Balcerowicz - Socjalizm Kapitalizm Transformacja

LESZEK Balcerowicz SOCJALIZM KAPITALIZM TRANSFORMACJA SZKICE Z PRZEOMU EPOK WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 1997

Projekt okadki i stron tytuowych Yakup Erol Redaktor Izabela Raska Redaktor techniczny Danuta Jezierska-aczek Teksty, ktre ukazay si po raz pierwszy w jzyku angielskim, tumaczy MICHA RUSISKI Tytu dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej Copyright by Leszek Balcerowicz and Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1997 SPIS TRECI Przedmowa . . 7 Rozdzia l. Instytucje, dyspozycje ludzkie, zachowanie . . 9 CZ PIERWSZA SOCJALIZM A KAPITALIZM Rozdzia 2. Problemy definicji socjalizmu we wspczesnym wiecie Rozdzia 3. Z historii sporu o sprawno gospodarcz socjalizmu Rozdzia 4. O socjalistycznej" gospodarce rynkowej Rozdzia 5. Socjalizm a innowacyjno . Rozdzia 6. W stron analizy wasnoci .. Rozdzia 7. Systemy polityczne i gospodarcze: problemy zgodnoci i sprawnoci 29 39 61 69 .101 146 CZ DRUGA OD SOCJALIZMU DO KAPITALIZMU Rozdzia 8. Zrozumie postkomunistyczne przemiany . . . 169 J Rozdzia 9. Przemiany gospodarcze w Europie rodkowo-Wschodniej: porwnania i wnioski 195 Rozdzia 10. Drogi do prywatnej gospodarki rynkowej . . 218

Rozdzia 11. Polityka makroekonomiczna w przechodzeniu do gospodarki rynkowej (wraz z Alanem Gelbem) 236 ^Rozdzia 12. Pospolite bdy w dyskusji na temat reform gospodarczych .. 293 CZ TRZECIA POLSKIE REFORMY GOSPODARCZE Rozdzia 13. Polska reforma gospodarcza w latach 1981-1988 333 Rozdzia 14. Przejcie do gospodarki rynkowej: Polska w latach 1989-1993 . 352 PRZEDMOWA Niniejsza ksika jest wstpnym podsumowaniem moich wieloletnich bada, odnoszcych si do instytucji, zmian instytucjonalnych (nazywanych czsto systemowymi"), zachowa ludzkich i gospodarki w jej sprzeniu z polityk. Teksty zawarte w tej pracy nie byy dotd (z wyjtkiem rozdziau 3) publikowane w jzyku polskim. Rozdzia l ma charakter metodologicznego wstpu do caej pracy i opisuje pewien model analityczny, ktry warto, moim zdaniem, stosowa do badania instytucji, zachowa ludzkich oraz ich wynikw. W rozdziale tym przedstawiam te program badawczy dla nowoczesnej ekonomii instytucjonalnej lub szerzej nauki o instytucjach. Pierwsza cz ksiki, zatytuowana Socjalizm a kapitalizm", jest powicona porwnawczej analizie tych systemw, a zwaszcza ich sprawnoci. Pierwsze cztery szkice zostay napisane przed latem 1989 r. S one publikowane w pierwotnej formie, wcznie z zachowaniem czasu teraniejszego, ktry odnosi si do okresu ich pisania. Czyni tak nie tylko w nadziei, e publikowane cztery eseje wytrzymay prb czasu, ale take dlatego, e niektrzy Czytelnicy bd, by moe, zainteresowani wczesnymi pogldami autora, ktrego pniejszy wicher historii rzuci na pozycj odpowiedzialnoci za przeobraenia polskiej gospodarki w latach 1989-1991. Pozostae dwa rozdziay czci pierwszej napisaem w 1995 r., cho s one oparte na moich wczeniejszych badaniach. Druga cz, Od socjalizmu do kapitalizmu", skupia si na gospodarczych i politycznych przemianach w wiecie postsocjalistycz-

nym. Szkice w niej zawarte zostay napisane w latach 1993-1995. Staram si w nich poczy wiedz teoretyczn, jak wyniosem ze swojej dziaalnoci akademickiej, z gbszym zrozumieniem przemian, jakie dao mi sprawowanie funkcji rzdowych w okresie polityki nadzwyczajnej" w latach 1989-1991. Wreszcie trzecia cz ksiki odnosi si do reform gospodarczych w Polsce. Rozdzia 13, napisany w 1988 r., przedstawia reformy w latach 1981-1988, a rozdzia 14 przemiany w okresie 1989-1993. W toku bada, z ktrych wyrasta niniejsza ksika, korzystaem z pomocy wielu osb. Staraem si je wymieni w notkach opisujcych histori powstawania poszczeglnych szkicw. W tym miejscu pragn wyrazi gbok wdziczno mojej onie, Ewie Balcerowicz, za jej cierpliwo, zrozumienie oraz wsparcie psychiczne i intelektualne, jakimi obdarzaa mnie w cigu caego okresu, gdy zmagaem si z problemem instytucji i zmian instytucjonalnych, zarwno jako akademicki badacz, jak i jako polityk gospodarczy. Rozdzia 1 INSTYTUCJE, DYSPOZYCJE LUDZKIE, ZACHOWANIE 1. Cztery problemy Przedmiotem ksiki jest zachowanie czowieka i jego skutki w staych i zmieniajcych si warunkach instytucjonalnych. Naley ona do rozrastajcego si nurtu bada, ktry za centraln zmienn obra instytucje, prbujc wyjani ich zmiany i skutki. Przykadem wspczesnego oywienia zainteresowania czynnikami instytucjonalnymi s takie kierunki badawcze, jak teoria praw wasnoci, ekonomia kosztw transakcji, teoria pryncypaa i agenta (agency theory), porwnawcza analiza systemw gospodarczych, teoria wyboru publicznego (public choice}, ekonomia polityczna reform gospodarczych, ekonomi". czna teoria historii. Wymienione nurty teoretyczne podejmuj problemy, ktre przed wielu laty byy przedmiotem docieka takich wielkich przedstawicieli myli spoecznej, jak Adam Smith, John Stuart Mili, Karol Marks, Max Weber, i w czasach nam bliszych Joseph Schumpeter, Ludwig von Mises i Friedrich A. von Hayek. Problemy te zostay zepchnite na dalszy plan przez ekspansj tradycyjnej ekonomii neoklasycznej. Wniosa ona do ekonomii tak potrzebny rygor rozumowania na podstawie przyjtych zaoe, co jednak dokonao si kosztem praktycznej przydatnoci uzyskanych wynikw badawczych. Gwny nurt ekonomii by oparty na zaoeniach (takich jak denie przedsibiorstw do maksymalizacji zysku), ktre same wymagay wyjanienia i byy odzwierciedleniem pewnych tylko ram instytucjonalnych. Nie operowano spjnym zestawem zaoe dotyczcych natury ludzkiej czy dyspozycji ludzi, ktrych zachowanie prbowano wyjania czy przewidywa. Zakadano, e

motywy zachowania ludzi w roli konsumentw i producentw maj charakter autocentryczny (przewanie zwizany z wsko pojtymi korzyciami materialnymi). Jednoczenie przy wyjanianiu polityki pastwa czy postulowaniu jej podanego kierunku przyjmowano (otwarcie lub w domyle), i politykom i urzdnikom pastwowym przywiecaj jakie inne motywy. Zazwyczaj nie brano te pod uwag ogranicze zdolnoci ludzi do przyswajania sobie informacji. Herbert Simon ze swoj koncepcj ograniczonej racjonalnoci przez wiele lat pozostawa odosobnionym wyjtkiem (H. Simon, 1957). W gwnym nurcie ekonomii zachodz jednak zmiany. Na pierwszy plan wysuwaj si instytucjonalne teorie, ktre wymieniem powyej. Coraz czciej te wyjania si czynnikami instytucjonalnymi najwaniejsze problemy makroekonomiczne, takie jak chroniczne bezrobocie i inflacja. Do tych czynnikw naley pozycja bankw centralnych czy sia zwizkw zawodowych. Teoria wzrostu gospodarczego zacza szuka odniesie do jego instytucjonalnych uwarunkowa (np. znieksztace rynku, systemw podatkowych, systemw finansowych, stabilnoci politycznej), ktre le u podstaw tradycyjnych zmiennych bezporednich, takich jak stopa oszczdnoci i inwestycji oraz produktywno czynnikw wytwrczych. Integracja rnych teorii instytucjonalnych i wywietlenie roli instytucji, zarwno jako zmiennych zalenych, jak i niezalenych, wymaga jednak dalszej, usilnej pracy. Myl, i powinna si ona koncentrowa na czterech problemach: 1) opracowaniu jasnych i metodologicznie poprawnych ram pojciowych do badania instytucji i zachowania czowieka, 2) problemie zgodnoci: jakie rozwizania instytucjonalne mog ze sob wspistnie, jakie s nierozerwalnie zwizane z innymi ukadami instytucjonalnymi i jakie wreszcie s ze sob fundamentalnie nie do pogodzenia, 3) problemie sprawnoci: jakie rezultaty wynikaj z rnych rozwiza instytucjonalnych i jaka jest rola czynnikw instytucjonalnych w zestawieniu z rol czynnikw nieinstytucjonalnych, 4) dynamice instytucji: jakie siy rzdz zmianami instytucjonalnymi o rnej skali. Kolejno, w jakiej wymieniono te problemy, nie jest przypadkowa i odzwierciedla pewien porzdek logiczny, wedug ktrego naley do nich podchodzi. Jest rzecz oczywist, e rozwizanie pozostaych problemw wymaga jasnych ram pojciowych. W nau-, kach spoecznych zbyt wiele dyskusji wynika ze zwykego pomieszania 10 poj, a ekonomia powinna korzysta nie tylko z matematyki, lecz i z logiki formalnej, tzn. umie radzi sobie z pojciami i rozumowa przy uyciu sw. Na przykad, bez jasnej definicji rnych systemw instytucjonalnych nie sposb rozrni zmian wewntrzsystemowych i midzysystemowych. Problem sprawnoci jest w pewnym sensie uzaleniony od kwestii zgodnoci: nie ma sensu dyskutowanie nad sprawnoci takiego zestawu rozwiza instytucjonalnych, ktry nie moe trwale istnie. Analizujc skutki danego rozwizania, naley rwnie uwzgldni moliwoci jego nieuniknionego powizania z inn struktur instytucjonaln. Owe konieczne powizania mona okreli jako koniecznoci funkcjonalne". Pene skutki pierwszego rozwizania obejmowa bd konsekwencje drugiego. Alternatywne systemy instytucjonalne, ktrych tosamo wyznaczaj pewne stae instytucjonalne, mog si midzy sob rni zakresem wystpowania owych koniecznoci funkcjonalnych, co ma bezporednie skutki dla dynamiki systemu instytucji. Odejcie od systemu o bardzo sztywnej konstrukcji, tzn. takiego, w ktry wbudowane s liczne koniecznoci funkcjonalne, wymaga ogromnych zmian, niezbdnych do uzyskania ich krytycznej masy". Ponadto problem zgodnoci zwizany jest take w inny sposb ze spraw dynamiki instytucjonalnej. Wewntrzna niespjno pewnych zestaww rozwiza instytucjonalnych moe prowadzi do ich przeksztacenia w inne, trwalsze systemy instytucjonalne. Na przykad, system gospodarczy zdominowany przez przedsibiorstwa socjalistyczne,'w ktrym wprowadzono by swobod prywatnej przedsibiorczoci, bdzie wykazywa tendencje do przeksztacenia si w system kapitalistyczny. Problemu zmian instytucjonalnych nie mona jednak sprowadzi jedynie do niezgodnoci rozwiza instytucjonalnych w danym kraju. Socjalistyczne systemy polityczno-ekonomiczne upady, mimo swej wielkiej wewntrznej spjnoci. Istniej zatem inne siy dziaajce na rzecz zmian, w tym niedostateczne wyniki, ktre s poywk dla spoecznego niezadowolenia w danym systemie tu cz si problemy sprawnoci i dynamiki instytucjonalnej. I tu jednak rwnie nie ma adnego automatyzmu sekwencji: niezadowalajce wyniki spoeczne niezadowolenie zmiana ustroju. Historia zna dostatecznie wiele systemw dajcych katastrofalne wyniki, ktre jednak utrzymyway si latami, a byy oparte na strachu, izolacji i indoktrynacji. t1

Narastajce spoeczne niezadowolenie spowodowane nisk sprawnoci ustroju moe by warunkiem koniecznym szerokich zmian instytucjonalnych, z pewnoci jednak nie jest warunkiem dostatecznym. Wrd innych si dziaajcych na rzecz zmian mona wymieni wywoanie masowego przekonania o nowych szansach zwizanych z wizj ustroju alternatywnego. Tak rol speniay doktryny religijne i ^Mast-religijne, takie jak marksizm, ktre rozniecay potne emocje nienawi lub nadziej i podaway prost, cho niekoniecznie prawdziw, interpretacj rzeczywistoci. Wszelkie analizy wspczesnych zmian instytucjonalnych powinny obejmowa rwnie rodki masowego przekazu, ktre s masowymi producentami percepcji. Dotyczy to zwaszcza drugiej poowy XX wieku ery telewizji. Czynnikiem, ktry wpywa na sposb widzenia spoecznej rzeczywistoci przez politykw i opini publiczn, s rwnie pozytywne przykady zmian zachodzcych w innych krajach, przekazywane w czci poprzez rodki masowego przekazu. Jest to forma kulturowej dyfuzji. W pewnej mierze w tej kategorii zmian mieci si ostatnia fala reform rynkowych lat osiemdziesitych i dziewidziesitych. Do innych czynnikw zewntrznych naley rwnie obca okupacja, o ile okupant wprowadza w zajtym kraju nowe, najczciej wasne, rozwizania instytucjonalne. To wyjania zmiany systemu instytucjonalnego w powojennych Niemczech Zachodnich i Japonii oraz z zupenie odmiennym skutkiem w Europie rodkowo-Wschodniej. Na koniec, wyjaniajc szerokie zmiany instytucjonalne, nie powinno si zapomina o roli przypadku historia pena jest niezamierzonych skutkw. Jest jeszcze rola szczeglnych jednostek, ktrych pojawienie si na przywdczych stanowiskach jest w czci wanie dzieem przypadku. Czynnik ten wspdziaa z dugofalowymi siami, wprowadzajc instytucjonalne zmiany o przeomowym charakterze. Owe jednostki mog rwnie odgrywa decydujc rol w krtkim okresie polityki nadzwyczajnej", ktry nastpuje po takim przeomie. W tym okresie dominuje szczeglna psychologia spoeczna, a ograniczenia instytucjonalne s jeszcze pynne, co sprawia, e jednostka ma wiksze ni w normalnych warunkach pole dziaania, tzn. ksztatowania nowego ustroju instytucjonalnego. Gbokie zmiany instytucjonalne s wic wynikiem splatania si i wzajemnego oddziaywania dugofalowych si tkwicych korzeniami w poprzednim ustroju panujcym w danym kraju, wpyww zewntrz-.nych, czynnikw przypadkowych i czynnikw osobowociowych. 12 2. Schemat analityczny W tej czci skoncentruj si na analitycznym schemacie przydatnym do badania instytucji i zachowa ludzkich. Taki schemat analityczny definiuje centralne zmienne i wyjania zwizane z nimi gwne przesanki metodologiczne. W centrum uwagi znajduje si tu oczywicie pojcie instytucji" (czynnikw instytucjonalnych). Definiuj je jako wszystkie niematerialne i przynajmniej wzgldnie trwae czynniki, ktre s zewntrzne w stosunku do poszczeglnych jednostek i mog wpywa na ich zachowanie. Instytucje" nie obejmuj wic ani przedmiotw fizycznych, ani cech biologicznych czy psychicznych (dyspozycji) jednostek. Pierwsze zastrzeenie jest do oczywiste, drugie by moe bardziej dyskusyjne, ale te bardzo wane dla analizy: tylko wtedy, gdy oddzielimy pojcie instytucji i natury ludzkiej, bdziemy mogli jasno pokaza, jak zmiany (rnice) czynnikw instytucjonalnych prowadz do zmian (rnic) ludzkiego zachowania i jego skutkw. Bez przyjcia jasnych zaoe dotyczcych natury ludzkiej nie sposb wyjani struktury i zmiany instytucji. Instytucje w danym kraju mona podzieli na trzy powizane ze sob kategorie (L. Balcerowicz, 1989): l. Oglny porzdek prawny i jego skadniki: konstytucja, prawo wasnoci, prawo zobowiza, prawo o przedsibiorstwach, prawo wyborcze, kodeks karny itd. Normy prawne, z ktrych s zbudowane owe prawa, s szczeglnym typem norm spoecznych, tzn. takich, ktrych naruszanie jest zagroone sankcj ze strony innych ludzi (sankcj spoeczn). Tym, co wyrnia normy prawne, jest fakt ich egzekwowania przy pomocy specjalnego aparatu przymusu, ktry ma monopol na uycie siy i z definicji stanowi centraln cz pastwa (M. C. Weber, 1922). Porzdek prawny jest silnie zwizany z typem systemu politycznego', a gbokie zmiany tego porzdku s czci przeomw instytucjonalnych, o ktrych mwilimy wczeniej. ' Rne systemy polityczne maj rne typy porzdku prawnego. W ustroju socjalistycznym normy konstytucyjne, ktre gosiy rozmaite swobody jednostki, nie byy w istocie rzeczy wice dla pastwa. By to wic rodzaj prawa pustego czy fasadowego. Jednoczenie istniay regulacje wydawane przez parti, ktre formalnie nie wchodziy w skad porzdku prawnego, jednake w istocie byy prawem w sensie przydawanym temu sowu przez Webera. Dlatego te po to, by odtworzy realnie obowizujce ramy prawne, ktre miay znaczenie dla ludzkiego zachowania w socjaliz13

2. Struktury instytucjonalne, zwane rwnie organizacjami. Kad tak struktur mona pojmowa jako wewntrznie powizany zestaw rl. Poszczeglne struktury mona identyfikowa poprzez pewne prawnie zapisane cele i podobnie jak to jest w przypadku osb fizycznych na podstawie daty urodzenia. Typy istniejcych organizacji oraz zasig ich wystpowania zale od oglnego porzdku prawnego. Na przykad, w zalenoci od rodzaju prawa wasnoci dany kraj moe mie kapitalistyczn lub socjalistyczn struktur wasnoci. 3. Zdeterminowane instytucjonalnie mechanizmy spoeczne. Z definicji skadaj si na nie dziaania i wzajemne oddziaywanie wielu ludzi, a ich typ i waciwoci zale od oglnych ram prawnych i od struktur instytucjonalnych. Wrd przykadw takich mechanizmw s demokratyczne wybory, ktre zakadaj szeroki zakres swobd obywatelskich i politycznych oraz w duych spoeczestwach istnienie porednikw", tj. partii politycznych. W sferze gospodarki mechanizmem o szczeglnej doniosoci jest rynek, ktry wymaga szerokiego zakresu wolnoci gospodarczej oraz jeli ma waciwie dziaa dobrze rozwinitej infrastruktury funkcjonowania i egzekwowania prawa. W rynku uczestnicz dwa rodzaje podmiotw: osoby fizyczne i organizacje. To wanie rnice organizacji, w szczeglnoci jeeli chodzi o typy wasnoci przedsibiorstw, wywieraj silny wpyw na zasig i wasnoci mechanizmu rynkowego. Cao instytucji danego kraju stanowi jego system instytucjonalny. Odwoujc si do pewnych umownych kryteriw, mona w nim wyodrbni rne podsystemy, w tym podsystem polityczny i podsystem gospodarczy. Jedn z podstawowych kwestii wicych si z problemem zgodnoci instytucjonalnej jest okrelenie, jakie typy ustroju politycznego mog wspistnie z rnymi typami systemu gospodarczego. A teraz przejdmy do drugiego gwnego czynnika dyspozycji ludzkich. Definiuj je w kategoriach psychologicznych (K. B. Madsen, 1980) jako trwae lub wzgldnie trwae cechy, ktre istoty ludzkie wnosz do rozmaitych sytuacji decyzyjnych, wcznie z cechami, ktre s ksztatowane przez czynniki instytucjonalne, takimi jak rola pramie, konieczne jest pominicie prawa pustego" i dodanie prawa partyjnego". Natomiast w demokratycznym kapitalizmie formalne ramy prawne pokrywaj si z ramami prawnymi w sensie weberowskim. 14 cewnika, menedera, prywatnego waciciela lub urzdnika publicznego. Sdz, e wane jest rozrnienie dwch rnych typw ludzkich dyspozycji: niezmiennikw i zmiennych psychospoecznych. Pierwsze odpowiadaj tradycyjnej koncepcji natury ludzkiej; drugie, z definicji, mog przybiera rny stan w rnych krajach i rnych okresach. Obydwie kategorie obejmuj dyspozycje motywacyjne i informacyjne; czci dyspozycji informacyjnych jest zdolno uczenia si. Zanim omwi niezmienniki i zmienne psychospoeczne, musz poczyni kilka uwag. Po pierwsze, pewnym problemem jest fakt, i dyspozycje s cechami jednostek, ktre bardzo si pomidzy sob rni. W jakim sensie zatem mona mwi o niezmiennych dyspozycjach? Oczywicie, nie w sensie identycznych cech, lecz jedynie w kategoriach tego, co jest wsplne czy dominujce dla istot ludzkich. Na przykad, ludzie maj rn zdolno gromadzenia informacji w swojej pamici, jednake kady z nas jest w tym wzgldzie ograniczony, przy czym istnieje pewna grna granica, okrelana przez psychologi. Kade spoeczestwo mona w zasadzie opisa za pomoc statystycznego rozkadu wartoci tych indywidualnych ogranicze pamici i wartoci innych dyspozycji jego czonkw. Zaoenie o niezmiennikach psychospoecznych ma podstawowe znaczenie dla wyjanienia procesw opartych na dziaaniach lub oddziaywaniach w mar sowej skali, takich jak funkcjonowanie mechanizmw rynku lub centralnego planowania. Z kolei zmienno midzyosobnicza jest niezbdn przesank przy wyjanianiu roli czynnika osobowoci w yciu spoecznym. Gdyby bowienr ludzie byli identyczni, nie byoby miejsca na wpyw wybitnych jednostek. Mona prbowa powiza czynnik osobowoci z bardziej systematycznymi siami, tj. z reguami doboru jednostek na stanowiska lub funkcje przywdcze reguami, ktre s rne dla poszczeglnych systemw instytucjonalnych. Jest to obiecujcy kierunek analizy, jednake naley pamita o roli czynnikw przypadkowych w dziaaniu takich mechanizmw doboru, ktre powoduj, e wyniki, jakie mechanizmy te wytwarzaj, s obcione wielk nieokrelonoci. Kto np. przewidywa objcie funkcji przywdcy dyktatorskiego radzieckiego pastwa-partii przez tak osobowo jak Gorbaczow? Zauwamy rwnie, e systemy instytucjonalne rni si repertuarem .pozycji instytucjonalnych (typw dziaalnoci) dostpnych osobom o pewnych szczeglnych cechach i e rnice te maj due 15

znaczenie dla wykorzystywania motywacyjnego i informacyjnego potencjau spoeczestwa. Na przykad w kadym spoeczestwie s potencjalni innowatorzy, jednake moliwoci ujawnienia ich szczeglnych talentw zale od tego, czy prawo wasnoci, obowizujce w ich kraju, dopuszcza prywatn przedsibiorczo. Kade spoeczestwo ma pewne jednostki, ktre czerpi szczeglne zadowolenie z denia do realizacji jakich celw pozamaterialnych. Pole dla ich dziaania zaley od prawnych moliwoci organizowania instytucji nie nastawionych na przynoszenie zysku. Po drugie, mona kwestionowa rozrnienie pomidzy niezmiennikami i zmiennymi psychospoecznymi, wskazujc, e spoeczestwa rni si pod wzgldem psychologicznym. Jakie zatem miayby by stae cechy jednostek owych rnych spoeczestw? Mam tu na myli nie tylko popularne pojcie cech narodowych" czy narodowego charakteru", ktre mona kwestionowa na gruncie metodologicznym, lecz rwnie interdyscyplinarne prace wykorzystujce antropologi i genetyk spoeczn, omwione przez Claude'a Levi-Straussa (1983). Opisuje on ewolucj czowieka jako proces dwuetapowy. W pierwszej, przedkulturowej" fazie pojawiy si cechy wystpujce powszechnie i rzeczywicie uwarunkowane biologi, takie jak zrczno manualna, mylenie symboliczne, jzyk. W fazie drugiej w odosobnionych spoecznociach wytworzyy si rne kultury, a pewne ich skadowe, takie jak prawa regulujce maestwo, higien itd., wchodziy we wzajemne oddziaywania z czynnikami genetycznymi, wytwarzajc spoeczestwa, ktre mogy wykazywa rny rozkad pewnych dyspozycji ludzkich. Taka moliwo nie odbiera jednak wartoci argumentom za przyjciem pewnych niezmiennikw psychospoecznych w sensie tego, co jest wsplne istotom ludzkim lub dla nich dominujce. Przynajmniej niektre z tych cech niezmiennych mona powiza ze stadium przedkulturowym". Prcz tego spraw otwart dla bada empirycznych jest to, czy wspczesne spoeczestwa rzeczywicie znaczco rni si pomidzy sob na skutek dziaania pniejszej interakcji si kulturowych i genetycznych. Ostatnie stulecia przyniosy znaczne ujednolicenie tych skadnikw kultury, ktre splataj si z czynnikami genetycznymi. Poza tym wszelkie potencjalne rnice mog by jedynie kwesti stopnia, lecz nie rodzaju. Na przykad, nikt nie bdzie twierdzi, e wspczesne spoeczestwa wykazuj jakociowo rne typy motywacji. Wreszcie, jeeli nawet 16 dzisiejsze spoeczestwa rni si pomidzy sob w pewnych psychologicznych wymiarach, jest to zapewne spowodowane gwnie rnicami w treci i zasigu uczenia si w kolejnych generacjach; a te mog by wyjanione zdolnoci uczenia si, ktra jest oglnym podoem dla dziaania rozmaitych mechanizmw socjalizacji (nabywania wartoci i regu postpowania) oraz edukacji. Za chwil jeszcze do tego wrc. Przejdmy jednak teraz do sprawy dyspozycji motywacyjnych. Z definicji, dyspozycje motywacyjne ksztatuj preferencyjne uszeregowanie rnych kierunkw dziaania (wariantw) postrzeganych przez czowieka w rnych sytuacjach decyzyjnych dziki jego dyspozycjom informacyjnym2. Rozmaite dyspozycje motywacyjne znane s pod nazw potrzeb aspiracji, wewntrznych norm postpowania itd. Podstawowe znaczenie maj potrzeby, gdy okrelaj one np. zakres norm postpowania, jakie moe sobie przyswoi jednostka. Mona sobie wyobrazi, e dyspozycje motywacyjne skadaj si z rnych warstw. Niezmiennikw motywacyjnyeh trzeba szuka w warstwie najbardziej podstawowej i w dyspozycjach, ktre s jej bezporednim wytworem. Inne warstwy mog by produktem zmiennoci midzykul-turowej, ktra jest ograniczona podstawow warstw motywacyjn. Cao dyspozycji jednostki stanowi jej potencja motywacyjny, ktry okrela, jakie zmienne postrzega ona jako motywatory. Dana zmienna jest motywatorem, jeli zmiana w jej nateniu3 jest dla danej osoby nagrod lub kar w sensie psychologicznym4. Mwic formalnie: motywatory s argumentami funkcji uytecznoci jednostki. Oczekiwane rnice ich wartoci zwizane z rnymi wariantami wyboru, postrzeganymi w danej sytuacji decyzyjnej, stanowi bodce dodatnie lub ujemne. 2 Decyzje jednostki, a co za tym idzie jej zachowania, mona traktowa jako wynik sytuacji decyzyjnych oraz dyspozycji informacyjnych i motywacyjnych. Niektre sytuacje s zewntrzne, tzn. niezalene od dziaajcej jednostki. Inne natomiast wynikaj z jej wczeniejszych decyzji. Na przykad, sytuacje, z ktrymi styka si dana osoba w swojej dziaalnoci zawodowej, w znacznej mierze s wynikiem dokonanego uprzednio wyboru typu pracy. 3 Niektre motywatory maj charakter zero-jedynkowy, np. zachowanie lub utrata pracy; inne maj charakter cigy, jak np. bl czy dochd. 4 Jednym z centralnych problemw psychologii jest wyjanienie wewntrznego procesu motywacji, ktry wytwarza te stany (zob. K. B. Madsen, 1980; D. O. Hebb, 1971). Socjalizm, kapitalizm, transformacja 17

, Problem niezmiennikw motywacyjnych obejmuje kwesti wzgldnego znaczenia orientacji autocentrycznej i orientacji altruistycznej. Orientacja altruistyczna wystpuje wwczas, gdy poprawa sytuacji innej osoby jest postrzegana jako nagroda przez dan jednostk (J. K-aryowski, 1982). Orientacj altruistyczna mona wyrazi w jzyku formalnym ekonomii jako stan, w ktrym motywatory dotyczce innych ludzi s argumentami funkcji uytecznoci danej jednostki w taki sposb, i ich poprawa zwiksza warto tej funkcji, a ich pogorszenie powoduje jej zmniejszenie (D. Collard, 1978). Inni ludzie mog by dla danej osoby krewnymi lub przyjacimi, albo po prostu obcymi lub blinimi. O prawdziwym" altruizmie moemy mwi wtedy, gdy owi inni" s obcymi; altruizm ograniczony osobowo" wystpuje wwczas, gdy s to czonkowie najbliszego krgu rodzinnego czy towarzyskiego. W obu przypadkach altruizm moe by saby lub silny, w zalenoci od wielkoci powicenia, na jakie gotowa jest dana jednostka. Znaczenie problemu wzgldnej siy orientacji autocentrycznej i altruistycznej wynika z tego, e kady z nas czsto napotyka sytuacje decyzyjne, ktre pocigaj za sob dylematy moralne: musi wybra pomidzy wariantami postpowania, ktre obiecuj mu wysze wartoci motywatorw i nisze ich wartoci dla innych ludzi, oraz wariantami, w ktrych ukad motywatorw jest odwrotny. Zaoenie, e ^dyspozycje ludzi s takiego rodzaju, i wybieraj oni raczej pierwszy typ postpowania, chyba e ci inni" nale do ich wewntrznego krgu emocjonalnego, ma znacznie mocniejsze wsparcie empiryczne ni jakiekolwiek alternatywne zaoenia dotyczce niezmiennych cech ludzkiej motywacji (zob. J. Karyowski, 1982). Tak orientacj mona nazwa rozszerzonym interesem wasnym albo orientacj indywidualistyczn. Innym problemem zwizanym z niezmiennikami motywacyjnymi Jest okrelenie, jaki typ czynnikw motywuje wszystkich lub wikszo czonkw kadego spoeczestwa: takie motywatory mona okreli mianem uniwersalnych". Kwestia ta wykracza poza zaoenia tradycyjnej ekonomii i nadaje motywacji indywidualistycznej peniejsz tre psychologiczn ni podrcznikowy homo economicus. Psychologowie s zgodni co do tego, e niezmienniki motywacyjne obejmuj potrzeby pierwszego rzdu, tzn. zdolno do odczuwania blu, godu, pragnienia, zimna, popdu pciowego, nudy i zmczenia 18 (A. Malewski, 1975). Nie ma natomiast powszechnie przyjtej, spjnej teorii motywacji ludzkiej, ktra wykraczaaby poza t sfer. Wiele teorii (zob. K. B. Madsen, 1980) wskazuje wszake na dwa inne typy potnych niezmiennych dyspozycji czowieka: potrzeby emocjonalne i psychiczne oraz tendencj do utrzymywania czy wzrostu poczucia wasnej godnoci czy zaspokojenia ambicji (w tej ostatniej sprawie zob. J. Kozielecki, 1987). Wrd potrzeb pierwszego rzdu warto rwnie wspomnie o potrzebie podniet sensorycznych i intelektualnych, ktra jeli nie zostanie zaspokojona rodzi nud (zob. D. O. Hebb, 1971). Ten ostatni niezmiennik motywacji pozwala rozrni dwa rodzaje wysiku: jeden jest samonagradzajcy, drugi za nie. Wzrost drugiego typu wysiku wymaga znacznie silniejszych bodcw ekonomicznych ni wzrost pierwszego typu wysiku. Ma to wyrane konsekwencje dla zachowa w rnych rodzajach pracy. Potrzeba ochrony i umacniania wasnej wartoci sprawia, e potnymi motywatorami s takie czynniki, jak presti lub perspektywy kariery. Potrzeba ta wie si z dwiema wanymi teoriami motywacji. Jedna z nich nosi nazw teorii dysonansu poznawczego (zob. L. Festinger, 1957; E. Aranson, 1972). Owym dysonansem jest odczuwana sprzeczno pomidzy czyimi przekonaniami (wcznie z obrazem we wasnych oczach) i napywajc informacj albo zachowaniem tej osoby. Taki stan wewntrzny jest dla czowieka dotkliwy, ludzie staraj si wic go unika, manipulujc swoimi przekonaniami, selektywnie przyswajajc dopywajc informacj lub te manipulujc jej treci. Teoria ta ma oczywiste odniesienie do problemu niezmiennikw informacyjnych czowieka. Mona j z poytkiem zastosowa do analizy wielu problemw ekonomicznych5. Inna teoria to teoria motywacji do osigni, tj. skonnoci do przypisywania wysokiej uytecznoci tym wariantom postpowania, ktre w opinii decydenta odznaczaj si np. umiarkowanym prawdopodobiestwem osignicia rezultatu traktowanego jako sukces" (D. McCIelland, 1961). Ten element motywacyjnego wyposaenia czowieka pomaga m. in. wyjani gospodarcz wyszo wasnoci prywatnej nad alternatywnymi formami wasnoci. 5 G. A. Akerlof i N. T. Dickens (1982) oraz B. Gilad i inni (1987) nale do tych nielicznych ekonomistw, ktrzy po ni signli. 19

Potrzeby podstawowe, psychologiczne, potrzeba pobudzenia sen-sorycznego i intelektualnego oraz potrzeba ochrony i umacniania wasnej wartoci tworz wsplnie zestaw uniwersalnych niezmiennikw motywacyjnych, ktre wyjaniaj zdecydowan wikszo indywidualnych decyzji zarwno w gospodarce, jak i poza ni. Niektre z motywatorw mog si wywodzi z wicej ni jednej dyspozycji motywacyjnej. Na przykad dochd, ulubiony czynnik motywacyjny tradycyjnej ekonomii, moe dziaa nie tylko ze wzgldu na to, e otwiera moliwo zaspokojenia potrzeb podstawowych, lecz rwnie dlatego, i moe by miar sukcesu (J. Rpke, 1977). Poza dochodem, inne uniwersalne motywatory obejmuj rne rodzaje oczekiwanego wysiku, czynniki wpywajce na dysonans poznawczy oraz czynniki dziaajce na podou potrzeby ochrony i umacniania wasnej wartoci. Informacyjne niezmienniki istot ludzkich s w wikszoci objte wprowadzonym przez Herberta Simona pojciem ograniczonej racjonalnoci". Koncepcja ta w sposb ukryty bya obecna w dyskusji o rachunku ekonomicznym w socjalizmie, jaka toczya si w latach trzydziestych, w pismach Brutzkusa, von Misesa i Hayeka. Natomiast zwolennicy rnych programw socjalistycznych, na czele z Oskarem Lange, prowadzili rozwaania w ramach gwnego nurtu wczesnej ekonomicznej ortodoksji, tzn. pomijali ograniczenia poznawcze czowieka. To wyjania, dlaczego do niedawna przyznawano im palm zwycistwa na gruncie teoretycznym". Byo to jednak osobliwe pojcie teorii, ktre przesaniao jej zwolennikom do oczywiste problemy rzeczywistego wiata. Problemy, jakie ta teoria napotykaa, uwypukliy znaczenie realistycznych zaoe o moliwociach informacyjnych czowieka w analizie skutkw rnych ukadw instytucjonalnych6. Realistyczne zaoenia co do niezmiennikw informacyjnych obejmuj ograniczenia ludzkiej pamici, przetwarzania informacji i uczenia si. Wyjaniaj one m.in. nieuchronno istnienia hierarchicznie zbudowanej, wieloszczeblowej struktury organizacyjnej w na6 Ordownicy teoretycznej wyszoci socjalizmu opierali rwnie swoje tezy na zwykle ukrytych, nierealistycznych zaoeniach co do wyposaenia motywacyjnego czowieka, tzn. przyjmowali bd to peen altruizm, bd te totalne posuszestwo socjalistycznemu pastwu. Oportunizm" w ujciu O. Williamsona (1975) nie by wic uwaany za moliwy w socjalizmie. 20 kazowym socjalizmie (zob. rozdzia 5). Ograniczenia tempa uczenia si, przy rnicach w wymaganym zakresie uczenia si, wyjaniaj, dlaczego rne procesy zmian instytucjonalnych maj rne maksymalne moliwe tempo, co z kolei pomaga zrozumie takie cechy postsocjalis-tycznych przeobrae gospodarczych, jak ich dwuetapowy charakter czy tendencj do uchylania si od pacenia podatkw (zob. rozdzia 12). Typem niezmiennikw informacyjnych, ktry pozostaje poza zasigiem pojcia ograniczonej racjonalnoci", jest skonno jednostek do angaowania si w wewntrzne znieksztacanie dopywajcej informacji po to, by zmniejszy dysonans poznawczy. Ta tendencja do znieksztace poznawczych obejmuje prby blokowania rde informacji sprzecznych z gboko wyznawanymi przekonaniami oraz selektywny odbir informacji. Zakres, w jakim jednostki mog uprawia takie wewntrzne znieksztacanie informacji, moe by zwizany z charakterem ich pozycji w instytucjach, a ta z kolei z charakterem caego systemu instytucjonalnego. Mona oczekiwa, e systemy cile hierarchiczne, pozbawione otwartej konkurencji, bd szczeglnie naraone na takie znieksztacenia. Wszelka hierarchia wytwarza rwnie siln tendencj do midzyjednostkowego znieksztacania informacji w stosunkach pomidzy podwadnymi i zwierzchnikami. Niektre dyspozycje ludzkie mog si rnie ksztatowa w rnych krajach lub zmienia w czasie. Takie dyspozycje nazywamy tu zmiennymi psychospoecznymi, a ich szczeglne stany osobliwociami psychospoecznymi. Ta definicja teoretyczna powinna by odrniana od empirycznej kwestii istnienia takich osobliwoci oraz sposobw ustalania tego istnienia7. Osobliwoci psychospoeczne mog obejmowa wewntrzne normy zachowania wobec innych ludzi, rodziny lub wasnej przyszoci, zwizane np. z pewnymi religiami lub z ttadycj przekazywan z pokolenia na pokolenie. Takie czynniki okrela si czsto mianem kultury". Inn skadow jest zasb wiedzy (kapita ludzki). Ze zmiennymi psychospoecznymi wi si dwie 7 Dana osobliwo psychospoeczna musi by cech odpowiedniego statystycznego rozkadu wartoci pewnej cechy indywidualnej w danym spoeczestwie, np. szczeglnie wysokiej czstotliwoci pojawiania si wartoci wysokich lub niskich. Ten wysoki (niski) poziom jest zwykle rozumiany jako szczeglny rys charakteru narodowego". Potrzebne s badania psychologiczne na wybranych reprezentatywnych prbach spoeczestw, by stwierdzi istnienie danej osobliwoci. W sprawie przykadu takich bada zob. R. J. Shiller i in., 1991. 21

podstawowe kwestie: 1) ich rola w wyjanianiu zrnicowania sprawnoci pomidzy krajami lub pomidzy regionami w obrbie krajw, 2) ich rola w wyjanianiu lub przewidywaniu przejcia od jednego systemu instytucjonalnego do drugiego. Oba problemy s przedmiotem rozlegych spekulacji, czsto przybierajcych karykaturaln posta. Na przykad, kiepskie wyniki gospodarcze Korei Pd. w latach pidziesitych byy niekiedy wyjaniane konfucjanizmem, ale to wanie konfuncjanizm mia by gwnym czynnikiem sprawczym nadzwyczajnego sukcesu gospodarczego tego kraju od pocztku lat szedziesitych. Niekiedy te uznaje si z gry, e pewne kraje nie s zdolne do wprowadzenia skutecznych reform gospodarczych z racji swej szczeglnej kultury. Aby unikn takich pseudoteorii, naley moim zdaniem przestrzega jasnej reguy metodologicznej: nie mona a priori wyklucza istnienia psychospoecznych osobliwoci. Istnienie ich naley jednak wykaza empirycznie, i to niezalenie od ewentualnego szczeglnego zachowania si ludzi. W przeciwnym wypadku atwo mona popeni bd wyjaniania konkretnego postpowania szczeglnymi cechami ludzi, ktre zostay wyprowadzone wanie z tego zachowania. Sdz, e przy wyjanianiu systematycznych rnic sprawnoci naley przestrzega innej zasady: wyjanianie w kategoriach wzajemnego oddziaywania rnych czynnikw instytucjonalnych i niezmiennych cech czowieka powinno mie pierwszestwo przed wyjanianiem odwoujcym si do jakich osobliwoci psychospoecznych. Innymi sowy, tylko wtedy, gdy okae si, e to pierwsze wyjanienie daje niezadowalajce wyniki (a take gdy signicie do innych wymiernych czynnikw rwnie nie da rezultatu), zasadne bdzie poszukiwanie wyjanienia w kategoriach pewnych szczeglnych cech psychospoecznych. Ale i w tym wypadku jest to suszne jedynie wtedy, gdy istnienie takich cech daje si potwierdzi empirycznie8. Prcz tego, analizujc 8 Jednym z nielicznych studiw, ktre speniaj ten warunek, jest znakomita praca Roberta D. Putnama (1993), w ktrej wykazuje on, e rnice kultury obywatelskiej" pomidzy pnocnymi i poudniowymi Wochami, ktre wie on z rnicami historycznymi, wywary wpyw na dziaania wadz regionalnych powoanych na pocztku lat siedemdziesitych. Jednake studium to nie wystarcza, by uzna za udowodniony oglny wniosek, i pewne osobliwoci psychospoeczne maj nieuchronnie dugotrway charakter, w zwizku z czym powoduj nieuchronne i powane zrnicowanie zachowa w tych samych ramach instytucjonalnych. By to udowodni, potrzebne byyby znacznie szersze badania porwnawcze. Poza tym, nawet w od22 wpyw zmiennych instytucjonalnych, trzeba wyj poza takie tradycyjne pojcia jak gospodarka kapitalistyczna", gdy przesaniaj one wiele rnic w instytucjonalnych systemach krajw potocznie okrelanych jako kapitalistyczne. W niniejszej ksice prbuj wyjani rnice zachowania i sprawnoci w kategoriach wzajemnego oddziaywania midzy rnymi ukadami instytucjonalnych i niezmiennikami psychospoecznymi. Jest wszake pewna zmienna psychospoeczna, ktr wczyem do analizy sprawnoci gospodarczej, zwaszcza w odniesieniu do innowacyjnoci gospodarki, mianowicie poziom i struktura kapitau ludzkiego. Kapita ludzki oraz typ systemu gospodarczego wi dwojakie wzajemne oddziaywania. Po pierwsze, typ systemu gospodarczego czciowo okrela poprzez oczekiwane korzyci z rnych kierunkw ksztacenia struktur kapitau ludzkiego, tj. typy umiejtnoci nabywanych w instytucjach owiatowych oraz treci wiedzy uzyskiwanej przez absolwentw w trakcie wykonywania ich zawodu. Po drugie, typ systemu gospodarczego okrela sposb wykorzystywania nowego" kapitau ludzkiego produktu systemu owiaty. Obie sprawy maj wane konsekwencje dla przejcia od jednego ustroju do drugiego. Jeeli w gospodarce nagromadzony zosta duy oglny kapita ludzki, ktry w poprzednim systemie nie by waciwie wykorzystywany, to odpowiednie przemiany spowoduj szybk popraw wykorzystania tego potencjau, dostarczajc rwnie bodcw do uzupenienia luk w jego strukturze. W ten sposb dochodzimy do drugiego problemu, tj. roli zmiennych psychospoecznych w wyjanianiu lub przewidywaniu przemian midzysystemowych. Naley tu zda sobie spraw, i zaoenie o istnieniu pewnych niezmiennych cech czowieka nie dopuszcza naiwnej wiary, e radykalna zmiana systemu instytucjonalnego moe wytworzy zupenie nowego czowieka", jak si to marzyo pierwszym socjalistom. Dyspozycje ludzkie nie powinny wic by traktowane jako zjawisko wtrne, zalene od instytucji. Wspomniaem ju, e przeom instytucjonalny moe na krtko wytworzy szczeglny stan masowej psychologii. Nie oznacza to niesieniu do Woch, studium to pomija moliwo, i powojenna polityka ogromnych inwestycji publicznych na poudniu Woch moga uwieczni zastan kultur klienteliz-mu, ktra odrnia t cz kraju od pnocnych Woch, gdzie takich inwestycji nie byo. 23

jednak, e radykalne zmiany instytucjonalne wytwarzaj nowe, trwae nastawienia motywacyjne; owa nadzwyczajna atmosfera psychologiczna wynika z gry pewnych niezmiennych dyspozycji oraz nagle zmienionej sytuacji kraju. Dalej trzeba zapyta o rol psychospoecznej spucizny poprzedniego systemu. O jednym z jej skadnikw, kapitale ludzkim, ju mwiem. Co do innych podlegaj one oglnej zasadzie, o ktrej te ju wspominaem: uciekanie si w analizie do osobliwoci psychospoecznych jest uzasadnione, jeeli ich istnienia mona dowie empirycznie, niezalenie od okrelonego zachowania, ktre ma by wyjaniane. Stosowanie tej reguy powinno zapobiec zbyt atwemu posugiwaniu si hipotez homo sovieticus w wyjanianiu przemian postsocjalistycznych. Hipotezie tej przecz zarwno, bardzo przecie odmienne, drogi tych przemian w poszczeglnych krajach, ktre przeyy socjalizm, jak i pewne badania psychologiczne. Badania te dowiody, e respondenci w ZSRR i Stanach Zjednoczonych wykazywali zasadniczo podobne postawy wobec sprawiedliwoci, rwnoci dochodw, bodcw i zrozumienie funkcjonowania rynkw (zob. R. J. Shiller i in., 1991). Nawet jednak gdyby socjalizm pozostawi pewne psychospoeczne lady, istniaaby kwestia, w jaki sposb naley je uwzgldni przy ksztatowaniu przemian wyprowadzajcych kraj z tego systemu. I tu rwnie psychologia moe si okaza pomocna. Teoria dysonansu poznawczego (L. Festinger, 1957) gosi m.in., e ludziom atwiej przychodzi wewntrzne dostosowanie do zewntrznych zmian, kiedy zmiany te s radykalne i w zwizku z tym postrzegane jako nieodwracalne, ni wtedy, gdy s to zmiany niewielkie, ktre mona traktowa jako atwe do odwrcenia (L. Balcerowicz, 1989). Ten argument psychologiczny podbudowuje wnioski, jakie mona wycign z analizy logiki budowy" nakazowego socjalizmu. Naley podkreli, e przedstawione tu ramy analityczne nie sprowadzaj teoretycznej ekonomii instytucjonalnej (czy oglnie instytucji) do psychologii. S prb uzyskania lepszego zrozumienia budowy, wpywu i dynamiki rozwiza i systemw instytucjonalnych przy wykorzystaniu wkadu teorii psychologicznych, wybiegajcego poza tradycyjne przesanki psychologiczne przyjmowane w tradycyjnej ekonomii. Tezy, ktre mona sformuowa przy wykorzystaniu tych ram, nie s prostym powtrzeniem twierdze psychologii, lecz raczej wynikiem powizania zaoe o alternatywnych strukturach instytu24 cjonalnych (lub oglniej czynnikach sytuacyjnych) z wyranie sformuowanymi zaoeniami psychologicznymi dotyczcymi dyspozycji jednostek (por. A. Malewski, 1975). W moim przekonaniu takie podejcie peniej realizuje zasad metodologicznego indywidualizmu, ktr susznie traktuje si jako podstaw analitycznych nauk spoecznych9. Bibliografia G. A. Akerlof, N. T. Dickens The Economic Consequences of Cognitwe Dissonance, American Economic Review" 1982, t. 72, s. 307-319. E. Aranson Social Animal, W. M. Freeman, London 1972. L. Balcerowicz Systemy gospodarcze. Elementy analizy porwnawczej, SGPiS, Warszawa 1989. D. Collard Altruism and the Economy, Martin Robertson, Oxford 1978. L. Festinger A Theory of Cognitwe Dissonance, Rw Peterson, Evanston, III. 1957. B. Gilad, S. Kaish, P. Loeb Cognitwe Dissonance and Utiiity Maximization, Joumal of Economic Behaviour and Organization" 1987, nr 8, s. 61-73. D. O. Hebb Drives and NS Conceptual Neryous System, w: D. Bindra, J. Stewart (red.) Motwation, Penguin, Harmondsworth 1971, s. 118-136. J. Karyowski O dwch rodzajach altruizmu, Ossolineum, Wrocaw 1982. J. Kozielecki Motywacja hubrystyczna krtka rozprawa o nienasyceniu, Problemy" 1987, nr 8, s. 11-18. C. Levi-Strauss Le regard oigne, Librairie Plon, Paris 1983. ' K. B. Madsen Wspczesne teorie motywacji, PWN, Warszawa 1980. A. Malewski O nowy ksztat nauk spoecznych. Pisma zebrane, PWN, Warszawa 1975. D. McCelland The Achieving Society, Van Nostrand, New York 1961. R. D. Putnam Making Democracy Work: Cwic Traditions in Modern Italy, Princeton University Press, Princeton, N. J. 1993. J. Rpke Die Strategie der lnnovation, J. C. B. Mohr, Tiibingen 1977. H. Simon Models of Ma, Wiley, New York 1957. R. J. Shiller, M. Boycko, V. Koroboy Popular Attitudes Toward Free Markets: Jhe Sowet Union and the United States Compared, American Economic Review" 1991, t. 81, s. 386-400. M. C. Weber Wrtschaft md Gesellschaft, J. C. B. Mohr, Tubingen 1922. . E. C. Williamson Markets and Hierarchies Analysis and Antitrust Implications, The Free Press, New York 1975.

Pragn tu podkreli, jak wiele w sensie intelektualnym zawdziczam Andrzejowi Malewskiemu, znakomitemu przedstawicielowi polskich nauk spoecznych, zmaremu przedwczenie w latach siedemdziesitych. Jego ksika z 1975 r. O nowy ksztat nauk spoecznych wywara wielki wpyw na mj sposb mylenia o metodach badania zachowa ludzkich w rnych warunkach zewntrznych, w tym instytucjonalnych. 259

SOCJAll KAPItfil l KAPUALI

Rozdzia 2 PROBLEMY DEFINICJI SOCJALIZMU WE WSPCZESNYM WIECIE* Mwic o pojciach, poruszamy si po znacznie bardziej niepewnym gruncie ni wtedy, gdy badamy problem zwizkw przyczynowych. W tym drugim przypadku bowiem moemy odnie nasze rozwaania do rzeczywistoci i w konfrontacji z ni oddzieli twierdzenia uzasadnione od bezpodstawnych. Na tym polega znany pop-perowski zabieg falsyfikacji. W pierwszym przypadku takiej moliwoci nie ma, definicje bowiem nie podlegaj falsyfikacji. Jedynie twierdzenia odnoszce si do stanw rzeczy opisywanych tymi definicjami mog by w niektrych przypadkach (o ile twierdzenia s poprawnie sformuowane) poddane empirycznemu sprawdzeniu; taki zabieg naley jednak ju do drugiej kategorii. W jaki sposb zatem mona odrni naukowe" definicje socjalizmu od nienaukowych"? Nie starajc si tutaj udzieli dokadnej odpowiedzi na tak postawione pytanie, proponowabym, by kada prba sformuowania naukowej definicji speniaa trzy do skromne, wzajemne ze sob powizane warunki: nie powinna by obciona wartociowaniem, nie powinna by zupenie arbitralna i zmienna w czasie, powinna si odznacza odpowiedni precyzj. Bez trudu mona poda przypadki wyranie sformuowanych albo ukrytych definicji socjalizmu, ktre nie speniaj przynajmniej * Tekst ten, napisany w 1988 r., zosta po raz pierwszy opublikowany pt. Problems with the Definition of Socialism in Today's Worid, w: Socialism Today? Jhe Changing Meaning of Socialism, O. Sik (red.), Macmillan, London 1991, s. 65-73. 29

jednego z tych warunkw. Zaczynajc od pierwszego wymagania zauwamy, e w oficjalnym jzyku w krajach socjalistycznych wszelkie zjawiska negatywne s powszechnie uznawane za odstpstwa od socjalizmu". W toczcej si wanie w ZSRR dyskusji niektrzy autorzy nie s gotowi uzna, e kiedykolwiek istnia tam jaki socjalizm, przynajmniej do 1985 r. Jeden z polskich autorw pyta retorycznie: Gdzie jest wicej socjalizmu: w Szwecji czy w Rumunii?"* Sdz, e za wszelkimi takimi wypowiedziami kryje si oglna wartociujca koncepcja socjalizmu jako stanu powszechnej szczliwoci2. Jeeli zatem pewne wydarzenia czy tendencje maj wyranie negatywny charakter, to nie s czci skadow socjalizmu, s od niego cakowicie niezalene bd zachodz raczej mimo socjalizmu ni jako jego skutek. Niektrzy przedstawiciele tego podejcia bez trudu uznaj hitlerowskie Niemcy za skrajn form kapitalizmu, a jednoczenie niechtnie uznaliby stalinizm za skrajn form socjalizmu. Dzieje si tak dlatego, e socjalizm" jest dla nich sowem witym. Drugi warunek oznacza, e nie naley si zadowala biernym wyliczaniem rnych definicji socjalizmu czy podaniem wasnej, bez ustalenia pewnych kryteriw, ktre ograniczyyby bezkrytyczne rozciganie sensu tego sowa3. Mwic inaczej, socjalizm nie powinien by pojciem doskonale elastycznym, jeeli w ogle ma mie jaki sens. Potrzeba nam pewnej stabilnoci struktury pojciowej, jeeli mamy poprawnie rejestrowa zmiany zachodzce w rzeczywistoci. Moim zdaniem, tendencja do niemal nieograniczonego rozszerzania pojcia socjalizmu upowszechnia si w krajach RWPG gwnie z dwch powodw. Po pierwsze, socjalizm" by tam nazw oficjalnej ideologii partii rzdzcych. Niektre z tych partii z jednej strony Stojc w obliczu gbokiego kryzysu w ich krajach, a z drugiej strony nie chcc przyzna si otwarcie do poraki tej ideologii proponuj ostatnio radykalne zmiany, twierdzc jednoczenie, e s to tylko ' J. Malanowski, 1989. 2 Na skonnoci do takiego definiowania socjalizmu zwrci uwag L. Sirc (1974, s. 170): termin socjalizm jest czsto uywany na oznaczenie systemu, w ktrym wszystkim dobrze si yje". I doda: Jeli to ma by socjalizm, to wszyscy jestemy socjalistami...". 3 Nie naley tego myli z sugesti postawienia pewnych barier ideologicznych zmianom systemowym w krajach realnego socjalizmu". Chodzi raczej o to, by przynajmniej w dyskusjach naukowych wykaza wiksz powcigliwo w uznawaniu kadej takiej zmiany za rozwizanie mieszczce si w ramach socjalizmu". 30 modyfikacje ich (zasadniczo nie zmienionej) koncepcji socjalizmu. Zapewne chodzi tu o stworzenie wraenia, e sama oficjalna doktryna od pocztku bya w zasadzie suszna. Dlatego nawet te modyfikacje nie podwaaj ideologicznego prawa do utrzymywania si przy wadzy. Jako przykad takiego rozszerzania oficjalnego pojcia socjaliz" mu, pozwol sobie przytoczy fragment uchway Wgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej z 1987 r.: Gospodarka nieformalna i sektor prywatny s integraln czci socjalistycznej gospodarki"4. Analogicznie, rolnictwo indywidualne moc specjalnej poprawki do konstytucji wprowadzonej w 1983 r. zostao uznane za element socjalistycznej gospodarki w Polsce. Nie tylko wadze, ale rwnie niektrzy ekonomici proponuj radykalne zmiany (np. wprowadzenie rynku kapitaowego wcznie z gied papierw wartociowych) jako rodki przebudowy w ramach gospodarki socjalistycznej. Zapewne jest to wyraz chci osabienia ideologicznych atakw na takie zmiany, a by moe te dostarczenia wadzom sposobu ratowania twarzy, w nadziei, e potem chtniej przystan one na proponowane rozwizania. Rozmywanie koncepcji socjalizmu wydaje si cen wart poniesienia, jeeli w ten sposb miayby wzrosn szans wprowadzenia tych zmian. Mam pewne zrozumienie dla motyww kryjcych si za tak skonnoci5. Sdz jednak, e dla pojciowej jasnoci naleaoby jako ograniczy dowolno uywania terminu socjalizm", przynajmniej w dyskusjach teoretycznych. Dodatkowym powodem przemawiajcym za tak powcigliwoci jest wtpliwo, czy metoda wciskania wszelkich zmian pod stosownie nacignit czapk socjalizmu moe by skuteczna; sdz, e przeciwnicy reform nie dadz si tak atwo przechytrzy. Analizujc pojcie socjalizmu, warto rozrni kilka szerokich kategorii, w odniesieniu do ktrych czsto uywa si sowa socjalistyczny": 4 Moliwa jest jednak rwnie inna interpretacja: sowo socjalizm" ma oznacza, e mimo dopuszczenia do wzrostu sektora prywatnego, jego rola nie moe si sta dominujca (cyt. za I. Szelenyi, 1988, s. 42). 5 Podobne podejcie polega na twierdzeniu, e pewne kategorie (np. zysk, rynek, bankowo prowadzona na zasadach handlowych), uwaane dotd za kapitalistyczne", faktycznie pojawiy si na dugo przed powstaniem kapitalizmu. Nie s wic specyficznie kapitalistyczne" i mona je dopuci rwnie w socjalizmie". 31

Socjalistyczne ideay albo podane stany spoeczestwa. Lista takich ideaw jest do duga, do gwnych nale zapewne: sprawiedliwo gospodarcza, sprawiedliwy podzia dochodu i bogactwa, likwidacja ubstwa6. Socjalistyczne systemy gospodarcze, tzn. pewne typy rozwiza instytucjonalnych regulujcych w skali caego kraju ycie gospodarcze. Socjalistyczne doktryny, tzn. zestawy twierdze, ktre maj na celu wyjanienie, dlaczego i w jaki sposb musz si pojawi systemy socjalistyczne7, i/lub koncentruj si na opisie waciwoci tych systemw oraz ich (rzekomo) wyszej sprawnoci, wcznie z ich szczegln zdolnoci do realizacji socjalistycznych ideaw. Partie polityczne i inne organizacje nazywajce si mianem socjalistycznych" i/lub wyznajce wierno socjalizmowi. Zupenie oczywiste jest, e naley zachowa niezwyk ostrono we wszelkich prbach wyprowadzania definicji systemu socjalistycznego z oficjalnych programw i owiadcze instytucji objtych czwart kategori, w przeciwnym bowiem razie mona atwo pa ofiar politycznego manipulowania pojciami. Wspomniaem ju o tym niebezpieczestwie mwic o ostatnich wypowiedziach niektrych partii rzdzcych w krajach RWPG. Podobne zagroenie dotyczy rwnie odpowiednich organizacji na Zachodzie. Reguy walki wyborczej sprawiaj tam, jak si wydaje, e znacznie atwiej jest zmieni program ni przyzna si do tego przez zmian nazwy partii i/lub zmian ideologii8. Przykadem moe by Hiszpaska Partia Socjalistyczna, realizujca thatcherowsk" polityk ekonomiczn. Naleaoby take unika definiowania socjalistycznych systemw gospodarczych w takich kategoriach, ktre by oznaczay wysoki stopie spenienia ideaw socjalistycznych (i innych dobrych rzeczy). Systemy te naley raczej definiowa w kategoriach pewnych cech instytucjonalnych. Nieprzestrzeganie tego wymagania prowadzi do wartociujcych definicji socjalizmu9, ktre jak ju zauwayem 6 W sprawie rnych sformuowa ideaw socjalistycznych zob.L. Kolakowski, S. Hampshire, 1974. 7 Najwaniejszym przykadem jest tu marksowski materializm historyczny. 8 Moe by tak, e zmiana nazwy partii przypomina zmian szyldu firmy: w obu przypadkach w wyniku powstaego zamieszania pojawia si ryzyko utraty pewnej czci klienteli". 9 Przykadem takiego podejcia moe by propozycja Lischkina, by Jako kryterium istnienia socjalizmu przyj takie wskaniki, jak poziom wydajnoci pracy, poziom ycia, poziom dobrobytu (np. miertelno niemowlt i przecitna dugo ycia), a take zakres swobd demokratycznych" (cyt. za M. Ellman, 1989, s. 3). 32 naley odrzuci jako metodologicznie bdne. Jest jednak jeszcze jeden metodologiczny powd skaniajcy do pojciowego rozdzielenia socjalistycznych ideaw i socjalistycznych systemw: tylko wtedy ich wzajemne zwizki mog by przedmiotem analizy teoretycznej i empirycznej, a nie bd dekretowane na mocy samej tylko definicji. Analiza taka moe wykaza, e pewne ideay socjalistyczne, np. zmniejszenie zrnicowania dochodw, doczekay si zaawansowanej realizacji w niektrych systemach kapitalistycznych. Mona by tu wskaza np. Tajwan10. Po to, by nie zamyka si na takie odkrycia, wyznawcy socjalistycznych ideaw powinni uwolni swe umysy od socjalistycznych doktryn, ktre postuluj istnienie sztywnego zwizku pomidzy pewnymi rozwizaniami instytucjonalnymi i pewnymi typami wynikw ekonomicznych. Skoncentruj si teraz na socjalistycznych systemach gospodarczych. Stwierdziem ju, e naley je definiowa w kategoriach pewnych cech instytucjonalnych. W jakich jednak instytucjach mamy si doszukiwa wyrniajcych cech takich systemw? Jakie powinno by kryterium wydzielania takich rozwiza instytucjonalnych? Proponuj, by w celu uniknicia dowolnego nacigania pojcia systemu socjalistycznego za podstawowe kryterium przyj zachowanie przynajmniej pewnych gwnych elementw jego pierwotnego znaczenia. Przy tym zaoeniu wikszo z nas zgodzi si zapewne, e wyrniajc cech gospodarki socjalistycznej (od ktrej zreszt wywodzi si samo sowo socjalizm") jest oparcie jej na spoecznej wasnoci grodkw produkcji". Pojcie takiej wasnoci nie jest bynajmniej jasne i wymagaoby duszego omwienia12. Cokolwiek by jednak ono^> 10 Zob. S. C. Tsiang, 1988. " Wanym wyjtkiem od tego definicyjnego zaoenia jest definicja socjalistycznego systemu gospodarczego sformuowana wycznie w kategoriach zasigu dziaa redystrybucyjnych pastwa dobrobytu. Wanie w tym sensie mwi si np. o socjalizmie szwedzkim. Takie uycie terminu krytykowa ju K. Diehl (1926, s. 580), twierdzc, e w ten sposb miesza si ustrj socjalistyczny z reformami spoecznymi realizowanymi w kapitalizmie. Wydaje si, e podobnego zdania jest The Economist", kiedy publikuje opini, e socjaldemokratyczny model spoeczestwa" jest kapitalizmem opieki spoecznej". 12 W innej pracy prbowaem rzuci nieco wiata na rne koncepcj^ (zob. L. Balcerowicz, 1987). y?? 33

oznaczao, nie obejmuje na pewno wasnoci prywatnej. W istocie wasno spoeczna bya rozumiana jako w pewnym sensie przeciwiestwo wasnoci prywatnej. Socjalistyczne propozycje zastpienia wasnoci prywatnej wasnoci spoeczn opieray si na dwch gwnych przesankach. Dochd czerpany z tytuu wasnoci prywatnej (dochd wacicieli) by uwaany za nie zapracowany". Jedynym dochodem uzasadnionym by dochd z pracy13. Na skutek takiego podejcia caa uwaga koncentrowaa si obsesyjnie nie na oglnym zrnicowaniu dochodw, obojtne z jakiego rda, lecz na jednym tylko rodzaju dochodw, uznanym za przejaw wyzysku. Prywatna wasno rodkw produkcji bya uwaana za instytucjonaln podstaw wolnokonkurencyjnego rynku, ktry z kolei by potpiany jako marnotrawny i niezmiernie nieefektywny sposb koordynacji w gospodarce14. Jednoczenie uznano za moliwe zastpienie samoczynnej koordynacji rynkowej jak wysz", wiadom harmonizacj dziaalnoci gospodarczej, tj. planowaniem oglnogospodarczym. W tym ujciu argument za zastpieniem wasnoci prywatnej wasnoci spoeczn" wynika z zaoonego zwizku pomidzy t pierwsz i wolnym rynkiem, a take z przekonania, e koordynacj rynkow mona zastpi jak wysz" form koordynacji nierynkowej. Pogld taki czyni z planowania w skali caej gospodarki centralny element gospodarki socjalistycznej, zastpujcy rynek, a wasno prywatna zostaje potpiona wionie dlatego, e takie planowanie uniemoliwia, powodujc samoczynne, anarchiczne" procesy w gospodarce. 13 Ocena rnych rde dochodu (i zrnicowania dochodw) jest zawsze sdem wartociujcym; w oczywisty sposb odnosi si to rwnie do formuowanych przez socjalistw ocen dochodu z wasnoci. W marksizmie t negatywn ocen przedstawia si jednak w taki sposb, jak gdyby bya ona odkryciem naukowym, chocia w rzeczywistoci opiera si po prostu na sformuowanej przez Marksa, arbitralnej definicji wartoci dodatkowej". Wnikliwe uwagi w tej sprawie mona znale w: T. Sowell, 1980, s. 225-227. 14 Warto podkreli, e dla wikszoci wybitnych wczesnych socjalistw (wczajc Marksa) gwnym zem by wolnokonkurencyjny charakter rynku, tzn. rywalizacja gospodarcza jako gwne rdo zakce w gospodarce. Konkurencja rynkowa jest wic nie do pogodzenia z socjalistyczn tradycj. W sprawie prezentacji pogldw wczesnych socjalistw zob. C. Kernig, 1979. Ich podejcie do wolnego, konkurencyjnego rynku byo zatem dokadnym przeciwiestwem wizji niewidzialnej rki" Adama /'Snritha. f" 34 Jest to interpretacja typowa dla wikszoci wczesnych socjalistw, jest ona take kluczowym elementem marksowskiej wizji socjalistycznego systemu gospodarczego15. Wydaje mi si, e najwaniejsze w marksowskim pojmowaniu (lub definicji?) prywatnej wasnoci rodkw produkcji jest odosobnienie" poszczeglnych producentw cecha skaniajca ich do takiego dziaania, ktrego wynikiem jest anarchia produkcji", tj. konkurencyjny mechanizm rynkowy. Rzeczywicie wydaje si, e owo odosobnienie jest gwnym powodem, dla ktrego wasno prywatna miaaby by zastpiona wasnoci spoeczn"16. Dlatego kada koncepcja wasnoci spoecznej, ktra miaaby przewidywa takie wyodrbnienie, popada w zasadnicz sprzeczno z sam istot marksowskiej wizji socjalizmu. Marks mg oczekiwa, e harmonijna koordynacja nierynko-wa da si osign bez centralizacji, w wyniku swobodnego wspdziaania autonomicznych wytwrcw. Dzi ju jednak wiemy, e w gospodarce o pewnym stopniu zoonoci nie jest to moliwe'7. Po to bowiem, by znie rynek, trzeba ograniczy autonomi przedsibiorstw, a to z kolei tworzy prni, ktr musi wypeni centralistyczne planowanie. Niezalenie zatem od tego, o czym mg marzy Marks, jedyn realn formu wasnoci spoecznej, ktra da si pogodzi z jego wizj socjalizmu jako systemu gospodarczego pozbawionego rynku, jest scentralizowana wasno pastwowa. Socjalizm realny" (a dalej komunizm wojenny") jest wic pod tym wzgldem zasadniczo zgodny z rzeczywist treci marksowskiej wizji socjalizmu18. Moemy na to troch ironicznie patrze jako na przykad alienacji wyodrbnienia si wytworu od wytwrcy. 15 W opisie pogldw Marksa na socjalizm szeroko wykorzystuj prac K. Kloca,-1980, s. 1-160. W sprawie interpretacji podobnej do przedstawionej w tej ksice zob. A. Nove, 1983, s. 1-60; D. Lavoie, 1985, s. 28-38. 16 Na poparcie tego pogldu mona przypomnie, e Marks uwaa rozwj kapitalistycznych spek akcyjnych za element przejcia od kapitalizmu do socjalizmu, poniewa oznacza on jego zdaniem coraz szersze zastpowanie mechanizmu rynkowego planow, nierynkow koordynacj. 17 W sprawie wnikliwej krytyki utopijnego charakteru propozycji nierynkowej i jednoczenie niehierarchicznej koordynacji zob. A. Lindbeck, 1977. 18 Czasami tytuem zastrzeenia podnosi si, e socjalizm realny" nie daje adnych wskazwek dotyczcych sprawnoci marksowskiego modelu socjalizmu, sam Marks bowiem przewidywa pojawienie si socjalizmu w

krajach najwyej rozwinitych, natomiast w praktyce wprowadzono go w kraju zacofanym. Jest to jednak argument cakowicie chybiony. Problem polega nie tylko na tym, e rozwj historyczny zada kam przepowiedniom Marksa. Chodzi przede wszystkim o to, e nawet gdyby prba wprowadzenia marksowskiego socjalizmu faktycznie zostaa podjta w krajach najwyej 35

Wobec rozczarowania wynikami tradycyjnego systemu socjalistycznego w wersji radzieckiej, w krajach nim obarczonych zaczto poszukiwa nowych modeli gospodarki socjalistycznej. Nie miejsce tu na omawianie ewolucji tych modeli. Odnotujmy jedynie, e wanym krokiem w tym procesie by przedstawiony w 1961 r. przez Wodzimierza Brusa model zdecentralizowany", ktry przewidywa daleko idc decentralizacj decyzji dotyczcych biecego funkcjonowania, przy utrzymaniu bezporedniej kontroli centrum nad nowymi inwestycjami. Ten typ modelu tworzy, jak si wydaje, podstawowy paradygmat reformy" w latach szedziesitych i siedemdziesitych w Polsce i na Wgrzech oraz zdoby sobie rwnie popularno w Jugosawii19. Model w stanowi czciowe odstpstwo od socjalizmu marksows-kiego, dopuszcza bowiem pewne elementy rynku w regulacji biecej produkcji. Mimo to jednak nadal mona go byo obroni na gruncie marksowskim, poniewa decyzje inwestycyjne w przewaajcej mierze miay pozosta domen centralnego planowania. Wspczenie wikszo ekonomistw zajmujcych si reform z uzasadnionym sceptycyzmem podchodzi do zalet centralizacji inwestycji (w tym rwnie W. Brus, 1988). Dzi dominuje pogld, e reforma zmierzajca do podniesienia efektywnoci musi przewidywa wprowadzenie prawdziwych mechanizmw rynkowych, obejmujcych rwnie rynek kapitaowy. W wikszoci przedstawionych dotd schematw nadal jednak utrzymuje si dominacj spoecznej" wasnoci rodkw produkcji. Dlatego wanie ich autorzy lub te krytycy uznaj je za propozycje socjalistycznej gospodarki rynkowej". Taka ocena zasuguje na komentarz. Po pierwsze, trzeba zauway, e jeeli takie schematy pozostaj jeszcze w obrbie socjalizmu, to z pewnoci nale do jego niemark-sowskiej odmiany20. W marksowskiej bowiem perspektywie socjalizm rynkowy" jest terminem wewntrznie sprzecznym. Wedug mojego pojmowania myli Marksa, wasno bya dla niego spoeczna" w tym rozwinitych, wyniki na pewno nie byyby lepsze, poniewa skuteczno hierarchicznej, nierynkowej koordynacji spada wraz ze wzrostem zoonoci gospodarki. 19 Por. M. Ellman, 1971, s. 20. 20 Rzeczywicie, niektre z wymienionych schematw przywodz na myl dziea socjalistw utopijnych", np. Owena lub Lasalle'a, ktrzy byli zwolennikami systemu gospodarczego opartego na spdzielniach wytwrcw. 36 f sensie, e miaa przezwycia wyodrbnienie producentw, tj, ich samoczynne wzajemne oddziaywanie typu rynkowego. W konsekwencji, jeli odrzuci si marksowsk niech do rynku, to trzeba rwnie zgodzi si na rewizj motywowanej ideologicznie wrogoci wobec prywatnej wasnoci rodkw produkcji. Wydaje mi si, e dla wikszoci autorw i zwolennikw schematw socjalizmu rynkowego" przymiotnik socjalistyczny" i zwizany z nim akcent na wasno spoeczn" nie wyraaj adnego ideologicznego zaangaowania. S one raczej wyrazem odczucia tego, co jest politycznie dopuszczalne, a co nie. Zwaywszy jednak ostatnie zmiany w obozie socjalistycznym, taka postawa moe grzeszy nadmiern ostronoci21. Dlatego sdz, e poszukiwanie nowego systemu gospodarczego nie powinno by ograniczane adnymi -izmami i e dyskusja o reformie przynajmniej w gronie ekonomistw nie powinna si koncentrowa na tym, czy odpowiednie schematy s jeszcze zgodne z socjalizmem. Naleaoby natomiast zwrci uwag na ich potencjaln sprawno i zdolno do rozwizywania powanych problemw gospodarczych w krajach socjalistycznych. Bibliografia L. Balcerowicz Remarks on the Concept ofOwnership, Oeconomica Polona" 1987, nr l, s. 75-95.' " ' ' ! ' W. Brus Oglne problemy funkcjonowania gospodarki socjalistycznej. Warszawa 1961. W. Brus From Revisionism to Pragmatism, referat przedstawiony na konferencji Plan a rynek" w Wiedniu w 1988 r. K. Diehl Sozialismus md Kommunismus, w: Handwrterbuch der Staatswissenschaften, Gustav Fischer, Jena 1926, s. 578-611. M. Ellman Soviet Flaming Today, Cambridge University Press, Cambridge 1971. M. Ellman Intellectual Barriers to Economic Reform in the USRR, maszynopis powielony, Sopron 1989. C. Kernig Sozialismus. Ein Handbuch, t. l, W. Kohihammer, Stuttgart 1979. K. Kloc Plan i rynek w radzieckich dyskusjach ekonomicznych 1917-1929, praca doktorska. Warszawa 1980. 21 Jako przykad pozwol sobie wskaza niedawn polsk dyskusj na temat sektora prywatnego, w ktrej wielu ekonomistw domagao si podniesienia granicy zatrudnienia w firmie prywatnej, proponujc rne konkretne liczby. Potem jednak, po zmianie rzdu w 1988 r., w styczniu 1989 r. przyjto ustaw, ktra takie granice w ogle zniosa. 37

L. Kolakowski, S; Hampshire (red.) Jhe Socialist Idea, Wiedenfeid and Nicolson, London 1974. . D. Lavoie Rwalry and Central Planning, Cambridge University Press, Cambridge 1985. A. Lindbeck The Political Economy of the New Left. A Outsider's View, Harper and Rw, New York 1977. J. Malanowski Wywiad, Przegld Tygodniowy" 1989, nr 15. L. von Mises Socialism. A Economic and Sociological Analysis, Yale University Press, New Haven 1951 (orygina niemiecki wydany w 1922 r.). New Paths for Socialism, The Economist", 21X111985. A. Nove The Economics of Feasible Socialism, George Allen & Uniwin, London 1983. L. Sirc Socialism and Ownership, w: L. Kolakowski, S. Hampshire (red.) The Socialist Idea, Windenfeid and Nicolson, London 1974, s. 170-83. T. Sowell Knowledge and Decisions, Basie Books, New York 1980. I. Szelenyi Eastern Europ m an Epoch of Transition towards a Socialist Mixed Economy'!, maszynopis powielony, Sopron 1988. S. C. Tsiang Taiwan's Economic Success Demystified, Journal of Economic Growth" 1988, nr l, s. 21-36. Rozdzia 3 Z HISTORII SPORU O SPRAWNO GOSPODARCZ SOCJALIZMU* Spr o sprawno gospodarcz socjalizmu toczy si gwnie wrd ekonomistw na Zachodzie i rozpocz si na przeomie wieku XIX i XX. Za punkt zwrotny w tym sporze uwaa si powszechnie opublikowanie w jzyku niemieckim przez Ludwika von Misesa w 1920 r. artykuu kwestionujcego moliwo prowadzenia racjonalnego rachunku ekonomicznego w socjalizmie'. Mises rozwin swoj krytyk socjalizmu w kilku nastpnych dzieach2. Innym wybitnym przedstawicielem krytykw socjalizmu by Friedrich Hayek. Na uwag zasuguje rwnie analiza saboci gospodarczych socjalizmu przedstawiona w 1922 r. przez Borysa Bruckusa w trzech artykuach napisanych i opublikowanych w Rosji Radzieckiej3. Wany wkad w dyskusj wnis te, moim zdaniem, norweski ekonomista T. J. B. Hoff w dziele opublikowanym w oryginale w 1938 r.4 * Tekst ten, napisany w 1988 r., po raz pierwszy ukaza si w zbiorze Szkice ekonomiczne. Pamici Edwarda Lipinskiego, PWE, Warszawa 1991. ' Wersja angielska artykuu: Economic Calculation in the Socialist Commonwealth, w: Collectwist Economic Planning, F. A. Hayek (red.), London 1935, s. 201-243. 2 Socialism. A Economic and Sociological Analysis, New Haven 1951 (orygina niemiecki ukaza si w 1922 r.); Human Action. A Treatise on Economics, New Haven 1963 (wyd. l 1949). 3 B. Bruckus Problemy narodnogo choziajstwa pri socyalisticzeskom stroje, Ekono-mist" 1922, nr l, s. 48-65. Dwa kolejne artykuy pod tymsamym tytuem ukazay si w numerze 2 z tego roku (s. 48-183) i numerze 3 (s. 54-72). Artykuy te bd dalej oznacza odpowiednio jako Problemy... I, II, III. 4 Wersja angielska: T. J. B. Hoff Economic Calculation in the Socialist Soviety, London 1949. 39

Stron socjalistyczn", ktra odpieraa zarzuty krytykw i formuowaa twierdzenia o ekonomicznych zaletach socjalizmu, reprezentowali tacy ekonomici, jak Fred M. Taylor, H. D. Dickinson, Maurice Dobb, Oskar Lange5. Udzia w dyskusji po tej stronie nie zawsze szed w parze z socjalistycznymi sympatiami. Czoowym przykadem moe by J. Schumpeter, ktrego trudno posdzi o polityczne zaangaowanie w spraw socjalizmu. W omawianym sporze opowiedzia si on jednak zdecydowanie po stronie jego zwolennikw6. 1. Wok tradycyjnej" interpretacji sporu Celem tego opracowania nie jest wyczerpujce omwienie przebiegu sporu i wkadu do rozmaitych autorw. Dlatego ogranicz si gwnie do ju wymienionych, ktrzy s zreszt jak sdz dostatecznie reprezentatywni dla stron interesujcej nas debaty. Uwzgldnienie innych osb nie zmienioby wic zasadniczo jej obrazu. W opracowaniu tym zamierzam natomiast wykaza nietrafao podrcznikowej interpretacji sporu, rozpowszechnionej zarwno na Zachodzie (przynajmniej do niedawna), jak i w literaturze polskiej. Interpretacja ta: 1) sprowadza spr o sprawno gospodarcz socjalizmu niemal wycznie do kwestii racjonalnego rachunku ekonomicznego, 2) gosi, e w sporze na ten temat niekwestionowane zwycistwo odniosa strona socjalistyczna z O. Langem na czele7. 5 F. M. Taylor The Guidance of Production in a Socialist State, The American Economic Review", March 1929; H. D. Dickinson Price Formation m a Socialist Community, The Economic Journal", June 1933, s. 237-250; M. Dobb Economic Theory md the Problems of a Socialist Economy, The Economic Journal", December 1933, s. 588-598; O. Lange On the Economic Theory ofSocialism, w: On the Economic Theory of Socialism, B. J. Lippincott (red.), Minneapolis 1938, s. 55-120 (przekad polski O teorii ekonomicznej gospodarki socjalistycznej, w: Pisma ekonomiczne i spoeczne 1930-1960, Warszawa 1961, s. 89-125). 6 Zob. J. Schumpeter Kapitalizm, socjalizm, demokracja. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. 7 Szczeglnie kategorycznie gosi to E. ukawer (Spr o racjonalno gospodarki socjalistycznej. Z historii problemu. Warszawa 1985); zob. te J. G. Zieliski Rachunek ekonomiczny w socjalizmie, Warszawa 1961. Bardziej powcigliwe stanowisko w kwestii wyniku sporu Lange-Mises zajli J. Gwczyk (Ewolucja pogldw na temat systemu zarzdzania i planowania w Polsce, w: Dyskusja o funkcjonowaniu gospodarki socjalistycznej, Warszawa 1969, s. 193-204) oraz W. Brus (Oglne problemy funkcjonowania gospodarki socjalistycznej. Warszawa 1961, s. 29-62). 40 Ot jest prawd, e kwestia rachunku ekonomicznego zajmowaa czoowe miejsce w omawianej debacie. Jednake jej wybitni uczestnicy, gwnie po stronie antysocjalistycznej", podejmowali rwnie inne wane problemy gospodarki socjalistycznej (na niektre z nich zwrc uwag dalej). Dlatego w tytule tego opracowania jest mowa o sprawnoci gospodarczej socjalizmu, gdy jest to pojcie ogarniajce rne aspekty wpywu danego systemu gospodarczego na warunki ycia podlegajcych mu ludzi. Jeli za chodzi o sam kwesti rachunku ekonomicznego w socjalizmie, to wska nawizujc do pewnych prac zachodnich ekonomistw e O. Lange i inni przedstawiciele strony socjalistycznej nie odpowiedzieli waciwie na wyzwanie Misesa. Teraz natomiast trzeba zwrci uwag, e samo pojcie gospodarki socjalistycznej ewoluowao w toku i pod wpywem debaty. Dlatego dalej bd zaznacza jeli nie bdzie to wynika z kontekstu o jak koncepcj socjalizmu chodzi. Oglnie mona powiedzie, e Mises mia na myli w swoim przeomowym artykule z 1920 r. taki model gospodarki socjalistycznej, jaki dominowa w jego czasach i wczeniej w ideologii ruchu socjalistycznego pod wpywem Marksa i marksistw. Bya to mianowicie gospodarka, w ktrej dziki zniesieniu prywatnej wasnoci i pienidza rynek zosta zastpiony planowaniem oglnogospodarczym8. Chodzi tu wic o centralistyczn, nierynkow gospodark bezpieni-n. W pniejszych pracach (a czciowo ju take we wspomnianym artykule) Mises analizowa rwnie szersz koncepcj socjalizmu jako nierynkowego, etatystycznego9 systemu gospodarczego, w ktrym niewykluczona jest pewna rola pienidza. Przypomina to z grubsza system nakazowo-rozdzielczy. Podobn koncepcj socjalizmu posugiwali si rwnie F. Hayek i B. Bruckus. W odpowiedziach strony socjalistycznej na wyzwanie Misesa pojawiaj si wane zmiany w stosunku do pierwotnego marksows8 Wicej na ten temat zob. G. Temkin Karola Marksa obraz gospodarki komunistycznej, Warszawa 1962. 9 Mises podkrela, e kade uspoecznienie" gospodarki, przewidujce przeniesienie decyzji gospodarczych w danym kraju na szczebel caego spoeczestwa, nieuchronnie oznacza jej upastwowienie. Marksowski socjalizm jest wic, jego zdaniem, w istocie rzeczy skrajnym etatyzmem, a marksistowska wizja uspoecznionej gospodarki nierynkowej jako czego jakociowo innego od gospodarki totalnie upastwowionej opiera si na iluzji. Zob. L. von Mises Socialism..., ed. cit., s. 95-98. 41

kiego modelu socjalizmu: znika postulat zniesienia pienidza, wysuwane s propozycje symulowanego" rynku. Niektrzy proponuj wrcz wprowadzenie, przynajmniej czciowo, rzeczywistego mechanizmu rynkowego'. Propozycje te spotykay si z kolei jak to zobaczymy dalej z krytyczn ocen strony przeciwnej. Dla obu stron byo jednak na og jasne, e ostateczn lini oddzielajc socjalizm od kapitalizmu jest dominacja w socjalizmie nieprywatnej wasnoci rodkw produkcji. To z kolei implikowao ich zdaniem znaczny stopie centralizacji decyzji, zwaszcza w sferze inwestycji. Miarodajna moe tu by wypowied Misesa: Jeli socjalistyczne pastwo ma w ogle pozosta socjalistycznym, to nie moe odda innym dyspozycji kapitaem, ktra umoliwia ekspansj jednych przedsibiorstw, kurczenie si innych i zakadanie cakiem nowych. Trudno sobie wyobrazi, aby socjalici jakiegokolwiek odcienia mogli powanie zaproponowa przekazanie tej funkcji jakiej grupie osb, ktra miaaby za zadanie czyni to, co robi kapitalici i spekulanci w warunkach kapitalizmu, z t tylko rnic, e owoce ich stara przypadayby nie im, lecz spoeczestwu"". 2. Problem rachunku ekonomicznego Problem rachunku ekonomicznego mona rozoy na dwa zagadnienia: 1) dostpno odpowiedniej informacji ekonomicznej do podejmowania decyzji w ramach centralnego planowania, ktre na mocy przyjtej definicji socjalizmu ma zastpowa rynek; 2) zdolno wadz planistycznych do przyswajania i przetwarzania informacji w sposb, ktry by pozwala na podejmowanie poprawnych ekonomicznie decyzji co do alokacji zasobw. Spr dotyczy pocztkowo gwnie kwestii pierwszej. B. Bruckus wskaza, e identyfikacja preferencji konsumentw i w rezultacie 10 Karen J. Vaughn (Critical Discussion ofthe Fow Papers, w: The Economics of Ludwig von Mises. Toward a Critical Reappraisal, L. S. Moss (red.), Kansas City 1974, s. 107) tak oto komentuje t ewolucj samej koncepcji socjalizmu po stronie socjalistycznej: Na kade wyzwanie, jakie Mises i Hayek rzucali koncepcji socjalizmu, odpowiedzi byo znajdowanie jakich rozwiza dublujcych rynek. Dla Misesa ju sam ten fakt by dowodem jego triumfu nad socjalistami, gdy traktowa on kade uznanie potrzeby rynku jako kolejne odstpstwo od czystego socjalizmu". " L. von Mises Socialism..., ed dt. s. 141. 42 okrelenie poprawnej struktury poday dbr konsumpcyjnych moe by stosunkowo atwym zadaniem tylko na bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego12. Jednake w miar wzrostu dochodu na jednego mieszkaca problem staje si coraz bardziej skomplikowany dla centralnego planisty, a do jego rozwizywania mao przydatne okazuj si naukowo opracowane normy fizjologiczne'3. Dla kontrastu, Mises uchodzcy za gwnego krytyka socjalizmu w omawianej debacie nie powici wiele uwagi trudnociom centralnego okrelania struktury produkcji dbr konsumpcyjnych. Stwierdzi on nawet, e administracja gospodarcza (w gospodarce socjalistycznej L. B.) moe dokadnie wiedzie, jakie dobra s najbardziej podane"14. W tym punkcie dostrzegamy ciekaw zbieno jego pogldw ze stanowiskiem socjalisty H. D. Dickinsona, ktry twierdzi, e w socjalizmie bdzie mona bez wikszego trudu okreli krzywe popytu na kade z dbr konsumpcyjnych, a to dlatego, e gospodarka ta bdzie si odznacza wielk przejrzystoci: W kapitalizmie krzywe popytu istniej raczej w sferze wiary (...), natomiast w szklanych cianach gospodarki socjalistycznej bdzie je mona duo atwiej wykreli"15. Spr skupia si jednak gwnie na problemie dostpnoci informacji ekonomicznej niezbdnej do identyfikacji optymalnej kombinacji czynnikw wytwrczych, czyli do okrelenia, ktra z wielu moliwych technik produkcji jest najtasza. Mises i Bruckus twierdzili zgodnie, e w gospodarce socjalistycznej nie bdzie to moliwe. Do okrelenia optymalnej kombinacji czynnikw produkcji potrzebne s bowiem ich ceny rynkowe, a ceny takie w socjalizmie (w ujciu Marksa i marksistw) nie mog istnie, gdy z definicji nie ma w nim rynku rodkw produkcji. Drug przyczyn niemoliwoci zidentyfikowania optymalnej techniki produkcji jest zaoony brak pienidza, czyli rachunek w jednostkach naturalnych lub jednostkach pracy. 12 Bruckus zakada oczywicie, e produkcja powinna dostosowywa si do preferencji konsumentw. Zaoenie to przyjmowali rwnie gwni uczestnicy debaty po stronie socjalistycznej. Jednym z wyjtkw by M. Dobb, Economic Theory..., s. 591^ 13 Zob. Brucks Problemy ... (II), ed cit., s. 167-170. Podobne zastrzeenie formuowa HofT, Economic Calculation..., ed. cit., s. 182-183. 14 L. von Mises Economic Calculation..., ed. cit, s. 107. Niewykluczone jednak, e Mises zbagatelizowa problem ustalania struktury popytu konsumpcyjnego po to, aby uwypukli trudno jego zdaniem nieprzezwycialn, a mianowicie identyfikacj optymalnej techniki produkcji poszczeglnych dbr. 15 H. D. Dickinson Price Formation..., ed cit., s. 240. 43

Rachunek taki natrafia bowiem na nieprzezwycialn trudno sprowadzenia rnych jakociowo czynnikw produkcji do wsplnego mianownika16. Niemoliwo oparcia gospodarowania na rachunku ekonomicznym bdzie miaa taki oto skutek: Na miejscu systemu anarchicznej produkcji rzdzi bdzie bezsensowny porzdek irracjonalnej maszyny. Koa bd si krci, ale bez efektu"17. Oprcz tej zgodnoci pogldw mona te wykry dwie wane rnice w stanowisku Misesa i Bruckusa. Ot po pierwsze Bruckus dopuszcza moliwo istnienia efektywnego socjalizmu rynkowego" (zob. punkt 7 tego szkicu), natomiast Mises twierdzi, e tylko instytucje typowe dla kapitalizmu, szczeglnie prywatna wasno rodkw produkcji, mog generowa waciw informacj ekonomiczn. Wasno ta zapewnia bowiem niezbdny zakres swobody gospodarczej oraz odpowiednie bodce do tego, aby podmioty gospodarcze prboway tworzy poprawne prognozy rnych zmiennych ekonomicznych, w tym przyszych cen. A ponadto mechanizm bankructwa oddziela tych, ktrzy s szczeglnie kompetentni w formuowaniu prognoz, od pozostaych osb. Mises podkrela wic w sumie znaczenie kapitalistycznych instytucji dla procesu tworzenia poprawnych przewidywa, ktre ksztatuj biece dane rynkowe, bdce z kolei informacj powszechnie dostpn18. Po drugie i to jest bardzo wane dla waciwej oceny sporu w sprawie rachunku ekonomicznego Mises wyranie podkrela, e problem braku odpowiednich danych dotyczy tylko nieuchronnie zmiennych, dynamicznych warunkw realnej gospodarki. Oto odpowiedni cytat: ...Jeli zaoymy, e socjalistyczny system produkcji byby oparty na ostatnim stanie wypartego przez socjalizm systemu wolnoci gospodarczej i e nie nastpiyby odtd adne zmiany, to w rzeczy samej moemy sobie wyobrazi racjonalny i ekonomiczny socjalizm. Ale tylko w teorii. Stacjonarny system gospodarczy nigdy nie moe istnie. wiat si cigle zmienia i stan statyki, chocia 16 Zob. L. von Mises Economic Calculation..., ed cit., s. 102-104 i B. Bruckus Problemy... (I), ed cit., s. 56-59. 17 L. von Mises Socialism..., ed. cit., s. 122. 18 Wicej na ten temat zob. P. Murell Did The Theory of Market Socialism Answer the Challenge of Ludwig von Mises? A Reinterpretation of the Socialist Controversy, History of Political Economy", Spring 1983, s. 92-105. 44 potrzebny jako instrument umysowej spekulacji, jest teoretycznym zaoeniem, ktre nie ma odpowiednika w rzeczywistoci'"9. Tak wic wbrew sdom wikszoci komentatorw omawianego sporu Mises nie dowodzi teoretycznej" niemoliwoci rachunku ekonomicznego w socjalizmie, tzn. w ramach jakiego jego uproszczonego statycznego modelu. Twierdzi on natomiast, e socjalizm istniejcy w rzeczywistym wiecie dynamiki i zmian nie bdzie zdolny poradzi sobie z tym problemem20. Odpowied na jego wyzwanie powinna wic dotyczy takiego wanie wiata. Dla Misesa (a take midzy innymi i Hayeka), w odrnieniu od zdecydowanej wikszoci jego oponentw, problem teoretyczny" nie by przeciwiestwem praktycznego". Interesowa go problem teoretyczny, ktry by zarazem problemem praktycznym, tzn. problemem do rozwizania w rzeczywistym wiecie. A jaka bya odpowied strony socjalistycznej na wyzwanie Misesa? Jak wspomniaem, polegaa ona gwnie na przedstawieniu zmodyfikowanej w stosunku do marksistowskiej koncepcji gospodarki socjalistycznej. Koncepcja ta umieszczona bya w ramach statycznej i opartej na innych upraszczajcych zaoeniach teorii rwnowagi oglnej i polegaa mwic w wielkim skrcie na tym, e centralny planista mia zaj miejsce walrasowskiego auctioneer i symulowa rynek przez ustalanie cen metod prb i bdw, tzn. na podstawie obserwacji reakcji niedoborw i nadwyek na poprzednie ceny. Natomiast menederowie przedsibiorstw i gazi mieli z zaoenia stosowa si do regu wzitych z ekonomii dobrobytu; tak np. kierownicy przedsibiorstw mieli produkowa tak ilo danego wyrobu, przy ktrej koszt kracowy zrwnuje si z cen wyrobu, oraz wykorzystywa tyle kadego czynnika produkcji, aby jego produkt kracowy by rwny jego cenie. Oskar Lange uchodzi powszechnie za autora najpeniejszej wersji tej koncepcji2', cho trzeba doda, e jej 19 L. von Mises Economic Calcultion..., ed cit., s. 122. 20 Punkt ten podkrelaj rwnie m. in.: P. Murell Did the Theory of Market..., ed. cit., s. 94; D. Lavoie Riyalry and Central Plam/mig. The Socialist Calculation Debat Reconsidered, Cambridge 1985, s. 48-77; P. Bernholz Information, Motwation, and the Problem of Rational Economic Calculation in Socialism, w: Socialism. Institutional, Philosophical and Economic Issues, S. Pejovitch (red.), Dordrecht 1987; M. N. Rothbard Ludwig von Mises and Economic Calculation under Socialism, w: The Economics of Ludwig von Mises. Toward a Critical Reappraisal, ed cit., s. 67-77. 21 Zob. O. Lange O teorii ekonomicznej..., ed cit. Trzeba doda, e chodzi tu o najbardziej zdecentralizowany z trzech przedstawionych modeli socjalizmu. Model ten 45

gwne elementy mona znale w pracach wczeniejszych autorw, a bardzo zblion koncepcj zaproponowa rwnie A. Lerner. Dlatego mwi si czsto o modelu Langego-Lernera. Model ten zosta w okresie powojennym opracowany w wersji matematycznej przez K. Arrowa i L. Hurwicza22. Inn matematyczn procedur iteracyjnego planowania, nawizujc do propozycji F. M. Taylora z 1928 r., przedstawi E. Malinvaud23. Autorzy wszystkich tego typu procedur wykazywali, e przy pewnych restrykcyjnych zaoeniach (np. harmonia interesw midzy wadz planujc a wykonawcami planu, brak efektw zewntrznych, brak korzyci ze skali produkcji) procedury te mog prowadzi do rwnowagi, optymalnej w rozumieniu Pareta. Jednake, skoro tylko porzucimy krain czystej teorii i sprbujemy wyobrazi sobie dziaanie procedur w stylu modelu Langego w realnym wiecie, pojawia si wiele wtpliwoci. Twierdzenia tego nie naley interpretowa jako krytyki autorw powojennych (matematycznych wersji owych procedur), gdy byli oni najprawdopodobniej zainteresowani wanie czyst teori i nie odpowiadali bezporednio na wyzwanie Misesa. Nie da si jednak tego powiedzie o O. Langem, A. Lernerze, H. Dickinsonie i innych przedstawicielach strony socjalistycznej, ktrzy starali si odeprze ten atak przy pomocy schematu symulowanego" rynku. Mises bowiem, jak wspomniaem, odnosi swoj krytyk do socjalizmu umieszczonego w realnym wiecie dynamiki i zmian, natomiast Lange i inni powoani autorzy odpowiedzieli na to, przedstawiajc modele umieszczone w wiecie statycznej teorii by wyranie preferowany przez samego Langego w jego przytoczonym dziele i on wanie zapewni mu tak duy rozgos w omawianej debacie. W modelu tym Lange zakada, e ceny rodkw konsumpcji bd ustalane na rzeczywistym rynku, symulowany" rynek mia natomiast obejmowa rodki produkcji. 22 K. J. Arrow, L. Hurwicz Decentralization md Computation in Resource--Allocation", w: Essays in Economics and Econometrics in Honour of Harold Hottelling, Chapel Hill 1967. 23 E. Malinvaud Decentralised Procedures for Flaming, w: Actwity Analysis in the Theory ofGrowlh and Planning, E. Malinvaud, M. O. L. Bacharach (red.), London 1967. Szczegow analiz rozmaitych matematycznych procedur planowania mona znale W pracach: G. M. Heal Jhe Theory of Economic Planning, Amsterdam 1973 oraz L. Johansen Lectwes on Macroeconomic Planning, Amsterdam 1977. Zob. te M. H. I. Dore, M. C. Kaser The Millions of Equation Debat: Seventy Years After Barone, Atlantic Economic Journal" 1984, nr 3, s. 30-44; I. Grosfeid Les procedures de planification face au problem de 1'initiation, Revue d'etudes comparatives est-ouest", Mars 1978, s. 89-1,05. 46 Walrasa, ktrej zaoenia usuway podstawowe praktyczne problemy socjalizmu. Zwrci na to uwag ju w 1938 r. T. J. B. Hoff piszc: ...Lange powinien by w kadym bd razie wspomnie, e jego rzekome rozwizanie nie ma praktycznej wartoci..."24 Wikszo podstawowych zastrzee do omawianych procedur mona znale w pracy F. Hayeka, opublikowanej po raz pierwszy w 1940 r. Wskaza on analizujc propozycj centralnego ustalania cen metod prb i bdw na niewystarczajc zdolno informacyjn wadzy planistycznej: Skoro tylko zastanowimy si nad aparatem administracyjnym, ktry miaby w rzeczywistoci dokonywa tego typu dostosowa, to zaczynamy wtpi, czy ktokolwiek jest gotw powanie twierdzi, e tego rodzaju system jest w stanie chociaby przybliy si do efektywnoci osiganej w systemie, gdzie wymagane zmiany nastpuj dziki spontanicznym dziaaniom osb bezporednio zainteresowanych". Hayek zaznaczy przy tym, podobnie jak wczeniej Mises, e podstawowa trudno wynika z dynamicznej, zmiennej natury rzeczywistej gospodarki: Gdybymy w realnym wiecie mieli do czynienia ze wzgldnie staymi danymi (...), to propozycja ta nie byaby tak cakowicie chybiona. Ale to dalece nie odpowiada sytuacji realnego wiata, gdzie regu jest staa zmiana"25. Inne kwestie podniesione przez Hayeka to: pominicie oczekiwanych cen w schematach typu Langego i w zwizku z tym brak odpowiedzi na pytanie, kto ma ponosi odpowiedzialno za skutki decyzji opartych na bdnych przewidywaniach; trudno okrelenia kosztw kracowych przez kierownikw przedsibiorstw, ktrzy maj produkowa tyle, aby koszty te byy rwne cenie wyrobu; niezdolno centrum do wyznaczania cen zgodnie z rnicami w jakoci produktw itp. Ju w 1935 r. Hayek zwrci uwag na problem niezdolnoci do przekazywania innym czci wanej wiedzy posiadanej przez menederw. Jest to dodatkowa bariera na drodze praktycznego zastosowania procedur opartych na midzyszczeblowej wymianie informacji.26 24 T. J. B. Hoff Economic Calculation..., ed cit., s. 188. 25 F. A. Hayek Socialist Calculation III: The Competitwe Solution, w: Indwidualism and Economic Order, 1949, s. 188, przedruk z Economica", May 1940. 26 Zob. F. A. Hayek The Present Stale of the Debat, w: Collectwist Economic Flaming, F. A. Hayek (red.), London 1935, s. 201-243. Problem niezdolnoci do przekazywania wiedzy, jako barier dla modeli socjalizmu opartych na midzyszczeb-Iowym dialogu, omawia dokadnie D. Lavoie (The Market as a Procedur for Discovery

47

Hayek nie powici natomiast wiele miejsca pytaniu, dlaczego socjalistyczni menederowie mieliby si stosowa do regu postpowania okrelonych w schematach typu modelu Langego. Nie oznacza to, e nie traktowa tego jako problemu. Chodzio mu raczej o wykazanie, e nawet gdyby menederowie byli w peni skonni przestrzega owych regu, to i tak schematy tego typu nie mog dobrze dziaa. Jest jednak oczywiste, e gdy porzucimy zaoenie o harmonii interesw midzy centrum a menederami (czy te o ich doskonaej dyspozycyjnoci"), to w polu widzenia pojawi si nastpne problemy: menederowie mog przekazywa faszyw informacj o swoim popycie na czynniki produkcji i moliwociach produkcyjnych, zachowywa si jak monopolici, tzn. ogranicza produkcj i tworzy sztuczne niedobory swoich wyrobw w celu osignicia wyszych cen, dy do uzyskania wikszej iloci rodkw inwestycyjnych, aby rozwija swe przedsibiorstwa lub gazie szybciej, ni wynikaoby to z omawianych regu itp.27 Aby uwzgldni konflikt interesw w formalnych modelach, trzeba je oprze na teorii gier. Takie ujcie wieloszczeblowego planowania rzeczywicie jest ostatnio intensywnie rozwijane w pracach ekonomistw matematycznych. Jednake, jak stwierdzi jeden z twrcw tego kierunku bada, John Roberts, pozytywne (w sensie matematycznym) wyniki osiga si w jego ramach przyjmujc co najmniej jedno z dwch trudnych do zaakceptowania zaoe. Pierwszym jest zaoenie krtkowzrocznoci, ktre oznacza, e dany podmiot decydujc, jaki sygna nada w ramach danej iteracji, dba tylko o jego wpyw na poziom uytecznoci osiganej przez niego w ramach teje iteracji". Drugie zaoenie dotyczy posiadania doskonaej informacji przez uczestnikw gry planistycznej. To zaoenie opatruje J. Roberts takim oto komentarzem: W rzeczywistoci wiemy, e poszczeglne osoby nie maj doskonaej informacji o sobie nawzajem. W istocie, and Conueyance of Inarticulate Knowledge, Comparative Economic Studies" 1986, nr l, s. 1-19). Zob. te Th. Sowell Knowledge and Decisions, New York 1980, s. 218-220. 27 Dokadniejsze omwienie tych i innych komplikacji zwizanych z problemem bodcw dla menederw mona znale w pracach: A. Bergson Market Socialism Revisited, The Journal of Political Economy" 1967, nr 5, s. 55673; S. G. Schoppe Das Problem der Wrtschaftsrechnung m einer Zentralyerwaltungswirtschaft aus neuer bwokratietheoretischer Sicht, Jahrbuch fur Sozialwissenschaft" 1982, nr 2, s. 225-241; G. Pickergill, J. E. Pickergill Contemporary Economic System: A. Comparative View, New Jersey 1974, s. 310-314. 48 gdyby j miay, to nie wiadomo, dlaczego mielibymy potrzebowa jakiejkolwiek procedury zdecentralizowanego (w sensie informacyjnym L. B.) planowania"28. Uwaga ta przypomina nam do pewnego stopnia zastrzeenia von Misesa i Hayeka wobec analizowania problemu rachunku ekonomicznego w warunkach statycznych, jako usuwajcych z zaoenia podstawowe komplikacje informacyjne. 3. Inicjatywa, podejmowanie ryzyka, innowacje Sprawy te, jak wiemy, ywo interesoway profesora Edwarda Lipiskiego29. W sporze o sprawno gospodarcz socjalizmu chodzio o to, co si stanie z dziaaniami zwizanymi z ryzykiem, gdy w miejsce konkurencyjnego rynku opartego na prywatnej przedsibiorczoci pojawi si szczegowe pastwowe planowanie i pastwowa wasno rodkw produkcji. Zarwno Bruckus, jak i Mises twierdzili, e trudno bdzie uczyni socjalistycznych menederw odpowiedzialnymi za straty ponoszone przez ich przedsibiorstwa30. Obaj przewidywali, e brak waciwych mechanizmw odpowiedzialnoci finansowej wywoa tendencj do zapeniania tej luki szczegowymi przepisami, ktre sptaj menederw. \ . Mises kreli taki oto obraz socjalistycznej administracji: ...niezliczona liczba urzdnikw, z ktrych kady zazdronie strzee swojej pozycji i nie dopuszcza, aby ktokolwiek inny wkracza w sfer jego kompetencji, a jednoczenie z ktrych kady stara si zrzuci odpowiedzialno za dziaanie na kogo innego"31. Z kolei Hayek podkrela, e tendencja do skrajnej biurokratyzacji musiaaby wystpi rwnie przy prbie zastosowania w praktyce modelu Langego i innych propozycji symulowanego" rynku, ktre wymagaj, aby 28 J. Roberts Incentwes, Information, and Iteratwe Planning, w: Information, Incentwes, and Economic Mechanismes, Essays in Honour ofLeonid Hurwicz, Th. Groves, R. Radner, S. Reiter (red.), Oxford 1987, s. 350. 29 Zob. E. Lipiski Przedsibiorstwo-dynamizm-wzrost, w: Problemy, pytania, wtpliwoci. Z warsztatu ekonomisty. Warszawa 1981, s. 269-430. 10 Zob. B. Bruckus Problemy... (I), s. 53-59 i (III), s. 57; L. von Mises Economic .Calculation..., ed. cit., s. 116-118. 31 L. von Mises Socialism..., ed. cit., s. 207. Socjalizm, kapitalizm, transformacja 49

menederowie przestrzegali pewnych centralnie ustalonych regu: Z punktu widzenia menedera o wiele waniejsze bdzie to, aby mc zawsze udowodni, e w wietle posiadanej przeze wiedzy podj on suszn decyzj, ni to, e mia on ostatecznie racj. Bybym zdumiony, gdyby nie doprowadzio to do najgorszych form biurokracji"32. Biurokratyczne ograniczenia inicjatywy menederw spowoduj, e gospodarka socjalistyczna bdzie si odznacza zdaniem B. Bruckusa techniczn inercj i konserwatyzmem". Uwaa on biurokratyzacj za wystarczajc przyczyn niskiej innowacyjnoci tej gospodark

Documents

Balcerowicz - Socjalizm Kapitalizm Transformacja