðººð íü õèéëã¿¿ëäýã

9 Áè õ¿¿õäýä òóñëàõäàà õýçýýä áýëýí áàéäàã

10Õ¿¿õýä àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëýõýä íü òóñàëäàã

11Õ¿¿õäèéí ººðñäèéí ñàíàë ñàíàà÷ëàãûã äýìæäýã

12Áè õ¿¿õýäòýé àæèëëàõäàà õ¿¿õä¿¿äòýé çºâëºëäºæ, ìýäýýëýë ºã÷ ÷èãë¿¿ëäýã

13Áè õ¿¿õä¿¿äýä øèíý ìýäýýëýë ºã÷ äýëõèé åðòºíö äýýð èë¿¿ îëîí áîëîìæ áàéãààã ìýä¿¿ëýõèéã õ¿ñäýã

14ªºðèéí ñàíàà÷èëñàí àæëûã õ¿¿õä¿¿äòýé õóâààëöäàã

15Áè õ¿¿õýä á¿ðèéí îíöëîãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ èë¿¿ õè÷ýýæ àæèëëàäàã

Òà õýäýí àñóóëòàíä íü “òèéì” ãýæ õàðèóëñàí áý? Áàñ õýäýí àñóóëòàíä íü “¿ã¿é” ãýæ õàðèóëñàí áý? Àëü àñóóëòàíä íü õàðèóëàõäàà ýðãýëçñýí áý? Ìýäýýæ òà îëîíõîä íü “òèéì” ãýæ õàðèóëñàí ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà. Õàðèí ¿ã¿é ãýæ õàðèóëñàí áîëîí õàðèóëàõàä ýðãýëçýýòýé áàéñàí àñóóëòûíõàà òàëààð ÿàãààä ãýäãèéã áîäîîä ¿çýýðýé.

×èãë¿¿ëýã÷ áàãø íàð äàðààõ ç¿éëèéã ñàíàæ áàéõ íü ç¿éòýé...

×èãë¿¿ëýã÷ áàãø íü õ¿¿õä¿¿äýä øèíý ñàíàà õýëýõã¿é, òýäíèé ºìíººñ àñóóëòàíä õàðèóëàõã¿é. Õàðèí õ¿¿õä¿¿ä ñàíàà÷èëãà ãàðãàæ á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõîä òýäíèéã óðàìøóóëæ, èäýâõæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé

Õ¿¿õä¿¿ä çàðèì ¿åä õýò ýìçýã ñýäâèéã õºíäºæ ÿðèõ ¿åä ÷èãë¿¿ëýã÷ áàãø ÿðèëöëàãûã çºâ óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ òýäãýýð õ¿¿õä¿¿äýä õýðýãòýé òóñëàìæ ºãºõºä á¿ëýãò òóñëàíà.

1.2 ÈÄÝÂÕƯ¯ËÝÕ ÁÀ ×ÈÃ˯¯ËÝÕ ÍÜ Õ¿¿õäèéã îðîëöóóëàõàä õàìãèéí ÷óõàë íü çºâ èäýâõæ¿¿ëæ, çºâ ÷èãë¿¿ëýõ ÿâäàë

þì. Õ¿¿õäèéí á¿ëýãòýé àæèëëàõ áàãø áîë áàãø áèø èäýâõæ¿¿ëýã÷, ÷èãë¿¿ëýã÷ áºãººä õ¿¿õä¿¿äèéí áîäîë ñàíààã ñîíñîã÷, ñóðàëöàã÷, íýãòãýã÷, ä¿ãíýã÷ ãýäãèéã îéëãîõ õýðýãòýé. ªºðººð õýëáýë õ¿¿õä¿¿äýä çààõ áèø õàðèí õàìòðàí ñóðàëöàõ áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé þì.

Ò¿¿í÷ëýí, ÷èãë¿¿ëýõäýý àëèâààã õýò èõä¿¿ëýõã¿é áà õýò áàãàäóóëàõã¿é áàéõ òàëààð áîäîõ õýðýãòýé. Õýò èõ ÿðèõ ýñâýë òàíèëöóóëãà õýò èõ ñóíæðóóëàõ, õ¿¿õä¿¿äýä áîäîõ áà ÿðèëöàõ îðîí çàé ºãºõã¿é áàéõààñ áîëãîîìæëîîðîé.

ͺ㺺 òàëààñ, õýðýâ øèíý ¿éë àæèëëàãààã õ¿¿õä¿¿äýä áàãà çààâàðòàéãààð ñàéí íÿãòëàõã¿éãýýð äààëãàâàð áîëãîæ ºãâºë ºìíº õèéæ áàéãààã¿é ¿éëäýëä õ¿¿õä¿¿ä

12

äàñàõã¿é ýñâýë áóñàä õ¿¿õä¿¿äòýé áîëîí òîì÷óóäòàé ÿìàð íýãýí áàéäëààð õàìòàð÷ àæèëëàæ ñóðààã¿é õ¿¿õäýä õ¿íäðýëòýé áàéæ áîëîõ þì ãýäãèéã ñàíàõ õýðýãòýé.

×èãë¿¿ëýã÷ õ¿í þóã àíõààðàõ õýðýãòýé âý?

Õ¿¿õä¿¿äòýé á¿ëãýýð àæèëëàõ, õýëýëö¿¿ëýã õèéõ íü ºäºð òóòìûí àæëûí íýãýýõýí õýñýã íü áîëäîã. Òèéìýýñ õýëýëö¿¿ëýã õèéõýä àíõààðàõ ç¿éëèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. ¯¿íä:

• Çààâàð÷èëãàà íü ñàéí îéëãîãäñîí ýñýõèéã õÿíàõ

• Á¿ëýãò õóâààõäàà òýãø õóâààõ

• Óéäàæ áàéãàà, àíõààðàõã¿é áàéãàà õýí íýãýíä íü àíõààðàë òàâèõ

• Áóñàä á¿ëýãò (ººð á¿ëã¿¿ä áàéãàà áîë á¿ëãèéí àõëàã÷ íàðòàé ÿðèëöàí) õýëýëö¿¿ëýã ÿàæ ÿâàãäàæ áàéãààã øàëãàõ

• Öàãò õÿíàëò òàâèõ

• Äóóñãàõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé öàãèéã òîäðóóëàõ

• Áóñàäòàéãàà õóâààëöàæ ñàíàë àâàõ áîëîìæèéã õàìãèéí òààëàìæòàé áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëàõ

• Õ¿¿õä¿¿äýä áîäîõ, õîîðîíäîî ÿðèëöàõ öàã, îðîí çàéã ºãºõ

• Õýëýëö¿¿ëãèéã åðºíõèéä íü ä¿ãíýõ ýñâýë õààõ

• Õýðýâ õýëýëö¿¿ëýã öàãààñàà ýðò ýñâýë îðîéòîæ äóóñâàë ÿàõ òóõàé õýëýëöýí, òîõèðñîí àðãà õýìæýýã àâàõ

• Òýâ÷ýýðòýé õàðèóöëàãàòàé áàéõ

• Áàãèéíõàíäàà çîðèëãîî áàéíãà ñàíóóëæ èäýâõæ¿¿ëæ áàéõ

• Çýðýãöýí ÿðèõã¿é áàéõ

• Õýí íýãýí ãîëëîæ ãîë ä¿ðä òîãëîõ, áóñäàäàà ÿðèõ áîëîìæ ºãºõã¿é áàéãààã

• ¯éë àæèëëàãààíû çààâðàà õ¿¿õä¿¿äýä îéëãîìæòîé õýëáýðýýð ºãºõ

• Õ¿¿õä¿¿äèéã ñóóæ áàéõàä òîì õ¿í õàæóóä íü çîãñîõã¿é áàéõ

• Îð÷èí áîëîí ñàíäàë øèðýýíèé áàéðëàë íü òîõèðîìæòîé áàéõ

• Õ¿¿õäèéí ºìíººñ õàðèóëàõã¿é ýñâýë ºã¿¿ëáýðèéã íü äóóñãàõã¿é ÿàðóóëàõã¿é áàéõ

• Õ¿¿õä¿¿äèéã ò¿ð çóóð ÿðèõàà áîëüñîí áàéõàä õýò èõ ÿðèõã¿é áàéõ

• Õ¿¿õä¿¿ä äîõèî çàíãààãààð ýñâýë ç¿ãýýð ë áàéæ áàéãààãààðàà ÿðèëöëàãàíä ñààä áîëæ áàéæ ìàãàäã¿é ó÷ðààñ òýäíèéã àæèãëàõ, ººðèéíõºº ¿éë õºäëºëèéã àíõààðàõ

• Òààõààñàà ºìíº õ¿¿õä¿¿äýýñ àñóóõ

Õ¿¿õä¿¿äèéã èäýâõæ¿¿ëýõäýý á¿ëãèéã ÿàæ õóâààõàà áîäîîðîé. Á¿ëãèéã õýòýðõèé òîì òîéðîã áîëãîâîë è÷ñýíýýñ ýñâýë ýíýõ¿¿ àðãàä äàñààã¿é çàðèì õ¿¿õäýä ÿðèëöëàãàíä îðîëöîõ íü õýö¿¿ ñàíàãäàæ áîëîõ þì. Èéìä á¿ëãèéã öººí õ¿¿õýäòýé áàéõààð õóâààâàë òýä è÷èõýý áîëüæ ÿðèëöëàãàä èäýâõòýé îðîëöîæ áîëíî. Á¿ëýã á¿ð äýõ õ¿¿õä¿¿äèéí òîî, íàñíû áàéäàë, ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿¿õä¿¿äèéí õàðüöààã ìºí õàðãàëçàõ õýðýãòýé.

49

¯éë àæèëëàãàà 2:Äàðàà íü ýäãýýð àâðàã÷èä àâðàõ àæèëëàãààíäàà ÿìàð áàãàæ õýðýãñýë àøèãëàäàã òóõàé àñóóæ ÿðèëöààä áàãàæ, õóâöàñ õýðýãñëèéí çóðãèéã õàðóóëæ, íýðë¿¿ëýýä, ÿìàð ¿åä õýðõýí àøèãëàæ áîëîõ òàëààð ÿðèëöààðàé.

¯éë àæèëëàãàà 3:Àâðàõ, ãàë óíòðààõ àíãèòàé òàíèëöàõ àÿëàë õèéõ. Àâðàõ àæèëëàãààíû áîëîí øóóðõàé àëáàíû àâòîìàøèí áàãàæ õýðýãñýë, áàéëäààíû õóâöàñ, ãàë ñºíººã÷èéí õóâèéí áàãàæ õýðýãñýë, ãàë óíòðààõ ¿éë àæèëëàãàà çýðýãòýé òàíèëöàíà.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: ãàë ñºíººã÷, ø¿õýð÷èí- àâðàã÷, äåñàíò÷èí-àâðàã÷, àâðàã÷-óñ÷èí, àâðàã÷-õèìè÷èí, àâðàã÷-õîëáîî÷èí, àâðàã÷-òýñýëãýý÷íèé çóðàã.

Õè÷ýýëèéã áîëîìæòîé áîë àâðàõ, ãàë óíòðààõ àíãèéí ñóðãàëòûí òàíõèì, ãàäíà ñóðãàëòûí òàëáàéä ìýðãýæëèéí àâðàã÷ íàðòàé õàìòàð÷ ÿâóóëáàë ¿ð ä¿íòýé áîëíî.

ÑÝÄÝÂ 7. ÃÀË ÓÍÒÐÀÀÕ ÀÍÕÀÍ ØÀÒÍÛ ÁÀÃÀÆ ÕÝÐÝÃÑÝË, ÃÀË ÓÍÒÐÀÀÃÓÓÐÛÃ ÀØÈÃËÀÕ ÀÐÃÀ

Òóëãóóð îéëãîëò: Ãàë ãàðñàí òîõèîëäîëä “ò¿ðãýí òóñëàìæ” ìàÿãààð ÿìàð ÷ õ¿í àæèëëóóëàí ãàëûí àíõíû ýõ ¿¿ñâýðèéã óíòðààõ áîëîìæòîé 纺âðèéí áàãàæ õýðýãñëèéã ãàë óíòðààõ àíõàí øàòíû áàãàæ õýðýãñýë ãýíý.

Õàìãèéí ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã àíõàí øàòíû áàãàæ õýðýãñýë áîë ãàë óíòðààãóóð (ãàëûí õîð) þì. Ãàë óíòðààãóóð ãýäýã íü ãàë óíòðààõ áîäèñûã ãàëûí ãîëîìò ðóó öàöñàíààð ãàëûí äºëèéã äàðàõ, ãàëûã àãààð (õ¿÷èëòºðºã÷)-ààñ òóñãààðëàõ çàìààð ãàëûã áàãà äýýð íü ò¿ðãýí óíòðààõ çîðèóëàëòòàé 纺âðèéí áà õºäºë㺺íò òºõººðºìæ þì.

Àõóéí õ¿ðýýíä õàìãèéí ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã 纺âðèéí ãàë óíòðààãóóð íü (20 êã-ààñ áàãà õýìæýýòýé) öèëèíäð õýëáýðèéí ìåòàëë ñàâ, ø¿ðøèõ õîîëîé, áàðèóë, ãàë óíòðààõ áîäèñ äàìæèõ õîîëîéòîé áàéäàã.

Ãàë óíòðààãóóðûã õýðýãëýõ àðãà÷ëàë:

• ßìàð àíãèëëûí ãàëûí òºðºëä òîõèðîõûã øàëãàíà.

• Àþóëã¿éí ëàöûã ñàëãàæ, ò¿ãæýýã ìóëòàëæ àâíà.

• Íýìýëò äàðàëòòàé ãàë óíòðààãóóðûí õóâüä ãàë óíòðààõ óÿí õîîëîéãîî ãàëûí ãîëîìò ðóó ÷èãë¿¿ëýí øàõóóðãà áóþó àæèëëàãààíä îðóóëàõ ãîõûã àæèëëóóëàõ áàðèóëûã àòãàíà.

• Ãàëûí ãîëîìòîîñ òîõèðîõ çàéòàé çîãñîí ø¿ðøèõ áàðèóëûã õºíãºí àòãàí ãàëûí äºë ð¿¿ ø¿ðøèíý.

Ãàë óíòðààõ ¿åä ãàëààñ õýð çàéòàé çîãñîõ íü ãàëûí òºðºë áîëîîä ãàë óíòðààõ áîäèñûí íàéðëàãààñ õàìààðíà. ¯¿íä:

• Óñààð ø¿ðøèæ áàéãàà áîë – 2-3 ìåòðò

• Íóíòàã ãàë óíòðààãóóð àøèãëàæ áàéãàà áîë - 3-4 ìåòðò

• Õèéí ãàë óíòðààãóóð àøèãëàæ áàéãàà áîë – 1 ìåòðèéí çàéòàé çîãñîíî.

• Õèéí ãàë óíòðààãóóðûã õóâöàñàíä íü ãàë àâàëöñàí õ¿ì¿¿ñò õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî. Ó÷èð íü õèéí ãàë óíòðààãóóð -780Ñ –èéí õ¿éòýí õèéãýýð ¿ëýýõ

48

Îíöãîé áàéäëûí àëáàíû ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Ýíý õè÷ýýëèéã òóõàéí îðîí íóòàãò áàéãàà îíöãîé áàéäëûí ãàçàð, õýëòñ¿¿äèéí ìýðãýæèëòýíòýé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé. Ó÷èð íü òýäíèé àæèë, ìýðãýæëèéí îíöëîã, áàãàæ, òåõíèê õýðýãñýëòýé áèå÷ëýí ¿çýæ òàíèëöàõ íü ªñâºðèéí àâðàã÷äûã ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæààãàà îëæ àâàõ, òýäíýýð áàõàðõàõ îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé.

¯éë àæèëëàãàà 2: á¿ëãèéí ãèø¿¿ä ìýäýýëëèéí õýðýãñýë /òåëåâèç, ñîíèí, ñýòã¿¿ë, èíòåðíýò ãýõ ìýò/ áîëîí íîìíîîñ îíöãîé áàéäëûí àëáàíû òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëàí òàíèëöóóëãà áýëòãýæ ìýäýýëëýý áóñäàäàà õóâààëöàõ ãýðèéí äààëãàâàð ºãíº.

¯éë àæèëëàãàà 3: Ñóðãóóëèéí íèéò õ¿¿õä¿¿äèéí äóíä “Ìèíèé ìýäýõ îíöãîé áàéäëûí àëáà” ãàð çóðãèéí áîëîí ýññå áè÷ëýãèéí óðàëäààí çàðëàæ ä¿ãíýíý. Àìæèëòòàé îðîëöñîí õ¿¿õäèéã îíöãîé áàéäëûí àëáàíû ìýäýýëëèéí öàãààð ñóðòàë÷èëíà.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í:îíöãîé áàéäëûí àëáàí ¿éë àæèëëàãààã õàðóóëñàí òºðºë á¿ðèéí ôîòî çóðàã, ñîíèí ñýòã¿¿ëèéí ìýäýý, õàé÷èëáàð

ÑÝÄÝ 6. ÀÂÐÀÃ×, ÃÀË ÑªÍªªÃ× ÌÝÐÃÝÆÈËÒóëãóóð îéëãîëò: Àâðàã÷èä ãàìøãèéí àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ,

ãàìøãèéí ãîëîìòîä øóóðõàé øèëæèí áàéðëàæ, ýðýí õàéõ, àâðàõ àæëûã ÿâóóëàõ, íýðâýãäýãñäýä á¿õ òºðëèéí ÿàðàëòàé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, òýäíèéã àþóëã¿é ãàçàðò 纺âºðëºí ãàðãàõ, ýä õºðºíãèéã õàìãààëàõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

Îíöãîé áàéäëûí àëáàíä àâðàã÷, ãàë ñºíººã÷, ø¿õýð÷èí- àâðàã÷, äåñàíò÷èí-àâðàã÷, àâðàã÷-óñ÷èí, àâðàã÷-õèìè÷èí, àâðàã÷-õîëáîî÷èí, àâðàã÷-òýñýëãýý÷èí, àâðàã÷-æîëîî÷ çýðýã òºðºë ìýðãýæëèéí àâðàã÷ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîýõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Áàãø ñóðàã÷èéí íîìîíä òàâèãäñàí ìýðãýæë¿¿äèéí çóðãèéã ¿ç¿¿ëæ íýðë¿¿ëýõ äàñãàë õèéëãýíý. Èõýâ÷ëýí íýðøèë õîëüæ íýðëýõ íü ãàðöààã¿é èéìýýñ äàðàà íü ñóðàõ áè÷ãèéã õàðóóëàí õýðõýí çºâ íýðëýñýí áîëîõûã ä¿ãí¿¿ëíý. Àëü ìýðãýæèë íü ÷àìä òààëàãäñàí áý? ßàãààä ãýäýã àñóóëòûã òàâèàðàé.

• Ãàìøãèéí àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ

• Àâðàõ• Ó÷èðñàí õîð óðøãèéã àðèëãàõ• Ñýðãýýí áîñãîõ àðãà õýìæýýã

óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ

Төрийн бодлого, хууль тогтоомж, Засгийн газрын шийдвэрийгхэрэгжүүлэх

Ãàìøãààñ õàìãààëàõ á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãóóäûã øèíý÷ëýí áàéãóóëàõ, òýäãýýðèéí ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ

Òºðººñ èðãýäýä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýã ÷àíàðòàé, ¿ð ºãººæòýé, õóðäàí øóóðõàé õ¿ðãýõ

13

Òà õ¿¿õäèéí á¿ëãèéã ÷èãë¿¿ëýõ ãýæ áàéãàà áîë äàðààõ ç¿éëèéã õèéñýí áà áîäñîí ýñâýë òºëºâëºñºí ýñýõýý äàõèí íÿãòëààðàé.

• Òºëºâëºãººãºº ñàéí ãàðãàñàí

• Áè÷èã õýðýã áîëîîä øààðäëàãàòàé ýä ç¿éë á¿ðýí ýñýõ

• Òîíîã òºõººðºìæ àøèãëàõ áîë àæèëëàæ áàéãàà ýñýõèéã àíõààðàõ

• Ñàíäàë, øèðýý òàíü òàíû õ¿ññýí á¿ëãèéí àæëûã ÿâóóëàõàä òîõèðîìæòîé áàéãàà ýñýõ

• Òàíû á¿ðä¿¿ëñýí îð÷èí õ¿¿õäýä ýýëòýé òàâ òóõòàé îð÷èí ìºí ýñýõ

• Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä îðîëöîõ ãýæ áàéãàà áîë îð÷èí á¿ðäñýí ýñýõ, òýäíèé ñàíàëûã ñîíñîõ áîëîí îðîëöóóëàõàä øèéäâýð ãàðãàõ õýìæýýíèé ñàíàëûã àâ÷ ÷àäàõ ýñýõ

• Àðãà, àðãà÷ëàë òàíü òàíû á¿ðä¿¿ëñýí õ¿¿õäýä íèéöýæ áàéãàà ýñýõ

• Õóãàöààíäàà áàãòààõ áîëîìæòîé ýñýõ

• Õ¿¿õä¿¿äèéã æèãä îðîëöóóëàõ ÿìàð áîëîìæ áàéãàà ýñýõ

• Ýðñäýëýý òîîöîæ, òóõàéí ¿åä çºâ øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæèéã òîîöîõ

14

ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ªÑªÐÈÉÍ ÀÂÐÀÃ× Á¯ËÃÈÉÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÕªÒªËÁªÐ, Ҫ˪Â˪êª

47

òàéëáàðëàõ äààëãàâàð ºãíº. Áàã òóñ á¿ð òàíèëöóóëñíû äàðàà á¿ëãèéí ñóðàã÷äûã äàõèí áàãò õóâààíà.

¯éë àæèëëàãàà 3: ýõíèé áàãò àìüä ýñõèéã øàëãàõ, 2-ð áàãò àþóëòàé á¿ñýýñ 纺í ãàðãàõ, 3-ð áàãò íýðâýãäýãñäèéã 纺í ãàðãàõ àðãóóäûã ¿ç¿¿ëýõ æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò õèéõ äààëãàâàð ºãíº.

¯éë àæèëëàãàà 4:Íýðâýãäýãñäèéã 纺õ áóóõèà òîãëîîìûã òîãëóóëíà.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: òîëü, ãàð ÷èéäýí, á¿òýýëýã, îëñ, 2 óðò ìîä.

ÑÝÄÝ 4. ªÐÕÈÉÍ ÁÀ ÕÓÂÜ Õ¯ÍÈÉ ÁÝËÝÍ ÁÀÉÄËÛÍ ÁÀÃÖÒóëãóóð îéëãîëò: ãàìøãèéí ¿åä ãýð á¿ëèéí áýëýí áàéõûí à÷ õîëáîãäëûã

îéëãóóëàõ. Õ¿í íýã á¿ðèéí áýëýí áàéäëûí áàãö ãýæ þóã õýëäýã áîëîõ, ò¿¿íä øààðäëàãàòàé ç¿éëñèéã ìýääýã áîëîõ.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1: áàãø óðüä÷èëàí ºðõèéí áýëýí áàéäëûí áàãöûã áýëäýæ èðíý /ýñâýë çóðàãò ¿ç¿¿ëýí áýëäýæ èðýõ/. Èíãýýä á¿ëãèéí ñóðàã÷äûã 5 á¿ëýãò õóâààíà. 1-ð áàã õîîë õ¿íñ, 2-ð áàã ýìèéí ñàí, 3-ð áàã õóâöàñ, 4-ð áàã õîëáîî õàðèëöàà, 5-ð áàã áè÷èã áàðèìò íýð ºã÷ ººðèéí áàãò õàìààðàëòàé ýä ç¿éëñèéã ñîíãîí àâàõ äààëãàâàð ºãíº. Ñîíãîí àâñàí ýä ç¿éëñèéã ãàìøãèéí ¿åä ÿàãààä õýðýãòýé âý, ÿìàð ¿åä ÿàæ õýðýãëýõ òàëààð òàéëáàðëàõ äààëãàâàð ºãíº. Ýíäýýñ ãàìøãèéí ¿åä ºðõèéí áýëýí áàéäëûí áàãö áýëýí áàéõûí à÷ õîëáîãäëûã òàéëáàðëóóëæ ä¿ãí¿¿ëíý.

¯éë àæèëëàãàà 2: õ¿¿õäèéí íîìíîîñ õ¿í íýã á¿ðèéí ¿¿ðãýâ÷èíä áàéõ ¸ñòîé ç¿éëñ, òýäãýýðèéã ãàìøãèéí ¿åä õýðõýí õýðýãëýõ àðãûí òàëààð óíøèæ, õàìòäàà ÿðèëöàíà. Ýöýñò íü õàìãèéí ãîë íü áýëòãýñýí õ¿íñíèé ç¿éëñèéí õàäãàëàëòûí õóãàöàà, õýçýý äóóñàõ çýðãèéã ìýäýæ ñàéòàð øàëãàõ ¸ñòîéã ñàíóóëíà.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: ºðõèéí áýëýí áàéäëûí áàãöûí ö¿íõ, ¿¿ðãýâ÷ ýñâýë õàéðöàã, ýì, õîîë õ¿íñ, õîëáîî õàðèëöààíû õýðýãëýãäýõ¿¿í çýðýã á¿õèé ë ç¿éë.

ÑÝÄÝÂ 5. ÎÍÖÃÎÉ ÁÀÉÄËÛÍ ÀËÁÀÒóëãóóð îéëãîëò: Îíöãîé áàéäëûí àëáà óëñ îðîí, àðä èðãýäýý áîëçîøã¿é

ãàìøãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, àâðàõ, õîð óðøãèéã àðèëãàõ, ñýðãýýí áîñãîõ ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ ¿íäñýí çîðèëãîòîé òºðèéí áàéãóóëëàãà þì.

“ÁÈÄ ÕÀÌÃÀÀËÍÀ, ÀÂÀÐÍÀ, ÒÓÑÀËÍÀ” ãýñýí óðèàòàé èðãýäýý ãàìøãààñ õàìãààëàõ ¿¿ðãýý íýð òºðòýé ã¿éöýòãýñýýð èðñýí õàìò îëîí.

46

Ýðñäýëèéã õýðõýí áóóðóóëàõ

¯éë àæèëëàãàà 2: Á¿ëãèéí ãèø¿¿äèéã äýýðõ çóðãèéã õàðààä ýìçýã áàéäëûã õýðõýí áóóðóóëæ áîëîõ òàëààð çºâëºìæ áè÷èõèéã õ¿ñíý. Ãýðèéí äààëãàâàðò îðîí íóòãèéíõàà, ýñâýë ãýðèéíõýý ýìçýã áàéäëûí òàëààð ýññý áè÷èõ äààëãàâàð ºãººðýé.

¯éë àæèëëàãàà 3: Õ¿¿õä¿¿äèéí äóíä “Ãàìøãèéí ýðñäýë” ãýñýí ñýäâýýð ÃÀÐ ÇÓÐÃÈÉÍ ÁÎËÎÍ ÝÑÑÅ ÁÈ×ËÝÃÈÉÍ ÓÐÀËÄÀÀÍ çîõèîí áàéãóóëàí ä¿ãíýæ, á¿õ óðàëäààíä èð¿¿ëñýí á¿õ ìàòåðèàëûã ñóðãóóëèéí íèéò ñóðàã÷äûí äóíä äýëãýí õàðóóëíà.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: ¿ç¿¿ëýí

ÑÝÄÝ 3.ÍÝÐÂÝÃÄÝÃÑÄÈÉà ÀÂÐÀÕ ÒÓÑËÀÌÆ ¯Ç¯¯ËÝÕ, ǪªÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀ

Òóëãóóð îéëãîëò: Àâðàõ àæëûã ìýðãýæëèéí áàã ã¿éöýòãýõ áîëîâ÷ çàðèì òîõèîëäîëä ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã õ¿ðýëöýí èðòýë ýñâýë ìýðãýæëèéí áàã õ¿ðýëöýýã¿é ¿åä ýõíèé øàòàíä íóòãèéí èðãýä, ñàéí äóðûíõàí, ºñâºðèéí àâðàã÷äûã áîëîìæèéí õèðýýð òàòàí îðîëöóóëàõ áîëîìæòîéã îéëãóóëàõ.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1: ºìíºõ õè÷ýýë äýýð ¿çñýí ìýäëýãèéã àøèãëàí øèíý õè÷ýýëèéí ìýäëýãèéã ºãºõèéí òóëä íýã ñóðàã÷ ãàð÷ èðýõèéã õ¿ñíý. Ãàð÷ èðñýí ñóðàã÷èéã ø¿¿ã÷ õèéõèéã ñàíóóëíà. ¯ëäñýí ñóðàã÷äûã 2 áàãò õóâààíà. Áàã òóñ á¿ðýýñ ãàð÷ èðñýí ñóðàã÷ ýðýí õàéõ, àâðàõ ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãààíä õàìààðàõ àðãà õýìæýýã õýëýõ äààëãàâàð ºãíº. Á¿õ áàãóóäûã õýëæ äóóññàíû äàðàà ø¿¿ã÷ ñóðàã÷ õàìãèéí çºâ, îíîâ÷òîé õàðèóëñàí áàãèéã øàëãàðóóëæ ä¿ãíýíý.

¯éë àæèëëàãàà 2: Á¿ëãèéí ñóðàã÷äûã 4 áàãò õóâààæ äàðààõ íýð¿¿äèéã ºãíº.

• 1-ð áàã Íýðâýãäýãñäèéã ýðýí õàéõ

• 2-ð áàã Íýðâýãäýãñäýä çàíàëõèéëæ áóé àþóëààñ íü ÷ºëººëºõ

• 3-ð áàã Àìèëóóëàõ ñóóðü òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ

• 4-ð áàã Àþóëòàé á¿ñýýñ 纺æ ãàðãàõ

Áàã òóñ á¿ðèéã ñóðàã÷èéí íîìûã 3 ìèí óíøààä áóñàä áàãèéíõàíäàà

Àþóëûã àðèëãàæ ýðñäýëèéã áàéõã¿é

áîëãîíî.

Àþóëûí íºëººëëèéã áàãàñãàæ ýðñäýëýý

áóóðóóëíà

Àþóëààñ çàéëñõèéæ ýðñäýëèéã áóóðóóëíà

15

16

ªñâºðèéí àâðàã÷ á¿ëýã íü àíõàí áà àõèñàí ò¿âøíèé õºòºëáºðòýé áàéíà.

2.1. ªñâºðèéí àâðàã÷ á¿ëãèéí ñóðãàëòûí æèøèã òºëºâëºãºº /Òºëºâëºãººíä õè÷ýýëèéí ñýäâ¿¿äèéã àíõàí ò¿âøèí – Ò1, àõèñàí ò¿âøèí – Ò2 ãýæ òýìäýãëýâ/

Iäîëîî õîíîã

IIäîëîî õîíîã

IIIäîëîî õîíîã

IVäîëîî õîíîã

I ñàð

Ò2:Õèìèéí õîðòîé áîëîí àþóëòàé áîäèñûí àþóëààñ õàìãààëàõ àðãà

Ò1:Õ¿÷òýé ñàëõè, øóóðãàíààñ õàìãààëàõ àðãà

II ñàðÒ1:Ãàë ò¿éìýð õýðõýí ãàðäàã âý?

IIIñàð

Ò2:Îé õýýðèéí ò¿éìðèéí ¿åä àâàõ àðãà õýìæýý, óíòðààõ àðãà

Ò2:ªðõèéí áýëýí áàéäëûí áàãö

Ò1:Çàðëàí ìýäýýëëèéí äîõèî

IVñàð

Ò1:Îé, õýýðèéí ò¿éìýð, ò¿¿íýýñ ñýðãèéëýõ àðãà

Ò2:¯åðèéí àþóëààñ õýðõýí õàìãààëàõ âý?

Ò2:Ãîë ìºðíèé óñíû îñîë, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ àðãà

VñàðÒ2:Àâðàã÷, ãàë ñºíººã÷ ìýðãýæèë

Ò2:Òººðñºí ¿åä ººðèé㺺ºàâðàõ àðãà

Ò1:Àÿíãà, öàõèëãààíààñ õàìãààëàõ àðãà

VI ñàðÒ1:Ãàìøãèéí ¿å äýõ õ¿¿õýä õàìãààëàë

Ò2:Òýñýæ àìüä ¿ëäýõ àðãà

Ò2:Îíöãîé áàéäëûí àëáà

VII ñàð

VIII ñàð

IX ñàðÒ1:Ãàçàð õºäëºëòèéí ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ àðãà

Ò2:Íýðâýãäýãñäèéã àâðàõ, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, 纺õ àæèëëàãàà

XñàðÒ1:Ãàìøãèéí òóõàé îéëãîëò

Ò2:Ãàìøãààñ õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà

Ò2:Ãàìøãèéí ýðñäýë

XI ñàð

Ò1: Àõóéí ãàë ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà, òýìäýã òýìäýãëýãýý

Ò2:Ãàë ò¿éìðèéí ¿åä àìü íàñàà õàìãààëàõ àðãà, ò¿ëýãäýëòýíä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ

Ò2:Ãàë óíòðààõ àíõàí øàòíû áàãàæ õýðýãñýë, ãàë óíòðààãóóðûã àøèãëàõ àðãà

XII ñàð

Ò1:Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ãàìøãèéí ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ

Ò2:Çóäûí ýðñäýë, ò¿¿íèéã áóóðóóëàõ àðãà

45

ýìçýã áàéäàë ìºí ¿¿íèéã äàâàí ãàð÷ ÷àäàõóéö ÷àäâàðòàé áàéäëûã òîäîðõîéëîõ ¿éë àæèëëàãàà þì.

Ãàìøãèéí ýðñäýëèéã þó íýìýãä¿¿ëäýã âý?

• Áàéãàëèéí àþóëòàé ¿çýãäëèéí òîõèîëäîõ äàâòàìæ íýìýãäâýë

• Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò

• Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë

• Õ¿í àìûí õýò èõ ºñºëò

• Òºëºâëºëò ìóóòàé õîòæèëò

• Òåõíèê, òåõíîëîãèéí ºíäºð õºãæèë

• Õ¿ì¿¿ñèéí àëèâàà àþóëä áýëýí áàéäëàà õàíãàõ, äàâæ ãàðàõ ÷àäâàð ñóëòàé áàéõ

• ßäóóðàë

• Õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ëöýíã¿é èäýâõã¿é áàéäàë

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Õè÷ýýëèéí ýõýíä äàðààõ àñóóëòûã òàâèíà.

Àþóë ãýæ þó âý? þóã àþóë ãýõ âý? Ýìçýã áàéäàë ãýæ þó âý? ýäãýýð àñóóëòóóäàä òîäîðõîé õýìæýýíèé õàðèóëò àâñàíû äàðàà äîîðõ çóðãèéã õàðóóëààä äàðààõ àñóóëòûã òàâèíà.

Áèä ýðñäýëýý áóóðóóëàõûí òóëä þó õèéæ ÷àäàõ âý?

1-ðò ýðñäýëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã òîãòîîíî.

2-ðò ýíý ýðñäýëèéã áèä þó õèéâýë àðèëãàõ áîëîìæòîéã òîãòîîíî.

3-ðò õèéõ áîëîìæòîé á¿õ ç¿éëèéã õèéæ ýðñäýëýý áóóðóóëíà.

Èíãýýä ýíý õ¿¿õýä òîì æèìñòýé /àþóë/ äàë ìîäíû äîîð õýâòñýí /ýìçýã áàéäàë/ áàéãàà íü ÝÌÇÝÃ ÁÀÉÄÀË þì.

Äàë ìîäíû æèìñ áîë õ¿¿õäèéí õóâüä ÀÞÓË þì

Äàë ìîäíû äîîð õýâòýæ áàéãàà õ¿¿õýä äýýð æèìñ óíàâàë ãýìòýõ íü ÝÐÑÄÝË þì.

Õ¿¿õä¿¿äýý ýíý çóðàãò àþóë, ýìçýã áàéäàë íü àëü âý?

44

ÑÝÄÝ 1: ÃÀÌØÃÀÀÑ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÒóëãóóð îéëãîëò: Ãàìøãààñ õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà íü ãàìøãèéí ºìíºõ,

ãàìøãèéí ¿åèéí, ãàìøãèéí äàðààõ ãýñýí 3 ¿å øàòòàéã îéëãóóëàõ.

Õýðâýý áèä áàéãàëèéí ¿çýãäýë íü ÿàãààä òîõèîëääîãèéã îéëãîæ ìýäýõ, áèä þó õèéâýë ò¿¿íä ºðòºæ õîõèðîë àìñàõã¿é áàéõ òàëààð èë¿¿ ñàéí îéëãîëòòîé áîëâîë ãàìøèã áîëîõîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé þì.

Õ¿ì¿¿ñ áèä àëèâàà ãàìøãèéí ºìíº, ãàìøãèéí ¿åä, ãàìøãèéí äàðàà òîäîðõîé ç¿éëèéã õèéæ áàéæ ãàìøãààñ ººðñäèé㺺 õàìãààëàõ, àëèâàà àþóë îñëûã õîõèðîë áàãàòàé äàâàí òóóëíà.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1: ñóðàã÷èéí íîìîíä ºãºãäñºí ãàìøãààñ õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã õàðóóëñàí çóðãèéã õàðóóëíà. Çóðãààñ ãàìøèã áîëîõîîñ ºìíº óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðãýíý.

¯éë àæèëëàãàà 2: á¿ëãèéí ñóðàã÷äûã 4 áàãò õóâààíà.

1-ð áàã ãàìøãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, 2-ð áàã ãàìøãèéí ¿åä ýðýí õàéõ-àâðàõ, 3-ð áàã ãàìøãèéí äàðààõ áóþó õîð óðøãèéã àðèëãàõ, 4-ð áàã ñýðãýýí áîñãîõ áàãóóäàä õóâààíà. Äàðàà íü ñóðàã÷èéí ãàðûí àâëàãàä ºãñºí õ¿ñíýãòòýé òàíèëöàæ äýñ äàðààëàí áóñàä áàãèéíõàíäàà òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº. Òºãñãºëä íü Ãàìøãààñ õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà íü 4 ¿å øàòòàé ÿâàãääàã ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðíý.

¯éë àæèëëàãàà 3: Õè÷ýýëèéí òºãñãºëä “Ãàìøãààñ õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà” òîãëîîìûã òîãëîíî.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í:¿ç¿¿ëýí, õ¿¿õäèéí íîìûí 4-ð õàâñðàëòàä ¿ç¿¿ëñýí Ãàìøãààñ õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã á¿ðä¿¿ëýã÷ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã íýã íýãýýð íü áè÷ñýí 18 êàðòûã áàãèéí òîîãîîð áýëòãýõ, ÓÐÜÄ×ÈËÀÍ ÑÝÐÃÈÉËÝÕ”, “ÀÂÐÀÕ”, “ÕÎÐ ÓÐØÃÈÉà ÀÐÈËÃÀÕ”, ÑÝÐÃÝÝÍ ÁÎÑÃÎÕ” ãýñýí ¿ã áè÷ñýí 4 öààñ

ÑÝÄÝÂ 2. ÃÀÌØÃÈÉÍ ÝÐÑÄÝËÈÉÍ ÒÓÕÀÉÒóëãóóð îéëãîëò: “Ãàìøãèéí ýðñäýë íü áîëçîøã¿é àþóëò ¿çýãäýë, îñëûí

óëìààñ õ¿í àì, ìàë àìüòàí, ýä õºðºíãº, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é õîõèðëûí ìàãàäëàë”þì.

“Ýìçýã áàéäàë íü áîëçîøã¿é ãàìøãèéí àþóëä õ¿í àì, ìàë, àìüòàí, ýä õºðºíãº, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí ºðòºæ õîõèðîõ çýðýã” þì.

Ýðñäýëèéí ¿íýëãýýã ÿàæ õèéõ âý?

Ýðñäýë íü òîäîðõîé àþóëààñ òîäîðõîé öàã õóãàöààíä, òîäîðõîé ãàçàð íóòàãò õ¿íèé àìü, ýð¿¿ë ìýíä, ºì÷ õºðºíãº, àìüæèðãàà, àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíä õîõèðîë ó÷ðàõ ìàãàäëàë áàéäàã. Ýíý ìàãàäëàë ÿìàð áàéãààã òîäîðõîé õýìæýýãýýð òîîöîæ áîëäîã. ¯¿íèéã ÝÐÑÄÝËÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ ãýíý.

Ãàìøãèéí ýðñäýëèéí ¿íýëãýý íü áîëçîøã¿é àþóëûã øèíæèæ, ä¿ãíýñíýýð ò¿¿íèé õ¿ì¿¿ñ, ýä õºðºíãº, áàéãàëü îð÷èíä ãàðç õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëîõóéö

172.2.

ªñâ

ºðèé

í àâ

ðàã÷

á¿ë

ãèéí

ñóð

ãàëò

ûí

æèø

èã õ

ºòºë

áºð

Ñýä

ýâÀ

ãóóë

ãà

Ìýä

ëýã

×àä

âàð

Äàä

àë/õ

ýðýã

ëýý

Ò1:Ã

àìø

ãèé

í

òóõà

é î

éëã

îëò

Àþ

óë,

îñë

ûí

òóõ

àé î

éëã

îëò

º

ãºõ,

ÿëã

ààã

ãàð

ãàõ

Ãàì

øãè

éí

òóõ

àé ¿

íäñ

ýí î

éëã

îëò

Ãàì

øãè

éí

àí

ãèëà

ë /á

àéãà

ëèé

í á

îëî

í

õ¿í

èé

¿é

ë ¿é

ë àæ

èëë

àãàà

íàà

ñ ¿¿

äñýí

/Ãà

ìø

ãèé

í ò

ºð

ºë

/ñàë

õè,

øóó

ðãà

, ¿å

ð,

ãàçà

ð õ

ºäë

ºëò

,

Àþ

óë,

îñî

ë, ã

àìø

èã

ãýñý

í í

ýð

òîì

ú¸î

íû

ÿëã

ààã

õýëý

õ

Ãàì

øè

ã í

ü òý

ìö

ýõ ÷

àäàâ

õààñ

õý

òýð

ñýí

, è

õ õý

ìæ

ýýí

èé

õî

õèð

îë

ãýäã

èé

ã æ

èø

ýýãý

ýð ò

àéëá

àðëà

õ

Ãàì

øãè

éí

àí

ãèëë

ûã

ìýä

ýæ

òóñ

á¿ð

ä æ

èø

ýýã

õýëý

õ

Àþ

óë,

îñî

ë òî

õèî

ëäî

õ á

¿ðè

éã

ãàì

øè

ã á

îëë

îî

ãýæ

¿çý

õã¿é

áàé

õ

Àþ

óë,

îñî

ë á

îëî

í ã

àìø

èã

õîî

ðî

íäû

í

ÿëãà

àã ò

àéëá

àðëà

í í

îòë

îõ

Ò2:Ã

àìø

ãààñ

õà

ìãà

àëàõ

¿é

ë àæ

èëë

àãàà

Ãàì

øãà

àñ õ

àìãà

àëàõ

¿é

ë àæ

èëë

àãàà

/ó

ðüä

÷èëà

í ñ

ýðãè

éëý

õ, à

âðàõ

, õî

ð

óðø

ãèé

ã àð

èëã

àõ,

ñýð

ãýýí

áî

ñãî

õ/-

íû

çî

ðè

ëãî

, ¿å

øàò

óóäû

ã ì

ýäýõ

Ãàì

øãà

àñ õ

àìãà

àëàõ

¿é

ë àæ

èëë

àãàà

í

ü ÿì

àð à

ðãà

õýì

æýý

í¿¿

äýýñ

á

¿ðäý

õèé

ã õý

ëæ ÷

àäàõ

/

Ãàì

øãà

àñ ó

ðüä

÷èëà

í ñ

ýðãè

éëý

õ, à

âðàõ

, õî

ð ó

ðø

ãèé

ã àð

èëã

àõ,

ñýð

ãýýí

áî

ñãî

õ äà

ðàà

ëëû

ã á

óñäà

ä è

ëýð

õèé

ëýõ

Ò2:Í

ýðâý

ãäýã

ñäè

éã

àâð

àõ ò

óñëà

ìæ

¿ç

¿¿ëý

õ, ç

ºº

õ àæ

èëë

àãàà

Íýð

âýãä

ýãñä

èé

í à

ìüä

áàé

ãàà

øè

íæ

òýì

äãè

éã

ìýä

ýõ

ßí

ç á

¿ðè

éí

íº

õöº

ëä í

ýðâý

ãäýã

ñäè

éã

纺

õ àæ

èëë

àãàà

ã ì

ýäýõ

Íýð

âýãä

ýãñä

èé

í à

ìüä

áàé

ãàà

øè

íæ

òýì

äãè

éã

íýð

ëýõ

Íýð

âýãä

ýãñä

èé

ã çº

ºõ

¿åä

òýäí

èé

ã äà

ìí

óóð

ãà ä

ýýð

õýð

õýí

á

àéð

ëóóë

àõû

ã òà

éëá

àðëà

õ Í

ýðâý

ãäýã

ñäè

éã

õýð

õýí

çº

ºõ

àðãû

ã í

ºõº

äòýé

ãýý

õàì

òàð

÷ õè

éæ

÷àä

àõ

Àâð

àõ à

æëû

í ò

àëàà

ð î

éëã

îëò

òîé

áî

ëîõ

Ýì

íýë

ãèé

í ò

óñëà

ìæ

èé

í à

÷ òó

ñûã

ìýä

äýã,

ø

ààð

äëàã

àòàé

¿åä

àí

õíû

òóñ

ëàì

æ ¿

ç¿¿ë

ýõ

Ò1:Ç

àðëà

í

ìýä

ýýëë

èé

í ä

îõè

îÇàð

ëàí

ìýä

ýýëë

èé

ã õý

ðõý

í

äàì

æóó

ëäàã

, ì

ýäýý

íè

é ä

îõè

îã

ñîí

ñîî

ä ÿë

ãàæ

ìýä

ýõ /

çàð

ëàí

ì

ýäýý

ëýõ

äîõè

îí

û ò

ºð

ºë

áè

÷èõ/

Çàð

ëàí

ìýä

ýýëë

èé

í ä

îõè

î õ

¿ëýý

í

àâñà

í ò

îõè

îëä

îëä

ñóð

ãóóë

ü, ã

ýðòý

ý þ

ó õè

éõ,

õýð

õýí

àæ

èëë

àõû

ã ì

ýäýõ

Îð

øè

í ñ

óóãà

à ãà

çðû

íõà

à çà

ðëà

í

ìýä

ýýëý

õ ñè

ñòåì

ìýä

ýõ ø

ààð

äëàã

àòàé

òî

õèî

ëäî

ëä à

øè

ãëàæ

÷àä

äàã

áî

ëîõ

Ãýð

òýý

áî

ëîí

ñóð

ãóóë

ü äý

ýðýý

õî

ðãî

äîõ

ãàçð

àà ì

ýääý

ã, í

ºõä

ºäº

º á

îëî

í ã

ýð

á¿ë

èé

õýí

äýý

õýëæ

òàé

ëáàð

ëàäà

ã á

àéõ

Îð

øè

í ñ

óóãà

à ãà

çðû

íõà

à çà

ðëà

í ì

ýäýý

ëýë

äàì

æóó

ëàõ

õýð

ýãñý

ë, õ

ýëá

ýðè

éã

ìýä

äýã

áàé

õ

Ðàä

èî

, òå

ëåâè

ç, ì

ýäýý

ëëè

éí

õýð

ýãñë

èé

í

ñýð

ýìæ

ë¿¿ë

ýõ ì

ýäýý

ëëè

éã

àøè

ãëàä

àã á

àéõ

18 Ò2:ª

ðõè

éí

áýë

ýí

áàé

äëû

í á

àãö

Áýë

ýí á

àéäë

ûí á

àãöû

í ¿

¿ðýã

, à÷

õîëá

îãä

ëûã

ìýä

ýõÁ

ýëýí

áàé

äëû

í á

àãö

àà á

ýëòã

ýõ /

¯¿í

ä:

3 õ

îí

îãè

éí

õî

îë

õ¿í

ñ, ó

ñ, ç

àéãà

àð

àæè

ëëàä

àã ç

ºº

âðè

éí

ðàä

èî

, ãà

ð

÷èé

äýí

, á

àòàð

åé,

àíõí

û ò

óñëà

ìæ

èé

í

ö¿í

õ á

ýëýí

ìº

íãº

, ÷ó

õàë

áè

÷èã

áàð

èì

òóóä

, óñ

íýâ

òýð

äýãã

¿é ñ

àâòà

é

÷¿äý

íç,

àð

èóí

öýâ

ðè

éí

õýð

ýãëý

ë,

ñîí

ñãî

ëûí

òº

õºº

ðº

ìæ

, í

¿äí

èé

øè

ë ãý

õ ì

ýò º

ºð

ò õý

ðýã

òýé

÷óõ

àë ý

ä ç¿

éëñ

/

Øàà

ðäë

àãàò

àé ¿

åä õ

ýðýã

ëýõ

ºð

õèé

í

áýë

ýí á

àéäë

ûí

áàã

ö,

õ¿í

ñ á

îëî

í

õýð

ýãö

ýýò

ç¿é

ëñè

éí

íº

ºö

òýé

áî

ëîõ.

ªð

õèé

í á

ýëýí

áàé

äëû

í á

àãö

àä î

ðî

õ ø

ààð

äëàã

àòàé

ç¿é

ëñ, òý

äãýý

ðè

éí

õýð

ýãö

ýýã

ãýð

èé

íõý

í,

áàã

, õî

ðî

îí

ûõî

íäî

î ò

àéëá

àðëà

õ

Ò2:Î

íö

ãîé

á

àéäë

ûí

àëá

à Ì

îí

ãîë

Óëñ

ûí

ãàì

øãà

àñ õ

àìãà

àëàõ

á

àéãó

óëëà

ãûí

íýð

, õà

ðúÿ

àëëû

ã ì

ýäýõ

Ãàì

øãà

àñ õ

àìãà

àëàõ

¿é

ë àæ

èëë

àãàà

íû

óäè

ðäë

àãà,

çî

õèî

í

áàé

ãóóë

àëòû

ã á

îëî

í ý

íý

¿éë

àæè

ëëàã

ààí

ä î

ðî

ëöî

ã÷äû

ã ì

ýäýõ

Ìî

íãî

ë Ó

ëñû

í ã

àìø

ãààñ

õàì

ãààë

àõ

áàé

ãóóë

ëàãû

í ¿

éë

àæè

ëëàã

ààí

û

à÷ õ

îëá

îãä

ëûã

òàé

ëáàð

ëàõ

Ãàì

øãà

àñ õ

àìãà

àëàõ

áàé

ãóóë

ëàãû

í î

íö

ëîãè

éã

ìýä

ýõ,

òýäí

èé

àæ

ëààð

áàõ

àðõà

õ Ãà

ìø

ãààñ

õàì

ãààë

àõ ñ

àëá

àðû

í ¿

éë

àæè

ëëàã

àà

ºº

ðè

éí

àì

üäàð

÷ î

ðî

í í

óòàã

ò á

îëî

í ñ

óðãó

óëü

äýýð

íü

õýð

õýí

õýð

ýãæ

èæ

áàé

ãààä

ä¿ã

íýë

ò õè

éõ

Ò2:À

âðàã

÷, ã

àë

ñºí

ºº

ã÷ ì

ýðãý

æè

ë À

âðàã

÷, ã

àë ñ

ºí

ºº

ã÷ ã

ýæ

õýí

èé

ã õý

ëýõè

éã

ìýä

ýõ

Àâð

àã÷,

ãàë

ñº

íº

ºã÷

èé

í ì

ýðãý

æëè

éí

î

íö

ëîãè

éã

õýëý

õ, ÿ

ëãàà

ã äó

ðäà

õ À

âðàã

÷, ã

àë ñ

ºí

ºº

ã÷ ì

ýðãý

æëè

éã

ñîí

ãîõ

õ¿ñý

ë ýð

ìýë

çýëò

ýé á

îëî

õ

Ò1:Ã

àìø

ãèé

í

¿å ä

ýõ õ

¿¿õý

ä õà

ìãà

àëàë

Õ¿¿

õäè

éí

ýð

õ¿¿ä

èé

ã ì

ýäýõ

Ãàì

øè

ã, î

íö

ãîé

áàé

äëû

í

¿åä

õ¿¿õ

ýä õ

¿¿õä

ýý õ

ýðõý

í

õàì

ãààë

àõ ò

óõàé

ìýä

ýõ

Õ¿¿

õäè

éí

ÿì

àð ÿ

ìàð

ýð

õ á

àéäã

èé

ã í

ýðëý

õ

Ãàì

øè

ã, î

íö

ãîé

áàé

äëû

í ¿

åä

¿¿ñ÷

áî

ëçî

øã¿

é õ

¿¿õä

èé

í ý

ðõ

çºð

÷èãä

ºõ

íº

õöëè

éã

äóð

äàõ

Ãàì

øãè

éí

¿åä

õ¿¿

õäè

éí

ýð

õ çº

ð÷è

ãäñº

í ¿

åä ý

öýã

ýõ,

áàã

ø,

õîëá

îãä

îõ

ìýð

ãýæ

ëèé

í õ

¿íä

ìýä

ýýëý

õ

Ò2:Ã

àìø

ãèé

í

ýðñä

ýëÃà

ìø

ãèé

í ý

ðñä

ýë,

ýìçý

ã á

àéäë

ûí

ÿëã

ààã

ìýä

ýõ

Ýð

ñäýë

èé

ã á

óóð

óóëà

õ àð

ãà õ

ýìæ

ýýã

ìýä

ýõ

Ãàì

øãè

éí

ýð

ñäýë

, ýì

çýã

áàé

äëû

ãòà

éëá

àðëà

õ

Îð

îí

íóò

àã á

îëî

í ñ

óðãó

óëè

éí

õàà

ãàì

øãè

éí

ýð

ñäýë

èé

ã òî

äîð

õîé

ëîõî

ä

áî

ëîí

ýð

ñäýë

èé

ã á

óóð

óóëà

õ òº

ëºâë

ºëò

èé

ã õè

éõ

Ãàì

øãè

éí

ýð

ñäýë

èé

ã í

ýìýã

ä¿¿ë

æ á

óé õ

¿÷è

í

ç¿é

ëèé

ã á

óóð

óóëà

õ òà

ëààð

îð

øè

í á

àéãà

à ãà

çðû

í î

ëîí

íè

éòý

ä óõ

óóëã

à õè

éõ

Áî

ëçî

øã¿

é ý

ðñä

ýëè

éã

¿íýë

ýõ,

ýðñä

ýëè

éã

áóó

ðóó

ëàõ

àðãà

õýì

æýý

ã àâ

÷ õý

ðýã

æ¿¿

ëýõ,

äýì

æè

æ î

ðî

ëöî

õ

43

ĪЪÂįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ

ªÑªÐÈÉÍ ÀÂÐÀÃ× Á¯ËÝÃÒ ÃÀÌØÃÀÀÑ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÎËÃÎÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ: ÀÕÈÑÀÍ Ò¯ÂØÈÍ

42 19

Ò1:Õ

ºãæ

ëèé

í

áýð

õøýý

ëòýé

è

ðãý

äèé

í

ãàì

øãè

éí

ýð

ñäýë

èé

ã á

óóð

óóëà

õ

Îð

îí

íóò

àãòà

à àì

üäàð

äàã

õºãæ

ëèé

í á

ýðõø

ýýëò

ýé è

ðãý

äèé

í

òàëà

àðõ

ìýä

ýýëý

ëòýé

áî

ëîõ

Ýäã

ýýð

èð

ãýäý

ä ó÷

èð

÷ á

îëî

õ ýð

ñäýë

èé

ã òî

äîð

õîé

ëîõ

Ýð

ñäýë

òýé

íº

õöº

ëä á

àéãà

à õº

ãæëè

éí

áýð

õøýý

ëòýé

èð

ãýäý

ä õý

ðõý

í ò

óñëà

õ òº

ëºâë

ºãº

º ã

àðãà

æ,

õýð

ýãæ

¿¿ëý

õ, ò

ýäí

èé

ã ãà

ìø

ãèé

í

¿åä

õýð

õýí

àþ

óëã¿

é á

àéäë

ûã

íü

õàí

ãàõ

äàñã

àë ñ

óðãó

óëè

ëò õ

èé

õ

Õº

ãæëè

éí

áýð

õøýý

ëòýé

èð

ãýäè

éí

ãàì

øãè

éí

ýð

ñäýë

èé

ã á

óóð

óóëà

õ ÷è

ãëýë

ýýð

õàí

äèâ,

áóÿ

íû

àæ

èë

ºð

í¿¿

ëýõ,

ýð

ñäýë

èé

ã á

óóð

óóëà

õ àæ

ëûã

ñàí

àà÷ë

àí õ

èé

õ, î

ëîí

íè

éòè

éã

óðè

àëàõ

Ò2:Ç

óäû

í

ýðñä

ýë,

ò¿¿í

èé

ã á

óóð

óóëà

õ àð

ãà

Çóä

ûí

òóõ

àé î

éëã

îëò

, òº

ðº

ë

Çóä

ûí

àþ

óëàà

ñ ó÷

èð

÷ á

îëî

õ ñº

ðº

ã í

ºëº

ºëº

ë

Çóä

ûí

àþ

óë ¿

¿ñýõ

íº

õöº

ë, ò

ýäãý

ýðè

éí

òº

ðº

ë õý

ëáýð

èé

ã òî

äîð

õîé

ëîõ

Çóä

ûí

ìàë

àæ

àõó

éí

ñàë

áàð

ò ¿ç

¿¿ëý

õ ñº

ðº

ã í

ºëº

ºëë

èé

í

òàëà

àð æ

èø

ýý î

ëæ õ

ýëýõ

çó

äûí

àþ

óëàà

ñ óð

üä÷è

ëàí

ñý

ðãè

éëý

õèé

í ò

óëä

àéë

ºð

õ á

à õó

âü õ

¿í þ

ó àí

õààð

àõ ¸

ñòî

éã

òàëà

àð º

ºð

èé

í á

îäë

ûã

õýëý

õ

Çóä

¿¿ñ

ýõ á

àéãà

ëèé

í ¿

çýãä

ëèé

ã óð

üä÷è

ëàí

ì

ýääý

ã óë

àìæ

ëàëò

àð

ãà ó

õààí

ààñ

ìýä

äýã

Çóä

íü

õ¿ð

ýýëý

í á

óé î

ð÷í

û ä

îð

îé

òëî

îñ

¿¿ñä

ýãè

éã

ìýä

ýæ á

àéãà

ëü î

ð÷í

û ò

ýíö

âýð

òýé

á

àéäë

ûã

õàí

ãàõ

ýðì

ýëçý

ëòýé

áî

ëîõ

Ò1:Ã

àë ò

¿éì

ýð

õýð

õýí

ãàð

äàã

âý?

Ãàë

¿¿ñý

õ í

ºõö

ºë,

ãàë

ûí

ãó

ðâà

ëæè

íã

ìýä

ýõ

Ãàëû

í ã

óðâà

ëæè

í ¿

¿ñýõ

íº

õöëè

éã

íýð

ëýõ,

ýí

ý í

ºõö

ëèé

ã ¿¿

ñãýõ

ã¿é

á

àéõ

æè

øýý

ã î

ëæ õ

ýëýõ

ãàë

ò¿é

ìýð

ãàð

àõàä

õ¿ð

ãýäý

ã õ¿

÷èí

ç¿é

ë¿¿ä

èé

ã è

ëð¿¿

ëæ,

ºº

ðº

º á

îëî

í á

óñäà

ä ì

ýäýã

äýõ

çàì

ààð

ãà

ë ãà

ðàõ

ààñ

ñýð

ãèé

ëýõ

àðãà

õýì

æýý

ã àâ

äàã

Ò1:Î

é,

õýýð

èé

í

ò¿é

ìýð

, ò¿

¿íýý

ñ ñý

ðãè

éëý

õ àð

ãà

Õº

人

õýý

ð õ

¿íè

é á

óðóó

òàé

ÿì

àð

¿éë

àæè

ëëàã

àà (

¿íñ,

íóð

àì,

òàì

õè,

÷¿äý

íç,

ò¿¿

äýã

ãàë,

òýý

âðè

éí

õý

ðýã

ñëè

éí

î÷

áàð

èã÷

ãýõ

ìýò

)-àà

ñ ãà

ë ò¿

éì

ýð ã

àð÷

áî

ëîõû

ã ì

ýäýõ

Ãàë

ò¿é

ìýð

ãàð

àõàä

íº

뺺

ëäº

ãõ¿

÷èí

ç¿é

ëèé

ã ì

ýäýõ

Õ¿í

èé

áóð

óóòà

é ÿ

ìàð

¿é

ëäëý

ýñ

/á¿ð

ýí ó

íòð

ààãà

àã¿é

ò¿¿

äýã

ãàë,

¿í

ñ í

óðàì

, òà

ìõè

, ÷¿

äýí

ç ãý

õ ì

ýò/

õº

人

õý

ýð ã

àë ã

àð÷

áî

ëîõû

ã òà

éëá

àðëà

õ

Ãàë

ò¿é

ìýð

ãàð

àõàä

íº

뺺

ëäº

ã õ¿

÷èí

ç¿

éë

/öàã

àãà

àðû

í í

ºõö

ºë,

ñàë

õè,

àãàà

ðû

í ÷

èé

ãøè

ë, õ

ýì,

óëè

ðëû

í

áàé

äàë/

áàé

äãè

éã

ìýä

ýæ õ

ýëýõ

Õº

人

õýý

ð ÿ

âàõä

àà ã

àë à

ëäàõ

ààñ

ñýð

ãèé

ëæ à

íõà

àðàë

áî

ëãî

îì

æòî

é

áàé

õ òà

ëààð

óõó

óëàõ

, ñó

ðòà

ë÷ëà

õ

20

Ò2:Î

é õ

ýýð

èé

í

ò¿é

ìð

èé

í ¿

åä

àâàõ

àð

ãà õ

ýìæ

ýý,

óíòð

ààõ

àðãà

Îé

, õý

ýðè

éí

ò¿é

ìð

èé

í à

íãè

ëàë,

ò¿

éì

ðè

éí

øàò

ëàãû

í õ

îí

îãè

éí

äà

âòàì

æ á

à ò¿

éì

ðè

éã

óíòð

ààõà

ä í

ºëº

ºëä

ºã

õ¿÷è

í ç

¿éëè

éí

òà

ëààð

îé

ëãî

ëòòî

é á

îëî

õ

Îé

õýý

ðè

éí

ò¿é

ìð

èé

ã óí

òðàà

õ î

ð÷è

í

¿åè

éí

áî

ëîí

óëà

ìæ

ëàëò

àð

ãûã

ìýä

ýõ

Îé

õýý

ðè

éí

ò¿é

ìð

èé

ã óí

òðàà

õàä

ÿìàð

ÿì

àð õ

¿÷è

í ç

¿éë

íº

뺺

ëäº

ã,

ÿàãà

àä ã

ýäãè

éã

áóñ

äàä

òàé

ëáàð

ëàõ

Îé

õýý

ðè

éí

ò¿é

ìýð

óí

òðàà

õ àð

ãà

(öî

õèõ,

øî

ðî

îãî

îð

öàö

àõ,

óñ á

îëî

í

óóñì

àëàà

ð ó

íòð

ààõ,

øóó

äóó

òàòà

õ,

öóð

àâäà

õ)-û

ã õý

ðõý

í õ

èé

õ òà

ëààð

õýë

ýõÎ

é õ

ýýð

èé

í ò

¿éì

ðýý

ñ àì

üä ã

àðàõ

, ñý

ðãè

éëý

õ óë

àìæ

ëàëò

àð

ãûã

ýçýì

øè

æ,

áóñ

äàä

õýëý

õ, ò

àíè

óëàõ

Ãàð

ûí

äî

îð

õ ì

àòåð

èàë

àø

èãë

àí î

é

õýýð

èé

í ò

¿éì

ðè

éã

óíòð

ààõà

ä ø

ààð

äàãä

àõ

ÿìàð

õýð

ýãñý

ë á

ýëòã

ýæ ¿

ç¿¿ë

ýõ,

ò¿¿

íè

éãý

ý õý

ðõý

í à

øè

ãëàæ

ñóð

àõ ò

àëàà

ð ÿ

ðè

ëöàõ

Îé

õýý

ðè

éí

ò¿é

ìð

èé

ã óí

òðàà

õ òî

õèð

îì

æòî

é

öàã

èé

ã õý

ëýõ,

ÿàã

ààä

ãýäã

èé

ã òà

éëá

àðëà

õ á

àéäà

ë

Ò1:À

õóé

í ã

àë

ò¿é

ìð

ýýñ

óðüä

÷èëà

í

ñýð

ãèé

ëýõ

àðãà

, òý

ìäý

ã òý

ìäý

ãëýã

ýý,

Ñóð

ãóóë

ü, ã

ýðòý

ý ãà

ë ò¿

éì

ýð

ãàð

àõàà

ñ óð

üä÷è

ëàí

ñýð

ãèé

ëýõ

àðãà

çàì

óóäû

ã ì

ýäýõ

Ãàëû

í à

þóë

ã¿é

í ò

ýìäý

ã òý

ìäý

ãëýã

ýýã

ìýä

ýõ

Ñóð

ãóóë

ü, ã

ýðòý

ý ãà

ëûí

àþ

óëã¿

é

áàé

äëû

ã õà

íãà

õ òà

ëààð

þó

õèé

æ á

îëî

õûã

õýëý

õ

Ãàëû

í à

þóë

ã¿é

í ò

ýìäý

ã òý

ìäý

ãëýã

ýýí

èé

õýë

áýð

, ¿¿

ðãè

éã

õýëý

õ

Ãàë

ãàð

ñàí

¿åä

ºº

ðè

éí

áî

ëîí

áóñ

äûí

àþ

óëã¿

é á

àéäë

ûã

õàí

ãàõ

Ñóð

ãóóë

ü, ã

ýðè

éí

õýý

á¿ä

¿¿â÷

èé

ã çó

ðæ

, ãà

ë ãà

ðñà

í

¿åä

ãàð

àõ ç

àìû

ã çó

ðæ

òýì

äýãë

ýõ,

òàí

èëö

óóëà

õÃà

ëûí

àþ

óëã¿

éí

òýì

äýã

òýì

äýãë

ýãýý

íè

é

òàëà

àð í

àéç

íº

õºää

ºº

çàà

æ ñ

óðãà

õ

Ò2

:Ãàë

óí

òðàà

õ àí

õàí

øàò

íû

á

àãàæ

õýð

ýãñý

ë,

ãàë

óíòð

ààãó

óðû

ã àø

èãë

àõ à

ðãà

Ãà

ë óí

òðàà

õ àí

õàí

øàò

íû

áàã

àæ

õýð

ýãñë

¿¿äè

éã

ìýä

ýõ,

òýäã

ýýð

èé

í

¿¿ð

ã¿¿ä

òýé

òàí

èëö

àõ

Ǻ

ºâð

èé

í ã

àë ó

íòð

ààãó

óðû

ã àæ

èëë

óóëà

õ äà

ðàà

ëàë

Ãàë

óíòð

ààõ

àíõà

í ø

àòí

û á

àãàæ

õý

ðýã

ñýë

(õ¿ð

ç, ã

àëû

í ä

ýãýý

, õº

ðº

º,

ñ¿õ,

öàð

èë,

õóâ

èí

, æ

îî

òóó

ýëñò

ýé

ñàâ,

óñò

àé ñ

àâ,

ýñãè

é á

îëî

í ã

àëä

òýñâ

ýðòý

é á

¿òýý

ëýã,

òº

ðº

ë á

¿ðè

éí

ãà

ë óí

òðàà

ãóóð

)-è

éã

íýð

ëýæ

÷àä

àõ

Ãàë

óíòð

ààãó

óðû

ã çº

â àæ

èëë

óóëà

õ äà

ðàà

ëëû

ã á

¿ä¿¿

â÷

çóð

ãàí

äýý

ð ò

àéëá

àðëà

õ

Ãàë

óíòð

ààõ

àíõà

í ø

àòí

û á

àãàæ

õýð

ýãñë

èé

ã á

¿ðä¿

¿ëýõ

, ø

ààð

äëàã

àòàé

òî

õèî

ëäî

ëä

àøè

ãëàõ

, á

óñäà

ä çà

àæ ñ

óðãà

õ

Ãàë

óíòð

ààãó

óðû

ã õý

ðõý

í à

øè

ãëàõ

äàð

ààëë

ûã

á¿ä

¿¿â÷

çóð

àã ä

ýýð

òàé

ëáàð

ëàõ

41

40

Õ¿÷òýé ñàëõè, øóóðãàíû ¿åä õ¿¿õäýä: • òººðºõ, áóñàä ñàíàìñàðã¿é

áîëîí ñàíààòàé áàéäëààð ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, ãýð á¿ëýýñýý òóñãààðëàãäàõ, õàëàìæ õàìãààëàëã¿é ¿ëäýõ

• äààðàõ, îñãîõ

• îðîí ãýð ýä õîãøèë íü ýâäýð÷, ýäèéí çàñãèéí õîõèðîë àìñàõ

• íèéãýì, ñýòãýëç¿éí õÿìðàë, öî÷ðîëä îðîõ

• äàðàãäàæ, ãýìòýæ áýðòýõ

• õºëäºõ

• ¿ë õàéõðàãäàõ

• äàðàìò õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ

• àìü íàñàà àëäàõ çýðýã

Ãàë ò¿éìðèéí ¿åä õ¿¿õäýä:• ò¿ëýãäýõ

• àìüñãàë áîîãäîõ

• óãààðòàõ

• òººðºõ, áóñàä ñàíàìñàðã¿é áîëîí ñàíààòàé áàéäëààð ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, ãýð á¿ëýýñýý òóñãààðëàãäàõ, õàëàìæ õàìãààëàëã¿é ¿ëäýõ

• îðîí ãýð ýä õîãøèë íü ýâäýð÷, ýäèéí çàñãèéí õîõèðîë àìñàõ

• íèéãýì, ñýòãýëç¿éí õÿìðàë, öî÷ðîëä îðîõ

• ¿ë õàéõðàãäàõ

• äàðàìò õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ

• àìü íàñàà àëäàõ çýðýã

Ãàí òîõèîëäñîí ¿åä õ¿¿õäýä: • íàðàíä öîõèóëàõ

• óñíû õîìñäîëä îðîõ

• áèå ìóóäàõ, óõààí àëäàõ

• õàëäâàðò ºâ÷èíä íýðâýãäýõ

• ìàë, àìüòàí íü õîðîãäîæ ýäèéí çàñãèéí õîõèðîë àìñàõ

• äàéæèõ, í¿¿õ ÿâöàä òººðºõ, ñàíàìñàðã¿é áîëîí ñàíààòàé áàéäëààð ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, ãýð á¿ëýýñýý òóñãààðëàãäàõ, õàëàìæ õàìãààëàëã¿é ¿ëäýõ

• íèéãýì, ñýòãýëç¿éí õÿìðàë, öî÷ðîëä îðîõ

• ¿ë õàéõðàãäàõ

• äàðàìò õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ

• ìºëæëºãèéí çîëèîñ áîëîõ

• àìü íàñàà àëäàõ çýðýã

Çóäûí ¿åä õ¿¿õäýä: • äààðàõ, îñãîõ

• õºëäºõ

• ñàíàìñàðã¿é áîëîí ñàíààòàé áàéäëààð ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, ãýð á¿ëýýñýý òóñãààðëàãäàõ, õàëàìæ õàìãààëàëã¿é ¿ëäýõ

• ìàë, àìüòàí íü õîðîãäîæ ýäèéí çàñãèéí õîõèðîë àìñàõ

• ºâ÷èí òóñàõ

• íèéãýì, ñýòãýëç¿éí õÿìðàë, öî÷ðîëä îðîõ

• ¿ë õàéõðàãäàõ

• äàðàìò õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ

• ìºëæëºãèéí çîëèîñ áîëîõ

• àìü íàñàà àëäàõ çýðýã

Òåõíèêèéí õîëáîãäîëòîé îñëûí ¿åä õ¿¿õäýä:

• àìü íàñàà àëäàõ

• õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëîõ

• ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷ààñàà ñàëàõ, ºí÷ðºõ çýðýã

Õèìèéí àþóëòàé áîëîí õîðòîé áîäèñûí îñëûí ¿åä õ¿¿õäýä:

• àìü íàñàà àëäàõ

• ºâ÷ëºõ

• õîðäîõ

• ò¿ëýãäýõ

• àìüñãàë áîîãäîõ

• ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷ààñàà ñàëàõ, õàëàìæ õàìãààëàëã¿é ¿ëäýõ çýðýã

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: öààñ, ìàðêåð. 21Ò2:Ã

àë ò

¿éì

ðè

éí

¿å

ä àì

ü í

àñàà

õà

ìãà

àëàõ

àð

ãà,

ò¿ëý

ãäýë

òýí

ä ¿ç

¿¿ëý

õ òó

ñëàì

æ

Ãàë

ò¿é

ìýð

ãàð

ñàí

¿åä

àâà

õ àð

ãà õ

ýìæ

ýýã

ìýä

ýõ

Ãàë

ò¿é

ìð

ýýñ

ºº

ðñä

èé

㺺

õà

ìãà

àëàõ

àð

ãà

Ò¿ëý

ãäýë

òèé

í ç

ýðã¿

¿äýä

¿¿ñ

ýõ

ãýì

òëè

éí

øè

íæ

áàé

äàë,

àí

õíû

òó

ñëàì

æ ¿

ç¿¿ë

ýõ à

ðãû

ã ì

ýäýõ

Ãàë

ãàð

ñàí

¿åä

àø

èãë

àõ ò

ºëº

âëº

㺺

ãà

ðãà

æ,

ò¿¿í

èé

õýý

äàãó

ó õý

ðõý

í

äàäë

àãà

ñóð

ãóóë

ü õè

éõý

ý ò

àíè

ëöóó

ëàõ

Ãàë

ò¿é

ìýð

ãàð

ñàí

¿åä

îð

îí

á

àéð

íàà

ñ õý

ðõý

í à

þóë

ã¿é

ãàð

àõ

ãàð

ö á

îëî

í ã

àðàõ

ãàð

öã¿

é á

îëî

í

ºº

ðò

íü

ãàë

àâàë

öñà

í ¿

åä ÿ

ìàð

àð

ãà õ

ýìæ

ýý à

âàõû

ã ì

ýäýõ

Ò¿ëý

ãäýë

òèé

í ç

ýðã¿

¿äýä

àð

üñàí

ä è

ëðýõ

ãýì

òëè

éí

áàé

äëû

ã í

ýðëý

õ Õ

àëóó

íû

ò¿ë

ýãäý

ëòè

éí

àí

õíû

òóñ

ëàì

æ

¿ç¿¿

ëýõ

àðãû

ã õè

éæ

¿ç¿

¿ëýõ

Ãàë

ò¿é

ìð

èé

í ¿

åä î

ðî

í á

àéð

íàà

ñ õý

ðõý

í

àþóë

ã¿é

ãàð

àõ á

îëî

í ã

àðàõ

ãàð

öã¿

é ò

îõè

îëä

îëä

õý

ðõý

í à

þóë

ã¿é

áàé

äëàà

õàí

ãàõ

äàäë

àãà

ñóð

ãóóë

èëò

õè

éõ,

áóñ

äàäà

à çà

àæ ñ

óðãà

õ

Ò¿ëý

ãäýõ

àþ

óëû

í ò

àëàà

ð á

óñäà

ä ñý

ðýì

æë¿

¿ëäý

ã,

ºº

ðº

º º

ðòº

õºº

ñ ñý

ðãè

éëä

ýã á

àéõ,

øàà

ðäë

àãàò

àé

òîõè

îëä

îëä

òóñ

ëàì

æ ¿

ç¿¿ë

ýõ ÷

àäâà

ðòà

é

Ò1:Õ

¿÷òý

é ñ

àëõè

ø

óóð

ãàí

ààñ

õàì

ãààë

àõ à

ðãà

Õ¿÷

òýé

öàñ

àí ø

óóð

ãà,

õ¿÷ò

ýé

øî

ðî

îí

øóó

ðãû

ã ¿

¿ñýõ

íº

õöº

ë,

ó÷ð

óóëà

õ õî

ð ó

ðø

ãèé

ã ì

ýäýõ

Õ¿÷

òýé

ñàë

õè,

øóó

ðãà

íàà

ñ º

ºð

èé

㺺

áî

ëîí

áóñ

äûã

õýð

õýí

õà

ìãà

àëàõ

àð

ãûã

ýçýì

øè

õ

Öàã

àãà

àðû

í ì

ýäýý

íýý

ñ õ

¿÷òý

é

ñàëõ

è,

öàñ

àí á

îëî

í ø

îð

îî

í ø

óóð

ãà

áî

ëîõ

íº

õöëè

éã

ìýä

ýæ ÷

àääà

ã á

àéõ

Öàã

àãà

àðû

í ñ

ýðýì

æë¿

¿ëýõ

ìýä

ýýã

õ¿ëý

ýí à

âñàí

òî

õèî

ëäî

ëä à

ìü

íàñ

, ýä

õº

ðº

íãº

º õ

ýðõý

í õ

àìãà

àëàõ

àð

ãûã

õýë

ýõ,

òàé

ëáàð

ëàõ

Öàã

àãà

àðû

í ì

ýäýý

ã º

äºð

òóò

ìû

í

àìüä

ðàë

äàà

àøè

ãëàõ

, Í

àéç

íº

õºä,

ä¿¿

íàð

òàà

õ¿÷ò

ýé ñ

àëõè

, ø

óóð

ãàí

û ó

÷ðóó

ëàõ

õîð

óð

øãè

éí

òàë

ààð

á

îëî

í ò

¿¿í

èé

ó÷ð

óóëà

õ àþ

óëàà

ñ õý

ðõý

í

õàì

ãààë

àõ ò

àëàà

ð õ

ýëýõ

, ñý

ðýì

æë¿

¿ëýã

ºãº

õ

Ò2:¯

åðè

éí

àþ

óëàà

ñ õý

ðõý

í

õàì

ãààë

àõ â

ý?

¯åð

èé

í à

þóë

¿¿ñ

ýõ ø

àëòã

ààí

, ¿å

ðè

éí

òº

ðë¿

¿äè

éã

ìýä

ýõ

¯åð

èé

í à

þóë

ààñ

óðüä

÷èëà

í

ñýð

ãèé

ëýõ

àðãó

óäû

ã ì

ýäýõ

¯

åð ò

îõè

îëä

ñîí

¿åä

àâ

àõ à

ðãà

õýì

æýý

¯åð

¿¿ñ

ýõ ö

àã à

ãààð

ûí

áî

ëîí

ãà

çàð

ç¿é

í í

ºõö

ëèé

ã òà

éëá

àðëà

õ

¯åð

ò º

ðòº

õºº

ñ º

ºð

èé

㺺

áî

ëîí

á

óñäû

ã õà

ìãà

àëàõ

óëà

ìæ

ëàëò

áî

ëîí

åð

äèé

í à

ðãû

ã àø

èãë

àæ ÷

àäàõ

Öàã

àãà

àðû

í ì

ýäýý

ã òî

ãòì

îë

¿çýõ

, õý

ðýã

ëýõ

¯åð

èé

í ¿

åä º

íäº

ðëº

ã ãà

çàð

ò ãà

ðàõ

ûã

ñàí

àõ

Ò2:Ã

îë,

ìº

ðí

èé

óñ

íû

îñî

ë,

òóñë

àìæ

¿ç

¿¿ëý

õ àð

ãà

Æè

ëèé

í à

ëü ÷

óëè

ðàë

ä ãî

ë, ì

ºð

íè

é

óñí

û î

ñîë

òîõè

îëä

îæ

áî

ëîõû

ã ì

ýäýõ

Æè

âñýí

õ¿í

ä ¿ç

¿¿ëý

õ àí

õàí

ø

àòí

û ò

óñëà

ìæ

èé

ã ì

ýäýõ

Ãîë,

óñû

ã ãà

òëàõ

, ò¿

¿íè

é î

éð

î

ð÷è

ìä

òîãë

îõä

îî

óñà

íä

æè

âýõ,

ýð

ýã í

óðàõ

, ãî

ëûí

ìº

ñ ö

ºì

ðº

õ çý

ðýã

àþ

óë á

àéäã

èé

ã õý

ëýõ

Æè

âñýí

õ¿í

ä àí

õàí

øàò

íû

òó

ñëàì

æè

éã

çºâ

¿ç¿¿

ëæ ñ

óðàõ

Ãîë

ìº

ðí

èé

óñû

ã í

àñàí

ä õ¿

ðñý

í õ

¿íè

é

õÿí

àëòã

¿éãý

ýð ã

àòëà

õã¿é

, î

éð

îð

÷èì

ä í

ü òî

ãëî

õã¿é

áàé

õ, ý

íý

òàëà

àð á

óñäà

ä ñà

íàà

òàâ

èõ

Æè

âñýí

õ¿í

ä òó

ñëàì

æè

éã

çºâ

¿ç¿¿

ëýõè

éã

õèé

æ ñ

óðàõ

, á

óñäà

ä çà

àõ

22 Ò1:Ã

àçàð

õº

äëº

ëò,

ãàçà

ð õ

ºäë

ºëò

èé

í

ýðñä

ýëè

éã

áóó

ðóó

ëàõ

àðãà

Ìî

íãî

ë î

ðî

í ã

àçàð

õº

äëº

ëòè

éí

ÿì

àð

á¿ñ

ýä î

ðø

äîãè

éã

ìýä

ýõ

Ãàçà

ð õ

ºäë

ºëò

èé

í à

þóë

ä º

ðòº

õºº

ñ óð

üä÷è

ëàí

ñýð

ãèé

ëýõ

àðãû

ã ì

ýäýõ

Ãàçà

ð õ

ºäë

ºëò

èé

í ¿

åä õ

ýðõý

í

àæè

ëëàõ

, àì

ü í

àñàà

àâð

àõû

ã ì

ýäýõ

Ãàçà

ð õ

ºäë

ºëò

èé

ã õý

ìæ

èõ

áàë

ë,

ìàã

íè

òóäû

í ÿ

ëãàà

ã õý

ëýõ,

ìýä

ýõ

Ãàçà

ð õ

ºäë

ºëò

áî

ëîõî

ä º

ºð

ò í

ü àþ

óë ó

÷ðóó

ëæ á

îëî

õ í

ºõö

ëèé

ã /

õàí

àíä

ºëã

ºñº

í ý

ä ç¿

éë

óíàõ

, ö

îí

õ õà

ãàð

àõ/

íýð

ëýæ

, õý

ðõý

í à

þóë

ã¿é

á

îëã

îõû

ã /

ýä ç

¿éëè

éã

õàí

àíä

íü

áýõ

ëýõ,

öî

íõí

û î

éð

õîí

óí

òàõã

¿é

áàé

õ, ö

óãëà

ðàõ

öýã

, ãà

çàð

/õýë

ýõ

Ãàçà

ð õ

ºäë

ºëò

èé

í ¿

åä

“õý

âò,

íóó

ãä,

õ¿ëý

ý” ã

ýñýí

äàð

ààëë

ûã

ñàõè

õ á

îëî

í ä

àðàà

àþ

óëã¿

é á

àéäë

àà

õýð

õýí

õàí

ãàõû

ã õý

ëýõ,

çº

â ¿é

ëäýõ

Ãàäà

àäàä

áî

ëîí

ìî

íãî

ë î

ðî

íä

òîõè

îëä

îæ

á

àéñà

í ã

àçàð

õº

äëº

ëòè

éã

íýð

ëýõ

Ãàçà

ð õ

ºäë

ºëò

èé

í ¿

åä º

ºð

ò á

îëî

í á

óñäà

ä àþ

óë ó

÷ðóó

ëæ á

îëî

õ í

ºõö

ëèé

ã õ

ýðõý

í

àðè

ëãàõ

àð

ãà ç

àìû

ã á

óñäà

ä çà

àæ ñ

óðãà

õ

Ãàçà

ð õ

ºäë

ºëò

èé

í ¿

åä á

îëî

í ä

àðàà

þ

ó õè

éæ

áî

ëîõã

¿éã

çºâ

íýð

ëýõ

Ò1:À

ÿíãà

, ö

àõè

ëãàà

íàà

ñ õà

ìãà

àëàõ

àð

ãà

Àÿí

ãà á

óóõ,

íýð

âýãä

ýõ á

îëî

ìæ

èé

ã òà

íüæ

ìýä

ýõ,

ºº

ðè

éãº

º

õàì

ãààë

àõ à

ðãó

óäû

ã ì

ýäýõ

Àÿí

ãàí

ä í

ýðâý

ãäýõ

ýýñ

óðüä

÷èëà

í

ñýð

ãèé

ëýõ

àðãû

ã õý

ëýõ

Àÿí

ãà ö

àõè

ëãàà

íòà

é á

îð

îî

íû

¿¿ë

,

òýí

ãýð

èé

í á

àéäë

ûã

óëàì

æëà

ëò á

îëî

í

îð

÷èí

¿åè

éí

àð

ãààð

ÿëã

àí ò

àíè

õ

Àÿí

ãà,

öàõ

èëã

ààí

òàé

áî

ðî

îòî

é ¿

åä

õýð

õýí

ºº

ðè

éãº

º õ

àìãà

àëàõ

¸ñò

îé

ã ì

ýäýõ

, á

óñäà

ä î

éëã

óóëà

õ

Ò2:Ò

ºº

ðñº

í

¿åä

ºº

ðè

éãº

º

àâð

àõ à

ðãà

Òºº

ðñº

í ¿

åä /

õºäº

º,

õýýð

, î

é ì

îä/

ç¿

ã ÷è

ã òî

äîð

õîé

ëîõ

àðãó

óäû

ã ì

ýäýõ

Îé

ìî

ä, õ

ýýð

õº

人

òº

ºð

ñºí

¿åä

àþ

óë,

îñë

ûí

äî

õèî

ºãº

õ àð

ãà

Ç¿ã

, ֏

ãèé

ã ñî

ðî

íçî

í î

ðî

í á

à î

äîí

îð

îí

, ãà

çàð

îð

íû

øè

íæ

òý

ìäã

ýýð

õýð

õýí

òî

äîð

õîé

ëîõû

ã òà

éëá

àðëà

æ ÷

àääà

ã á

àéõ

Òºº

ðñº

í ¿

åä ÿ

ìàð

äî

õèî

íóó

ä º

ã÷ á

îëî

õûã

õýëý

õ, ÿ

àæ ä

îõè

î

ºãº

õèé

ã õè

éæ

¿ç¿

¿ëýõ

Ç¿ã

, ֏

ãèé

ã ñî

ðî

íçî

í î

ðî

í á

à î

äîí

îð

îí

, ãà

çàð

î

ðí

û ø

èí

æ ò

ýìäã

ýýð

õýð

õýí

òî

äîð

õîé

ëîõû

ã ì

ýäñý

íýý

ð à

ìüä

ðàë

äàà

õýð

ýãëý

õ

Íàé

ç í

ºõº

ä, ã

ýð á

¿ëè

éí

õýí

äýý

ºº

ðè

éí

îëæ

àâ

ñàí

ìýä

ëýãý

ý õó

âààë

öàõ

, çà

àæ ñ

óðãà

õ

39

ÑÝÄÝ 10. ÃÀÌØÃÈÉÍ ¯Å ÄÝÕ Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒóëãóóð îéëãîëò: Ãàìøãèéí ¿åä õ¿¿õäýä ó÷ðàõ îëîí òîîíû õîõèðîë, õ¿íäðýë

áýðõøýýëýýñ õ¿¿õýä õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ íýí ÷óõàë 4 ÷èãëýë

áàéäàã.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1: á¿ëãèéí ãèø¿¿äèéã 2 áàãò õóâààæ 1-ð áàãò ãàìøãèéí ¿åä õ¿¿õäýä ÿìàð, ÿìàð õîõèðîë, õ¿íäðýë áýðõøýýë ó÷èð÷ áîëîõ òàëààð æàãñààëò ãàðãàõûã õ¿ñíý. 2-ð áàãò ãàìøèã, îíöãîé áàéäëûí ¿åä õ¿¿õýä õ¿¿õäýý õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ÿìàð, ÿìàð àæëûã õèéæ áîëîõ òàëààð ÿðèëöààä æàãñààëò ãàðãàõûã õ¿ñíý. Áàãóóä ìýäýýëëýý ñîëèëöñîíû äàðàà ñóðàõ áè÷ãèéí ìýäýýëýëòýé òàíèëöàæ íýìýëò ìýäýýëýë àâíà

¯éë àæèëëàãàà 2: Õ¿¿õä¿¿äèéã 6-8 áàãò õóâààæ ìàíàé îðîíä òîõèîëäîæ áîëîõ ãàìøãèéí òºðºë á¿ð äýýð õ¿¿õäýä íºëººëæ áîëîõ õîõèðîë, õ¿íäðýë áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëæ, áèä ÿìàð õàìãààëëûí àæëûã õèéæ ÷àäàõ òàëààð òàíèëöóóëãà õèéí íàéç íºõºä人 òàíèëöóóëæ, òºãñãºëä “Áèä áèå áèåíèéãýý àâàð÷ ÷àäíà” ñýäýâòýé õàíûí ñîíèí õèéæ áóñäàäàà ýíý ìýäýýëëèéã äàìæóóëààðàé.

Ãàìøãèéí ¿åä õ¿¿õäýä ó÷ðàõ íèéòëýã õîõèðîë, õ¿íäðýë áýðõøýýëýýñ ãàäíà ãàìøãèéí òºðºë òóñ á¿ð õ¿¿õäýä äàðààõ áàéäëààð íºëººëæ áîëîõ þì.

Ãàçàð õºäëºëòèéí ¿åä õ¿¿õäýä:• äàðàãäàæ, ãýìòýæ áýðòýõ • òººðºõ, áóñàä ñàíàìñàðã¿é

áîëîí ñàíààòàé áàéäëààð ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, ãýð á¿ëýýñýý òóñãààðëàãäàõ, õàëàìæ õàìãààëàëã¿é ¿ëäýõ

• õàëäâàðò ºâ÷èí òàðõàæ, ò¿¿ãýýð ºâ÷ëºõ

• õîðò áîäèñò õîðäîõ, óãààðòàõ, ò¿ëýãäýõ, àìüñãàë áîîãäîõ

• îðîí ãýð ýä õîãøèë íü ýâäýð÷, ýäèéí çàñãèéí õîõèðîë àìñàõ

• íèéãýì, ñýòãýëç¿éí õÿìðàë, öî÷ðîëä îðîõ

• ¿ë õàéõðàãäàõ • äàðàìò õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ • àìü íàñàà àëäàõ çýðýã

¯åðèéí ¿åä õ¿¿õäýä: • ãýìòýæ áýðòýõ • óðñàõ• æèâýõ• îðîí ãýð, ýä õîãøëîî àëäàæ ýäèéí

çàñãèéí õîõèðîë àìñàõ• òººðºõ, áóñàä ñàíàìñàðã¿é

áîëîí ñàíààòàé áàéäëààð ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, ãýð á¿ëýýñýý òóñãààðëàãäàõ, õàëàìæ õàìãààëàëã¿é ¿ëäýõ

• íèéãýì, ñýòãýëç¿éí õÿìðàë, öî÷ðîëä îðîõ

• ¿ë õàéõðàãäàõ • äàðàìò õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ • àìü íàñàà àëäàõ çýðýã

38

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýäòýé àæèëëàõ îíöëîã:

• Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä èë¿¿ èõ àíõààðàë, õàëàìæ øààðääàã.

• Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä á¿ðòãýëä õàìðàãäàõã¿é õîöðîõ, ¿¿íýýñ ¿¿äýí õýðýãöýýò ¿íäñýí ¿éë÷èëãýýã àâ÷ ÷àäàõã¿é õîöðîõ

• Àëèâàà ¿éë÷èëãýý, òóñëàìæèéã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäýä õ¿ðãýõ òºëºâëºãººã ãàìøãààñ õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëòºä òóñãàéëàí òóñãàõ

• Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéã ãàìøãààñ õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëòºä àíõíààñ íü îðóóëæ, òýäãýýðò øààðäëàãàòàé ìýäëýã, ìýäýýëëèéã ºãºõ

• Ýäãýýð õ¿¿õä¿¿ä á¿ðýí ýðõýý ýäëýõ, ãàäóóðõàãäàí õàâ÷èãäàõã¿é áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýäòýé àæèëëàõäàà çàéëøã¿é õàðãàëçàõ ç¿éë:

• Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí, ýð¿¿ë àõóéí àñóóäàë: ãàð óãààëòóóð, æîðëîí, óñíû îíãîö çýðýã õýðýãöýýò ç¿éëñ íü ýäãýýðò çîðèóëàãäàí õèéãäñýí, àøèãëàõàä õÿëáàð, çàãâàðòàé áàéõ ¸ñòîé

• Õ¿íñ, õîîë òýæýýëèéí àñóóäàë: õàíãàëòòàé ÷àíàðòàé, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàñàí õ¿íñ áýëòãýõ, õîîëíû õýðýãñýë òýäíèéã õîîëëîõîä òîõèðîìæòîé áàéõ íü ÷óõàë

• Áàéð, ñóóöíû àñóóäàë: àøèãëàõ áàéð íü äýýä çýðãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàñàí áàéõ, õóâöàñ, îðíû õýðýãñýë, àõóéí õýðýãëýýíèé ç¿éë¿¿ä íü õýðýãëýõýä õÿëáàð, ýíãèéí áàéõ õýðýãòýé

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Õè÷ýýëèéí ýõýíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí ãýæ õýíèéã õýëýõ âý? ãýñýí àñóóëò òàâèíà. Ýíäýýñ õàðàõ, ñîíñîõ, õºäºë㺺í õÿçãààðëàãäìàë, îþóíû áýðõøýýëòýé èðãýíèéã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ãýæ íýðëýäýã ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðãýíý.

¯éë àæèëëàãàà 2:Á¿ëãèéí ãèø¿¿äèéã 3 áàãò õóâààíà. Áàã òóñ á¿ð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ãàìøãèéí ºìíº þóã áýòãýñýí áàéõ ¸ñòîéã áàãààðàà ÿðèëöààä æàãñààëò ãàðãàõûã õ¿ñíý. Áàã á¿ðèéí ãàðãàñàí æàãñààëòûã ñîíññîíû äàðàà ñóðàã÷èéí íîìíû ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëàõ äààëãàâàð ºã÷ þóã äóòóó îðõèãäóóëñàí òàëààð ÿðèëöààðàé.

¯éë àæèëëàãàà 3:Äàðàà íü ýõíèé áàã ñîíñãîëûí, äàðààãèéí áàã õàðààíû, 3 äàõü áàã õºäºë㺺íû áýðøýýëòýé èðãýäýä çîðèóëñàí çºâëºìæ áè÷ýýä ñóðãóóëèéí õàíàíä ºëãºõ äààëãàâàð ºãººðýé.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í:Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã òàíèõ øèíæ òýìäýã á¿õèé çóðàãíóóä. Òîì öààñ, ìàðêåð.

23

Ò2:Ò

ýñýæ

àì

üä

¿ëäý

õ àð

ãà

Õýý

ð õ

ºäº

º î

òîãë

îõ,

ò¿¿

äýã

ãàë

ò¿ëý

õ, ã

àðû

í ä

îî

ðõ

ìàò

åðè

àë

àøè

ãëàí

îð

îì

æ,

õîî

ë õ¿

íñ

áýë

òãýõ

àð

ãûã

ìýä

ýõ

Õýý

ð õ

ºäº

º î

òîãë

îõ,

ò¿¿

äýã

ãàë

ò¿ëý

õ,

ãàð

ûí

äî

îð

õ ì

àòåð

èàë

àø

èãë

àí

îð

îì

æ, õî

îë

õ¿í

ñ á

ýëòã

ýõ à

ðãû

ã õý

ðõý

í

õýð

ýãëý

õèé

ã á

óñäà

äàà

çààæ

ñóð

ãàõ

Øàà

ðäë

àãàò

àé õ

ýýð

õº

人

îòî

ãëî

õ, ò

¿¿äý

ã ãà

ë ò¿

ëýõ,

ãàð

ûí

äî

îð

õ ì

àòåð

èàë

àø

èãë

àí

îð

îì

æ,

õîî

ë õ¿

íñ

áýë

òãýæ

ñóð

àõ

Ò2:Õ

èì

èé

í

õîð

òîé

, àþ

óëòà

é

áî

äèñû

í à

þóë

ààñ

õàì

ãààë

àõ à

ðãà

Õè

ìè

éí

õî

ðòî

é,

àþóë

òàé

áî

äèñ

/ì

ºí

ãºí

óñ,

õî

îëí

û ö

óóí

û õ

¿÷è

ë,

àëè

ìí

û õ

¿÷è

ë, ë

èì

îí

û õ

¿÷è

ë,

öè

àíè

ò í

àòð

è/-

ûí

àþ

óëàà

ñ õà

ìãà

àëàõ

àð

ãà õ

ýìæ

ýý

Àõó

éí

øàò

àìõà

é,

òýñð

ýìòã

èé

á

îäè

ñ (¿

íýð

òýé

óñ,

àãà

àðæ

óóëà

ã÷,

öýâ

ýðëý

ãýýí

èé

øè

íãý

í,

áóä

àã,á

óäàã

ø

èí

ãýëý

ã÷,

ñàâë

àñàí

õè

é ã

ýõ ì

ýò )

á

¿õè

é ý

ä ç¿

éë

ãýæ

þó

áî

ëîõû

ã ì

ýäýõ

Ø

àòàì

õàé

, òý

ñðýì

òãè

é ý

ä ç¿

éë

ãýäã

èé

ã ñà

â á

àãëà

à, á

îî

äîëä

õý

ðõý

í ò

ýìäý

ãëýä

ãèé

ã ì

ýäýõ

Õÿë

áàð

õàí

øàò

äàã,

òýñ

ýðäý

ã ýä

ç¿é

ëèé

ã àþ

óëã¿

é

àøè

ãëàõ

àð

ãûã

ìýä

ýõ

Õè

ìè

éí

áî

äèñû

í î

ñîë

¿¿ñý

õ ø

àëòã

ààí

, õà

ìãà

àëàõ

àð

ãà õ

ýìæ

ýýã

òàé

ëáàð

ëàõ

Õÿë

áàð

õàí

øàò

äàã,

òýñ

ýðäý

ã ø

èí

æè

éã

ÿìàð

òýì

äýãë

ýãýý

ãýýð

è

ëýð

õèé

ëäãè

éã

òýì

äýã,

òýì

äýãë

ýãýý

ã õà

ðóó

ëñàí

çóð

àãò

ä¿ð

ñëýë

äýý

ð ÿ

ëãàæ

òà

éëá

àðëà

äàã

áàé

õ ì

ýääý

ã á

àéõ

Ýäã

ýýð

ýä

ç¿é

ë /à

õóé

í õ

ýðýã

ëýýí

èé

õè

é,

¿íýð

òýí

, ö

ýâýð

ëýõ,

àð

èóò

ãàõ

øè

íãý

í/

-ûã

àþóë

ã¿é

õýð

ýãëý

æ ÷

àääà

ã á

àéõ

Õè

ìè

éí

õî

ðòî

é,

àþóë

òàé

áî

äèñû

í à

þóë

, î

ñëî

îñ

óðüä

÷èëà

í ñ

ýðãè

éëý

õýä

õóâü

õ¿

í ÷

óõàë

¿¿ð

ýãòý

éã

áî

äèò

æè

øýý

í ä

ýýð

òà

éëá

àðëà

õ, ý

íý

òàëà

àð õ

¿ì¿¿

ñò ì

ýäýý

ëýë

õ¿ð

ãýõ,

ñàí

àë á

îäë

îî

õóâ

ààëö

àõ

Ýä

ç¿é

ëèé

í ñ

àâ á

àãëà

à, á

îî

äëû

í ò

ýìäý

ã òý

ìäý

ãëýã

ýý,

çîð

èóë

àëòû

ã õà

ðæ

õýâ

øè

õ

Õÿë

áàð

õàí

øàò

äàã,

òýñ

ýðäý

ã ýä

ç¿é

ëèé

ã àþ

óëã¿

é

àøè

ãëàõ

àð

ãóóä

ûã

òàé

ëáàð

ëàäà

ã á

àéõ

ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ

ªÑªÐÈÉÍ ÀÂÐÀÃ× ÊËÓÁÛÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ: ÀÕÈÑÀÍ Ò¯ÂØÈÍ

ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ªÑªÐÈÉÍ ÀÂÐÀÃ× Á¯ËÝÃÒ ÃÀÌØÃÀÀÑ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÎËÃÎÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ: ÀÍÕÀÍ Ò¯ÂØÈÍ

2437

àþóë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é ç¿éëèéã èëð¿¿ëæ, çàñàæ ÿíçëàõ

Ãýð îðîí, àíãè òàíõèìàà àþóëã¿é áîëãîõûí òóëä ãàçàð õºäëºëòèéí ÷è÷èðõèéëëèéí ¿åä óíààä ãýìòýë ó÷ðóóëæ áîëîõ á¿õ ç¿éëèéã øàëãàæ, áºõºëæ àþóëã¿é áîëãîíî.

2-ð àëõàì: Ãàçàð õºäëºëòèéí ¿åä õýðõýí àæèëëàõ òºëºâëºãººã õàìòäàà õèéõ

3-ð àëõàì: Òºëºâëºãººíèé äàãóó äàäëàãà õèéõ

Ãýð á¿ë, àíãè õàìò îëíîîðîî õýëýëöýæ áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãººãºº æèëä íýã óäàà äàñãàë ñóðãóóëèëò õèéæ øàëãàæ áàéõ õýðýãòýé.

4-ð àëõàì: Ãàìøãèéí ¿åä øààðäëàãàòàé ýä ç¿éëñèéã áýëòãýõ

5-ð àëõàì: Ãàçàð õºäëºëòèéí ÷è÷èðõèéëëèéí ¿åä ººðèé㺺 õàìãààëàõ /÷è÷èðõèéëýë èõäýý ë 1 ìèíóò ¿ðãýëæèëäýã/ “ÕÝÂÒ, ÍÓÓÃÄ, Õ¯ËÝÝ“

6-ð àëõàì: Ãàçàð õºäëºëòèéí äàðàà ººðèé㺺 áîëîí îð÷èí òîéðíîî øàëãàõ

¯éë àæèëëàãàà 3: Áàãóóä áèå áèåíäýý ìýäýýëëýý òàíèëöóóëñíû äàðàà Ãýð á¿ëèéí øàëãàõ õóóäñûã òàðààí ºã÷ áºãë¿¿ëýýðýé. Äàðàà íü ýíý õóóäñûã ýöýã, ýõäýý ºã÷ áºãë¿¿ëýýä ãýð á¿ëýý ãàçàð õºäëºëòººñ õàìãààëàõ àðãàä ñóðàëöóóëààðàé.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: Ãàçàð õºäëºëòººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àëõìóóä, ãýð á¿ëèéí øàëãàõ õóóäàñ.

ÑÝÄÝ 9. ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÝÐÕØÝÝËÒÝÉ ÈÐÃÝÄÈÉÍ ÃÀÌØÃÈÉÍ ÝÐÑÄÝËÈÉà ÁÓÓÐÓÓËÀÕ

Òóëãóóð îéëãîëò: Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäýä ººðèé㺺 àâ÷ ÿâàõ áîëîìæã¿é, õºäºë㺺í õÿçãààðëàãäìàë, õýëæ îéëãóóëàõ, òóñëàìæ õ¿ñýõ ÷àäâàð õîìñ áàéäãààñ îíöãîé õàëàìæ àíõààðàë øààðääàã. Èéìýýñ òýäíèé ýíý íºõöºë áàéäëûã ñàéí îéëãîæ, ãàìøãààñ õàìãààëàõ á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõäàà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäýä ÷èãëýñýí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã òóñãàéëàí òºëºâëºæ, çîõèîí áàéãóóëàõ õýðýãòýé.

36

Àÿíãàíààñ õàìãààëàõ àðãà

• Öàã àãààðûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ìýäýýã öàã òóõàéä íü õ¿ëýýí àâàõ

• Àÿíãà çàéëóóëàã÷òàé ýñýõèéã ìýäýõ

• Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ìýäýý õ¿ëýýæ àâààä ýñâýë äýýð ºã¿¿ëñíýýð ¿¿ëíèé øèíæ áàéäëààð òýíãýð ìóóäàõ õàíäëàãàòàéã àæèãëàìàãöàà ààäàð áîðîîíîîñ óðüòàæ íºìºð ãàçàðò íóóãäàõ

• Àÿíãà öàõèëãààíòàé ààäàð îðæ áàéãàà òîõèîëäîëä õîðãîäîõ ãàçàð îëæ îðîõ

• Ìàë, àìüòàäàà õàøàà, õîðîîíä íü îðóóëàõ

• Àÿíãà òàòàõ øèíæ ÷àíàð á¿õèé àâòîìàøèí, ìîòîöèêëü, óíàäàã äóãóé ãýõ ìýò òåõíèê õýðýãñýë áîëîí áóñàä ìåòàë ç¿éëñýýñ õîë áàéõ

• ªíäºð ìîäíîîñ õîë áàéõ

• Àÿíãà íèæèãíýõ äóó ãàðìàãö ìîðü áîëîí óíààíààñ áóóæ, äîîø ñóóõ

• Ãýðèéí äîòîð ÿíäàí çóóõ áîëîí ãýðèéí õàíàòàé îéð áàéõ àþóëòàé

¯éë àæèëëàãàà 2: Äàðàà íü ýõíèé áàãò Àÿíãà, öàõèëãààíû ¿åä þó õèéõ âý? 2-ð áàãò Àÿíãà, öàõèëãààíû äàðàà þó õèéõ âý? ãýñýí íýð ºã÷ ñóðàã÷èéí íîìíîîñ õîëáîãäîõ ìýäýýëë¿¿äèéã óíøààä áóñàä áàãèéíõàíäàà òàéëáàðëàæ ºãºõ äààëãàâàð ºãíº.

¯éë àæèëëàãàà 3: Á¿ëãèéí ãèø¿¿ä õàìòäàà àÿíãà öàõèëãààíààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãóóä íýðòýé õàíûí ñîíèí áýëòãýæ ñóðãóóëèéíõàà õàíàíä áàéðëóóëæ áóñäàäàà ýíýõ¿¿ ìýäýýëëèéã ºãºõ äààëãàâàð ºãíº.

¯éë àæèëëàãàà 4: Õè÷ýýëèéí òºãñãºëä “Öàõèëãààí äàìæóóëàõ” òîãëîîì òîãëóóëæ õè÷ýýëèéã òºãñ㺺ðýé.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: òîì öààñ ìàðêåð,

ÑÝÄÝ 8. ÃÀÇÀÐ ÕªÄ˪ËÒÈÉÍ ÝÐÑÄÝËÈÉà ÁÓÓÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Òóëãóóð îéëãîëò: Ãàçàð õºäëºëò íü ó÷ðóóëàõ õºíººë èõòýé, óðüä÷èëàí

òààìàãëàõ áîëîìæã¿é, ãýíýò àñàð áîãèíî õóãàöààíä òîõèîëääîã õàìãèéí àþóëòàé ¿çýãäýë òóë ãàçàð õºäëºëòèéí ãàìøèãò áýëýí áàéäëàà õàíãàæ, ãàìøãèéí ¿åä þó õèéõýý ìýääýã áàéõ íü àìü íàñ, ýä õºðºí㺠õîõèðîõîîñ ñýðãèéëæ ÷àäíà.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Áàãø îéðûí æèë¿¿äýä ãàäààä îðíóóäàä òîõèîëäñîí ãàçàð õºäëºëòèéí æèøýý áàðèìòûã ñóðàã÷äààñ àñóóæ ÿðèëöàíà. Ýíý ÿðèëöëàãààñ ãàçàð õºäëºëòèéí ¿åä àñàð èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðäàã ó÷ðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ãàçàð õºäëºëòèéí àþóëààñ õàìãààëàõ áîëîìæòîé ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðãýíý.

¯éë àæèëëàãàà 2:Ãàçàð õºäëºëòººñ ãýð á¿ë, íàéç íºõ人 õàìãààëàõ 7 àëõìûã îéëãóóëàõûí òóëä á¿ëãèéí ãèø¿¿äèéã 7 áàãò õóâààíà. Áàã á¿ðò àëõìóóäûã àãóóëñàí çóðàã ìýäýýëëèéã òàðààí ºã÷ áóñàä áàãèéíõàíäàà òàéëáàðëàæ ºãºõ äààëãàâàð ºãíº.

1-ð àëõàì: Ãýð îðîí, ñóðãóóëü äîòîð ãàçàð õºäëºëòèéí ¿åä

Let’s learn toprevent disasters!

Ry

25

26

ÑÝÄÝÂ 1: ÃÀÌØÃÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÎÉËÃÎËÒÒóëãóóð îéëãîëò: ãàìøãèéí òóõàé îéëãîëò, àþóë, îñîë, àþóëò ¿çýãäëèéí

òóõàé îéëãîëòûã ºãíº. Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîæ áîëçîøã¿é ãàìøãèéí àþóëûã ãàðàë ¿¿ñëýýð íü 2 àíãèëäàã áîëîõûã îéëãóóëàõ.

Àþóë, îñîë ãýæ þó âý?

Ãàìøèã ãýæ þó âý?

Áàéãàëèéí àþóëò ¿çýãäýë, îñîë òîõèîëäñîíû óëìààñ õ¿í àì, ýä õºðºíãº, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä íýðâýãäñýí îðîí íóòàã ººðñäèéí õ¿÷ íººöèéã àøèãëàí òýìöýõ áîëîìæîîñ äàâñàí èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðàõ, íèéãìèéí ¿éë àæèëëàãàà íîöòîé àëäàãäàõ íºõöëèéã Ãàìøèã ãýíý.

Ãàìøãèéã õýðõýí àíãèëàõ âý?

Ìàíàé îðîíä òîõèîëäîæ áîëçîøã¿é ãàìøãèéí àþóëûã ãàðàë ¿¿ñëýýð íü äàðààõ á¿ä¿¿â÷èä çààñàí áàéäëààð àíãèëæ áîëíî.

¯éëäâýðëýë, òåõíèê, òåõíîëîãèéí ãîðèì çºð÷èãäñºíèé óëìààñ õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñ, ýä õºðºíãº,

õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ ¿éë ÿâäëûã ÎÑÎË ãýíý.

Áàéãàëü îð÷èí, íèéãýì, ýäèéí çàñàãò ñºð㺺ð íºëººëºõ, õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, ìàë, àìüòàí, ýä õºðºíãºíä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é àëèâàà ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäëûã ÀÞÓË ãýíý.

Õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºíãºíä õîõèðîë ó÷ðóóëæ, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ¿éë ÿâöûã òàñàëäóóëæ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã äîðîéòóóëæ áîëîõ áàéãàëèéí ¿çýãäëèéã ÀÞÓËÒ ¯ÇÝÃÄÝË ãýíý

35

---

Áàãóóä òàíèëöóóëñàíû äàðàà èæèë òºñòýé õîõèðëóóäûã áàãø ñàìáàðò ÿëãàí áè÷èõ ýñâýë óëààí ìàðêåðààð çºâëºæ òîäðóóëíà. Ýíäýýñ õºëäºõ, îñãîõ ãýñýí ¿ãýíä òóëãóóðëàí äàðààãèéí ¿éë àæèëëàãààíä øèëæýýðýé.

¯éë àæèëëàãàà 5: ßìàð íýã ýðõòýí íü õºëäñºí ýñýõèéã ÿìàð øèíæ òýìäãýýð ìýäýæ áîëîõûã àñóóíà. Ñóðàã÷äûí õàðèóëñàí õàðèóëòûã ñàìáàðò áè÷èæ çºâ õàðèóëòóóäûí ºìíº çº âëºíº.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: òîì öààñ, ¿ç¿¿ëýí

ÑÝÄÝÂ 7.ÀÿÍÃÀ, ÖÀÕÈËÃÀÀÍÀÀÑ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÀÐÃÀÒóëãóóð îéëãîëò: Àÿíãà ãýäýã íü öýíýãæñýí ¿¿ëí¿¿äèéí õîîðîíä ýñâýë ¿¿ë,

ãàçàð õî¸ðûí õîîðîíä ÿâàãäàõ öàõèëãààíû íèðãýëò þì. Íèðãýëòèéí ¿åèéí äóóò íèðãýëãýý ÿâàãäàæ áóé çàìûã öàõèëãààí ãýõ áà ýíý ãàëò çàìûí äàãóó àãààð àãøèí çóóð àñàð õ¿÷òýé õàëæ, ãýíýò òýëýëòýä îðñíîîñ õ¿÷òýé äóó ãàðíà. Ýíý ¿åä ãýðëèéí õóðä äóóíààñ õóðäàí òóë ýõëýýä ãýðýë öàõèëãààí íü õàðàãäàæ, äàðàà íü äóó íü ñîíñîãääîã.

Àÿíãà öàõèëãààíòàé áîðîî îðîõ ãýæ áóé øèíæ áàéäàë:

• Ãîë òºëºâ ¿äýýñ õîéø õàð áàðààí ºíãèéí áîðîîíû ¿¿ë ìàø õóðäàí õºãæèí òîìîð÷, äýýä õýñýã íü óóëûí îãöîì øîâõ îðîé øèã ÿíç á¿ðèéí õýëáýð ä¿ðñòýé áîëîõ

• Àìüñãàëàõàä áýðõøýýëòýé á¿ã÷èì, ñàëõèã¿é áîëîõ

• Áàéãàëü îð÷èí íàì, ã¿ì áîëîõ, òýíãýð õàðàíõóé ìàíàíòàé þì øèã áîëîõ

• Õîëûí äóó ÷èìýý òîä ñàéí ñîíñîãääîã áîëîõ

• Òýíãýðèéí äóó îéðòîõ

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Á¿ëãèéí ãèø¿¿äèéã 2 áàãò õóâààíà. Ýõíèé áàãò ãàçàðç¿é, ôèçèêèéí õè÷ýýë¿¿äýä ¿çñýí ìýäëýãýý àøèãëàí àÿíãà öàõèëãààí ÿàãààä áóóäàã òóõàé ìýäýýëýë áýëòãýõèéã õ¿ñíý. Äàðààãèéí áàãò àÿíãà öàõèëãààíààñ õýðõýí õàìãààëàõ òàëààð ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõûã õ¿ñíý. Áàãóóä áýëòãýñýí ìýäýýëëýý òàíèëöóóëñíû äàðàà ñóðàã÷èéí íîìûã óíøèõûã ñàíóóëíà.

34

14 õ¿ðòýë Ǻºëºí

Íàâ÷èñ ñýðæèãíýæ, íàðèéõàí ìº÷èð òóÿëçàíà. ªâñíèé òîëãîé íàéãàëçàíà. Òóã, äàðöàã äýâýëçýíý. Öààñ õèéñíý. Øîðîî áîñíî. Äýýëèéí õîðìîé äýðâýíý.

“Öýíõýð çàëàà” àÿòàéãààð ñàëõèíû õóðäûã çààæ çàðëàíà.

15-29 Õ¿÷òýé

Áàðèëãûí ìóóäñàí áîëîí õºíãºí ìàòåðèàëààð õèéñýí äýýâýð, òîîñãîí ÿíäàí íóðíà. Ìîä òàõèéæ ìº÷èð íü õóãàðíà.

“Öàã àãààðûí àþóëòàé ¿çýãäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ìýäýý” ãýñýí òàéëáàðòàéãààð ñàëõèíû õóðäûã çààæ çàðëàíà.

30-ààñ äýýø

ÀþóëòàéÌîä, áàéøèí, ãýð, õàøàà íóðíà. Õ¿í, æèæèã ìàë îé÷íî. Ãýð íóðíà. Òýíãýð õàðàíõóéëíà.

“Õàðàíãà” äîõèîòîéãîîð “Öàã àãààðûí íýí àþóëòàé áóþó ãàìøèãò ¿çýãäëýýñ ñýðýìæë¿¿ëýõ ìýäýý” ãýñýí òàéëáàðòàéãààð ñàëõèíû õóðäûã çààæ çàðëàíà.

¯éë àæèëëàãàà 3: Á¿ëãèéí ãèø¿¿äèéã 3 áàã áîëãîí õóâààæ ñàëõèíû õóðäûí èëðýõ øèíæèéã õàðóóëñàí çóðãóóäûã çóðóóëíà. Óã çóðàã þóã èëýðõèéëñýí óòãàòàé áîëîõûã áàãààðàà ÿðèëöààä áóñàä áàãèéíõàíäàà òàíèëöóóëíà. Äàðàà íü òýìäýã òýìäýãëýãýýíèé òàéëáàðûã áàãø ¿ç¿¿ëýýä çºâ òààìàãëàñàí áàãèéã øàëãàðóóëààðàé.

Ñàëõèíû õóðäûí òýìäýã òýìäýãëýãýý

1 2

Ǻºëºí ñàëõè

3 4

Õ¿÷òýé ñàëõè

5 6

Àþóëòàé ñàëõè

¯éë àæèëëàãàà 4: Áàã òóñ á¿ðò õ¿÷òýé ñàëõè øóóðãàíààñ ãàð÷ áîëîõ õîð õîõèðëûí òàëààð æàãñààí áè÷ýýä áóñäàäàà òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.

Õ¿÷òýé ñàëõè øóóðãààíààñ ãàð÷ áîëîõ õîð õîõèðëóóä27

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1: ãàìãèéí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò ºãºõèéí òóëä õè÷ýýëèéí ýõýíä óðüä÷èëàí áýëòãýñýí ãàìøãèéã õàðóóëñàí ãýðýë çóðàã, çóðñàí çóðàã çýðãèéã õàðóóëíà. Ýíý íü õàðààíû òàíèí ìýäýõ¿éã àøèãëàí ä¿ãíýëò õèéëãýõ çîðèëãîòîé. Çóðãààñ èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðàõ, õ¿ì¿¿ñèéí õýâèéí àìüäðàëûí íºõöºë àëäàãäñàí íºõöëèéã ãàìøèã ãýæ íýðëýäýã áîëîõûã ä¿ãí¿¿ëíý.

¯éë àæèëëàãàà 2: Áàãààð àæèëóóëàõäàà á¿ëãèéí ñóðàã÷äûí òîîíîîñ õàìààðóóëæ áàãò õóâààãààðàé. Íýã áàãò îéðîëöîîãîîð 3-4 ñóðàã÷ áàéõ íü òîõèðîìæòîé áàéäàã. Áàãóóäûã ãàìøèãòàé õîëáîîòîé íýðòýé áîëîõûã ñàíóóëíà. Äàðàà íü áàã òóñ á¿ðò ¿ç¿¿ëýíä ºãñºí ãàìøãèéí àíãèëëûã òóñ á¿ðä íü õàé÷ëààä òàðààæ ºãíº. Áàã á¿ð ºãñºí ìàòåðèàëûã àøèãëàí çºâ àíãèëàõ äààëãàâðûã ºãíº. Õàìãèéí ò¿ð¿¿ëæ çºâ àíãèëñàí áàãèéã øàëãàðóóëíà. Òºãñãºëä íü Ìîíãîë îðîíä èõýâ÷ëýí òîõèîëääîã ãàìøãèéã íýðë¿¿ëíý.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: ãàìøèéã òîäîðõîé îéëãîìæòîé õàðóóëñàí çóðàãò ¿ç¿¿ëýí àëü áîëîõ îëîí òºð뺺ð áýëòãýíý. Ãàìøãèéí àíãèëëûã óðüä÷èëàí õýâëýæ õàé÷èëæ áýëäñýí áàéíà.

ÑÝÄÝ 2. ÇÀÐËÀÍ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÄÎÕÈÎÃÎÎÐ ÀÆÈËËÀÕÒóëãóóð îéëãîëò: Õ¿í àìä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é ãàìøãèéí àþóëûí òóõàé äîõèî,

ñýðýìæë¿¿ëýõ ìýäýýëëèéã òºâëºðñºí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, òóñãàé õýðýãëýýíèé õîëáîî, îðîí íóòãèéí áîëîí îëîí íèéòèéí ðàäèî, òåëåâèç, ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîîíû á¿õ òºðëèéí õýðýãñëýýð “Ãàìøãèéí àþóëûí òóõàé çàðëàí ìýäýýëýë”-èéã íýí äàðóé õ¿ðãýõ õýðýãòýéã îéëãóóëíà.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

• Öàñàí øóóðãà• Øîðîîí

øóóðãà • Çóä • Ãàí • ¯åð• Àÿíãà • Îé, õýýðèéí

ò¿éìýð

• Ãàçàð õºäëºëò • Õºðñíèé

ãóëñàëò

• Õ¿íèé õàëäâàðò ºâ÷èí

• Ìàë, àìüòíû õàëäâàðò ºâ÷èí

• Õîðòîí øàâüæ, õºíººëò ìýðýã÷ òàðõàõ

• ¯éëäâýðèéí îñîë

• Òýýâðèéí õýðýãñëèéí îñîë

• Öàöðàã, õèìèéí áîäèñûí àëäàãäàë

• Äýëáýðýëò • Îáúåêòûí

ò¿éìýð

• Íèéòèéã õàìàðñàí ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë

• Òåððîðèñò õàëäëàãà

Íèéãìèéí ãàðàëòàé îñîë

Òåõíîëîãèéí ãàðàëòàé îñîë

Áèîëîãèéí àþóëò ¿çýãäýë

Ãåîëîãèéí àþóëò ¿çýãäýë

Áàéãàëèéí ãàðàëòàé àþóëò ¿çýãäýë Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé îñîë

Öàã àãààðûí àþóëò ¿çýãäýë

Ãàìøãèéí àíãèëàë

28

¯éë àæèëëàãàà 1: áàãø óðüä÷èëàí äóó õóðààãóóðò ãàìøãèéí àþóëûí òóõàé çàðëàí ìýäýýëëèéí îëîí õýëáýð¿¿äèéã áè÷èæ áýëòãýñýí áàéíà. Èíãýýä äýñ äàðààëóóëàí ñîíñãîîä õýçýý, õààíà ýíý äîõèîã ñîíñîæ áàéñàí òàëààð õàðèëöàí ÿðèëöàíà.

¯éë àæèëëàãàà 2:õàðèëöàí ÿðèëöñàíû äàðàà ñóðàã÷èéí íîìíû äàðààõ õ¿ñíýãòèéã óíøèõ äààëãâàð ºãíº.

Ñîíññîí äîõèîã àëü àíãèëàëä îðóóëæ áîëîõûã äýâòýðòýý òýìäýãëýõ äààëãàâàð ºãíº. Äàðàà íü áàãø ñóðàã÷èéí íîìíû äàðààõ õ¿ñíýãòèéã àøèãëàí çºâ àíãèëñàí

ýñýõýý ä¿ãíýõèéã ñàíóóëíà. Ýíý ¿éë àæèëëàãààãààð àíãèëàõ, ä¿ãíýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëíý.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: äóó õóðààãóóð, ÷àíãà ÿðèã÷, ãàð óòñàíä èðäýã ìåññåæ, òýýâðèéí õýðýãñëèéí òºðºë á¿ðèéí äîõèîíóóä, ðàäèî, òåëåâèçýýýð

èõýâ÷ëýí äóóãàðäàã äîõèî, øòîðêóóä, ãàëûí ìàøèíû äóóò äîõèî, ÿàðàëòàé ò¿ðãýí òóñëàìæ, öàãäààãèéí ìàøèíû ìàÿêèéí äóó, ãýðýë ÷èéäýí

Ñýðýìæë¿¿ëýõ ìýäýý Çàðëàí ìýäýýëýõ äîõèî

Õ¿ðãýõ õýëáýð, óòãà

“Öàã àãààðûí ãàìøèãò ¿çýãäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ìýäýý” ãýñýí òîëãîéòîé “ÕÀÐÀÍÃÀ” äîõèîòîéãîîð ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð äàìæóóëíà.

“Àíõààðààðàé, àíõààðààðàé! Îíöãîé áàéäëûí àëáàíààñ (Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçðààñ) ÿðüæ áàéíà.“/ãàìøãèéí àþóëûí íýð/ àþóëûí ò¿ãø¿¿ð” ãýæ çàðëàíà. Æíü: ò¿éìðèéí àþóëûí ò¿ãø¿¿ð ãýõ ìýò

Àøèãëàõ òåõíèê õýðýãñýë, ñ¿ëæýý

Òºâëºðñºí çàðëàí ìýäýýëëèéí õýðýãñýëÐàäèî, òåëåâèçÒåëåôîí óòàñ Ãàð óòàñ Ìýäýýëëèéí ñàéò

Òºâëºðñºí çàðëàí ìýäýýëëèéí õýðýãñýëÁàéãóóëëàãûí äîòîîä õîëáîîíû òºõººðºìæ,Ìýäýýëëèéí äýëãýö, Òºðºë á¿ðèéí äîõèîëëûí õýðýãñýë, òýýâðèéí õýðýãñýë, ×àíãà ÿðèã÷;Áèå õîëáîî÷èí

Ãàìøãèéí õîõèðëûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýã óðüäààñ çîõèîí áàéãóóëàõ çîðèëãîîð ìýðãýæëèéí

áàéãóóëëàãûí ä¿ãíýëò, ìýäýýëëèéã ¿íäýñëýí çàðëàí ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð óðüä÷èëàí ìýäýýëýõ

Ãàìøãèéí õîõèðëûã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð áèé áîëñîí íºõöºë áàéäëûã çàðëàí ìýäýýëëèéí

õýðýãñëýýð áîãèíî õóãàöààíä îíîâ÷òîé õýëáýðýýð ìýäýýëýõÇàðëàí

ìýäýýëýë

Ãàìøãèéí àþóëûí äîõèî

Ñýðýìæë¿¿ëýõ ìýäýýëýë

33

äààëãàâàð ºãíº. Ǻâëºìæèéã áàã òóñ á¿ð òàíèëöóóëñíû äàðàà õàìãèéí îíîâ÷òîé áîëîâñðóóëñàí çºâëºìæèéã çóðàã, àíõààðóóëàõ òýìäýã, äîõèîã àøèãëàí òîì öààñàí äýýð äàõèí õàíûí ñîíèí õýëáýðýýð áè÷èæ ñóðãóóëèéí çààëàíä áàéðëóóëæ áóñäàäàà ìýäýýëëýý äàìæóóëààðàé.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: òîì öààñ, ìàðêåð, îé, õýýðèéí ò¿éìðèéã õàðóóëñàí çóðàã.

ÑÝÄÝ 6. Õ¯×ÒÝÉ ÑÀËÕÈ, ØÓÓÐÃÀÍÀÀÑ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÀÐÃÀÒóëãóóð îéëãîëò: Äýëõèé îëîí êèëîìåòð çóçààí àãààð ìàíäëûí äàâõàðãààð

õó÷èãäñàí áàéäàã. Àãààð íü áàéíãûí õºäºë㺺íä îðøäîã. Ýíýõ¿¿ õºäºë㺺í íü íýãä¿ãýýðò, íàð óñàí áà õóóðàé ãàäàðãóóã æèãä áóñ õàëààñíààñ òýäãýýðèéí äýýðõ àãààðûí ìàññûí òåìïåðàòóð ÿëãàâàðòàé áîëñíîîð, õî¸ðäóãààðò àãààð ìàíäëûí äàðàëòûí ÿëãàâðààð íºõöºëäºí ¿¿ñäýã.

Àãààðûí ìàññûí óñàí áà õóóðàé ãàçàðò õàðüöàíãóéãààð øèëæèõ õºäºë㺺íèéã ñàëõè ãýæ íýðëýäýã. Ñàëõèéã òîäîðõîéëîõ ¿íäñýí õýìæèãäýõ¿¿íä ò¿¿íèé õóðä, ç¿ã /õºäºë㺺íèé ÷èãëýë/, õ¿÷ îðäîã. Ýíýõ¿¿ õýìæèãäýõ¿¿íýýñýý õàìààðààä ñàëõè íü õ¿÷òýé, ñóë ãýýä îëîí õýëáýðòýé áîëäîã.

• Õ¿÷òýé ñàëõè: ñàëõèíû õóðä 16 ì/ñ ò¿¿íýýñ èõ, 3 öàãààñ äýýø õóãàöààãààð ¿ðãýëæëýõ àãààðûí óðñãàë

Ìàíàé îðíû ñàëõè, øóóðãà áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã ýâäýõ, îé ìîäûã áóëãàëàõ, òýýâðèéí õýðýãñëèéã ýâäýæ ãýìòýýõ áóñàä ç¿éëèéã õèéñãýõ, õ¿í, ìàë àìüòàí òóóãäàõ, òººðºõ çýðýã àþóë ó÷ðóóëäàã. Õ¿éòýí ñýð¿¿íèé óëèðàëä õàìãèéí ò¿ãýýìýë òîõèîëäîõ àþóë íü õ¿ì¿¿ñ òººð÷, óëìààð îñãîõ ÿâäàë áàéäàã.

Õ¿¿õä¿¿ä õ¿÷òýé ñàëõè, øóóðãàíû ¿åä òººðºõ óëìààð õºëäºõ, îñãîõ çýðãýýð àìü íàñàà àëäàõ àþóë ò¿ãýýìýë ãàðäàã. Õ¿éòíèé íºëººãººð öóñíû ñóäñóóä àãøñàíààñ ýä ýñèéí áîäèñûí ñîëèëöîîíû õýâèéí ¿éë àæèëëàãàà àëäàãäàæ ãýìòýõèéã õºëäºëò ãýíý.

Õ¿íèé áèå ìàõáîäü á¿õýëäýý äààð÷ õºðñíººñ õºäºëæ ÷àäàõã¿é áîëæ õºøèæ ¿õë¿¿ò áàéäàëä îðîõûã îñãîëò ãýíý.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:ºìíºõ õè÷ýýëèéí äàðàà áàãø äàðààãèéí öóãëàðàëòàíä èðýõäýý ºäºð á¿ðèéí öàã àãààðûí ìýäýýã áè÷èæ òýìäýãëýæ èðýõ äààëãàâàð ºãººðýé. Õè÷ýýëèéí ýõýíä õ¿÷òýé øóóðãà, õ¿÷òýé öàñàí øóóðãà, õ¿÷òýé øîðîîí øóóðãàíû çóðàã õàðóóëíà. Ýíäýýñ øóóðãûã èéì 3 õýëáýðò õóâààæ ¿çäýã òóõàé îéëãîëò àâíà. Èíãýýä ñóðàã÷èéí íîìíû äîîðõ õ¿ñíýãòèéã ¿ç¿¿ëíý.

Õ¿ñíýãòèéã àæèãëóóëæ ÿìàð øèíæ ÷àíàðûã àøèãëàí äýýðõ 3 õýëáýð àíãèëñàí áîëîõûã ä¿ãí¿¿ëýýðýé.

¯éë àæèëëàãàà 2: ªìíºõ õè÷ýýëä ºãñºí ãýðèéí äààëãàâðàà á¿ëãèéí ãèø¿¿äýýñ 2-îîñ äîîøã¿é ñóðàã÷ààð óíøóóëíà. ¯¿íèé äàðàà äîîðõ õ¿ñíýãòèéã õàðóóëæ îéðûí ºäð¿¿äýä ñàëõèíû õóðä ÿìàð áàéñàí àëü àíãèëàëä îðæ áîëîõ òàëààð ÿðèëöààðàé.

Ñàëõèíû õóðäì/ñ

Íýðøèë Ñàëõèíû èëðýõ øèíæ áà ó÷ðóóëàõ àþóë

Öàã àãààðûí ìýäýýãýýð õ¿ðãýõ õýëáýð

32

ÑàëõèÈõ ñàëõè ò¿éìðèéí òàðõàëòûã íýìýãä¿¿ëíý.

Àãààðûí ÷èéãøèë Õóð òóíàäàñ îðîõ ¿åä àãààðûí ÷èéãøèë íýìýãäñýíýýð ò¿éìðèéí òàðõàëò áàãàñàæ, çàðèì òîõèîëäîëä óíòàðäàã.

Àãààðûí òåìïåðàòóð Èõ õàëóóí áàéõàä øàòàõ ýä ç¿éë ÷èéãýý õóðäàí àëäñàíààð ò¿éìðèéí òàðõàëòûã íýìýãä¿¿ëíý.

Óëèðëûí áàéäàë ò¿éìýðò äàðààõ áàéäëààð íºëººëíº:

Õàâàð Õàâðûí ýõýí ¿åä èõýíõäýý õóóðàé ºâñòýé ãàçðààð ò¿éìýð ãàðäàã áà ò¿éìðèéí òàðõàëòûí õóðä íü ñàëõèíû õóðäààñ õàìààðäàã Õàâðûí ñ¿¿ë ¿åä òîãòîíãè õýëáýðèéí ãàäàðãóóãèéí ò¿éìýð ãàðàõ áà õºðñºí äýýðõ ç¿éë øàòäàã. Ýíý ¿åä ìîä øàòàæ àõèæ óðãàõã¿é áîëäîã.

ÇóíÒ¿éìýðò ãàçðûí äýýðõ îéí óíàø, õºâä á¿ðýí øàòíà. ÿí øàòñàí ¿åäýý ò¿éìýð õºðñíèé ã¿íèé ò¿éìýð áîëäîã

Íàìàð Ò¿éìýð ãàçðûí ãàäàðãóóä ãàð÷ çºâõºí ºäðèéí öàãààð òàðõàæ, øºíèéí öàãààð øàòëàãà íü óäààøèðíà.

Ãàçàðç¿éí áàéðëàë íü ò¿éìýðò äàðààõ áàéäëààð íºëººëíº. Íàð èõ õýìæýýãýýð òóñäàã óóëûí ýíãýð ãàçàð, áàðóóí ºìíºä, áàðóóí õýñãýýðýý äóëààí, áàñ õóóðàé áàéäàã. Óóëûí õîéä õýñýãòýé õàðüöóóëàõàä ýíä ò¿éìýð ãàðàõàä áýëýí áàéäàã. Òàë ãàçàðòàé õàðüöóóëàõàä ýãö áîñîî ãàçàðò ò¿éìýð õóðäàí òàðõäàã. ßàãààä ãýâýë ãàëûí äºë äýýøýý ºãñºí øèíýýð ò¿ëøèéã õàòààí, øàòàõàä áýëýí áîëãîäîã.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1: Õè÷ýýëèéí ýõýíä îé øàòàæ áàéãàà áîëîí òàë õýýðò ãàð÷ áóé ãàëûí çóðàã ¿ç¿¿ëíý. Ýíäýýñ îéí áîëîí õýýðèéí ò¿éìýð ãýæ àíãèëäàã áîëîõûã îéëãóóëíà.

¯éë àæèëëàãàà 2: Äàðàà íü ñóðàã÷äûã 2 áàãò õóâààãààä îé õýýðèéí ò¿éìýð ãàðàõ øàëòãààíóóäûã áàãààðàà ÿðèëöààä, áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº. Áàãóóä ìýäýýëëýý òàíèëöóóëñàíû äàðàà ñóðàõ áè÷ãèéí äîîðõ õ¿ñíýãòèéã õàðóóëæ çºâ ä¿ãíýñýí ýñýõýý øàëãàæ ä¿ãíýõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàéãàëèéí ãýíýòèéí ¿çýãäýë/Ò¿éìýð ãàðàõ øàëòãààíû 10%-èéã ýçýëíý/

Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà/Ò¿éìýð ãàðàõ øàëòãààíû 90%-èéã ýçýëäýã/

Àÿíãà, öàõèëãààí Õºðñºí äîîðõ õ¿ëý𠺺𺺠àâàëöàõ

Èë çàäãàé àñãàñàí öîãòîé ¿íñ íóðàì Óíòðààëã¿é õàÿñàí òàìõè, ÷¿äýíç Çóóõíû ÿíäàíãààñ õàÿñàí î÷òîé õºº Î÷ áàðèã÷ã¿é ÿíäàíòàé òðàêòîð, ìàøèí, ìîòîöèêëüÕ¿¿õýä ãàëûí àþóëòàé ç¿éëýýð òîãëîõ Á¿ðýí óíòðààã¿é áîëîí èë çàäãàé ò¿ëñýí ãàë Äîõèîíû ïóóæèí õàðâàõ Ãàëò ñóìààð áóóäàõ

¯éë àæèëëàãàà 3: Îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ ó÷èð÷ áîëîõ õîð õîõèðëûí òàëààð àñóóæ ÿðèëöñàíààð ò¿¿íýýñ ÿàæ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ áîëîõ âý? ãýñýí àñóóëò òàâüæ áàã òóñ á¿ð îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ 29

ÑÝÄÝ 3. ÃÀË Ò¯ÉÌÝÐ ÕÝÐÕÝÍ ÃÀÐÄÀà ÂÝ?Òóëãóóð îéëãîëò: Ãàë áîë ò¿ëø, õ¿÷èëòºðºã÷èéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëýýð áèé

áîëîí ãýðýë ãàðãàæ, äóëààí ÿëãàðóóëäàã õèìèéí ¿çýãäýë þì. Ãàäààä õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ äóëààí íü õàðèëöàí ¿éë÷ëýë ýõëýõýä íºëººëäºã. Ãàëûã èõýâ÷ëýí ò¿ëø, õ¿÷èëòºðºã÷, äóëààíààñ á¿òñýí ãóðâàëæèíãààð èëýðõèéëäýã. Óã ãóðâàëæèí äîòîð ò¿ëø, õ¿÷èëòºðºã÷, äóëààí 3 íü ãóðâàí òàë áîëæ áàéäàã ó÷èð ãàëûã óíòðààõûí òóëä ýíý ãóðâàëæèíã ýâäýõ õýðýãòýé. Õýðâýý ãóðâàëæèíã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà ç¿éëñèéí àëü íýã íü ë áàéõã¿é áîë ãàë àñ÷ ÷àäàõã¿é.

Ãàëûí ñàéí áà ìóó òàë

Ãàëûí ñàéí òàë Ãàëûí ìóó òàë

Ãýðèéí çóóõ, ò¿¿äýã ãàë, ëàà, Ãýð îðîíä ò¿éìýð ãàðàõ, õóâöàñ øàòàõ, îé øàòàõ

Ìóó ãàë íü õ¿íèé àìüäðàõ îð÷èí, ýð¿¿ë ìýíäýä íýí àþóëòàé, õÿíàõ áîëîëöîîã¿é, ýä ìàòåðèàëûí àñàð èõ õîõèðîë ó÷ðóóëäàã ¿éë ÿâö þì.

Ãàëûí õ¿íèé àìü íàñàíä ó÷ðóóëàõ àþóë íü þó âý?

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1: Õè÷ýýëèéí ýõýíä ãàëûí çóðàã õàðóóëíà. Èíãýýä ãàë ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý? ßìàð õîð õºíººëòýé áîëîõûã àñóóæ äîîðõ õ¿ñíýãòèéã áºãë¿¿ëíý.

Ãàëûí à÷ õîëáîãäîë Ãàëûí õîð õîëáîãäîë

---

---

¯éë àæèëëàãàà 2: Õ¿ñíýãòèéã áºãëºæ äóóññàíû äàðàà ãàë ãàðàõàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéí òóõàé ÿðèëöàíà. Õàìãèéí ÷óõàë íü ãàë ãàðàõàä ò¿ëø õýðýãòýé ãýäýã ñàíààã ãàðãóóëàõ íü ÷óõàë. Èíãýõèéí òóëä øàòäàã áîëîí øàòäàãã¿é ýä ç¿éëñèéí çóðãèéã õàðóóëààä àíãèëóóëààðàé. Ñàìáàðûã õî¸ð õýñýãò õóâààãààä øàòäàã áà øàòäàãã¿é ãýæ àíãèëóóëíà. Ñóðàã÷èä çóðãóóäûã çºâ áàéðëóóëíà.

Øàòàìõàé Øàòäàãã¿é

Çóðàã íààíà Çóðàã íààíà

ÕÎÐÒÎÉ ÕÈÉÍÄ ÓÃÀÀÐÒÀÕãàë ãàð÷ áàéõ ¿åä àãààð äàõü õ¿÷èëòºðºã÷ áàãàñàí àìü íàñàíä àþóëòàé õîðòîé õèé ÿëãàðäàã. Ãàë ò¿éìðèéí óëìààñ óãààðòñàí õ¿ì¿¿ñèéí òîî ò¿ëýãäñýí õ¿ì¿¿ñèéíõýýñ 2-3 äàõèí èõ áàéäàã áàéíà.

ÃÀËÛÍ ÄªËªÍÄ Ò¯ËÝÃÄÝÕ ãàë ãàð÷ áàéõ ¿åä èõ õýìæýýíèé õàëàëò ¿¿ñýõ íü õ¿íèé áèå ìàõáîäîä îíö àþóëòàé. ªðººã á¿õýëä íü õàìàðñàí ãàë ò¿éìðèéí ¿åä òåìïåðàòóð íü 5930Ñ õ¿ðäýã áàéíà.

30

¯éë àæèëëàãàà 3: Øàòàæ áóé ãàëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, ãàëûã óíòðààõ õ¿÷èí ç¿éëñèéí íýðèéã áè÷ñýí õóóäàñ õàðóóëæ àíãèëóóëààðàé.

Ãàëûã äýìæèõ õ¿÷èí ç¿éëñ Ãàëûã óíòðààõ õ¿÷èí ç¿éëñ

---

---

Ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààíû äàðàà ãàëûí ãóðâàëæèí õàðóóëæ áºãë¿¿ëýýä ä¿ãíýëò ãàðãóóëààðàé.

¯éë àæèëëàãàà 4: Ãàë õºã溺íò òîãëîîìûã òîãëóóëæ õè÷ýýëèéã äóóñãàíà.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: ìîä, ò¿ëýý, õóâàíöàð, õîîë õ¿íñ çýðýã øàòäàã ç¿éëñèéí çóðàã. Òºìºð, ÷óëóó çýðýã øàòäàãã¿é ýä ç¿éñèéí çóðàã. Àãààð, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé çýðýã ¿ãñèéã áè÷ñýí õóóäàñíóóä áýëòãýíý.

ÑÝÄÝ 4. ÀÕÓÉÍ ÃÀË Ò¯ÉÌÐÝÝÑ ÓÐÜÄ×ÈËÀÍ ÑÝÐÃÈÉËÝÕ ÀÐÃÀ, ÒÝÌÄÝà ÒÝÌÄÝÃËÝÃÝÝ

Òóëãóóð îéëãîëò: Ãàë ò¿éìýð íü áóñàä ãàìøãóóäòàé õàðüöóóëàõàä óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé þì. Ãàë ò¿éìðýýñ óðä÷èëàí ñýðãèéëýõ õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé àðãà çàì áîë ãàë ãàðãàõã¿é áàéõ ÿâäàë þì.

Ãýð, ñóðãóóëèéíõàà îéð îð÷èìä áàéãàà ãàë àëäàõ àþóëòàé á¿õ ç¿éëñèéã îëæ èëð¿¿ëýí, àþóëã¿é áîëãîõ íü ãàë ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿íäñýí àðãà þì.

Õè÷ýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, àðãà÷ëàë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæ:

¯éë àæèëëàãàà 1:Ãàë ò¿éìðýýñ óðä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé þó? ãýñýí àñóóëò òàâèíà. Õ¿¿õä¿¿äèéã 3 áàãò õóâààãààä áàã á¿ð ãàëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áàéæ áîëîõ àðãóóäûã äýâòýðòýý áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº. Áè÷èæ äóóññàí äàðàà áàãóóä òàíèëöóóëãà õèéíý.

¯éë àæèëëàãàà 2: Òàíèëöóóëñíû äàðàà ñóðàã÷èéí íîìíû çóðãèéã õàðóóëæ òà íàðûíõòàé õýð òààð÷ áàéãààã ä¿ãí¿¿ëíý.

¯éë àæèëëàãàà 3: Ýäãýýð àðãóóäààñ òà íàðûí õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõ áîëîí

Õ¿÷èëòºðºã÷ Äóëààí

Ò¿ëø

31

÷àäàõã¿é àðãà áàéíà óó? ãýæ àñóóãààä äîîðõ õ¿ñíýãòèéã áºãë¿¿ëýýðýé.

Áè õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäíà Áè õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é

Õ¿ñíýãò áºãëºæ äóóññàíû äàðàà áèä ãàëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ ÷àäíà ãýæ ººðòºº áîëîí áóñäàä èòãýë ä¿¿ðýí õýë¿¿ëýýðýé.

¯éë àæèëëàãàà 4: Ãàë ò¿éìðèéí àþóëã¿é áàéäëûí òýìäýã, òýìäýãëýãýýã 3 áàãò òýíö¿¿ õóâààí ºã÷ ÿìàð óòãà ñàíàà àãóóëñíûã òàéëáàðëàõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàãóóä ººðñäèéí áîäîë ñàíààã òàéëáàðëàæ äóóññàíû äàðàà ñóðàã÷èéí

íîìíîîñ õýð çýðýã çºâ òàéëáàðëàñàí áîëîõûã ä¿ãíýõ äààëãàâàð ºãíº. Èíãýõäýý áàã á¿ð áóñàä áàãèéíõàíäàà ººðñäèéí ãàðãàñàí àëäààòàé áîëîí çºâ õàðèóëñàí ýñýõèéã ä¿ãíýæ õè÷ýýëèéã äóóñãààðàé.

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: Ãàëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãóóäûã õàðóóëñàí çóðàã. Ãàë ò¿éìðèéí àþóëã¿é áàéäëûí òýìäýã, òýìäýãëýãýýã õàðóóëñàí çóðàã áýëòãýíý.

ÑÝÄÝ 5. ÎÉ, ÕÝÝÐÈÉÍ Ò¯ÉÌÝÐ, Ò¯¯ÍÝÝÑ ÑÝÐÃÈÉËÝÕ ÀÐÃÀÒóëãóóð îéëãîëò:Îé õºâ÷èä ìîä, óðãàìàë õÿíàëòã¿éãýýð ¿ðãýëæëýí øàòàõûã

îéí ò¿éìýð ãýíý. Òàë õýýðò õ¿íèé õÿíàëòààñ ãàäóóð òàðõàí øàòàæ áàéãàà ãàëûã õýýðèéí ò¿éìýð ãýíý.

Îé õýýðèéí ò¿éìðèéã òàðõàëòûã äýìæäýã 3 ç¿éë áàéäàã.

• öàã àãààðûí áàéäàë,

• óëèðëûí áàéäàë áóþó ò¿ëøíèé õýìæýý

• ãàçàðç¿éí áàéðëàë áóþó ãàçàð íóòãèéí õîòãîð, ã¿äãýðèéí áàéäàë

Öàã àãààðûí áàéäàë ò¿éìýðò äàðààõ áàéäëààð íºëººëíº:

Í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýëòèéí ãàðöûí ÷èãëýë

Øàòààð äîîø áóóõ í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýëòèéí ãàðö

Øàòààð äýýø ãàðàõ í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýëòèéí ãàðö

Í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýëòèéí ÷èãëýëÍ¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýëòèéí ¿íäñýí ãàðö ðóó ãàðàõ õºäºë㺺íèé ÷èãëýëèéã çààíàÍ¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýëòèéí íººö ãàðö ðóó ãàðàõ õºäºë㺺íèé ÷èãëýëèéã çààíà