BAÛN AÙNCHEÁ ÑOÄ THÖÏC DAÂN PHAÙP

NGUYEÃN AÙI QUOÁC

BAÛN AÙNCHEÁ ÑOÄ

THÖÏC DAÂN PHAÙP

NHAØ XUAÁT BAÛN TREÛ

NGUYEÃN AÙI QUOÁC ôû Lieân Xoâ (1923)

6

7

LÔØI NOÙI ÑAÀU

“Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” (Le Proceøs de laColonisation Française) laø taùc phaåm cuûa Hoà Chuû tòch vieátbaèng tieáng Phaùp trong khoaûng nhöõng naêm 1921-1925, ñaêngtaûi laàn ñaàu tieân naêm 1925 taïi Paris (thuû ñoâ nöôùc Phaùp) treânbaùo Impreùkor cuûa Quoác teá Coäng saûn.

Taùc phaåm goàm 12 chöông vaø phaàn phuï luïc, vôùi caùch haønhvaên ngaén goïn, suùc tích, cuøng vôùi nhöõng söï kieän ñaày söùc thuyeátphuïc, taùc phaåm toá caùo thöïc daân Phaùp duøng moïi thuû ñoaïnkhoác lieät baét “daân baûn xöù” phaûi ñoùng “thueá maùu” cho chínhquoác... ñeå “phôi thaây treân chieán tröôøng chaâu AÂu”; ñaøy ñoïaphuï nöõ, treû em “thuoäc ñòa”; caùc thoáng söù, quan laïi thöïc daânñoäc aùc nhö moät baày thuù döõ, v.v... Taùc phaåm ñaõ gaây ñöôïc tieángvang lôùn ngay töø khi ra ñôøi, thöùc tænh löông tri cuûa nhöõng conngöôøi yeâu töï do, bình ñaúng, baùc aùi, höôùng caùc daân toäc bò aùpböùc ñi theo con ñöôøng Caùch maïng thaùng Möôøi Nga vaø chuûnghóa Maùc – Leânin, thaép leân ngoïn löûa ñaáu tranh cho ñoäc laäp,töï do vaø chuû nghóa xaõ hoäi cuûa daân toäc Vieät Nam.

Naêm 1946, ôû Vieät Nam, taùc phaåm naøy ñaõ ñöôïc xuaát baûnbaèng tieáng Phaùp taïi Haø Noäi. Naêm 1960, Nhaø xuaát baûn SöïThaät laàn ñaàu tieân ñaõ xuaát baûn baèng tieáng Vieät.

8

Nhaân höôûng öùng cuoäc vaän ñoäng hoïc taäp vaø laøm theo taámgöông ñaïo ñöùc Hoà Chí Minh, Nhaø xuaát baûn Treû in taùc phaåm“Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” – moät trong nhöõng ñænhcao cuûa vaên chöông chính luaän caùch maïng.

Ñeå giuùp baïn ñoïc thuaän tieän trong vieäc nghieân cöùu noäi dungtaùc phaåm, chuùng toâi coù in laïi lôøi giôùi thieäu cuûa Giaùo sö – Vieänsó Nguyeãn Khaùnh Toaøn, nguyeân UÛy vieân döï khuyeát Ban Chaáphaønh Trung öông Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam, chuû nhieäm UÛyban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam.

Xin traân troïng giôùi thieäu quyeån saùch treân vôùi ñoäc giaû.

NHAØ XUAÁT BAÛN TREÛ

9

LÔØI GIÔÙI THIEÄU

Vaøo cuoái theá kæ 19, khi boïn thöïc daân Phaùp ñaët xong boämaùy cai trò ôû Vieät Nam, chuùng baét tay vaøo coâng cuoäc khaithaùc ñaát nöôùc ta vôùi quy moâ lôùn. Söï boùc loät heát söùc taøn aùc, daõman cuûa boïn tö baûn ñoäc quyeàn Phaùp coäng vôùi söï aùp böùc, boùcloät cuûa boïn ñòa chuû phong kieán trong nöôùc ñöôïc chuùng tieáptay laøm cho ñôøi soáng cuûa nhaân daân ta voâ cuøng ñieâu ñöùng,khoå cöïc.

Nöôùc maát, nhaø tan, ñôøi soáng baàn cuøng, khoâng coù con ñöôøngnaøo khaùc, nhaân daân ta ñaõ ñöùng daäy ñaáu tranh.

Trong maáy chuïc naêm cuoái theá kyû thöù 19 vaø ñaàu theá kyû thöù20, caùc phong traøo yeâu nöôùc cuoàn cuoän daáy leân khaép töø Baécchí Nam. Taàng taàng, lôùp lôùp thôï thuyeàn, daân caøy, daân ngheøothaønh thò, nhaø buoân, trí thöùc, hoïc sinh… keát thaønh nhöõng ñôïtsoùng ñaáu tranh lieân tieáp, maïnh meõ. Döôùi nhöõng hình thöùckhaùc nhau, quaàn chuùng khôûi nghóa treân nhöõng vuøng roäng lôùnchoáng baét lính, baét phu, choáng söu cao, thueá naëng, choángkhuûng boá, caàm tuø, v.v…; noùi chung laïi, laø choáng aùch aùp böùcboùc loät cuûa chuû nghóa thöïc daân Phaùp. Taát caû ñeàu theå hieän moättinh thaàn chung laø choáng ñeá quoác, choáng söï haø khaéc, thamnhuõng cuûa boïn quan laïi, choáng boïn phong kieán hôïp taùc vôùigiaëc, phaûn daân haïi nöôùc; taát caû ñeàu theå hieän moät yù chí chung

10

laø giaønh ñoäc laäp, töï do. Duø chöa ñaït tôùi muïc tieâu, song caùcphong traøo yeâu nöôùc luùc naøy, veà khaùch quan, ñaõ hình thaønh– dó nhieân laø töï phaùt – nhöõng yeáu toá, nhöõng ñöôøng vieàn cuûamoät maët traän daân toäc thoáng nhaát roäng raõi, bao goàm nhieàutaàng lôùp xaõ hoäi.

Nhöng do haïn cheá cuûa nhöõng ñieàu kieän lòch söû, caùc phongtraøo yeâu nöôùc cuûa taát caû caùc taàng lôùp xaõ hoäi luùc naøy – keå caûcaùc phong traøo ñaáu tranh cuûa coâng nhaân ñaõ xuaát hieän ngaytöø giöõa nhöõng naêm chín möôi cuûa theá kyû thöù 19 – ñeàu chöa coùñöôøng loái ñuùng ñaén. Nhöõng ngöôøi caàm ñaàu caùc phong traøochöa phaân bieát ñöôïc ñòch, ta, baïn, thuø; chöa nhaän thöùc ñöôïcraèng ñeá quoác Phaùp xaâm löôïc Vieät Nam khoâng phaûi laø hieäntöôïng rieâng leû, maø laøm moät vaán ñeà thôøi ñaïi gaén lieàn vôùi caûgiai ñoaïn lòch söû chuû nghóa tö baûn thoáng trò theá giôùi; hoï chöanhaän roõ nhieäm vuï caùch maïng Vieät Nam luùc naøy laø phaûi ñaùnhñuoåi ñeá quoác Phaùp giaønh ñoäc laäp, töï do, ñaùnh ñoå phong kieánñòa chuû giaønh quyeàn daân chuû cho nhaân daân, giaønh ruoängñaát cho noâng daân; hoï caøng khoâng theå thaáy ñöôïc löïc löôïngcaùch maïng chuû yeáu laø coâng, noâng trong ñoù giai caáp coângnhaân laø löïc löôïng laõnh ñaïo.

Do nhöõng haïn cheá ñoù, laïi bò nhöõng ñoøn taán coâng raát aùclieät, man rôï cuûa quaân thuø, cho neân caùc phong traøo ñeàu laànlöôït bò thaát baïi. AÙch aùp böùc cuûa keû thuø caøng theâm naëng, noãithoáng khoå cuûa quaàn chuùng caøng theâm choàng chaát, tieàn ñoàcuûa daân toäc vaãn môø mòt.

Nhöng taát yeáu laø, caøng bò ñaøn aùp, caøng bò thaát baïi, caøngthoáng khoå thì quaàn chuùng caøng theâm nung naáu loøng caêm thuøvaø yù chí chieán ñaáu, caøng khaùt khao tìm caùch thoaùt khoûi kieápsoáng traâu ngöïa.

11

Nhö vaäy, moät vaán ñeà maø lòch söû luùc naøy ñaët ra laø phaûi coùnhöõng ngöôøi öu tuù, tieân tieán nhaát trong ñoäi nguõ nhöõng ngöôøiyeâu nöôùc Vieät Nam coù khaû naêng vöôït leân khoûi nhöõng haïn cheákeå treân, tìm ra moät con ñöôøng ñuùng ñaén nhaát cho söï nghieäpgiaûi phoùng daân toäc.

Ñoàng chí Nguyeãn AÙi Quoác, ngöôøi thanh nieân giaøu loøng yeâunöôùc, tieân tieán nhaát trong ñoäi nguõ nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc ñaõnhaän laáy traùch nhieäm aáy tröôùc lòch söû, xuaát döông, tìm moätcon ñöôøng môùi ñeå cöùu nöôùc, cöùu daân.

Ra ñi, dó nhieân cuõng vôùi tö caùch moät ngöôøi yeâu nöôùc nhönhöõng ngöôøi ñi tröôùc, nhöng ñoàng chí khoâng ñi con ñöôøngcuûa nhöõng ngöôøi ñaõ ñi – khoâng caàu caïnh moät löïc löôïng beânngoaøi giuùp daân mình (maø löïc löôïng beân ngoaøi ñaây laïi khoângphaûi ai khaùc beø luõ ñeá quoác). Ñoàng chí ñi veà phöông Taây, nôicoù tö töôûng töï do, daân chuû, daân quyeàn, coù khoa hoïc, kyõ thuaäthieän ñaïi thu huùt ñoàng chí. Ñoàng chí ñi veà phöông Taây vì muïcñích caùch maïng vaø do moät söï nhaïy caûm caùch maïng laøm choñoàng chí nhaän thaáy chæ ôû ñoù môùi coù theå phaùt hieän ra caùi nguoàngoác cuûa moïi thaûm hoïa ñaõ truùt leân ñaàu leân coå daân toäc mình vaøcaùi ñaàu moái cuûa söï nghieäp giaûi phoùng ñoàng baøo mình.

Ñi khaép naêm chaâu boán bieån, laên loän trong cuoäc soáng laoñoäng vaø ñaáu tranh cuûa quaàn chuùng lao khoå ôû caùc nöôùc tö baûnvaø thuoäc ñòa, ñaâu ñaâu ñoàng chí cuõng chöùng kieán caûnh soángtraùi ngöôïc giöõa moät beân laø thieân ñöôøng cuûa nhöõng keû giaøusang soáng caûnh ñeá vöông, moät beân laø ñòa nguïc traàn gian cuûahaøng trieäu ngöôøi thuoäc ñuû moïi maøu da soáng kieáp ngöïa traâu,tuûi nhuïc, laàm than, ñoùi raùch.

Haøng chuïc naêm phaán ñaáu, reøn luyeän gian khoå trong ñaáu

12

tranh vaø hoïc taäp ñaõ laøm saùng toû daàn nhöõng chaân lyù caùchmaïng maø ñoàng chí ñang caàn tìm hieåu.

Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát moät maët ñaõ boäc loä ñaày ñuûbaûn chaát boùc loät, taøn aùc, daõ man cuûa chuû nghóa ñeá quoác vaøsöï suy yeáu cuûa noù; maët khaùc noù laïi laø cô hoäi ñeå chuû nghóa ñeáquoác taêng cöôøng boùc loät giai caáp voâ saûn vaø caùc daân toäc bò aùpböùc, ñaåy saâu theâm con ngöôøi lao ñoäng vaøo caûnh baàn cuøng. Söïkieän naøy laøm böøng saùng leân trong nhaän thöùc cuûa ñoàng chímoät chaân lyù: chuû nghóa ñeá quoác, chuû nghóa tö baûn laø coäi nguoàncuûa moïi söï khoå ñau cuûa quaàn chuùng, vaø quaàn chuùng lao khoåôû ñaâu cuõng laø ngöôøi chung soá phaän, vaø do ñoù chung moätchieán tuyeán vôùi daân toäc mình.

Caùch maïng thaùng Möôøi Nga thaéng lôïi laø moät söï kieän ñaëcbieät quan troïng, coù yù nghóa quyeát ñònh ñoái vôùi ñôøi soáng tinhthaàn cuûa ñoàng chí. Noù ñöa ñoàng chí ñeán choã khaúng ñònhñöôïc con ñöôøng caùch maïng ñuùng ñaén nhaát: con ñöôøng cuûaCaùch maïng thaùng Möôøi. Ñoù laø moät chaân lyù môùi. Noù thoûa maõnhoaøi baõo lôùn lao maø bao laâu ñoàng chí töøng oâm aáp.

Döôùi aùnh saùng soi ñöôøng cuûa Quoác teá coäng saûn, cuûa “Luaäncöông veà vaán ñeà daân toäc vaø vaán ñeà thuoäc ñòa” do Leânin vaïchra, vaø döôùi aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa cuoäc ñaáu tranh thaønh laäpÑaûng Coäng saûn Phaùp – maø ñoàng chí laø moät trong nhöõng ñaûngvieân ñaàu tieân, moät trong nhöõng ngöôøi tham gia thaønh laäp –chuû nghóa Maùc – Leânin, chaân lyù caùch maïng cuûa thôøi ñaïi, ñaõsaùng toû, ñaõ ñöôïc khaúng ñònh vöõng chaéc trong nhaän thöùc cuûañoàng chí. Ñoù laø böôùc chuyeån bieán quyeát ñònh veà chaát trong tötöôûng vaø laäp tröôøng chính trò cuûa ñoàng chí.

Töø ñoù, ñoàng chí caøng hoaït ñoäng noã löïc vaø soâi noåi trongphong traøo coäng saûn vaø coâng nhaân quoác teá.

13

Hoaït ñoäng trong caùc toå chöùc caùch maïng vaø trong Hoäi Lieânhieäp thuoäc ñòa do ñoàng chí saùng laäp, ñoàng chí ñaõ vieát nhieàusaùch baùo taán coâng vaøo chuû nghóa ñeá quoác, keâu goïi, thöùc tænhquaàn chuùng, vaïch phöông höôùng cho quaàn chuùng ôû caùc nöôùcthuoäc ñòa ñaáu tranh.

Ñaây cuõng laø luùc maø ñoàng chí vieát cuoán saùch noåi tieáng: “Baûnaùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp”. Cuoán saùch naøy laø saûn phaåmtoång hoøa cuûa taát caû caùc tri thöùc – chính trò, trieát hoïc, xaõ hoäi, lòchsöû, vaên hoïc vaø kinh nghieäm thöïc tieãn – ñöôïc tieáp thu, boài boå,phaùt trieån trong quaù trình ñaáu tranh ñaày soùng gioù cuûa Ngöôøi.

“Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” vieát baèng tieáng Phaùpvaøo nhöõng naêm 1921-1925 vaø ñöôïc xuaát baûn ñaàu tieân vaøonaêm 1925 taïi Paris – thuû ñoâ nöôùc Phaùp.

Ngay töø khi môùi ra ñôøi, “Baûn aùn cheá ñoä thöïc daânPhaùp” lan truyeàn ñi nhanh vaø roäng khaùc thöôøng. Raát nhieàungöôøi trong vaø ngoaøi nöôùc bieát ñeán noù.

Hun ñuùc trong ñaáu tranh caùch maïng, “Baûn aùn cheá ñoäthöïc daân Phaùp” ra ñôøi nhö moät luoàng aùnh saùng môùi xeù tanñaùm maây muø ñang bao phuû treân khaép ñaát Vieät Nam vaø nhieàunöôùc thuoäc ñòa. Noù thoûa maõn caû lyù trí vaø tình caûm cuûa haøngtrieäu quaàn chuùng caùch maïng ñang ngöôõng voïng vaø khaùt khaomoät chaân trôøi môùi; noù thu huùt maïnh meõ söï chuù yù cuûa nhieàulôùp ngöôøi tieán boä ñang mô hoà, baên khoaên veà moät con ñöôønggiaûi phoùng saùng suûa.

“Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” coù taùc ñoäng lôùn veànhieàu maët nhö vaäy laø bôûi leõ: Thöù nhaát, taùc phaåm naøy ra ñôøigiöõa luùc maâu thuaãn cuûa chuû nghóa ñeá quoác, ñaëc bieät laø maâuthuaãn giöõa caùc daân toäc bò aùp böùc vôùi chuû nghóa ñeá quoác, giöõa

14

daân toäc ta vaø boïn ñeá quoác Phaùp ñaõ ñaït tôùi ñieåm buøng noå; tinhthaàn vaø yù chí choáng ñeá quoác cuûa nhaân daân ta vaø nhaân daân bòaùp böùc ôû caùc nöôùc khaùc leân cao, ñoøi hoûi moät ngoïn côø höôùngñaïo ñuùng ñaén ñeå ñi vaøo moät cuoäc chieán ñaáu quyeát ñònh vaänmeänh lòch söû cuûa daân toäc. Thöù hai, taùc phaåm naøy ñeà caäp ñeánnhöõng ngöôøi thaät, vieäc thaät, nhöõng chuyeän xaûy ra haèng ngaøy,“maét thaáy tai nghe” ôû nhöõng hoaøn caûnh cuï theå nhöng coù quanheä thieát thaân ñeán vaän meänh cuûa haøng chuïc trieäu con ngöôøitrong caùi ñòa nguïc traàn gian goïi laø “xöù thuoäc ñòa” vaø lyù giaûinoù moät caùch khoa hoïc theo quan ñieåm Maùc – Leânin, quanñieåm tieân tieán nhaát cuûa thôøi ñaïi.

“Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” tröôùc heát laø moät baûncaùo traïng. Noù toá caùo toäi aùc cuûa boïn thöïc daân Phaùp khoâng phaûichæ ôû Ñoâng Döông, ôû Vieät Nam maø ôû khaép caùc thuoäc ñòa: Angieâri,Tuynidi, Taây Phi v.v… Treân theá taán coâng, “Baûn aùn cheá ñoäthöïc daân” loät maët naï chuû nghóa ñeá quoác baèng nhöõng chöùngcôù, tang vaät khoâng theå choái caõi ñöôïc. Vaø nhö caùc quan toøathöôøng xöû nhöõng phaïm nhaân troïng toäi, taùc phaåm ñaõ loâi boïnhung thuû – luõ keû cöôùp toaøn caàu, ra tröôùc vaønh moùng ngöïa, baétchuùng traû lôøi vaø dieãn laïi taïi choã nhöõng toäi aùc maø chuùng ñaõphaïm vôùi loaøi ngöôøi haèng maáy theá kyû. Baèng lyù leõ ñanh theùp,taùc phaåm ñaõ boùc traàn baûn chaát boùc loät, taøn aùc, daõ man, phaûnñoäng cuûa chuû nghóa tö baûn, chuû nghóa thöïc daân:

Ñoù laø vieäc vuõ trang xaâm löôïc “bình ñònh” ñaát nöôùc ta, ñaønaùp ñaãm maùu caùc phong traøo yeâu nöôùc cuûa ta, ñeå ñaët vaø cuûngcoá aùch thoáng trò, boùc loät cuûa chuùng ñoái vôùi nhaân daân ta;

laø boùc loät baèng “thueá maùu” – ñaày ñoïa nhöõng con ngöôøi goïilaø “daân baûn xöù” treân caùc chieán tröôøng chaâu AÂu trong chieántranh theá giôùi thöù nhaát (Chöông I);

15

laø “vieäc ñaàu ñoäc ngöôøi baûn xöù” baèng thuoác phieän vaø röôïucoàn. (Chöông II);

laø vieäc giaùng vaøo ngöôøi baûn xöù naøo söu thueá “naëng oaúnlöng”, naøo coâng traùi, naøo phu phen taïp dòch;

laø “chính saùch ngu daân” (laøm cho daân ngu ñeå deã trò), moät“chính saùch maø caùc nhaø caàm quyeàn ôû caùc thuoäc ñòa cuûa chuùngta öa duøng nhaát”. (Chöông IX);

laø nhöõng luaät leä ñaët ra voâ toäi vaï, heát söùc khaéc nghieät, chopheùp caùc nhaø caàm quyeàn heã ngöùa tay thì phaït vaï, toáng tuø vaøkeøm theo thaûm saùt ñaãm maùu;

vaân vaân vaø vaân vaân.

“Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” coøn chæ maët goïi teânnhöõng keû ñaïi dieän cho “nöôùc meï” cho “töï do”, “coâng lyù”, cho“söï nghieäp khai hoùa” vaø “truyeàn baù vaên minh”, ñang ra tayhoaønh haønh ôû khaép caùc thuoäc ñòa. Taát caû boïn chuùng, toaønquyeàn, thoáng ñoác, khaâm söù, coâng söù… cho ñeán boïn ñoäi loát toângiaùo trong caùc giaùo hoäi vaø boïn tay sai maït haïng cuûa chuùng,ñeàu laø luõ phaûn ñoäng, voâ lieâm só, boùc loät taøn aùc.

Söùc toá caùo cuûa taùc phaåm caøng maïnh meõ theâm khi moâ taûnhöõng noåi khoå nhuïc cuûa ngöôøi daân baûn xöù, nhaát laø “noãi khoånhuïc cuûa ngöôøi phuï nöõ baûn xöù” (Chöông XI). Döôùi nanhvuoát cuûa boïn thöïc daân, moïi taàng lôùp thuoäc ngöôøi baûn xöù, vuaquan, haøo lyù, tö saûn, trí thöùc, vieân chöùc hay ngöôøi daân laoñoäng, töø cuï giaø ñeán treû em, ñeàu bò coi laø ñaùm noâ leä thaáp heøn,ñeàu bò ñoái xöû nhö suùc vaät vaø tính maïng ñeàu “khoâng ñaùng giaùmoät trinh”. Bò cöôùp ñoaït, ñoát phaù, gieát choùc, ñaùnh ñaäp, haõmhieáp laø chuyeän haèng ngaøy xaûy ra ñoái vôùi ngöôøi baûn xöù ôû khaépcaùc thuoäc ñòa.

16

Töø vieäc moâ taû sinh ñoäng, cuï theå nhöõng caûnh baàn cuøng, côcöïc cuûa quaàn chuùng, taùc phaåm toûa ra moät moái tình ñoàng camcoäng khoå, thöông yeâu daït daøo ñoái vôùi quaàn chuùng bò aùp böùc,nhöõng ngöôøi cuøng chung soá phaän vôùi daân toäc mình.

Thoâng caûm saâu saéc vôùi quaàn chuùng, ñöùng treân laäp tröôøngnhöõng ngöôøi voâ saûn tieân tieán beânh vöïc quaàn chuùng lao khoå bòaùp böùc, ñoù laø moät noäi dung cuûa chuû nghóa nhaân ñaïo coängsaûn cao caû; ñoù cuõng laø moät bieåu hieän cuûa söï keát hôïp nhuaànnhuyeãn tinh thaàn yeâu nöôùc vôùi chuû nghóa quoác teá voâ saûntrong moät con ngöôøi maø cuoäc ñôøi ngay töø buoåi ra ñi ñaõ gaénchaët vôùi vaän meänh cuûa nhöõng ngöôøi voâ saûn vaø nhöõng ngöôøilao khoå ôû khaép hoaøn caàu.

Giöõa nhöõng naêm maøn ñeâm coøn bao phuû khaép caùc thuoäcñòa, boïn thöïc daân Phaùp cuøng beø luõ cô hoäi – maø ñaïi bieåu cuûanoù laø Quoác teá thöù hai – ñang ra söùc tuyeân truyeàn nhöõng luaänñieäu thöïc daân phaûn ñoäng, beânh vöïc chuû nghóa ñeá quoác, thì“Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” ñaõ giaùng vaøo ñaàu boïnchuùng moät ñoøn taán coâng aùc lieät, luaän toäi boïn chuùng, vaø ñöùnghaún vaøo haøng nguõ nhöõng ngöôøi voâ saûn tieân tieán beânh vöïc choquaàn chuùng lao khoå vaø caùc daân toäc bò aùp böùc. Ñoù laø moätphöông thöùc cô baûn trong saùch löôït taán coâng cuûa caùch maïngluùc aáy vaø taùc phaåm trôû thaønh tieáng noùi tieâu bieåu cho caùi theátaán coâng cuûa thôøi ñaïi.

Nhöng ñi xa hôn nöõa, ôû taàm nhìn cao hôn nöõa, “Baûn aùncheá ñoä thöïc daân Phaùp” coøn vaïch roõ keû thuø cuûa quaànchuùng lao ñoäng vaø caùc daân toäc bò aùp böùc. Ñoù laø chuû nghóa töbaûn, chuû nghóa ñeá quoác. Hình thuø cuûa noù laø con ñæa hai voøi,moät voøi huùt maùu cuûa giai caáp voâ saûn vaø nhaân daân lao ñoäng ôûchính quoác, moät voøi huùt maùu cuûa giai caáp voâ saûn vaø nhaân

17

daân lao ñoäng ôû caùc thuoäc ñòa. Söï coù maët vaø söï taùc oai taùcquaùi cuûa noù treân traùi ñaát naøy laø coäi nguoàn cuûa moïi thaûm hoïa,moïi noãi khoå ñau ñaõ truùt leân ñaàu leân coå nhaân daân caùc thuoäcñòa töø maáy theá kyû nay. Ñoàng thôøi, taùc phaåm ñaõ vaïch ra caùimaâu thuaãn khoâng theå ñieàu hoøa ñöôïc giöõa chuùng – keû ñaõ gaâyra moïi thaûm hoïa, vôùi giai caáp voâ saûn vaø nhaân daân bò aùp böùc– ngöôøi ñaõ töøng chòu moïi thaûm hoïa. Vaø vôùi taàm nhìn xa thaáyroäng aáy (noù voán laø keát quaû cuûa moät tö duy caùch maïng, moättheá giôùi quan môùi, hoaøn toaøn thoaùt khoûi aûnh höôûng cuûa caùcheä tö töôûng cuõ, taùc phaåm ñaõ chæ roõ raøng, chính quaàn chuùngnhaân daân laø löïc löôïng caùch maïng tieâu dieät chuû nghóa tö baûn,chuû nghóa ñeá quoác, vaø nhöõng ngöôøi voâ saûn laø löïc löôïng laõnhñaïo caùch maïng.

Töø trong ñeâm toái cuûa cuoäc ñôøi laàm than ñau khoå, taùc phaåmñaõ môû ra cho quaàn chuùng thaáy caûnh töông lai töôi saùng.Töông lai ñoù laø hieän thöïc treân ñaát nöôùc Nga Xoâvieát sau Caùchmaïng thaùng Möôøi. Taùc phaåm khaúng ñònh cho quaàn chuùngmoät loøng tin saét son vaøo caùi töông lai aáy, vaø chæ roõ raøng,töông lai aáy ñang ñöôïc chuaån bò ôû Tröôøng ñaïi hoïc phöôngÑoâng, ngay treân ñaát nöôùc Nga Xoâvieát. Tröôøng naøy “ñang aáp uûdöôùi maùi cuûa mình taát caû töông lai cuûa caùc daân toäc thuoäc ñòa”!

Höôùng tôùi töông lai ñoù, vôùi khí theá taán coâng caùch maïng soâinoåi, taùc phaåm ñaõ vaïch ra ñöôøng loái chieán löôïc vaø saùch löôïccho quaàn chuùng ñaáu tranh quaät ngaõ keû thuø. Taùc phaåm khaúngñònh ñaõ laø ngöôøi maát nöôùc thì ai ai cuõng bò soáng kieáp noâ leä,duø laø ngöôøi Vieät Nam, Angieâri, Ñahoâmaây, Xiri, Taây Phi… HayXeâneâgan. Taát caû nhöõng ngöôøi voâ saûn vaø nhaân daân lao ñoängkeå caû ôû nöôùc Phaùp, ñeàu coù chung moät moái thuø khoâng ñoäi trôøichung vôùi chuû nghóa ñeá quoác quoác teá. Vì vaäy, taát caû haõy thöïc

18

hieän lôøi hieäu trieäu cuûa Caùc Maùc: “Voâ saûn taát caû caùc nöôùc,ñoaøn keát laïi!”. Haõy ñi theo con ñöôøng cuûa Caùch maïng thaùngMöôøi, ñoaøn keát ñaáu tranh choáng chuû nghóa ñeá quoác, chuû nghóathöïc daân, giaønh ñoäc laäp, töï do cho Toå quoác, côm aùo, danh döïcho con ngöôøi!

Taùc phaåm vaïch roõ, baûn chaát cuûa chuû nghóa tö baûn laø conñæa coù hai voøi. Muoán dieät tröø noù, phaûi ñoàng thôøi chaët ñöùt caûhai voøi. Nhö vaäy, nghóa laø taùc phaåm ñaõ ñeà ra nhieäm vuï caùchmaïng voâ saûn ôû chính quoác vaø nhieäm vuï caùch maïng giaûi phoùngdaân toäc ôû caùc nöôùc thuoäc ñòa vaø moái quan heä giöõa hai nhieämvuï ñoù cuõng nhö moái quan heä giöõa caùch maïng voâ saûn ôû phöôngTaây vaø caùch maïng giaûi phoùng daân toäc ôû phöông Ñoâng.

Cuõng treân tinh thaàn aáy, taùc phaåm ñaõ khaúng ñònh roõ nhieämvuï cuûa giai caáp voâ saûn ôû chính quoác laø vöøa phaûi giaùc ngoä, toåchöùc quaàn chuùng ôû chính quoác laøm caùch maïng, ñoàng thôøi“khoâng ñöôïc queân raèng boån phaän cuûa mình” laø phaûi ñoaøn keátchaët cheõ, uûng hoä giai caáp voâ saûn vaø nhaân daân caùc thuoäc ñòa,khoâng phaûi chæ baèng lôøi noùi maø baèng haønh ñoäng thöïc tieãncaùch maïng, cuøng nhau tieâu dieät keû thuø chung.

Taùc phaåm coøn khaúng ñònh raèng, söï nghieäp giaûi phoùng daântoäc ôû Vieät Nam, cuõng nhö ôû moãi nöôùc, phaûi laø moät boä phaängaén lieàn vôùi söï nghieäp caùch maïng voâ saûn vaø caùch maïng giaûiphoùng daân toäc treân phaïm vi toaøn theá giôùi. Treân tình ñoaøn keátquoác teá voâ saûn, giöõa nhöõng ngöôøi, nhöõng daân toäc cuøng chungmoät chieán tuyeán, taùc phaåm ñaõ bieåu döông söùc maïnh cuûa nhöõngñôït soùng ñaáu tranh mang yù nghóa thôøi ñaïi ñang daâng leânmaïnh meõ treân caùc thuoäc ñòa nhö Xiri, Ñahoâmaây, v.v…, cangôïi caùc cuoäc ñaáu tranh cuûa coâng nhaân Vieät Nam vaø coi ñoù laø“daáu hieäu cuûa thôøi ñaïi”.

19

** *

“Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” ra ñôøi laø moät caùi moácquan troïng ñaùnh daáu söï tröôûng thaønh trong yù thöùc caùch maïngcuûa nhaân daân Vieät Nam. Noù ñaùp öùng nhöõng ñoøi hoûi böùc thieátcuûa caùch maïng Vieät Nam veà moät ñöôøng loái saùng suoát vaø ñuùngñaén, ñeå thoaùt ra khoûi tình traïng mô hoà veà phöông höôùng vaømuïc tieâu caùch maïng.

“Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” laø moät ñoùng goùpsaùng taïo coù yù nghóa lòch söû lôùn lao vaøo vieäc truyeàn baù chuûnghóa Maùc – Leânin vaøo Vieät Nam. Vôùi taùc phaåm naøy, aùnhsaùng cuûa chaân lyù caùch maïng cuûa thôøi ñaïi ñaõ soi roïi vaøo taâmtrí nhaân daân ta vaø caùc daân toäc bò aùp böùc. Taùc phaåm laøm buøngsaùng leân trong nhaän thöùc cuûa nhaân daân veà con ñöôøng caùchmaïng duy nhaát ñuùng ñaén, con ñöôøng cuûa chuû nghóa Maùc –Leânin, laøm cho moïi ngöôøi thaáy raèng chuû nghóa Maùc – Leânin laøcaùi mình ñang mong ñôïi, khaùt khao.

Nhaèm vaøo vieäc giaûi quyeát vaán ñeà cô baûn cuûa thôøi ñaïi,“Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” ñaõ vaïch roõ baïn thuø,vaïch roõ muïc tieâu caùch maïng vaø böôùc ñaàu vaïch ra chieán löôïc,saùch löôïc cuûa caùch maïng cho nhaân daân ta vaø caùc daân toäc bòaùp böùc. Ñoàng thôøi, taùc phaåm cuõng ñaõ gôïi ra phöông höôùngvaän duïng nhöõng chaân lyù phoå bieán vaøo ñieàu kieän cuï theå cuûamoãi nöôùc.

Nhö vaäy, treân bình dieän chính trò, “Baûn aùn cheá ñoä thöïcdaân Phaùp” laø söï chuaån bò veà tö töôûng, nhaän thöùc cho caùcdaân toäc bò aùp böùc ñi vaøo cuoäc ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp, töï do,

20

giaønh quyeàn thoáng trò xaõ hoäi veà tay giai caáp coâng nhaân vaønhaân daân lao ñoäng. Ñoù laø moät vaán ñeà coù yù nghóa chieán löôïcquan troïng cuûa caùch maïng.

Ra ñôøi trong boái caûnh lòch söû cuï theå cuûa theá giôùi vaø cuûañaát nöôùc vaøo nhöõng naêm hai möôi cuûa theá kyû XX, “Baûn aùncheá ñoä thöïc daân Phaùp” coù moät giaù trò lòch söû to lôùn. Noù lyùgiaûi moät caùch khoa hoïc theo quan ñieåm Maùc – Leânin nhöõngvaán ñeà cô baûn maø lòch söû loaøi ngöôøi ñang ñaët ra vaø ñoøi hoûiphaûi giaûi quyeát. Noù ñeà caäp nhöõng vaán ñeà coù quan heä ñeán vaänmeänh lòch söû cuûa theá giôùi, ñeán con ñöôøng phaùt trieån taát yeáucuûa lòch söû loaøi ngöôøi trong thôøi ñaïi ngaøy nay.

Rieâng ôû Vieät Nam, cuøng vôùi vieäc chuaån bò moät ñoäi nguõ tieânphong laõnh ñaïo caùch maïng ñeå giaûi ñaùp nhöõng ñoøi hoûi cuûalòch söû, “Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” ñaõ goùp phaànquan troïng thuùc ñaåy lòch söû Vieät Nam tieán tôùi, thöùc tænh vaøthoâi thuùc daân toäc ta cuøng hoøa nhòp vôùi caùc daân toäc bò aùp böùctreân theá giôùi böôùc nhanh vaøo kyû nguyeân môùi cuûa loaøi ngöôøi:kyû nguyeân cuûa ñoäc laäp, töï do vaø chuû nghóa xaõ hoäi.

Qua noäi dung phong phuù, saâu saéc cuûa taùc phaåm “Baûn aùncheá ñoä thöïc daân Phaùp”, chuùng ta coù theå noùi moät caùchkhaùi quaùt raèng: Taùc phaåm laø saûn phaåm cuûa söï keát hôïp bieänchöùng, sinh ñoäng, taøi tình nhöõng nguyeân lyù phoå bieán cuûa hoïcthuyeát Maùc – Leânin veà chuû nghóa ñeá quoác, veà vaán ñeà daân toäcvaø thuoäc ñòa vôùi thöïc tieãn cuûa phong traøo coâng nhaân, phongtraøo giaûi phoùng daân toäc döôùi aùnh saùng cuûa Caùch maïng thaùngMöôøi vó ñaïi. Veà maët lyù luaän, phöông phaùp luaän, vaø veà giaù tròthöïc tieãn, taùc phaåm ñaõ vöôït ra ngoaøi khuoân khoå cuûa caùi ñaàuñeà “Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp”.

21

Taùc phaåm naøy vieát caùch ñaây nöûa theá kyû(1), nhöng khoaûngthôøi gian ñoù khoâng heà laøm phai môø nhöõng yù nghóa, taùc duïng,nhöõng giaù trò lôùn veà lyù luaän vaø thöïc tieãn cuûa noù. Traùi laïi, nöûatheá kyû qua, caùch maïng theá giôùi vaø trong nöôùc caøng phaùt trieån,yù thöùc caùch maïng cuûa nhaân daân ta caøng tröôûng thaønh, thìnhöõng giaù trò lôùn cuûa noù caøng ñöôïc nhaän thöùc ñaày ñuû, caøngtrôû neân cao quyù.

** *

“Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” laø moät taùc phaåm voáncoù giaù trò lôùn veà noäi dung. Nhöng giaù trò aáy laïi caøng noåi baätleân vôùi moät ngheä thuaät bieåu hieän saéc saûo.

Taùc phaåm ñeà caäp nhöõng vaán ñeà lôùn cuûa thôøi ñaïi, nhönglaïi khoâng phaân tích daøi doøng, khoâ khan, maø ñi töø vieäc dieãn taûnhöõng hieän töôïng haèng ngaøy xaûy ra trong nhöõng hoaøn caûnhcuï theå, daãn ñeán nhöõng keát luaän saéc, goïn, suùc tích.

Treân cô sôû dieãn taû nhöõng söï vieäc cuï theå ñoù, roïi vaøo noù aùnhsaùng cuûa tö töôûng môùi, taùc phaåm laøm cho tö duy cuûa ngöôøiñoïc môû mang, daãn ñeán nhöõng suy nghó roäng vaø xa hôn, roàilaïi trôû veà vaán ñeà troïng taâm vôùi moät nhaän thöùc saâu saéc, saùngroõ hôn.

Töø nhöõng vieäc rieâng leû döôùi nhöõng ñaàu ñeà khaùc nhau ñöôïcñaët trong moät keát caáu loâgích, taùc phaåm hình thaønh moät chænhtheå, moät böùc tranh toaøn dieän: veà caùi ñòa nguïc traàn gian cuûakieáp ngöôøi noâ leä; veà caùi thieân ñöôøng cuûa boïn giaøu sang; hayveà nhöõng boä maët taøn aùc, bæ oåi cuûa quaân thuø, v.v…

1. Thôøi ñieåm vieát lôøi giôùi thieäu laø naêm 1975.

22

Hình thöùc bieåu hieän cuûa taùc phaåm, veà moïi maët, töø caùchdieãn taû, caùch söû duïng ngoân ngöõ, caùch choïn loïc nhöõng chi tieát,nhöõng hieän töôïng, nhöõng hình aûnh, caùch söû duïng caùc yeáu toácuûa ngheä thuaät chaâm bieám, ñeán caùch boá cuïc töøng chöông,muïc vaø toaøn taùc phaåm, ñeàu coù nhöõng neùt raát ñoäc ñaùo. Trongcaùc bieän phaùp ngheä thuaät ñoù, ngheä thuaät chaâm bieám laø moätbieän phaùp ñöôïc söû duïng raát taøi tình, tinh teá, saéc saûo.

Ngoaøi tö caùch chuû yeáu laø moät taùc phaåm chính trò, “Baûn aùncheá ñoä thöïc daân Phaùp” coøn laø taùc phaåm coù giaù trò veànhieàu maët nhö vaên hoïc, ngoân ngöõ, lòch söû, v.v… caàn ñöôïc nghieâncöùu, khai thaùc vaø giôùi thieäu moät caùch ñaày ñuû vaø nghieâm tuùc.

** *

Hieän nay, xaõ hoäi Vieät Nam ñang ôû vaøo moät giai ñoaïn lòchsöû caên baûn khaùc vôùi nöûa theá kyû tröôùc ñaây. Nhöõng nhieäm vuïlòch söû ñaët ra tröôùc maét daân toäc ta do ñoù cuõng khaùc tröôùc. Caûveà theá vaø löïc, caû trong nöôùc vaø treân tröôøng quoác teá, chuùng tañang ôû treân moät vò trí khaùc tröôùc veà caên baûn.

Trong luùc naøy, hoïc taäp, nghieân cöùu ñeå nhaän thöùc ñaày ñuû,saâu saéc nhöõng giaù trò lyù luaän vaø thöïc tieãn cuûa taùc phaåm “Baûnaùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” vaø thöïc hieän nhöõng ñieàu chægiaùo cuûa ñoàng chí Nguyeãn AÙi Quoác – töùc Chuû tòch Hoà ChíMinh kính meán cuûa chuùng ta – laø heát söùc coù yù nghóa ñoái vôùivieäc thöïc hieän Di chuùc thieâng lieâng cuûa Ngöôøi laø “ñoaøn keátphaán ñaáu, xaây döïng moät nöôùc Vieät Nam hoøa bình, thoáng nhaát,ñoäc laäp, daân chuû vaø giaøu maïnh, vaø goùp phaàn xöùng ñaùng vaøosöï nghieäp caùch maïng theá giôùi”.

Haø Noäi, ngaøy 1 thaùng 5 naêm 1975NGUYEÃN KHAÙNH TOAØN

23

CHÖÔNG I(1)

THUEÁ MAÙU

I – CHIEÁN TRANH VAØ “NGÖÔØI BAÛN XÖÙ”

Tröôùc naêm 1914, hoï chæ laø nhöõng teân da ñen heønhaï, nhöõng teân “Annamít” heøn haï, gioûi laém thì cuõng chæbieát keùo xe tay vaø aên ñoøn cuûa caùc quan cai trò nhaø ta.AÁy theá maø cuoäc chieán tranh vui töôi(2) vöøa buøng noå, thìlaäp töùc hoï bieán thaønh nhöõng ñöùa “con yeâu”, nhöõngngöôøi “baïn hieàn” cuûa caùc quan cai trò phuï maãu nhaânhaäu, thaäm chí cuûa caû caùc quan toaøn quyeàn lôùn, toaønquyeàn beù nöõa(3). Ñuøng moät caùi, hoï (nhöõng ngöôøi baûnxöù) ñöôïc phong cho caùi danh hieäu toái cao laø “chieán sóbaûo veä coâng lyù vaø töï do”. Nhöng hoï ñaõ phaûi traû baèngmoät caùi giaù khaù ñaét caùi vinh döï ñoät ngoät aáy, vì ñeå baûo

1. Baûn in naêm 1925 coù lôøi giôùi thieäu cuûa Nguyeãn Theá Truyeàn.2. Cuoäc chieán tranh vui töôi: YÙ taùc giaû noùi veà cuoäc chieán tranh theá giôùi thöù nhaát(1914-1918)3. Nguyeân vaên: nos gouverneurs plus ou moins geùneùraux.

24

veä cho caùi coâng lyù vaø töï do maø chính hoï khoâng ñöôïchöôûng moät tí naøo, hoï ñaõ phaûi ñoät ngoät xa lìa vôï con,rôøi boû maûnh ruoäng hoaëc ñaøn cöøu cuûa hoï, ñeå vöôït ñaïidöông, ñi phôi thaây treân caùi baõi chieán tröôøng chaâu AÂu.Trong luùc vöôït bieån, nhieàu ngöôøi baûn xöù, sau khi ñöôïcmôøi chöùng kieán caûnh kyø dieäu cuûa troø bieåu dieãn khoahoïc veà phoùng ngö loâi, ñaõ ñöôïc xuoáng taän ñaùy bieån ñeåbaûo veä toå quoác cuûa caùc loaøi thuûy quaùi. Moät soá khaùc ñaõboû xaùc taïi nhöõng mieàn hoang vu thô moäng vuøng Bancaêng,luùc cheát coøn töï hoûi phaûi chaêng nöôùc meï muoán chieámngoâi nguyeân phi trong cung caám vua Thoå, – chaû theá saolaïi ñem nöôùng hoï ôû nhöõng mieàn xa xoâi aáy? Moät soákhaùc nöõa thì ñaõ anh duõng ñöa thaân cho ngöôøi ta taønsaùt treân bôø soâng Maùcnô(1), hoaëc trong baõi laày mieànSaêmpanhô(2), ñeå laáy maùu mình töôùi nhöõng voøng nguyeätqueá cuûa caùc caáp chæ huy vaø laáy xöông mình chaïm neânnhöõng chieác gaäy cuûa caùc ngaøi thoáng cheá.

Cuoái cuøng, ôû haäu phöông, nhöõng ngöôøi laøm kieät söùctrong caùc xöôûng thuoác suùng gheâ tôûm, tuy khoâng phaûihít hôi ngaït cuûa boïn “Boâsô”(3), nhöng laïi nhieãm phaûinhöõng luoàng khí ñoäc ñoû oái cuûa ngöôøi Phaùp; ñaèng naøocuõng theá thoâi, vì nhöõng keû khoán khoå aáy cuõng ñaõ khaïcra töøng mieáng phoåi, chaúng khaùc gì ñaõ hít phaûi hôingaït vaäy.

1, 2. Maùcnô (Marne), Saêmpanhô (Champagne): Hai chieán tröôøng ôû mieàn Baécnöôùc Phaùp. Trong chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, treân hai chieán tröôøng naøy ñaõdieãn ra nhöõng traän ñaùnh aùc lieät giöõa quaân Phaùp vaø quaân Ñöùc.3. Boches: Tieáng tuïc vaø coù yù khinh bæ, luùc ñoù ngöôøi Phaùp thöôøng duøng ñeå chænhöõng caùi gì thuoäc veà quaân Ñöùc, ngöôøi Ñöùc, ñoà duøng cuûa Ñöùc, v.v...

25

Toång coäng coù baûy möôi vaïn ngöôøi baûn xöù ñaõ ñaëtchaân leân ñaát Phaùp; vaø trong soá aáy, taùm vaïn ngöôøikhoâng bao giôø coøn troâng thaáy maët trôøi treân queâ höôngñaát nöôùc mình nöõa!

II – CHEÁ ÑOÄ LÍNH TÌNH NGUYEÄN

Moät baïn ñoàng nghieäp noùi vôùi chuùng toâi: daân lao khoåbaûn xöù ôû Ñoâng Döông töø bao ñôøi nay bò boùp naën baèngñuû moïi thöù thueá khoùa, söu sai, taïp dòch, baèng cöôõngböùc phaûi mua röôïu, vaø thuoác phieän theo leänh quantreân, töø 1915-1916 tôùi nay, laïi coøn phaûi chòu theâm caùivaï moä lính nöõa.

Nhöõng bieán coá trong maáy naêm gaàn ñaây laø caùi côù ñeångöôøi ta tieán haønh nhöõng cuoäc luøng raùp lôùn veà nhaân löïctreân toaøn coõi Ñoâng Döông. Nhöõng ngöôøi bò baét ñeàu bònhoát vaøo traïi lính vôùi ñuû thöù teân: lính khoá ñoû, lính thôïchuyeân nghieäp, lính thôï khoâng chuyeân nghieäp, v.v...

Theo yù kieán cuûa taát caû caùc cô quan coù thaåm quyeànkhoâng thieân vò ñöôïc giao cho söû duïng ôû chaâu AÂu “vaätlieäu bieát noùi” chaâu AÙ, thì vaät lieäu naøy ñaõ khoâng ñöa laïikeát quaû töông xöùng vôùi chi phí raát lôùn veà chuyeân chôûvaø baûo quaûn.

Sau nöõa, vieäc saên baét thöù “vaät lieäu bieát noùi” ñoù, maøluùc baáy giôø ngöôøi ta goïi laø “cheá ñoä lính tình nguyeän”(danh töø mæa mai moät caùch gheâ tôûm) ñaõ gaây ra nhöõngvuï nhuõng laïm heát söùc traéng trôïn.

Ñaây! Cheá ñoä lính tình nguyeän aáy ñöôïc tieán haønhnhö theá naøy: vò “chuùa tænh” – moãi vieân coâng söù ôû Ñoâng

26

Döông quaû laø moät vò “chuùa tænh” – ra leänh cho boïnquan laïi döôùi quyeàn, trong moät thôøi haïn nhaát ñònhphaûi noäp cho ñuû moät soá ngöôøi nhaát ñònh. Baèng caùchnaøo, ñieàu ñoù khoâng quan troïng. Caùc quan cöù lieäu maøxoay xôû. Maø caùi ngoùn xoay xôû kieåu D(1) thì caùc oângtöôùng aáy thaïo heát choã noùi, nhaát laø xoay xôû laøm tieàn.

Thoaït tieân, chuùng toùm nhöõng ngöôøi khoûe maïnh,ngheøo khoå, nhöõng ngöôøi naøy chæ chòu cheát thoâi khoângcoøn keâu cöùu vaøo ñaâu ñöôïc. Sau ñoù, chuùng môùi ñoøi ñeáncoi caùi nhaø giaøu. Nhöõng ai cöùng coå thì chuùng tìm ngayra dòp ñeå sinh chuyeän vôùi hoï hoaëc vôùi gia ñình hoï, vaøneáu caàn, thì giam coå hoï laïi cho ñeán kho hoï phaûi döùtkhoaùt choïn laáy moät trong hai con ñöôøng: “ñi lính tìnhnguyeän, hoaëc xì tieàn ra”.

Nhöõng ngöôøi bò toùm ñi nhö theá coøn haøo höùng gì nöõavôùi caùi ngheà coät vaøo coå hoï. Cho neân, böôùc chaân vaøotraïi lính laø hoï lieàn tìm moïi cô hoäi ñeå troán thoaùt.

Coøn nhöõng ngöôøi naøo thaáy khoâng theå thoaùt khoûi soáphaän haåm hiu, thì tìm caùch töï laøm cho mình nhieãmphaûi nhöõng beänh naëng nhaát, maø thoâng thöôøng hôncaû laø beänh ñau maét toeùt chaûy muû, gaây ra baèng caùchxaùt vaøo maét nhieàu thöù chaát ñoäc, töø voâi soáng ñeán muûbeänh laäu.

** *

1. Nguyeân vaên: Le Systeøme D. D, chöõ ñaàu cuûa töø deùbrouillard, coù nghóa laøxoay xôû, thaùo vaùt.

27

AÁy theá maø trong moät baûn boá caùo vôùi nhöõng ngöôøi bòbaét lính, phuû toaøn quyeàn Ñoâng Döông, sau khi höùaheïn ban phaåm haøm cho nhöõng lính seõ coøn soáng soùt vaøtruy taëng nhöõng ngöôøi seõ hy sinh “cho Toå quoác”, ñaõtrònh troïng tuyeân boá raèng:

“Caùc baïn ñaõ taáp naäp ñaàu quaân, caùc baïn ñaõ khoâng ngaànngaïi rôøi boû queâ höông xieát bao trìu meán ñeå ngöôøi thìhieán daâng xöông maùu cuûa mình nhö lính khoá ñoû(1), keûthì hieán daâng caùnh tay lao ñoäng cuûa mình nhö lính thôï”.

Neáu quaû thaät ngöôøi An Nam phaán kôûi ñi lính ñeántheá, taïi sao laïi coù caûnh, toáp thì bò xích tay ñieäu veà tænhlî, toáp thì tröôùc khi xuoáng taøu, bò nhoát trong moättröôøng trung hoïc ôû Saøi Goøn, coù lính Phaùp canh gaùc,löôõi leâ tuoát traàn, ñaïn leân noøng saün? Nhöõng cuoäc bieåutình ñoå maùu ôû Cao Mieân, nhöõng vuï baïo ñoäng ôû SaøiGoøn, ôû Bieân Hoøa vaø ôû nhieàu nôi khaùc nöõa, phaûi chaênglaø nhöõng bieåu hieän cuûa loøng soát saéng ñaàu quaân “taápnaäp” vaø “khoâng ngaàn ngaïi”?

Nhöõng vuï troán ñi lính vaø ñaøo nguõ (tính ra coù ñeán 50phaàn traêm trong haøng nguõ quaân döï bò) ñeàu bò ñaøn aùpkhoâng gôùm tay vaø nhöõng cuoäc ñaøn aùp laïi gaây ra nhöõngcuoäc binh bieán bò dìm trong bieån maùu(2).

Baûn boá caùo cuûa phuû toaøn quyeàn coøn caån thaän nhaéctheâm raèng, taát nhieân muoán xöùng ñaùng vôùi “loøng toát roõreät” vaø “ñoä löôïng lôùn lao” cuûa chính phuû thì “caùc anh

1. Baûn tieáng Phaùp: “les tirailleurs”.2. Baûn tieáng Phaùp: “... qui ont eùteù eùtouffeùes dans le sang” chæ coù nghóa “bò dìmtrong maùu”.

28

(binh lính Ñoâng Döông) caàn phaûi cö xöû ñuùng ñaén vaøkhoâng ñöôïc laøm moät ñieàu gì cho ngöôøi ta phaûi phaønnaøn caû”.

Vieân chæ huy toái cao quaân ñoäi Ñoâng Döông coøn coùmoät loái ñeà phoøng khaùc: oâng ta baét thích vaøo löng hoaëccoå tay cuûa töøng ngöôøi lính môùi moä moät con soá khoângtheå naøo taåy xoùa ñöôïc baèng moät dung dòch nitôraùt baïc.

ÔÛ ñaây cuõng gioáng nhö ôû chaâu AÂu, söï khoán khoå cuûanhöõng ngöôøi naøy laø nguoàn lôïi nhuaän cuûa nhöõng keûkhaùc: naøo laø boïn ñeo lon chuyeân nghieäp may maén vôùñöôïc coâng vieäc tuyeån moä vaø quaûn lyù lính môùi baûn xöùmaø laùnh xa ñöôïc caøng laâu caøng toát nhöõng cuoäc giaochieán nguy hieåm ôû chaâu AÂu; naøo laø boïn chuû thaàu löôngthöïc laøm giaøu vuøn vuït baèng caùch boû ñoùi nhöõng lính moäkhoán khoå; naøo laø boïn ñoäc quyeàn tieáp lieäu thoâng ñoàngvôùi boïn quan chöùc ñeå gian laäu, ñaàu cô.

Veà chuyeän naøy, caàn noùi theâm laø coøn moät loaïi cheáñoä tình nguyeän khaùc nöõa: tình nguyeän mua coâng traùi.Bieän phaùp tieán haønh thì cuõng nhö theá. Ai coù maùu maëtlaø phaûi boû tieàn ra. Keû naøo khoù baûo thì ngöôøi ta duøngcaùch duï doã vaø cöôõng baùch ñeán phaûi mua môùi thoâi.

Phaàn ñoâng nhöõng ngöôøi mua coâng traùi ôû ÑoângDöông khoâng hieåu gì veà theå thöùc taøi chính caû; hoï coivieäc mua coâng traùi cuõng nhö ñoùng moät thöù thueá môùivaø coi caùc phieáu coâng traùi khoâng khaùc gì nhöõng bieânlai noäp thueá.

** *

29

Saùch “Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp” cuûa Nguyeãn AÙi Quoác,xuaát baûn laàn ñaàu tieân ôû Phaùp naêm 1925.

30

Baây giôø thöû xem cheá ñoä moä lính tình nguyeän ñaõñöôïc toå chöùc ôû caùc thuoäc ñòa khaùc nhö theá naøo.

Laáy Taây Phi laøm thí duï:

ÔÛ ñaây, boïn chæ huy quaân ñoäi keùo quaân ñeán töønglaøng baét boïn haøo muïc phaûi noäp ngay laäp töùc ñaày ñuû soángöôøi chuùng muoán tuyeån moä. Ñeå buoäc nhöõng thanhnieân Xeâneâgan boû troán phaûi ra nhaän ñoäi muõ lính,chaúng phaûi moät vieân chæ huy ñaõ tra taán, haønh haï caùcthaân nhaân cuûa hoï, vaø cho raèng laøm nhö theá laø taøi gioûiñoù sao? Chính haén ñaõ baét caùc oâng baø giaø, ñaøn baø coùthai, con gaùi, ñem loät traàn truoàng, roài ñoát heát quaàn aùotröôùc maët hoï. Nhöõng naïn nhaân khoán khoå ñoù mìnhtraàn nhö nhoäng, tay troùi caùnh khuyûu buoäc phaûi chaïykhaép caùc thoân xaõ döôùi laøn roi voït, ñeå “neâu göông”!Moät ngöôøi ñaøn baø coõng con phaûi van xin maõi môùi ñöôïccôûi troùi moät tay ñeå ñôõ ñöùa beù. Trong khi chaïy, hai cuïgiaø ñaõ ngaõ cheát ngaát ñi; nhieàu em gaùi khieáp sôï tröôùcnhöõng haønh vi baïo ngöôïc ñoù, ñaõ haønh kinh tröôùc tuoåi;moät ngöôøi ñaøn baø truïy thai, moät chò khaùc ñeû moät ñöùacon muø.

** *

Coù raát nhieàu thuû ñoaïn baét lính.

Thuû ñoaïn sau ñaây ñaõ toû ra nhanh vaø tieän nhaát:

Laáy daây chaêng ngang hai ñaàu con ñöôøng chính tronglaøng laïi. Theá laø taát caû nhöõng ngöôøi da ñen ôû vaøo giöõañeàu coi nhö chính thöùc phaûi toøng quaân.

31

Moät nhaân chöùng ñaõ vieát cho chuùng toâi nhö sau:“Giöõa tröa ngaøy 3 thaùng 3 naêm 1923, boïn hieán binhvaây raùp caùc beán caûng Ruyphixcô vaø Ñaca(1), roài toùm taátcaû nhöõng ngöôøi baûn xöù laøm vieäc ôû ñoù. Nhöõng anhchaøng naøy vì khoâng toû veû soát saéng ñi baûo veä vaên minhngay, neân ngöôøi ta röôùc hoï leân oâ toâ cam nhoâng môøi veànhaø lao. ÔÛ ñaáy, sau khi hoï coù ñuû thì giôø ñeå thay ñoåiyù kieán roài, ngöôøi ta môùi ñöa hoï sang traïi lính.

ÔÛ traïi lính, sau nhöõng nghi leã bieåu döông tinh thaànyeâu nöôùc, 29 lính tình nguyeän ñöôïc tuyeân döông coù theåtrôû neân anh huøng cuûa cuoäc chieán tranh cuoái cuøng naymai… Baây giôø thì taát caû ñeàu noùng loøng muoán laáy laïimieàn Ruya(2) cho nöôùc meï.

Nhöng theo lôøi töôùng Maênggianh(3), ngöôøi hieåu roõnhaát, thì ñoù chæ laø nhöõng ñoäi quaân “ñeå ñem nöôùngtröôùc muøa ñoâng””.

Chuùng toâi hieän coù trong tay böùc thö cuûa moät ngöôøiÑahoâmaây, voán laø cöïu binh, ñaõ töøng laøm “nghóa vuï”trong cuoäc chieán tranh “vì coâng lyù”. Moät vaøi ñoaïn tríchtrong böùc thö seõ vaïch roõ cho caùc baïn thaáy ngöôøi“Batuala”(4) ñaõ ñöôïc baûo veä nhö theá naøo vaø caùc quancai trò thuoäc ñòa nhaø ta ñaõ naën ra loøng trung thaønh cuûa

1. Rufisque et Dakar: Teân nhöõng haûi caûng cuûa nöôùc Xeâneâgan.2. Ruhr: Vuøng coâng nghieäp cuûa Ñöùc, sau chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, bò caétgiao cho Phaùp töø naêm 1921 ñeán naêm 1925.3. Mangin: Töôùng Phaùp (1866-1925) ñaõ tham gia chieán thaéng Veùcñoong, töøngchæ huy ñoäi quaân xaâm löôïc Xuñaêng, Baéc Kyø, Maroác.4. Batouala: Teân moät boä laïc ôû vuøng xích ñaïo chaâu Phi.

32

ngöôøi baûn xöù nhö theá naøo ñeå toâ ñieåm cho taát caûnhöõng baøi dieãn vaên cuûa caùc nhaø caàm quyeàn vaø laøm ñeàtaøi cho taát caû nhöõng baøi baùo cuûa boïn Reâgixmaêngxeâ vaøHoâde(1) thuoäc ñuû côõ.

Böùc thö vieát: “Naêm 1915, khi oâng M.Nuphôla, thoángñoác Ñahoâmaây, ra leänh baét lính, thì laøng toâi bò boïncaûnh saùt cuøng lính cô cöôùp phaù vaø ñoát saïch. Taát caû taøisaûn cuûa toâi ñeàu bò maát heát trong caùc cuoäc ñoát phaù ñoù.Tuy theá, toâi vaãn bò cöôõng baùch nhaäp nguõ, vaø maëc daàulaø naïn nhaân cuûa vieäc xuùc phaïm bæ oåi ñoù, toâi ñaõ laømnghóa vuï cuûa toâi ôû maët traän beân Phaùp. Toâi bò thöôngôû traän Exnô(2).

Ngaøy nay, chieán tranh ñaõ chaám döùt, toâi saép trôû veànöôùc, nhöng khoâng coøn nhaø cöûa, cuûa caûi gì caû.

Ngöôøi ta ñaõ cöôùp cuûa toâi:

1000 phraêng tieàn maët;

12 con lôïn;

15 cöøu;

10 deâ;

60 gaø;

8 taám vaûi quaán mình;

1. Reùgismanset et Hauser: Teân nhöõng ngöôøi vieát baùo tay sai, coù nghóa nhönhöõng teân boài buùt.2. Exnô (Aisne): Teân moät vuøng treân bôø soâng Exnô (moät nhaùnh cuûa soângOadô) ôû Phaùp. Trong chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, ôû ñaây ñaõ dieãn ra nhöõng traänñaùnh aùc lieät giöõa quaân Phaùp vaø quaân Ñöùc.

33

5 aùo maëc ngoaøi;

10 quaàn;

7 muõ;

1 daây chuyeàn baèng baïc;

2 hoøm ñoà vaët.

“Ñaây laø teân nhöõng baïn cuøng ôû moät xoùm ñaõ bò cöôõngbaùch nhaäp nguõ cuøng ngaøy vôùi toâi, vaø nhaø cöûa cuõng ñaõbò cöôùp phaù vaø ñoát saïch. (Ghi tieáp theo teân baûy ngöôøi).

Coøn nhieàu naïn nhaân nöõa cuûa nhöõng chieán coâng kieåuaáy cuûa ngaøi thoáng ñoác Nuphôla, nhöng toâi khoâng bieát roõteân nhöõng ngöôøi ñoù ñeå göûi cho caùc anh hoâm nay…”

Chaéc boïn “Boâsô” cuûa vua Ghioâm(1) cuõng khoâng laømñöôïc hôn theá.

III – KEÁT QUAÛ CUÛA SÖÏ HY SINH

Khi ñaïi baùc ñaõ ngaáy thòt ñen, thòt vaøng roài, thìnhöõng lôøi tuyeân boá tình töù cuûa caùc ngaøi caàm quyeànnhaø ta boãng döng im baët nhö coù pheùp laï, vaø caû ngöôøi“Neâgôroâ”(2) laãn ngöôøi “Annamít” maëc nhieân trôû laïi “gioángngöôøi heøn haï”.

Ñeå ghi nhôù coâng lao ngöôøi lính An Nam, chaúng phaûingöôøi ta ñaõ loät heát taát caû cuûa caûi cuûa hoï, töø chieác ñoàng

1. Ghioâm (Guillaume, 1859-1941): Ghioâm II, vua nöôùc Ñöùc trong thôøi gianchieán tranh theá giôùi thöù nhaát.2. Neùgro: Danh töø chæ ngöôøi da ñen.

34

hoà, boä quaàn aùo môùi toanh maø hoï boû tieàn tuùi ra mua,ñeán caùc vaät kyû nieäm ñuû thöù, v.v..., tröôùc khi ñöa hoïñeán Maùcxaây xuoáng taøu veà nöôùc, ñoù sao? Chaúng phaûingöôøi ta ñaõ giao hoï cho boïn suùc sinh kieåm soaùt vaøñaùnh ñaäp hoï voâ côù ñoù sao? Chaúng phaûi ngöôøi ta ñaõcho hoï aên nhö cho lôïn aên vaø xeáp hoï nhö xeáp lôïn döôùihaàm taøu aåm öôùt, khoâng giöôøng naèm, khoâng aùnh saùng,thieáu khoâng khí ñoù sao? Veà ñeán xöù sôû, chaúng phaûi hoïñaõ ñöôïc moät quan cai trò bieát ôn ñoùn chaøo noàng nhieätbaèng moät baøi dieãn vaên yeâu nöôùc ñoù sao!: “Caùc anh ñaõbaûo veä Toå quoác, theá laø toát. Baây giôø, chuùng toâi khoângcaàn ñeán caùc anh nöõa, cuùt ñi!”.

Theá laø nhöõng “cöïu binh” – ñuùng hôn laø caùi xaùc coønlaïi – sau khi ñaõ duõng caûm baûo veä chính nghóa vaø coânglyù nay tay khoâng trôû veà vôùi cheá ñoä baûn xöù cuûa hoï, moätcheá ñoä khoâng bieát gì ñeán chính nghóa vaø coâng lyù caû.

Theo baùo chí Ñoâng Döông thì thöông binh ngöôøiPhaùp bò maát moät phaàn thaân theå vaø vôï cuûa töû só ngöôøiPhaùp ñeàu ñöôïc caáp moân baøi baùn leû thuoác phieän.

Nhö theá laø trong moät vieäc maø chính quyeàn thuoäc ñòañaõ phaïm tôùi hai toäi aùc ñoái vôùi nhaân loaïi. Moät maët, hoïvaãn chöa thoûa khi töï tay laøm caùi vieäc bæ oåi cuûa ngöôøiñaàu ñoäc, maø coøn muoán loâi keùo vaøo ñaây caû nhöõng naïnnhaân ñaùng thöông haïi cuûa cuoäc huynh ñeä töông taønnöõa. Maët khaùc, hoï coi reû tính maïng vaø xöông maùu cuûanhöõng keû ñaõ bò hoï löøa bòp, ñeán noãi töôûng raèng chæ caànquaúng cho nhöõng ngöôøi naøy khuùc xöông thoái aáy laø ñuûñeå ñeàn buø ñöôïc moät caùnh tay bò maát hoaëc maïng cuûamoät ngöôøi choàng.

35

Chuùng toâi chaéc raèng thöông binh vaø quaû phuï chieántranh seõ ñaù vaêng moùn quaø nhô nhôùp aáy vaø nhoå vaøomaët keû taëng quaø. Chuùng toâi cuõng tin chaéc raèng theá giôùivaên minh vaø ngöôøi Phaùp löông thieän seõ ñöùng veà phíachuùng toâi ñeå leân aùn boïn caù maäp thöïc daân ñangkhoâng ngaàn ngaïi ñaàu ñoäc caû moät daân toäc ñeå vô veùtcho ñaày tuùi.

** *

Theo tuïc leä An Nam, khi trong laøng coù ngöôøi cheát thìnhöõng ngöôøi xay luùa, giaõ gaïo phaûi toû loøng kính troïngvong linh ngöôøi cheát vaø thoâng caûm noãi ñau buoàn cuûatang gia baèng caùch im laëng khoâng haùt hoø trong khi xaygiaõ nhö hoï vaãn thöôøng laøm. Nhöng neàn vaên minh hieänñaïi ñöôïc ñöa vaøo nöôùc chuùng toâi baèng baïo löïc coù caàngì phaûi teá nhò ñeán nhö theá. Xin ñoïc caâu chuyeän sauñaây ñaêng treân moät tôø baùo ôû Nam Kyø:

Nhöõng ngaøy hoäi ôû Bieân Hoøa

“Ñeå laáy tieàn boû vaøo quyõ xaây döïng ñaøi kyû nieäm ngöôøi AnNam traän vong cuûa tænh Bieân Hoøa, ban toå chöùc ngaøy hoäiñang tích cöïc chuaån bò moät chöông trình tuyeät dieäu.

Ngöôøi ta baøn taùn seõ coù naøo laø yeán tieäc giöõa vöôøn theokieåu Anh(1), naøo laø chôï phieân, naøo laø khieâu vuõ ngoaøi trôøi,v.v..., toùm laïi, seõ coù nhieàu vaø ñuû thöù troø chôi ñeå ai ai

1. Nguyeân vaên: Garden-Party.

36

cuõng coù theå goùp phaàn laøm vieäc nghóa moät caùch thuù vònhaát ñôøi.

Quyù oâng phi coâng ôû saân bay Bieân Hoøa coù nhaõ yù seõgoùp phaàn vaøo cuoäc vui, vaø ngay töø baây giôø ban toå chöùcñaõ coù theå khaúng ñònh raèng söï coù maët cuûa caùc quanchöùc cao caáp nhaát ôû Saøi Goøn seõ laøm cho ngaøy hoäitheâm phaàn röïc rôõ.

Xin tin theâm cho caùc baïn nam nöõ ôû Saøi Goøn leân döïhoäi bieát raèng, caùc baïn seõ khoâng caàn phaûi boû dôû cuoäc vuiñeå veà nhaø duøng côm, vì ngay taïi choã, seõ coù phoøng aên toåchöùc cöïc kyø chu ñaùo vaø ñaëc bieät ñaày ñuû, caùc baïn saønh aên uoángnhaát cuõng seõ ñöôïc haøi loøng.

Ngaøy 21 thaùng 1 tôùi, taát caû chuùng ta haõy ñi BieânHoøa, chuùng ta seõ vöøa ñöôïc döï nhöõng hoäi heø linh ñình, vuitöôi, vöøa ñöôïc dòp toû cho nhöõng gia ñình töû só An Namôû Bieân Hoøa thaáy raèng chuùng ta bieát töôûng nhôù ñeán söïhy sinh cuûa con em hoï”.

Thaät laø thôøi ñaïi khaùc, phong tuïc khaùc.

Nhöng phong tuïc kyø quaùi laøm sao!

Ngöôøi ta coøn cho chuùng toâi xem böùc thö sau ñaây nöõa:

“… Neáu treân ñôøi naøy maø coù moät vieäc quaùi gôû vöøathöông taâm laïi vöøa loá bòch, thì ñoù haún laø vieäc baét moätdaân toäc vaãn ñang chòu ñöïng ñuû moïi thöù baát coâng vaøphi nghóa phaûi laøm leã möøng cuoäc chieán thaéng cuûa“coâng lyù” vaø “chính nghóa”. AÁy theá maø ôû beân naøy chuùngtoâi ñaõ laøm nhö theá ñaáy. Toâi töôûng khoâng caàn thuaät laïicho anh nghe veà nhöõng hoäi heø vaø “troø vui coâng coäng”

37

trong thaønh phoá naøy ngaøy 11 thaùng 11(1) laøm gì. ÔÛ ñaâuvaø bao giôø cuõng theá thoâi, röôùc ñeøn, ñoát phaùo boâng,duyeät binh, khieâu vuõ ôû dinh thoáng ñoác, ñua xe hoa,môû laïc quyeân vì nöôùc, quaûng caùo, dieãn vaên, tieäc tuøng,v.v... Trong taát caû nhöõng troø heà ñoù, toâi chæ coøn nhôù laïimoät vieäc ñaùng chuù yù veà phöông dieän taâm lyù nhö sau:cuõng nhö coâng chuùng ôû taát caû caùc nöôùc, coâng chuùngSaøi Goøn raát thích xineâ. Vì theá, moät ñaùm ngöôøi daøy ñaëcñaõ tuï taäp tröôùc khaùch saïn Palaxô ñeå xem phim, naøoheà Saùc Loâ, naøo boïn cao boài, naøo nhöõng ngöôøi “línhquang vinh” laàn löôït dieãn treân maøn aûnh. Coâng chuùngtraøn ngaäp caû ñaïi loä, ñöùng chaät caû maët ñöôøng vaø heøphoá. Luùc baáy giôø oâng chuû khaùch saïn Saøi Goøn – Palaxôkhoâng muoán cho ngöôøi ta ñöùng ñoâng treân væa heø tröôùccöûa tieäm cuûa oâng ta, oâng ta lieàn vung roi maây quaát tuùibuïi. Baø chuû cuõng ra giuùp moät tay vaø ñaùnh böøa vaøoñaùm ñoâng. Maáy chuù treû ranh maõnh khoâng bieát laømtheá naøo maø laïi “cöôùp” ñöôïc ngoïn roi cuûa baø, laøm chomoïi ngöôøi voã tay cöôøi aàm leân. OÂng chuû ñieân tieát chaïylaïi tieáp vieän cho baø chuû. Laàn naøy, oâng caàm moät caùi batoong vaø huøng duõng phang tôùi taáp xuoáng ñaàu ngöôøi ta,cöù moûi tay naøy thì ñoåi tay khaùc. Nhöõng ngöôøi “nhaøqueâ” phaûi chaïy doàn xuoáng ñöôøng; nhöng vì say söa vôùi“chieán thaéng” cuûa mình, oâng ngöôøi Phaùp quyù hoùa aáylieàn huøng hoå vöôït qua ñöôøng vaø cöù tieáp tuïc vuït tuùi buïicaùi gaäy to töôùng xuoáng ñaàu, xuoáng vai, xuoáng löng

1. Ngaøy 11-11 (1918): Ngaøy kyû nieäm chieán thaéng cuûa Phaùp sau chieán tranhtheá giôùi thöù nhaát.

38

nhöõng ngöôøi daân baûn xöù ñaùng thöông aáy. Moät em beùbò oâng tuùm laáy vaø “ñaû” cho moät traän neân thaân”…

IV – HAØNH VI QUAÂN PHIEÄT TIEÁP DIEÃN

Böôùc chaân ñeán Cadabôlaêngca(1), thoáng cheá Lyoâtaây(2)

göûi cho binh só cuûa ñaïo quaân chieám ñoùng Maroác moätbaûn nhaät leänh nhö sau:

“Baûn chöùc coù vinh döï ñöôïc chính phuû nöôùc Phaùpcoäng hoøa phong quaân haøm cao nhaát laø nhôø, trong chínnaêm nay, caùc ngöôøi ñaõ hieán daâng loøng trung thaønh vaømaùu xöông cuûa caùc ngöôøi maø khoâng heà tính toaùn.

Chuùng ta saép môû moät chieán dòch ñeå hoaøn thaønhcoâng cuoäc bình ñònh xöù Maroác, vì lôïi ích chung cuûa daânchuùng trung thöïc treân ñaát nöôùc naøy, cuõng nhö vì lôïi ích cuûadaân toäc baûo hoä,(3) v.v...”.

Nhöng, cuõng trong ngaøy aáy (ngaøy 14 thaùng 4), laïi coùbaûn thoâng caùo sau ñaây:

“Trong moät cuoäc giao chieán vôùi boïn Bôni Bude(4) ôûBaùpen Haùcbe, beân ta ñaõ coù 29 binh só hy sinh vaø 11bò thöông”.

Khi ngöôøi ta nhôù raèng ñaõ phaûi toán xöông maùy cuûamoät trieäu röôûi ngöôøi lao ñoäng môùi taïo neân ñöôïc saùu

1. Casablanca: Haûi caûng lôùn cuûa nöôùc Maroác.2. Lyautey: Töôùng Phaùp chæ huy xaâm löôïc Baéc Phi, ñaõ ñaøn aùp nhaân daânMaroác, neân ñöôïc phong thoáng cheá.3. Baûn tieáng Phaùp: “nation protectrice”.4. Beni-Bouzert: Quaân khôûi nghóa do AÙpñen Côrim, laõnh tuï phong traøo choángPhaùp cuûa Maroác, laõnh ñaïo.

39

chieác gaäy thoáng cheá, thì caùi cheát cuûa 29 keû khoán khoåchöa ñuû ñeå hoan hoâ baøi dieãn vaên huøng hoàn cuûa ngaøithoáng cheá – khaâm söù! Nhöng nhö vaäy thì caùi quyeàn daântoäc töï quyeát, maø vì noù trong suoát boán naêm trôøi, ngöôøita ñaõ cheùm gieát laãn nhau, caùi quyeàn aáy, caùc ngaøi ñeåñaâu maát roài? Thaät laø moät caùch khai hoùa kyø khoâi: ñeådaïy moïi ngöôøi soáng cho ra soáng, ngöôøi ta baét ñaàu baèngvieäc gieát hoï ñi ñaõ!

** *

ÔÛ ñaây (Haûi Phoøng), cuõng coù nhöõng cuoäc baõi coângcuûa thuûy thuû. Chaúng haïn nhö hoâm thöù naêm (ngaøy 15thaùng 8) laø ngaøy maø hai chieác taøu phaûi nhoå neo ñeå chôûmoät soá lôùn lính khoá ñoû An Nam ñi Xiri.

Nhöng thuûy thuû khoâng chòu ñi, vì ngöôøi ta khoângchòu phaùt löông cho hoï baèng tieàn Ñoâng Döông. Theogiaù thò tröôøng, thì moät ñoàng Ñoâng Döông aên 10 phraêngchöù khoâng phaûi 2 phraêng 50, theá maø caùc coâng ty haønghaûi laïi laøm moät vieäc haø laïm traéng trôïn laø ñònh traûlöông cho thuûy thuû baèng phraêng chöù khoâng traû baèngtieàn Ñoâng Döông nhö ñaõ traû cho coâng chöùc.

Theá laø ngöôøi ta lieàn xua taát caû moïi ngöôøi ôû döôùi taøuleân, roài laäp töùc baét heát caùc thuûy thuû.

Roõ raøng laø thuûy thuû Hoaøng Haûi chaúng coù gì phaûi sobì vôùi thuûy thuû Haéc Haûi.

Chuùng toâi cöïc löïc phaûn ñoái vieäc ñöa lính An Namsang Xiri. Phaûi chaêng caùc nhaø caàm quyeàn caáp cao choraèng bao nhieâu anh em da vaøng xaáu soá cuûa chuùng toâi

40

bò gieát haïi treân caùc chieán tröôøng töø naêm 1914 ñeánnaêm 1918, trong cuoäc “chieán tranh vì vaên minh vaøcoâng lyù”, vaãn coøn chöa ñuû hay sao?

** *

Caùc ngaøi chieán thaéng quang vinh cuûa chuùng tathöôøng quen thoùi “giaùo duïc” ngöôøi baûn xöù baèng ñaù díthoaëc roi voït.

Anh Nahoâng ñaùng thöông haïi ñaõ bò aùm saùt ñeán hailaàn. Laàn thöù nhaát bôûi tay teân ñaïi uùy Vida, laàn thöù haibôûi tay teân lang baêm ñoùng lon quaân nhaân coi vieäcphaãu nghieäm xaùc cheát. Teân naøy ñaõ ñaùnh caép vaø giaáubieät boä oùc ngöôøi cheát ñeå phi tang, ñaëng cöùu hung thuûlaø baïn cuûa haén. Nhöng than oâi! Anh Nahoâng khoângphaûi laø naïn nhaân duy nhaát cuûa boïn quaân phieät thuoäcñòa! Moät baïn ñoàng nghieäp cuûa chuùng toâi ôû thuoäc ñòañaõ thuaät chuyeän moät naïn nhaân khaùc nhö sau:

“Laàn naøy, söï vieäc xaûy ra trong trung ñoaøn lính khoáñoû thöù 5 ôû Medoâng – Careâ(1). Naïn nhaân laø moät ngöôøilính treû tuoåi teân laø Terieâ queâ ôû Teâneùt(2) thuoäc lôùp quaândòch naêm 1921.

Anh cheát trong tröôøng hôïp raát thöông taâm. Ngaøy 5thaùng 8, anh lính treû Terieâ ñeán beänh xaù cuûa trungñoaøn ñeå xin thuoác taåy. Ngöôøi ta ñöa thuoác taåy cho anh,noùi ñuùng hôn laø ñöa cho anh moät thöù thuoác maø anh

1. Maison – Careùe: Moät thò xaõ thuoäc tænh Angieâ ôû Angieâri.2. Teùneøs: Haûi caûng cuûa Angieâri.

41

töôûng laø thuoác taåy. Anh uoáng vaø vaøi giôø sau anh ñaubuïng quaèn quaïi, roài laên ñuøng ra cheát.

Cuï thaân sinh ra Terieâ nhaän ñöôïc moät böùc ñieän baùotin raèng ngöôøi con ñoäc nhaát cuûa cuï ñaõ cheát vaø saùnghoâm sau, chuû nhaät, seõ ñöa ñaùm. Böùc ñieän khoâng coùñeán nöûa lôøi an uûi hay giaûi thích.

Ñau xoùt ñeán cöïc ñoä, cuï Terieâ ñeán ngay Angieâ, tìmtrung ñoaøn lính khoá ñoû thöù 5 ôû Medoâng – Careâ. ÔÛ ñaáycuï ñöôïc bieát xaùc con ñang ñeå ôû beänh vieän Maydoâ. (Maølaøm sao xaùc Terieâ laïi chôû ñeán ñaây ñöôïc nhæ? Phaûichaêng ñeå traùnh vieäc khaùm nghieäm maø luaät leä ñaõ quiñònh laø baét buoäc ñoái vôùi moïi tröôøng hôïp cheát ôû traïmy teá, ngöôøi ta ñaõ chôû xaùc anh ta ñeán beänh vieän laøm raveû nhö beänh nhaân ñaõ cheát ôû doïc ñöôøng?).

Ñeán beänh vieän, ngöôøi cha ñau khoå xin thaêm xaùccon; ngöôøi ta baûo haõy chôø ñaõ.

Maõi sau, moät quan tö thaày thuoác môùi ñeán baùo chooâng bieát laø vieäc phaãu nghieäm khoâng phaùt hieän daáu veát gìkhaû nghi caû. Noùi xong haén boû maëc cuï ñöùng ñoù, khoâng chopheùp cuï vaøo thaêm xaùc con.

Theo tin cuoái cuøng thì hình nhö cuï thaân sinh raTerieâ ñaõ ñeán hoûi vieân ñaïi taù chæ huy trung ñoaøn línhkhoá ñoû thöù 5 veà nguyeân do caùi cheát cuûa Terieâ vaø ñaõñöôïc traû lôøi laø: con oâng cheát vì ngoä ñoäc!”.

42

CHÖÔNG II

VIEÄC ÑAÀU ÑOÄCNGÖÔØI BAÛN XÖÙ

Cöù theo lôøi ngaøi Xaroâ quyù meán, ñaûng vieân ñaûng Caáptieán, nguyeân Boä tröôûng Boä Thuoäc ñòa, thì ngaøi laø ngöôøicha hieàn cuûa daân baûn xöù, ngaøi raát quyù meán ngöôøi AnNam vaø ñöôïc ngöôøi An Nam quyù meán laïi.

Ñeå nhoài nheùt vaên minh “Ñaïi Phaùp” cho ngöôøi AnNam, ngaøi Xaroâ, ngöôøi truøm cuûa söï nghieäp ñoù ñaõkhoâng töø moät thuû ñoaïn naøo, keå caû nhöõng thuû ñoaïn bæoåi nhaát vaø nhöõng toäi aùc. Ñaây, moät chöùng côù: ñoù laø böùcthö maø ngaøi ñaõ göûi cho nhöõng ngöôøi thuoäc quyeàn ngaøi,vôùi tö caùch laø toaøn quyeàn Ñoâng Döông vaø nhaèm vô veùtcho ñaày tuùi tham cuûa boïn keû cöôùp thöïc daân vaø caû cuûangaøi nöõa:

“Kính göûi oâng coâng söù,

Toâi traân troïng yeâu caàu oâng vui loøng giuùp ñôõ nhöõngcoá gaéng cuûa nha thöông chính trong vieäc ñaët theâm ñaïi

43

lyù baùn leû thuoác phieän vaø röôïu, theo chæ thò cuûa oângtoång giaùm ñoác nha thöông chính Ñoâng Döông.

Ñeå tieán haønh vieäc ñoù, toâi xin göûi oâng moät baûn danhsaùch nhöõng ñaïi lyù caàn ñaët trong caùc xaõ ñaõ keâ teân; phaànlôùn caùc xaõ naøy, tôùi nay, vaãn hoaøn toaøn chöa coù röôïuvaø thuoác phieän.

Qua caùc tænh tröôûng vaø caùc xaõ tröôûng Cao Mieân, oângcoù theå duøng aûnh höôûng to taùt cuûa oâng ñeå laøm cho moätsoá tieåu thöông ngöôøi baûn xöù thaáy raèng buoân theâm röôïuvaø thuoác phieän laø raát coù lôïi.

Veà phaàn chuùng toâi, thì nhöõng vieân chöùc löu ñoängtrong khi ñi coâng taùc seõ tìm caùch ñaët ñaïi lyù, tröø phioâng muoán hoï ñôïi oâng tranh thuû ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûacaùc quan chöùc ñòa phöông tröôùc ñaõ. Trong tröôøng hôïpnaøy, toâi ñeà nghò oâng vui loøng baùo caùo cho toâi bieát.

Chuùng ta chæ coù theå ñaït keát quaû myõ maõn, neáu chuùngta hôïp ñoàng vôùi nhau chaët cheõ vaø lieân tuïc, vì lôïi ích toáicao cuûa ngaân khoá.

Kyù teân: Anbe Xaroâ”

Luùc aáy, cöù 1000 laøng thì coù ñeán 1500 ñaïi lyù baùn leûröôïu vaø thuoác phieän. Nhöng cuõng trong soá 1000 laøngñoù laïi chæ coù veûn veïn 10 tröôøng hoïc. tröôùc khi coù böùcthö quí hoùa treân, haøng naêm ngöôøi ta cuõng ñaõ toïng töø23 ñeán 24 trieäu lít röôïu cho 12 trieäu ngöôøi baûn xöù, keåcaû ñaøn baø vaø treû con.

** *

44

“Noùi ñeán caùc moùn ñoäc quyeàn, ngöôøi ta coù theå hìnhdung Ñoâng Döông nhö moät con nai beùo maäp bò troùichaët vaø ñöông haáp hoái döôùi nhöõng caùi moû quaëp cuûamoät baày dieàu haâu ræa roùi maõi khoâng thaáy no”.

Trong soá ngöôøi coù coå phaàn trong coâng ty ñoäc quyeànröôïu, coù caùc nhaân vaät cao quyù nhaát ôû Ñoâng Döông vaøtaát caû caùc ngaønh cai trò ñeàu coù ñaïi dieän tai to maët lôùntrong aáy. Phaàn ñoâng caùc quan lôùn naøy ñeàu raát coù íchcho coâng ty, khoâng ai choái caõi ñöôïc:

Ngaønh tö phaùp, coù ích ñeå giaûi quyeát nhöõng vuï loâithoâi vôùi nhöõng keû maø ngöôøi ta muoán cöôõng böùc, coù:

2 chöôûng lyù;

1 bieän lyù;

1 luïc söï – chöôûng kheá.

Ngaønh quaân ñoäi, coù ích ñeå ñaøn aùp moät cuoäc noåiloaïn maø ngöôøi ta tính laø coù theå xaûy ra do chæ rieâng caùivieäc thi haønh cheá ñoäc ñoäc quyeàn beùo bôû, coù:

1 thieáu töôùng;

1 trung taù;

2 quaân y só cao caáp;

1 thieáu taù;

2 ñaïi uùy.

Ngaønh haønh chính maø söï aân caàn voâ tö laø ñieàu ñaûmbaûo nhaát cho vieäc kinh doanh thaønh coâng, thì coù:

1 coâng söù;

1 giaùm ñoác taøi chính;

45

1 toång giaùm ñoác ngaân khoá;

1 thanh tra böu chính;

1 giaùm ñoác tröôùc baï;

1 quan cai trò;

2 giaùo sö, v.v...

Vaø cuoái cuøng laø: ngaøi Côleâmaêngten ñaùng kính, nghòvieân haït Puyñô – Ñoâm.

** *

Trong hoäi chôï trieån laõm thuoäc ñòa ôû Maùcxaây(1), oângXaroâ lôùn tieáng ba hoa: “Nöôùc Phaùp haõy nhìn vaøo ñaâyvaø laáy ñoù laøm töï haøo!”. Maø quaû theá thaät. Nhöõng anhlaïc ñaø Tuynidi thaûn nhieân ñöùng ngaùp beân caïnh maáychuù caù saáu oai veä cuûa Taây Phi vaø nhöõng anh chaøng caùsaáu(2) ñaùng yeâu cuûa Mañagaxca chuyeän troø thaân maätvôùi caùc aû boø caùi myõ mieàu cuûa Ñoâng Döông. Chöa baogiôø laïi coù moät söï hoøa hôïp tuyeät dieäu ñeán theá, vaø tröôùcsöï xaâm nhaäp hoøa bình cuûa caùc loaøi thuù thuoäc ñòa, chòcaù trích trong huyeàn thoaïi cuûa Haûi caûng cuõ(3) nôû nuï cöôøiduyeân daùng cuûa moät baø chuû nhaø meán khaùch.

1. Hoäi chôï trieån laõm thuoäc ñòa ôû Maùcxaây: Naêm 1922, taïi thaønh phoá Maùcxaây(mieàn Nam nöôùc Phaùp), chính phuû Phaùp môû hoäi chôï naøy, tröng baøy nhöõngsaûn vaät mang töø caùc thuoäc ñòa Phaùp sang, ñeå oùi leân söï giaøu coù cuûa thuoäc ñòavaø coâng lao “khai hoùa” cuûa ngöôøi Phaùp, ñoàng thôøi keâu goïi boïn tö baûn Phaùp boûvoán kinh doanh vaø khai thaùc ôû caùc thuoäc ñòa.2. Taùc giaû duøng chöõ crocodile, caiman, chuùng toâi taïm dòch laø caù saáu caû.3. Chò caù trích trong huyeàn thoaïi cuûa Haûi caûng cuõ (Le leùgendaire sardine duVieux – Port): Caâu chuyeän haøi höôùc maø ngöôøi Maùcxaây thöôøng keå ñeå cheá gieãunhöõng keû noùi khoaùc. Ñaïi yù: Coù moät con caù trích beù nhoû maø ñaõ laép ngheõn caû haûicaûng Maùcxaây cuõ.

46

Ngöôøi ñi xem nhìn moät caùch raát thích thuù chieáctröôøng kyû lòch söû cuûa moät vò toaøn quyeàn noï, thanhgöôm cuûa vieân coâng söù Ñaùclô töøng duøng ñeå ñaâm vaøoñuøi tuø nhaân Baéc Kyø vaø caây ñuoác maø vieân quan cai tròBôruye ñaõ duøng ñeå thui soáng hôn 200 thoå daân Huaùtxa(1).

Gian haøng Camôrun ñöôïc ñaëc bieät chuù yù. ÔÛ ñaáy coùtaám baûng ñeå maáy doøng chöõ yeâu nöôùc sau ñaây:

“Tröôùc kia ngöôøi Ñöùc nhaäp vaøo xöù Camôrun raátnhieàu röôïu.

Ngaøy nay ngöôøi Phaùp laïi caám röôïu”.

Nhöng, moät baøn tay ranh maõnh naøo ñoù ñaõ daùn ngayvaøo döôùi taám baûng böùc thö cuûa ngaøi Xaroâ, chæ thò chongöôøi thuoäc quyeàn ngaøi taêng soá ñaïi lyù baùn leû röôïu vaøthuoác phieän ôû caùc laøng An Nam, keøm theo lôøi pheâ:

“Theá maø ngöôøi An Nam laïi ñaõ coù: nhöõng 10 tröôønghoïc, nhöõng 1500 ñaïi lyù röôïu vaø thuoác phieän cho 1000laøng kia ñaáy!”.

** *

Ñaây laø moät söï kieän ñaày yù nghóa cuûa moät vieân chöùcñöùng ñaàu tænh Sôn Taây, moät tænh ôû Baéc Kyø.

Soá daân tænh naøy öôùc tính chæ ñoä 200.000 ngöôøi.Nhöng ñeå naâng soá löôïng röôïu phaûi tieâu thuï leân, soádaân aáy boãng nhieân taêng voït nhanh nhö chôùp tôùi230.000 ngöôøi. Nhöng vì 230.000 daân naøy uoáng quaù

1. Houassas: Teân moät boä toäc ôû chaâu Phi.

47

ít, vieân coâng söù Sôn Taây ñaõ ra coâng moät naêm ñaåy soálöôïng röôïu tieâu thuï leân 560.000 lít.

Ngay laäp töùc, vieân coâng söù ñöôïc thaêng caáp vaø ñöôïckhen.

OÂng ñôø C… khaúng ñònh raèng moät vieân coâng söù khaùcñaõ ñöa oâng xem moät böùc thö cuûa caáp treân, trong ñoù coùñoaïn vieát: “Soá röôïu tieâu thuï trong phuû X, ñaõ tuït xuoángdöôùi con soá Z, cho moãi daân ñinh. Vaäy oâng coù nghó raèngcaàn phaûi coù bieän phaùp laøm göông khoâng?”. Vieân coângsöù bò caûnh caùo giaùn tieáp nhö theá beøn ñoøi toång lyù trongphuû aáy ñeán hieåu thò raèng sôû dó hoï tieâu thuï ít röôïu ñeánnhö theá laø vì hoï naáu röôïu laäu. Ñeå ñöôïc yeân chuyeän,caùc laøng lieàn mua ngay soá röôïu quy ñònh chieáu theodaân soá maø söï tính toaùn cuûa caùc phoøng giaáy baét hoïphaûi chòu.

Roõ raøng laø ngöôøi ta ñaõ aán ñònh treân thöïc teá – neáukhoâng phaûi baèng caùch hôïp phaùp – möùc röôïu maø moãingöôøi baûn xöù buoäc phaûi uoáng haøng naêm. Vaø khi noùimoãi ngöôøi baûn xöù thì cuõng ñöøng töôûng ñoù chæ laø ngöôøiñöùng tuoåi maø laø toaøn boä daân soá, keå caû ngöôøi giaø, phuïnöõ, treû em caû ñeán ñöùa coøn buù meï. Nhö theá laø buoäcthaân nhaân cuûa hoï phaûi ñoùng thay, khoâng phaûi chæ moätlít maø hai, ba lít.

Daân moät laøng Baéc Kyø, buoäc phaûi uoáng röôïu, thaáytröôùc nguy cô ñe doïa aáy, ñaõ keâu vôùi vieân quan ngöôøiPhaùp “cuûa hoï” raèng:

“Ngay ñeán caùi aên, chuùng toâi cuõng khoâng coù gì caû”.Quan ñaùp: “Chuùng maøy quen ngaøy ba böõa, baây giôø bôùt

48

ñi moät böõa, hay neáu caàn thì bôùt ñi moät böõa röôõi ñeå coùtheå mua röôïu cuûa nhaø nöôùc”.

Tröôùc ñaây, ngöôøi baûn xöù quen mua röôïu töøng ít moät;hoï mang chai loï theá naøo cho vöøa thì thoâi. Nay thì ngöôøita ñoùng röôïu vaøo chai saün. Röôïu chæ baùn trong chainöûa lít hay moät lít. Ngöôøi An Nam quen duøng röôïu töø 20ñeán 22 ñoä; ngaøy nay ngöôøi ta baét hoï duøng röôïu töø 40ñeán 45 ñoä. Hoï quen duøng loaïi röôïu coù muøi vò thôm dòudo chaát löôïng cuûa nhöõng nguyeân lieäu maø hoï vaãn duøng;trong soá nguyeân lieäu naøy coù thöù gaïo thuoäc vaøo loaïingon nhaát. Coøn thöù röôïu maø nay ngöôøi ta buoäc hoïphaûi uoáng laïi caát baèng thöù gaïo reû tieàn, pha theâm chaáthoùa hoïc, coù muøi vò noàng naëc khoù chòu.

Boïn chuû ñoäc quyeàn coøn ra thoâng tö baét nhaân vieâncuûa chuùng pha theâm nöôùc laõ vaøo röôïu ñem baùn; cöùmoãi heùctoâlít röôïu pha theâm 8 lít nöôùc laõ.

Nhö theá, tính treân toaøn coõi Ñoâng Döông moãi ngaøy cöùbaùn 500 heùctoâlít röôïu thì coù 4.000 lít nöôùc laõ phatheâm vaøo; 4.000 lít moãi lít giaù ba haøo, thaønh 1.200ñoàng moät ngaøy, 36.000 ñoàng moät thaùng. Nhö theá chæcaàn môû voøi nöôùc laõ khoâng thoâi, moãi naêm coâng ty cuõngthu ñöôïc moät moùn laõi nhoû nhoû 432.000 ñoàng, hay 4trieäu phraêng.

Xem theá ñuû bieát thöù röôïu maø boïn ñoäc quyeàn caát vaøñem baùn ôû Ñoâng Döông laø khoâng hôïp vôùi khaåu vò cuûangöôøi baûn xöù veà ñoä cuõng nhö muøi vò, cho neân ngöôøi taphaûi cöôõng böùc hoï mua.

Vì baét buoäc phaûi traû nhöõng khoaûn chi tieâu thöôøng

49

xuyeân, phaûi trang traûi nhöõng moùn kinh phí ngaøy caøngtaêng cuûa phuû toaøn quyeàn, cuûa nhöõng traùi khoaûn lôùn,cuûa nhöõng coâng trình kieán thieát quaân söï vaø phaûi ñaëtra – neáu khoâng phaûi laø nhöõng chöùc vuï thöïc söï – thì ítra cuõng laø nhöõng khoaûn löông cho moät ñaùm ñoâng coângchöùc töø Pari gaùn sang, cho neân chính phuû ñaõ tìm moïicaùch thuùc ñaåy caùc vieân chöùc, töø coâng söù ñeán nhaânvieân haïng beùt, phaûi laøm taêng möùc tieâu thuï röôïu leân.

50

CHÖÔNG III

CAÙC QUAN THOÁNG ÑOÁC

I – OÂNG PHUOÁC

OÂng Phuoác, thoáng ñoác xöù Ñahoâmaây, cai trò gioûi ñeánnoãi ngöôøi baûn xöù naøo ôû thuoäc ñòa aáy cuõng keâu ca veàoâng ta. Ñeå xoa dòu loøng coâng phaãn, ngöôøi ta vôø phaùisang ñoù moät vieân thanh tra. Vieân thanh tra naøy kieåmtra gioûi ñeán noãi chöa theøm xeùt gì ñeán ñôn khieáu naïicuûa nhaân daân ñaõ cuoán goùi chuoàn thaúng.(1)

Veà vieäc naøy, chuùng toâi coù nhaän ñöôïc moät böùc thöcuûa uûy ban haønh ñoäng Phaùp – Hoài ôû Pooùctoâ – Noâvoâ(2),trong ñoù coù nhöõng ñoaïn chính nhö sau:

1. Baûn tieáng Phaùp: “Celuici inspecte si bieân qu'ilf... le camp”, vieát taét cuûa töøfoutre le camp, coù nghóa laø “chuoàn thaúng”. Töø naøy baét ñaàu chöõ f nhö teân oângthoáng ñoác Fourn.2. Porto-Novo: Thuû phuû Ñahoâmaây.

51

“Tröôùc luùc ngöôøi Phaùp ñeán Ñahoâmaây raát laâu, ôûPooùctoâ – Noâvoâ ñaõ coù moät thuû lónh Hoài giaùo goïi laøImaêng coù nhieäm vuï ñaïi dieän cho taäp theå ngöôøi Hoài ôûbaát cöù choã naøo caàn thieát, quaûn lyù taøi saûn cuûa taäp theåHoài giaùo aáy vaø troâng nom vieäc leã baùi.

Theo tuïc leä, Imaêng phaûi do moät ñoaøn cöû tri baàu leân,choïn trong nhöõng ngöôøi Hoài giaùo ngoan ñaïo, coù tieánglaø ñöùc ñoä vaø ñaõ töøng laøm phoù Imaêng moät thôøi gian laâu.Hôn nöõa, tröôùc khi cheát, Imaêng ñöông quyeàn coù yù kieánveà vò phoù naøo coù ñuû tö caùch ñeå thay theá mình.

YÙ kieán cuûa Imaêng luùc ñoù laø yù kieán quyeát ñònh.

Tröôùc khi qua ñôøi, Imaêng Caùtxumu ñaõ chæ ñònh vieânphoù Xarucu laøm ngöôøi keá vò mình. Ñoaøn cöû tri vaø ña soángöôøi Hoài giaùo cuõng ñaõ taùn thaønh.

Khi Caùtxumu maát, ñaùng leõ Xarucu phaûi ñöôïc baàu leân,nhöng teân Inhaxioâ Paredoâ döïa vaøo theá cuûa thoáng ñoác ñaõñoäc ñoaùn caûn trôû, baét eùp ngöôøi Hoài giaùo phaûi nhaän teânLavani Coátxoâcoâ laø baïn thaân cuûa y, laøm Imaêng. TeânCoátxoâcoâ, cuõng nhö y, chæ theo ñaïo Hoài treân danh nghóa.

Thaáy ñoaøn cöû tri vaø ña soá ngöôøi Hoài giaùo choáng laïivieäc cöû teân Coátxoâcoâ moät caùch baát hôïp phaùp, Paredoâlieàn nhôø vieân thuû lónh cao caáp laø Huùtgi can thieäp.Huùtgi laø tín ñoà ñaïo baùi vaät, ñöôïc chính phuû che chôû, neânhaén cöù cöû teân Lavani Coátxoâcoâ laøm Imaêng, baát chaápnguyeän voïng ngöôøi Hoài giaùo.

“Keå ra, neáu Lavani Coátxoâcoâ laø moät ngöôøi Hoài giaùotoát vaø löông thieän thì chuùng toâi cuõng laøm ngô vieäc haénñöôïc cöû laøm Imaêng, nhöng haén laïi laø moät teân baát

52

löông chöa töøng thaáy treân ñôøi naøy. Chuùng toâi noùi nhötheá laø coù baèng cöù:

Lavani Coátxoâcoâ sinh ôû Lagoát (xöù Nigieâria thuoäc Anh).Haén laø daân thuoäc ñòa Anh. Vì can nhieàu toäi gieát ngöôøivaø nhieàu toäi aùc khaùc ôû Nigieâria thuoäc Anh, neân bò nhaøchöùc traùch Anh truy naõ.

OÂng thoáng ñoác cuûa chuùng toâi hoài ñoù ñaõ thu duïng teân daânthuoäc ñòa Anh baát löông naøy vaø nhö ñeå thöôûng coâng cho haén,ñaõ cöû haén laøm tuø tröôûng caùc xaõ ven hoà nhö AÙpphoâtoânuAgheâgheâ, AÙplaêngcaêngtaêng, v.v... Toaøn daân vuøng aáyngaøy nay ñeàu gheâ tôûm nhöõng haønh vi nhuõng laïmnhöõng toäi aùc cuûa haén, vaø keâu ca veà haén.

Nguyeân chuùng toâi coù moät ñieän thôø ôû khu phoá AÙtpaùtxataïi Pooùctoâ – Noâvoâ. Nhaø ñöông cuïc Phaùp ñaõ phaù huûyñieän thôø aáy vôùi lyù do vì lôïi ích coâng coäng roài boài thöôøngcho chuùng toâi 5.000 phraêng.

Tieàn boài thöôøng khoâng ñuû ñeå xaây döïng moät ñieänthôø môùi. Chuùng toâi ñaõ môû moät cuoäc laïc quyeân rieâng,thu ñöôïc 22.000 phraêng.

Paredoâ laø ngöôøi coù chaân trong tieåu ban mua saém vaätlieäu vaø phaùt löông cho thôï.

Khi vieân phoù Imaêng Bítxiriu – ngöôøi naém giöõ chìakhoùa keùt – cheát, thì Paredoâ trôû thaønh ngöôøi giöõ chìakhoùa keùt. Haén lôïi duïng ñòa vò aáy ñeå bieån thuû soá tieàn2.775 phraêng. Tieåu bang baét buoäc phaûi khai tröø haénra khoûi tieåu bang.

Inhaxioâ Paredoâ caêm töùc, beøn baøn möu tính keá vôùioâng thoáng ñoác. Theá laø oâng naøy cho thi haønh nhöõng bieän phaùp

53

ñoäc ñoaùn ñoái vôùi chuùng toâi, vaø laøm trôû ngaïi vieäc xaây döïng ñieänthôø cuûa chuùng toâi.

Giôø ñaây, do möu moâ cuûa Inhaxioâ Paredoâ ñöôïc oângthoáng ñoác tieáp tay cho trong vieäc cöû moät caùch traùi ñaïoteân Coátxoâcoâ laøm Imaêng, daân Hoài giaùo ôû Pooùctoâ – Noâvoâñaõ chia thaønh hai phe. Tình traïng aáy laøm toån thöôngtình ñoaøn keát, hoøa hôïp cuûa ngöôøi Hoài giaùo, laøm haïicho vieäc töï do haønh ñaïo cuûa chuùng toâi vaø gaây ra nhöõngvuï loän xoän lôùn”.

II – OÂNG LOÂNG

Döôùi ñaây laø maáy ñoaïn trích ôû moät laù thö cuûa ñaïi taùBeùcna göûi cho baùo Coäng hoøa Phaùp(1) ngaøy 6 thaùng 12naêm 1922. Thöa ngaøi boä tröôûng, xin ngaøi vöõng taâm,ñaïi taù Beùcna khoâng phaûi laø coäng saûn ñaâu.

“Con soá haøng xuaát khaåu ôû Ñoâng Döông, böùc thövieát, hieän ñang daãm chaân taïi choã, thaäm chí coøn ñangsuït xuoáng. Naêm 1914, Ñoâng Döông ñaõ xuaát khaåu45.000 kiloâ tô luïa, 99.000 taán ngoâ, 480 taán cheø; naêmngoaùi chæ xuaát khaåu coù 15.000 kiloâ tô luïa, 32.000 taánngoâ, 156 taán cheø.

Ngöôøi ta cuõng töôûng raèng hieän nay chính phuû ÑoângDöông ñang tích cöïc tieán haønh nhöõng coâng trình lôùncaàn thieát cho vieäc khai thaùc thuoäc ñòa. AÁy theá maø, töønaêm 1914 ñeán nay, ngöôøi ta khoâng heà ñaët theâm ñöôïc moät

1. La Reùpublique Française.

54

caây soá ñöôøng saét naøo, cuõng khoâng khai thaùc ñöôïc laáy moät heùctaruoäng naøo. Caùch ñaây 10 naêm, oâng Xaroâ coù ñöa thoângqua moät chöông trình kieán thieát, bao goàm vieäc xaâydöïng con ñöôøng saét töø Vinh ñeán Ñoâng Haø vaø boán heäthoáng ñaïi thuûy noâng; taát caû nhöõng coâng trình ñoù ñeàuñaõ ngöøng laïi töø hôn 5 naêm nay, laáy côù laø khoâng coùkinh phí. Nhöng, cuõng trong thôøi gian aáy, xöù ÑoângDöông laïi boû ra 65 trieäu ñoàng töùc laø 450 trieäu phraêngñeå laøm ñöôøng vaø dinh thöï. Môøi oâng Phagheâ haõy suynghó veà nhöõng con soá ñoù xem: Tieâu gaàn nöûa tyû ñeå laømnhöõng ñöôøng oâ toâ maø treân ñoù khoâng heà löu thoâng moättaán haøng hoùa naøo; ñeå xaây döïng nhöõng dinh thöï vaøphoøng giaáy cho ñaùm coâng chöùc ñang moïc ñaày daãy leânôû Ñoâng Döông nhö coû caây vuøng nhieät ñôùi; trong khi aáythì nhöõng coâng trình ñaõ ñöôïc thöøa nhaän laø caàn thieátvaø ñaõ ñöôïc nghò vieän thoâng qua, laïi bò boû rôi!

Nhöng ñöøng töôûng laø ngöôøi ta coù yù muoán thay ñoåiphöông phaùp ôû Ñoâng Döông. Ñeå hoaøn thaønh chöôngtrình naêm 1912, oâng Loâng ñaõ xin nghò vieän cho pheùpphaùt haønh moät ñôït coâng traùi. Nay, oâng ta laïi xin phaùthaønh moät ñôït thöù hai nöõa. Nhöõng keû hieän ñang ñieàukhieån vieäc khai thaùc Ñoâng Döông hình nhö ñaõ ñònhtaâm khoâng laøm caùi gì thaät söï coù ích lôïi caû neáu tröôùcheát ngöôøi ta khoâng cho pheùp hoï vay nôï. Coøn ñoái vôùitaøi nguyeân ngaân saùch, ñoái vôùi nhöõng döï tröõ tích luõyñöôïc trong vaø sau thôøi kyø chieán tranh, thì hoï quyeátvung tay neùm qua cöûa soå neáu nghò vieän khoâng ñöa vaøoneà neáp”.

55

III – OÂNG GAÙCBI

OÂng Gaùcbi, toaøn quyeàn ñaûo Mañagaxca, vöøa veà Phaùp.Cuõng nhö taát caû caùc vieân thoáng ñoác, baïn ñoàng nghieäpcuûa oâng, oâng Gaùcbi raát laáy laøm haøi loøng veà caùi thuoäcñòa “cuûa mình”: tieán boä, giaøu coù, trung thaønh, an cölaïc nghieäp, coù toå chöùc, coù döï aùn naøy, chöông trình noï,v.v... Ñoù laø caùi boïc haønh lyù muoân thuôû, baát di baát dòchcuûa caùc ngaøi thoáng ñoác veà nghæ, maø nay ñeán löôït oângGaùcbi laïi aân caàn môû ra cho taát caû nhöõng ai muoánxem… Vaø vöôït leân treân taát caû nhöõng ngoùn bòp bôïm cuõrích aáy, oâng Gaùcbi coøn kheùo leùo giôû ra ngoùn bòp khaùc(hay ñuùng hôn ngoùn bòp cuûa ngöôøi khaùc) raát möïc tinhvi: vieäc khai thaùc thuoäc ñòa. Chuùng toâi xin chaøo möøngquan toaøn quyeàn môùi veà, vaø xin hoûi ngaøi:

“Phaûi chaêng phaùi ñoaøn thanh tra cuûa boä ñaõ khoângcoù ñuû xaø phoøng ñeå xaùt(1) leân ñaàu quan toaøn quyeàn,ñoàng thôøi thoa trôn caùi doác, treân ñoù cuï lôùn phaûi tröôïtthaúng veà chính quoác ñeå ôû laïi ñoù maõi maõi ñeán maõn ñôøitroïn kieáp?

Phaûi chaêng ñeå cöùu vôùt theå dieän cho ngaøi, moät vaøi teântay sai ñaéc löïc ñaõ toå chöùc moät tieäc röôïu tieãn haønh, vaøñeå laøm vieäc ñoù, chuùng ta phaûi chaïy bôû hôi tai, vì ngoaøiban toå chöùc ra, khoâng ma naøo buoàn ñeán döï tieäc caû?

Phaûi chaêng boïn tay chaân cuûa quan toaøn quyeàn ñaõñònh laøm moät laù ñôn aùi moä xin ngaøi trôû laïi thuoäc ñòa,nhöng laïi khoâng daùm ñöa ra vì sôï coù ñôn choáng laïi?

1. Nguyeân vaên: Savonner, nghóa ñen laø xaùt xaø phoøng, nghóa boùng laø khieåntraùch kòch lieät.

56

Sau cuøng, phaûi chaêng nhaân daân baûn xöù ñaõ taëngngaøi lôøi chuùc thaân aùi naøy: “Thoâi nheù, chuù Gaùcbi! Xinchuùc khoâng bao giôø gaëp laïi chuù nöõa!””.

IV – OÂNG MEÙCLANH

Vaän meänh hai möôi trieäu ngöôøi An Nam toát soá ñangnaèm trong tay oâng Maùctian Meùclanh.

Caùc baïn seõ hoûi toâi: “Caùi oâng Meùclanh aáy laø ai vaäy?”.Ñoù laø moät oâng ñaõ töøng laøm quan cai trò ôû quaàn ñaûoGambieâ, sau giöõ chöùc phoù thoáng ñoác Taây Phi, roài leânlaøm thoáng ñoác xöù aáy. Ñoù laø moät oâng ñaõ boû ra ba möôisaùu naêm cuûa ñôøi mình ñeå nhoài nheùt caùi vaên minh ñaàyaân hueä cuûa nöôùc Phaùp vaøo ñaàu oùc ngöôøi baûn xöù.

Coù leõ caùc baïn cho raèng ñöa moät ngöôøi khoâng hieåugì veà Ñoâng Döông ñeán naém vaän meänh Ñoâng Döông thìthaät laø moät troø heà lôùn kieåu Ñoâng Döông chöù gì.

Ñuùng ñaáy! Nhöng ñoù laø caùi “moát”. Moät baïn ñoàngnghieäp cho bieát raèng: taïi boä thuoäc ñòa, moät vieân quancai trò cuõ ôû Ñoâng Döông ngoài cheãm cheä taïi vuï Taây Phithuoäc Phaùp; moät vieân quan cai trò cuõ ôû Taây Phi phuïtraùch vuï chaâu Phi xích ñaïo thuoäc Phaùp; moät vieân chöùccuõ ôû Xuñaêng phuï traùch nhöõng vaán ñeà veà Mañagaxca;coøn ñaïi dieän cho xöù Camôrun ôû hoäi chôï trieån laõmthuoäc ñòa laïi laø moät vieân chöùc chöa heà bao giôø ñaëtchaân leân ñaát Camôrun.

Theá neân, tröôùc khi sang Ñoâng Döông khai hoùa chongöôøi Ñoâng Döông, quan toaøn quyeàn Meùclanh ñònh baétñaàu khai hoùa nhöõng ngöôøi Ñoâng Döông cheát ôû Phaùp,

57

töùc laø, nhöõng ngöôøi ñaõ hy sinh vì toå quoác, vì coâng lyù,vaø vì vaân vaân aáy maø!

Cöôøi trong nghóa ñòa laø moät caùi thuù ñoái vôùi nhöõng vónhaân, nhöng cöôøi moät mình ôû ñoù thì coù leõ laø khoângkhoaùi laém. Bôûi vaäy Cuï lôùn Meùclanh ñaõ ra leänh chonhöõng thanh nieân An Nam ñöôïc trôï caáp phaûi theo Cuïlôùn ñeán nghóa trang Noâgiaêng treân bôø soâng Maùcnô ñeåñoïc moät baøi dieãn vaên tröôùc söï chöùng kieán long troïngcuûa ngaøi. Nhöng baøi dieãn vaên aáy phaûi ñeä trình cho Cuïlôùn kieåm duyeät tröôùc. Hoï ñaõ laøm ñuùng nhö theá. NhöngCuï lôùn thaáy baøi dieãn vaên quaù ö quaù khích, neân Cuï boûphaét ñi vaø thay baèng moät baøi khaùc do Cuï töï tay vaïchra daøn baøi.

Dó nhieân, baøi dieãn vaên ñöôïc xaøo xaùo theo kieåunhaø quan nhö vaäy thì phaûi saëc muøi trung thaønh vaøquyeán luyeán.

Neáu ngöôøi cheát maø noùi ñöôïc, nhö boïn phuø thuûythöôøng baûo, thì hoàn ma cuûa nhöõng ngöôøi An Nam choânôû Noâgiaêng, haún ñaõ noùi raèng: “Ngaøi toaøn quyeân oâi! Xinc… aûm ôn ngaøi! Nhöng xin Ngaøi laøm ôn… xeùo ñi cho(1)!”.

V – OÂNG GIEÂREÂMI LÔME

Chuùng toâi ñoïc tôø Bieân nieân thuoäc ñòa(2) thaáy maåu tinngaén nhö sau;

1. Nguyeân vaên: M… erci aø toi, …F … nous la paix! Trong Phaùp vaên, chöõ M vieáttaét, ngöôøi ta thöôøng hieåu laø Merde, laø moät tieáng chöûi ruûa raát tuïc, cuõng coù nghóalaø phaân; Chöõ F. laø Foutre, coù nghóa laø cuùt, xeùo ñi, ñeå yeân… (Foutre le camp,Foutre la paix…). Ñaây laø loái chôi chöõ cuûa taùc giaû.2. Annales coloniales.

58

“Chuùng toâi ñöôïc tin Gieâreâmi Lôme, cöïu thoáng ñoácthuoäc ñòa, cöïu nghò vieân cuûa AÁn Ñoä thuoäc Phaùp, ñöôngbò truy toá tröôùc toøa. OÂng ta nguyeân laø chuû tòch moät nhaøbaêng do oâng Phôrôdun laøm quaûn trò – uûy nhieäm. Nhaøbaêng aáy ñaõ tuyeân boá vôõ nôï caùch ñaây hai naêm.

Ñoù laø söï keát lieãu ñích ñaùng con ñöôøng coâng danhcuûa teân voâ laïi aáy”.

OÂ! OÂ! Theá ra cuõng coù nhöõng teân voâ laïi trong caùi giôùithoáng ñoác vaø nghò vieân thuoäc ñòa cao quyù aáy ö? Ai ngôø nhæ!

VI – OÂNG UTÔRAÂY

OÂng Utôraây laø moät nghò vieân Nam Kyø (oâng ta laø ngöôøiNam Kyø cuõng gioáng nhö oâng P.Loâti(1) laø ngöôøi nöôùc Thoåvaäy). OÂng ta ñoïc dieãn vaên ôû nghò vieän, vaø kinh doanhôû Saøi Goøn. Laø nghò vieân, oâng ta nhaän caáp phí ñeàu ñaën;laø thöïc daân, oâng ta khoâng noäp thueá. OÂng nghò lieâmchính naøy coù moät ñoàn ñieàn 2000 heùcta, vaø möôøi laêmnaêm nay, oâng chuû ñoàn ñieàn ñaùng kính ñoù khoâng noäpmoät xu nhoû thueá naøo. Khi sôû thueá yeâu caàu oâng laømñuùng luaät leä thì oâng traû lôøi: c… aûm ôn. Vì oâng ta laø nghòvieân neân ngöôøi ta khoâng ñoäng ñeán oâng.

Ñaõ coù moät thôøi, caùi oâng Utôraây aáy ñaõ giöõ chöùcquyeàn thoáng ñoác Nam Kyø.

1. Loâti (Pieøree Loti, 1850-1923): Moät só quan haûi quaân vaø laø moät nhaø vaên Phaùpvieát nhieàu chuyeän veà nöôùc ngoaøi, nhaát laø Nhaät vaø Thoå Nhó Kyø. Trong caùcchuyeän ñoù, trí töôûng töôïng nhieàu khi thay theá cho söï hieåu bieát veà taâm lyù vaøphong tuïc ñòa phöông. Khi thi vò hoùa con ngöôøi vaø phong tuïc xöù xa laï, Loâti vaãnñöùng treân quan ñieåm cuûa “chuûng toäc sieâu ñaúng”, vaø ñeà cao chuû nghóa ñeá quoác.Loâti coù soáng ôû Thoå Nhó Kyø, laáy vôï ngöôøi Thoå vaø aên maëc nhö ngöôøi nöôùc naøy.

59

Xöù Nam Kyø do moät thoáng ñoác cai trò, vieân thoáng ñoácnaøy do saéc leänh toång thoáng Phaùp boå nhieäm. Ñeå laømtroøn nhieäm vuï cao caû cuûa mình, vò quan cao caáp naøy döïavaøo moät hoäi ñoàng hoãn hôïp goàm caû ngöôøi Phaùp laãnngöôøi An Nam, goïi laø hoäi ñoàng quaûn haït. Moät trongnhöõng quyeàn haïn chaéc laø quan troïng nhaát cuûa hoäiñoàng naøy laø haøng naêm bieåu quyeát döï toaùn ngaân saùchcuûa thuoäc ñòa. Chuùng toâi xin noùi ngay raèng nguoàn thucuûa ngaân saùch aáy laø caùc khoaûn thueá tröïc thu vaø giaùnthu do ngöôøi An Nam noäp, coøn caùc khoaûn döï chi, thì treânnguyeân taéc (nhöng khoâng bao giôø treân thöïc teá!) laø phaûi ñöôïcchi tieâu cho nhöõng coâng cuoäc coù lôïi cho ngöôøi An Nam;toùm laïi laø quyeàn lôïi cuûa ngöôøi An Nam ñöôïc giao phoù chocaùi hoäi ñoàng quaûn haït aáy. Theá nhöng caùi hoäi ñoàngquaûn haït quyù hoùa naøy laïi goàm nhieàu ngöôøi Phaùp hôn laøngöôøi An Nam: coù 18 ngöôøi Phaùp, thì 12 laø ñaïi bieåu dotuyeån cöû baàu ra, 6 laø ñaïi bieåu cuûa caùc coâng ty, phoøngthöông maïi, phoøng canh noâng, v.v..., vaø 6 ngöôøi AnNam. Cöù cho raèng luoân luoân ñuû maët ñi nöõa thì 6 phieáucuûa ngöôøi An Nam kia taøi naøo maø choáng laïi ñöôïc 18phieáu cuûa ngöôøi Phaùp? Vì theá chính phuû cöù vieäc tuøy yùmaø döï toaùn vaø chaéc chaén laø taát caû caùc khoaûn döï toaùnñeàu ñaõ ñöôïc bieåu quyeát tröôùc roài.

Haàu nhö söï vieäc luoân luoân xaûy ra nhö theá. Cho neânnaêm 1905, cuõng baèng caùch aáy, quan quyeàn thoáng ñoácUtôraây, nay laø nghò vieân cuûa ngöôøi Phaùp ôû Nam Kyø ñaõtaêng thueá ñieàn thoå voán ñaõ quaù naëng, leân moät traêm phaàntraêm. Vieäc taêng thueá naøy ñaõ laøm cho teân tuoåi Utôraâytrôû thaønh baát töû trong trí nhôù cuûa ngöôøi An Nam, noù

60

ñaõ laøm cho caùc ñaïi bieåu ngöôøi An Nam trong hoäi ñoàngnhaát loaït töø chöùc! Caàn quaùi gì! Utôraây lieàn thay hoïbaèng nhöõng ngöôøi khaùc do oâng ta ñích thaân baét cöû triAn Nam phaûi baàu. Tröôùc ngaøy ñaàu phieáu, moät tay chaâncuûa oâng ta laø vieân quan cai trò Maxperoâ (tænh Bieân Hoøa)chaúng ñaõ baét giam taát caû cöû tri ôû tænh aáy laïi, khoângcho hoï tieáp xuùc vôùi nöõhg ngöôøi öùng cöû ñoù hay sao?Ngöôøi ta doïa tröøng phaït ñeå buoäc hoï phaûi boû phieáu choBuøi Theá Khaâm, ngöôøi do Utôraây ñöa ra nhaèm ngaên caûnvieäc baàu laïi oâng Hoaøi, moät ñaïi bieåu vöøa töø chöùc ñaõ coùloãi laø khoâng laøm theo yù muoán cuûa Utôraây.

61

CHÖÔNG IV

CAÙC QUAN CAI TRÒ

I – OÂNG XANH(*)

Nhö caùc baïn ñeàu bieát, caùc thuoäc ñòa vaãn ñöôïc goïi laønhöõng nöôùc Phaùp haûi ngoaïi, vaø ngöôøi Phaùp cuûa nhöõngnöôùc Phaùp aáy laø ngöôøi An Nam, ngöôøi Mañagaxca hoaëcngöôøi... v.v... Bôûi theá, caùi gì ôû beân naøy laø phaûi thì ôûbeân kia laø traùi, vaø caùi gì ôû beân kia ñöôïc pheùp thì ôûbeân naøy bò caám. Thí duï: ÔÛ beân aáy taát caû ngöôøi Phaùpñeàu ñöôïc pheùp laøm cho daân baûn xöù ngu muoäi ñi baèngthuoác phieän, hoï caøng baùn ñöôïc nhieàu thuoác phieän, thìcaøng ñöôïc quyù troïng; nhöng ôû beân naøy neáu anh ñembaùn thöù thuoác ñoäc aáy thì, anh seõ bò toùm coå ngay laäp

*. OÂng Xanh (Saint): Vöøa laø teân vieân khaâm söù, vöøa coù nghóa laø thaùnh. Ñaây laøloái duøng chöõ cuûa taùc giaû ñeå cheá gieãu vieân khaâm söù Saint, döïa theo ñieàn tíchChuùa ba ngoâi – thaùnh cha, thaùnh con, thaùnh thaàn(Sainte triniteù: Saint peøre,Saint fils, Saint esprit.

62

töùc. Neáu ôû beân Phaùp, moät vieân chöùc cao caáp ñöôïcpheùp vaän quaàn aùo loùt ñeå ñi ra ñöôøng, thì ngöôïc laïi moätoâng hoaøng baûn xöù khoâng coù quyeàn maëc aùo baûn xöù,ngay caû khi ôû nhaø vaø ñang oám.

Vì ñang oám, neân coá quoác vöông Tuynidi ñaõ cöù maëcnguyeân aùo nguû maø tieáp quan khaâm söù. Nhö theá ñaõ laøbaäy roài; nhöng coøn baäy hôn nöõa, laø chaùu noäi vaø chaùuhoï nhaø vua laïi queân chaøo quan khaâm söù noùi treân. Theálaø sau hai ngaøy, ñuùng vöøa ñuû thôøi gian ñeå suy nghó,quan lôùn khaâm söù beøn maëc nhung phuïc, keùo binh maõñeán baét nhaø vua phaûi xin loãi. Theá môùi ñuùng chöù. Moätkhi anh laø quoác vöông vaø chòu söï baûo hoä cuûa moät oângthaùnh (oâng Xanh) thì duø laø thaùnh cha, thaùnh con hoaëcthaùnh thaàn, anh cuõng khoâng coù quyeàn ñöôïc ñau oám.Coøn caùc chuù “nhoùc con” baûn xöù, caùc chuù phaûi bieátraèng, moät khi ñaõ sinh ra döôùi ñoâi caùnh meï hieàn cuûaneàn daân chuû thì caùc chuù khoâng ñöôïc noâ ñuøa, reo cöôøi,hoø heùt, maø phaûi hoïc chaøo laïy.

ÔÛ Ñoâng Döông cuõng nhö ôû caùc thuoäc ñòa khaùc, ñoáivôùi nhöõng ngöôøi baûn xöù khoâng kòp laïy chaøo caùc “quanbaûo hoä” thì nhieàu quan cuõng chæ khieâm toán “giaõ chomoät traän” thoâi, chöù chöa bao giôø laïi huy ñoäng quaân ñoäiñeå baét treû con phaûi laïy chaøo. Dó nhieân trong boïn hoïkhoâng phaûi ai cuõng ñeàu laø khaâm söù caû!

Maëc daàu “söï vieäc nghieâm troïng” aáy ñaõ bò vaïch ratreân dieãn ñaøn nghò vieän vaø theo lôøi oâng Poaêngcareâ, noùcoù theå laøm toån thöông ñeán aûnh höôûng cuûa nöôùc Phaùp,chuùng ta seõ laø nhöõng ngöôøi vong aân ñoái vôùi quan khaâmsöù Xanh, neáu chuùng ta buoäc cho oâng caùi toäi “thaát baïi

63

chuû nghóa”; bôûi vì, nhôø coù cuoäc bieåu dieãn löïc löôïngthaân thieän, treû con vaø hoøa bình aáy maø töø ñoù ngöôøi baûnxöù bieát caùch neân laïy chaøo moät “ngöôøi anh em datraéng” nhö theá naøo. Ai cuõng coøn nhôù khi oâng Milôraêngsang thaêm chaâu Phi, ngöôøi baûn xöù ñaõ ñoùn chaøo oâng,vaø ñeå toû loøng trung thaønh voâ haïn vaø loøng toân kính saâusaéc ñoái vôùi vò quoác tröôûng nöôùc baûo hoä, hoï ñaõ keùo aùosômi ra ngoaøi quaàn ñaáy.

II – OÂNG ÑAÙCLÔ

Taäp Kyû yeáu Nhaân quyeàn(1) vöøa môùi ñaêng moät böùc thöcuûa oâng Peùcñinaêng Buyùtxoâng, chuû tòch Hoäi Nhaânquyeàn(2), göûi oâng Xaroâ, Boä tröôûng Boä Thuoäc ñòa, noùi veàcuoäc khôûi nghóa ôû Thaùi Nguyeân(3) (Ñoâng Döông) naêm1917 vaø vieäc ñaøn aùp cuoäc khôûi nghóa ñoù.

Böùc thö vaïch roõ traùch nhieäm cuûa vieân coâng söù tænhThaùi Nguyeân laø oâng Ñaùclô: chính vì söï laïm quyeàn cuûaoâng Ñaùclô maø cuoäc khôûi nghóa buøng noå. Toøa aùn Saøi Goøncuõng ñaõ xaùc ñònh toäi cuûa oâng ta ngay töø naêm 1917.

1. Cahier des droits l’Homme.2. Hoäi Nhaân quyeàn (Ligue des Droits de l’Homme): Moät toå chöùc daân chuû tösaûn nhaèm ñaáu tranh ñoøi baûo veä nhöõng quyeàn töï do tö saûn. Toå chöùc naøy ñöôïcthaønh laäp naêm 1898 ôû Phaùp do saùng kieán cuûa nhaø vaên Phaùp Tôrarinöôùc(Ludovic Trarieu) nhaân vuï nhaø caàm quyeàn Phaùp xöû phaït nhaø vaên EÂmin Doâla(EÙmile Zola).3. Cuoäc khôûi nghóa ôû Thaùi Nguyeân: thaùng 8 naêm 1917, döôùi söï laõnh ñaïo cuûaÑoäi Caán (töùc Trònh Vaên Caán) vaø Löông Ngoïc Quyeán, binh lính Vieät Nam trongquaân ñoäi Phaùp ôû Thaùi Nguyeân noåi daäy, chieám thò xaõ. Sau 6 ngaøy caàm cöï vôùiquaân Phaùp keùo töø Haø Noäi leân ñaøn aùp, Löông Ngoïc Quyeán hy sinh, nghóa quaânruùt veà hoaït ñoäng ôû vuøng röøng nuùi caùc tænh Thaùi Nguyeân, Vónh Yeân, Phuùc Yeân,Hoøa Bình, Sôn Taây.

64

Theá nhöng, coù ai ngôø raèng oâng Ñaùclô khoâng heà bòmoät söï tröøng phaït naøo veà maët haønh chính caû. Traùi laïi,oâng ta laïi ñöôïc cöû laøm uûy vieân hoäi ñoàng thaønh phoá SaøiGoøn. Coøn söï tröøng phaït veà maët tö phaùp thì thaät laø ñaùngbuoàn cöôøi: noäp veûn veïn coù 200 phraêng tieàn phaït!

Caùi oâng Ñaùclô aáy quaû laø moät nhaø cai trò coù taøi. Khoacai trò cuûa oâng ta, oâng ta ñaõ hoïc ñöôïc ôû khu phoá latinhkhi oâng coøn laø moät anh haøng chaùo.

Luùc aáy, oâng Ñaùclô khoâng coù moät xu dính tuùi vaømaéc nôï nhö chuùa choåm. Nhöng nhôø moät chính khaùchcoù theá löïc, oâng ta ñöôïc boå nhieäm laøm quan cai trò ôûÑoâng Döông.

Cheãm cheä ñöùng ñaàu moät tænh coù haøng vaïn daân, vaøñöôïc giao cho quyeàn haønh tuyeät ñoái, oâng ta vöøa laø tænhtröôûng, vöøa laø thò tröôûng, vöøa laø quan toøa, vöøa laø moõtoøa, vöøa laø ngöôøi ñoác thueá; toùm laïi, oâng ta naém trongtay taát caû moïi quyeàn haønh. Toøa aùn, thueá khoùa, ñieànthoå, tính maïng vaø taøi saûn cuûa ngöôøi baûn xöù, quyeàn lôïicuûa vieân chöùc, vieäc baàu cöû lyù tröôûng vaø chaùnh toång,töùc laø vaän maïng cuûa caû moät tænh ñöôïc ñaët vaøo tay caùianh haøng chaùo ngaøy xöa aáy.

ÔÛ Pari, khoâng laøm giaøu noåi baèng caùch boùc loät khaùchhaøng, sang Baéc Kyø oâng ta gôõ gaïc laïi baèng caùch baét bôù,giam caàm, xöû toäi ngöôøi An Nam moät caùch ñoäc ñoaùn, ñeåboøn ruùt hoï.

Ñaây laø moät vaøi vieäc laøm raïng rôõ thôøi thoáng trò ñoäctaøi cuûa vò quan cai trò deã thöông aáy maø nöôùc meï coänghoøa ñaõ coù nhaõ yù göûi sang ñeå khai hoùa cho chuùng toâi.

65

Moät soá lính tình nguyeän (!) baûn xöù, bò ñieäu veà ñeåsung vaøo lính khoá ñoû vaø vì theá hoï phaûi ñi khaùm söùckhoûe. Ñoù laø nhöõng ngöôøi muø chöõ, nhuùt nhaùt, khi hoûithì traû lôøi chaäm chaïp, neân quan coâng söù ñaõ chöûi bôùi,ñaám ñaù vaø laáy gaäy phang hoï tuùi buïi.

Ba ngöôøi lính khoá xanh ñeå xoång moät ngöôøi tuø, ñaõ bòoâng Ñaùclô ñaùnh ñaäp moät caùch raát taøn nhaãn, naém toùchoï keùo leâ döôùi ñaát vaø ñaäp ñaàu hoï vaøo töôøng toøa söù.

Khi hoûi cung tuø nhaân, quan coâng söù thöôøng laáythanh göôm ñaâm vaøo ñuøi hoï. Coù ngöôøi khi veà ñeán nhaølao thì laên ra baát tænh.

Moät ñoaøn tuø khoán khoå, gaày ñoùi, quaàn aùo taû tôi, bòloâi daäy töø tôø môø saùng, coå mang goâng, chaân buoäc xieàng,ngöôøi noï bò xích vaøo ngöôøi kia, cuøng keùo moät xe lu totöôùng treân nhöõng lôùp soûi daøy. Hoaøn toaøn kieät söùc, hoïyø aïch keùo chieác xe lu naëng neà döôùi aùnh naéng nhöthieâu nhö ñoát. Boãng quan coâng söù ñeán. Nhö leä thöôøng,quan caàm theo moät caùi gaäy to töôùng, roài boãng döng voâcôù, quan xoâng vaøo ñaùm ngöôøi khoán khoå aáy, nhö conthuù döõ, ñaùnh tuùi buïi, taøn nhaãn khoâng töôûng töôïngñöôïc, vöøa ñaùnh vöøa chöûi hoï laø ñoà löôøi.

Moät hoâm nhaø khai hoùa cuûa chuùng ta vöøa quôû traùchmoät nhaân vieân ngöôøi AÂu xong, khoâng bieát truùt côn giaänleân ñaàu ai ñöôïc, beøn vôù caùi thöôùc saét treân baøn giaáyñaäp naùt hai ngoùn tay cuûa moät vieân thö kyù ngöôøi AnNam chaúng lieân can gì ñeán vieäc kia caû.

Moät hoâm khaùc, oâng ta vuït roi gaân boø vaøo maët moätvieân ñoäi ngöôøi baûn xöù tröôùc nhöõng ngöôøi lính döôùiquyeàn anh ta.

66

Laïi moät laàn khaùc, coù maáy ngöôøi lính khoá xanh laømtraùi yù oâng ta, oâng ta beøn cho ñem choân hoï ñeán taän coå,maõi ñeán khi hoï ngaéc ngoaûi môùi cho moi leân.

Cöù moãi khi oâng ta ñi xem xeùt caùc con ñöôøng coù daânphu laøm vieäc thì soá chaân ngöôøi bò ñaùnh queø baèng löôõixeûng, caùn cuoác, phaûi tính baèng ñôn vò nöûa taù. Nhöõngngöôøi daân phu laøm ñöôøng aáy ñeàu laø nhöõng ngöôøi bòoâng ta baét eùp ñi laøm vôùi tieàn coâng moãi ngaøy moät, haixu, sau khi hoï ñaõ phaûi noäp tieàn chuoäc phaàn taïp dòchcuûa hoï vôùi giaù möôøi laêm xu moãi ngaøy.

Moät laàn, ôû moät coâng tröôøng, oâng ta ñaõ giaät suùng cuûamoät ngöôøi lính coi tuø ñeå ñaùnh moät ngöôøi tuø. Ngöôøi tuøtraùnh ñöôïc, quan coâng söù quay laïi ñaùnh ngöôøi lính,cuõng baèng caây suùng aáy. Baø coâng söù, ngöôøi vôï xöùngñaùng cuûa quan lôùn, cuõng tham gia, baø ñaùnh tuø moätcaùch töï nhieân vaø phaït lính luùc naøo cuõng ñöôïc.

Ngöôøi ta ñaõ troâng thaáy quan coâng söù duøng gaäyñaùnh moät vieân ñoäi loøi maét. Quan coøn laøm nhieàu vieäccao caû khaùc nöõa maø ôû ñaây chuùng toâi khoâng theå naøokeå xieát ñöôïc.

Taát caû nhöõng vieäc keå treân, moïi ngöôøi ñeàu tai nghe,maét thaáy, keå caû caáp treân cuûa oâng ta laø caùc quan toaønquyeàn, quan khaâm söù. Ñeå khen thöôûng tinh thaàn “cöôngquyeát” vaø “ñöùc ñoä raát coäng hoøa” cuûa oâng ta, nhöõng vònaøy ñaõ thaúng tay thaêng quan tieán chöùc cho oâng ta.

67

III – QUYÙ NGAØI BUÑINOÂ, BOÂÑOAÊNG VAØ NHÖÕNGNGAØI KHAÙC

Maëc caùc cuoäc trieån laõm oàn aøo, nhöõng baøi dieãn vaênruøm beng, nhöõng cuoäc kinh lyù ñeá vöông vaø nhöõng baøibaùo hoa myõ, tình hình ôû Ñoâng Döông vaãn chaúng oånchuùt naøo.

Chieác gheá bò caùo maø quan cai trò lieâm chính Lanoângvöøa rôøi khoûi chöa kòp nguoäi thì ngöôøi ta laïi baùo chochuùng toâi bieát veà nhöõg vuï xaáu xa khaùc nöõa.

Tröôùc heát laø vuï Buñinoâ. OÂng Buñinoâ laø moät nhaøkhai hoùa ñieån hình, moät vò quan cai trò chuyeân aên hoáiloä. Trong soá vuï oâng ta bò toá caùo, chuùng toâi xin keå vuïsau ñaây:

“Laøng Taân An, nôi lî sôû cuûa toång, ñaõ laáy quyõ laøng vaøvay tieàn ñeå xaây döïng moät nhaø maùy ñieän. Vieäc kinhdoanh raát coù lôïi, vì thu vöôït chi raát nhieàu. Ngoaøi ra,caùc coâng sôû vaø ñöôøng saù cuûa laøng coøn ñöôïc thaép ñeønñieän khoâng maát tieàn.

Nhöng boãng moät quan cai trò khaù xaûo quyeät (oângBuñinoâ), ñaõ kheùo xoay xôû theá naøo maø laøng Taân Anphaûi chòu nhöôïng khoâng nhaø maùy ñieän cho moät anhchaøng thaàu khoaùn, ñeå ñöôïc höôûng caùi thuù phaûi traûtieàn ñeøn ñöôøng vaø ñeøn coâng sôû. Ngaøy nay laøng nhaänthaáy chuoäc laïi nhaø maùy nhöôïng khoâng aáy laø coù lôïi, vaøchuoäc laïi thì phaûi xuaát ra haøng chuïc nghìn ñoàng. Caâuchuyeän naøy laø caû moät thieân tieåu thuyeát trong ñoù taøinaêng hö caáu cuûa moät teân cöïu tænh tröôûng ñaõ ñöôïc töïdo phaùt huy vôùi moät söï ñeåu caùng khoâng theå töôûngtöôïng noåi”.

68

Vuï xaáu xa thöù hai tröôùc maét laø vuï Teâa. Moät baïnñoàng nghieäp ôû Ñoâng Döông ñaõ vieát veà vuï ñoù nhö sau:

“Chuùng ta ñang soáng trong moät baàu khoâng khí thaätlaø… khoâng bình thöôøng chuùt naøo: chöa xong vuï Buñinoâ,vuï Luynoâ, laïi ñeán vuï Teâa.

OÂng Teâa laø moät kyõ sö xuaát saéc, giaùm ñoác moät haõnglôùn cuûa ngöôøi Phaùp ôû Haûi Phoøng. OÂng ñaõ ñeán tìm oângXcala, giaùm ñoác thöông chính, vaø taëng tröôùc cho oângnaøy soá tieàn cheø laù moät vaïn ñoâla ñeå kyù keát moät chuyeánbuoân thuoác phieän vôùi cô quan nhaø nöôùc. Chaéc laø oângTeâa coù nhöõng lyù do raát ñaëc bieät ñeå nghó raèng vieäc vaänñoäng nhö theá khoâng coù gì laø baát thöôøng caû. Nhö vaäy coùnghóa laø vieäc hoái loä laø vieäc thoâng thöôøng trong chínhgiôùi ôû Ñoâng Döông. Taát caû nhöõng keû naøo coù quyeàn theánhö vaäy cuõng ñeàu lôïi duïng ñeå vô veùt cho ñaày tuùi thamcuûa mình vaø laøm haïi lôùn cho xaõ hoäi”.

Neáu nhö oâng Ñaùclô, coâng söù khaùt maùu ôû Thaùi Nguyeânmaø ñöôïc cöû laøm uûy vieân hoäi ñoàng thaønh phoá Saøi Goøn,vaø oâng Boâñoaêng, ngöôøi ñang ñöôïc quan toøa Oarennoùng loøng chôø ñôïi, maø ñöôïc cöû giöõ chöùc quyeàn toaønquyeàn Ñoâng Döông, thì caùc oâng Teâa vaø Buñinoâ ít racuõng neân ñöôïc gaén boäi tinh môùi phaûi.

69

CHÖÔNG V

NHÖÕNG NHAØ KHAI HOÙA

Xin hoûi: coù phaûi laø ôû sôû maät thaùm cuûa phuû toaønquyeàn Ñoâng Döông coù moät nhaân vieân ngöôøi Phaùp teânlaø C… khoâng? Coù phaûi chính teân C… aáy trong khi ñöôïcphaùi ñi “coâng caùn” ôû Phuù Xuyeân, ñaõ baét ngöôøi An Namôû ñaây goïi haén baèng “quan lôùn”, vaø ñaõ ñaùnh ñaäp taønnhaãn nhöõng ai khoâng nhanh mieäng chaøo haén nhö theákhoâng? Coù phaûi cuõng chính teân C… naøy ñaõ hieáp daâmmoät ngöôøi lính leä khoâng? AØ teù ra caùi gì ngöôøi ta cuõngñöôïc pheùp vaø coù theå laøm ñöôïc ôû caùi thieân ñöôøng ÑoângDöông aáy.

** *

Giöõa thaùng 12 naêm 1922, moät vieân ñoäi phoù caûnhbinh Phaùp(1) ôû Saøi Goøn, “say meàm”, ñaõ vaøo nhaø moät

1. Baûn tieáng Phaùp: sous brigadier europeùen (phoù caûnh binh ngöôøi AÂu).

70

ngöôøi baûn xöù vaø laøm bò thöông naëng hai ngöôøi trongnhaø, trong ñoù coù moät ngöôøi ñaøn baø.

Khi oâng döï thaåm hoûi cung thì teân caûnh binh aáy khailaø haén khoâng coøn nhôù gì caû, vaø choái phaêng laø haén khoâng say.

Traùi laïi, caùc nhaân chöùng, trong ñoù coù moät ngöôøiAÂu, ñeàu xaùc nhaän raèng luùc xaûy ra vuï thöông taâm aáy,ngöôøi baûo veä traät töï kia quaû laø khoâng ôû trong traïng thaùibình thöôøng.

Ngöôøi khai hoùa aáy say hay laø ñieân, ñieàu ñoù khoângquan troïng, chuùng toâi chæ thieát tha mong raèng anh taseõ ñöôïc taëng thöôûng huaân chöông veà haønh ñoäng duõngcaûm cuûa anh ta.

ÔÛ thuoäc ñòa, heã coù maøu da traéng laø quyù phaùi, laøthuoäc chuûng toäc thöôïng ñaúng. Ñeå giöõ theå thoáng, anhtaây ñoan haïng beùt cuõng coù ít nhaát moät ngöôøi ôû, moätngöôøi “boài” vaø ngöôøi naøy thöôøng laïi bò duøng laøm “ngöôøihaàu gaùi vaïn naêng”.

Ñaøy tôù ngöôøi baûn xöù ñaõ deã baûo laïi reû tieàn, neânnhieàu vieân chöùc thuoäc ñòa veà nghæ hoaëc veà höu mangtheo caû ngöôøi ôû veà nöôùc.

Chaúng haïn nhö oâng Giaêng Lô M... rinhuy ôû phoáCaùcnoâ, thaønh phoá Seùcbua. OÂng aáy ôû Ñoâng Döông veà,mang theo moät ngöôøi boài löông thaùng 35 quan. Chaúngcaàn phaûi noùi baïn cuõng bieát raèng, ngöôøi boài aáy phaûilaøm quaàn quaät töø môø saùng ñeán ñeâm khuya. Trong nhaøaáy, khoâng coù chuû nhaät cuõng chaúng coù ngaøy leã. Hônnöõa, ngöôøi ta cho anh aên uoáng heát söùc kham khoå, vaøchoã ôû raát toài teä.

71

Moät hoâm oâng Giaêng Lô M… rinhuy muoán sai ngöôøi“ñöôïc baûo hoä” cuûa mình veà laøm luïng ôû thoân queâ. Vì ñaõtöøng ñöôïc neám cuoäc soáng sung söôùng ôû thoân queâ maøoâng chuû quyù hoùa daønh cho, neân anh khoâng chòu ñi.

Theá laø nhaø cöïu khai hoùa kia noåi côn thònh noä neâncho anh ta moät traän neân thaân, roài ñuoåi ra khoûi nhaø(1),nhöng laïi giöõ taát caû taøi saûn cuûa anh ta: tieàn baïc, hoømxieàng, quaàn aùo, v.v..., maø nhaát ñònh khoâng chòu traûlaïi, maëc duø anh ñaõ nhieàu laàn van naøi. Bò ñuoåi ñoätngoät, trô hai baøn tay traéng, khoâng bieát tieáng Phaùp,khoâng baïn beø thaân thích, bô vô laïc loõng, con ngöôøibaát haïnh ñoù ñang laâm vaøo caûnh cuøng khoå gheâ gôùm.

** *

Vieân chöùc thuoäc ñòa laø nguyeân nhaân chính gaây ranaïn ñôøi soáng ñaét ñoû ôû thuoäc ñòa. Muoán bieát nhaân toáaên baùm aáy ñeø naëng leân ngaân saùch ñeán möùc naøo,nghóa laø ñeø leân löng nhaân daân lao ñoäng nhö theá naøo,haõy so saùnh nhöõng con soá sau ñaây:

ÔÛ AÁn Ñoä thuoäc Anh, daân soá 325 trieäu ngöôøi, coù4898 vieân chöùc ngöôøi AÂu.

ÔÛ Ñoâng Döông thuoäc Phaùp, daân soá 15 trieäu ngöôøi,coù 4300 vieân chöùc ngöôøi AÂu.

Nhö theá nghóa laø ôû thuoäc ñòa Anh, cöù 66.150 ngöôøidaân thì coù moät vieân chöùc ngöôøi AÂu, coøn ôû thuoäc ñòa

1. Baûn tieáng Phaùp: f... l'Annamite aø la porte... (ñuoåi ngöôøi An Nam ra khoûi nhaø).

72

Phaùp, thì cöù 3.490 ngöôøi daân ñaõ coù moät vieân chöùcngöôøi AÂu.

ÔÛ AÁn Ñoä, ngaønh thöông chính coù 240 vieân chöùcngöôøi AÂu. ÔÛ Ñoâng Döông, ngaønh thöông chính coù 1.100vieân chöùc ngöôøi AÂu.

ÔÛ AÁn Ñoä, coù 26.000 nhaø daây theùp vôùi 268 vieânchöùc ngöôøi AÂu.

ÔÛ Ñoâng Döông coù 330 nhaø daây theùp vôùi 340 vieânchöùc ngöôøi AÂu.

Taïi sao ôû Ñoâng Döông, caùi loaøi aên haïi ngaân saùch aáylaïi nhieàu ñeán theá? Bôûi vì thuoäc ñòa laø moät thieân ñöôøngôû traàn gian; ôû ñoù, tröø moät vaøi tröôøng hôïp raát hieám hoi,coøn thì taát caû nhöõng caën baõ trong caùc ngaønh chính trò,taøi chính, baùo chí, v.v..., maø chính quoác thaûi ra, ñeàutìm ñöôïc moâi tröôøng raát thích hôïp ñeå phaùt trieån… Haõybaét ñaàu töø nhaân vaät quan troïng nhaát laø vieân toaønquyeàn. Veà vaán ñeà naøy, moät ngöôøi thöïc daân khoângthieân vò ñaõ vieát: “Sang Baéc Kyø, caùc oâng toaøn quyeàn chænhaèm moät muïc ñích laø: tìm choã boå duïng baïn beø, conchaùu thaân thuoäc vaø boïn vaän ñoäng baàu cöû cuûa nhöõngbaäc quyeàn theá coù theå laøm choã döïa cho mình; thöôøngthöôøng boïn naøy laø nhöõng ngöôøi maéc nôï nhö chuùa choåm,bò chuû nôï saên luøng, phaûi coù tieàn cho chuùng môùi ñöôïc…”.

Ñoái vôùi nhaø vaên thanh cao naøo muoán vieát lòch söû huyhoaøng cuûa coâng cuoäc khai hoùa thuoäc ñòa, thì cuoäc chieántranh goïi laø vì coâng lyù vaø chính nghóa seõ laø nguoàn taøi lieäuvoâ taän. Vôùi moät cöû chæ say söa vaø huøng bieän, oâng AnbeXaroâ noùi: “Chính coâng cuoäc chinh phuïc thuoäc ñòa ñaõñaøo taïo neân phaàn lôùn nhöõng vò töôùng lónh vó ñaïi ñaõ ñöa

73

chuùng ta ñeán chieán thaéng vaø ñaõ töøng ñöôïc dö luaän nöôùcPhaùp ca tuïng chieán coâng vaø thanh danh khi hoï ñöangoïn côø cuûa chuùng ta ñi khaép ñaát AÙ, trôøi Phi”.

Cuõng vôùi yù nghó thaúng thaén nhö theá, nhöng baèng lôøileõ keùm bay böôùm hôn, tôø Nhaät baùo Giônevô(1) (aø, laïi coùquyû söù ôû Giônevô chaêng?) ñaõ noùi toaïc ra raèng: “Chínhphuû coäng hoøa ñaõ ñi tìm thuoäc ñòa ñeå gôõ gaïc laïi traän thaátbaïi naêm 1870(2). Daân toäc Phaùp coi vieäc chinh phuïc thuoäcñòa nhö laø moät söï ñeàn buø laïi nhöõng thaát voïng cay ñaéng cuûamình ôû chaâu AÂu, vaø boïn quaân nhaân thì vôù ñöôïc dòp ñeå troå taøitrong nhöõng traän thaéng deã daøng”.

Nghe nhöõng lôøi chöùng coù thaåm quyeàn nhö theá, maøbaïn vaãn cöù khaêng khaêng khoâng tin raèng vieäc khaithaùc thuoäc ñòa laø moät söù meänh khai hoùa vaø nhaân ñaïokhoâng hôn khoâng keùm, thì thaät laø heát choã noùi!

** *

1. OÂng Ghinoâñoâ bò maát troäm soá tieàn 5.000 phraêng.Muoán baét nhöõng ngöôøi baûn xöù laøm vieäc ôû nhaø oângphaûi thuù nhaän, oâng chuû toát buïng vaø nhaø khai hoùa vóñaïi ñoù ñaõ ñem hoï ra tra ñieän. Nhöng sau, ngöôøi ta tìmra keû caép thì laïi khoâng phaûi laø moät ngöôøi baûn xöù, maøchính laø moät nhaø khai hoùa khaùc: aáy laø caäu aám conngaøi Ghinoâñoâ! Theá maø oâng Ghinoâñoâ vaãn ñöôïc voâ toäi,coøn taùm ngöôøi baûn xöù giuùp vieäc oâng thì hieän vaãn coønnaèm nhaø thöông.

1. Le Journal de Geneøve.2. Thaát baïi naêm 1870: Thaát baïi cuûa Phaùp trong cuoäc chieán tranh Phaùp – Phoånaêm 1870-1871.

74

2. OÂng Voânla, nhaø khai hoùa kieâm nhaø buoân, khoângtraû löông ñeàu ñaën cho nhöõng nhaân vieân baûn xöù laømcho oâng. Moät trong nhöõng nhaân vieân ñoù nhôø vieân ñoáccoâng hoûi hoä cho anh soá löông chuû coøn thieáu. OÂngVoânla beøn ñöa cho vieân ñoác coâng moät maûnh giaáy ghimaáy chöõ sau ñaây: “Baûo caùi con lôïn aáy laáy C… maø aên,chæ coù moùn aáy laø hôïp vôùi noù thoâi”.

Vieäc naøy xaûy ra ôû Tuyniñi, naêm 1923, ngay giöõa luùcoâng toång thoáng Milôraêng ñi kinh lyù ôû ñoù.

** *

Khi ngöôøi ta coù maøu da traéng thì nghieãm nhieânngöôøi ta laø moät nhaø khai hoùa. Maø khi ngöôøi ta ñaõ laømoät nhaø khai hoùa thì ngöôøi ta coù theå laøm nhöõng vieäcdaõ man maø vaãn cöù laø ngöôøi vaên minh nhaát.

Cho neân, moät vieân ñoác coâng luïc loä ôû Nam Kyø ñaõ baétnhöõng ngöôøi An Nam gaëp haén treân ñöôøng phaûi laïychaøo haén theo ñuùng nghi thöùc cuûa chuûng toäc chieán baïiñoái vôùi chuûng toäc chieán thaéng.

Moät hoâm, moät vieân thö kyù ngöôøi baûn xöù ôû sôû ra,vöøa ñi vöøa ñoïc moät quyeån tieåu thuyeát. Ñeán moät ñoaïnhaøi höôùc, anh baät leân cöôøi. Vöøa luùc aáy vieân ñoác coângluïc loä ñi tôùi. OÂng ta noåi côn giaän leân, thöù nhaát laø vìngöôøi baûn xöù aáy maûi ñoïc truyeän ñeán noãi khoâng nhìnthaáy oâng maø chaøo; thöù hai laø vì moät ngöôøi baûn xöù maølaïi daùm cöôøi khi ñi qua tröôùc maët moät ngöôøi da traéng.Theá laø nhaø khai hoùa naém vieân thö kyù laïi, buoäc anhphaûi khai teân vaø hoûi anh coù muoán aên moät caùi taùt

75

khoâng. Taát nhieân laø ngöôøi thö kyù töø choái moùn quaø haøohieäp ñoù, vaø toû veû ngaïc nhieân taïi sao laïi coù chuyeänthoùa maï nhö theá ñöôïc. Theá laø chaúng noùi chaúng raèng,ngöôøi vieân chöùc Phaùp tuùm aùo ngöôøi baûn xöù aáy loâi ñeántröôùc quan chuû tænh.

Cuõng vaãn caùi laõo ñoác coâng luïc loä aáy, laáy côù laø phaûisaép xeáp nhaø cöûa, vöôøn töôïc laïi cho ngay ngaén, ñaõ raleänh cho nhaân daân ôû hai beân ñöôøng haøng tænh phaûidoïn nhaø ñi, chaët caây vaø phaù vöôøn trong moät thôøi haïndo haén quy ñònh, neáu khoâng thì seõ bò phaït tieàn.

Nhö theá ñaáy maø ngöôøi ta vaãn cöù ngaïc nhieân vì saongöôøi baûn xöù ôû caùc thuoäc ñòa laïi cöù baát bình!

Chaúng nhöõng boïn thoáng ñoác, coâng söù muoán laøm gìthì laøm, maø caû caùc nhaân vieân nhaø ñoan, caûnh binh vaøtaát caû nhöõng ai coù tí chuùt quyeàn haønh trong tay cuõngñeàu söû duïng vaø laïm duïng quyeàn haønh ñeå thaû cöûa laømbaäy vì hoï bieát chaéc raèng seõ khoâng bò toäi vaï gì heát.

Moät vieân caåm ôû Tuyeân Quang (Baéc Kyø) ñaõ ñaùnh moätngöôøi baûn xöù gaõy caû hai caùnh tay. Moät vieân caåm khaùcôû Ñaø Laït (Trung Kyø) vöøa môùi saùng taïo ra moät loái muabaùn cöïc kyø lyù thuù, chuùng toâi xin thuaät ra ñaây ñeå hieánquyù ngaøi Ñioâ vaø Xaroâ. Moät hoâm oâng caåm caàn goã vaùn,oâng sai lính ra phoá mua. Mua laø moät caùch noùi thoâi,chöù oâng ta coù ñöa tieàn cho lính cuûa oâng ta ñaâu. Tuyvaäy, lính cuûa oâng ta cuõng cöù ra phoá, vaøo haøng choïn goãvaø ñònh mang ñi, coá nhieân laø khoâng traû tieàn. Ngöôøibaùn goã khoâng cho. Lính trôû veà baùo caùo vôùi quan Taâyyeâu saùch quaùi gôû cuûa nhaø buoân aáy.

76

Ñieân tieát leân, oâng caåm phaùi ba ngöôøi lính mangsuùng ñeán baét ngöôøi baùn goã to gan ñoù. Ngöôøi naøy ñangbò caûm khoâng chòu ñi. Lính veà baùo laïi vôùi oâng caåm. Töùcgiaän ñeán cöïc ñoä, oâng caåm lieàn phaùi theâm ba ngöôøilính nöõa nhaäp vôùi toáp tröôùc, vaø haï leänh cho hoï phaûibaét baèng ñöôïc teân cöùng ñaàu cöùng coå kia ñem veà duøsoáng hay cheát.

Toaùn lính vuõ trang ñeán bao vaây cöûa hieäu baùn goã vaøsaép söûa thi haønh meänh leänh.

Luùc aáy, moät nhaø buoân ngöôøi AÂu can thieäp beânhngöôøi baùn goã baûn xöù vaø vieát thö cho oâng caåm. Nhöngngöôøi coäng söï ñaày nghò löïc cuûa oâng Mirixô Loâng, vaãnkhoâng chòu thu hoài “traùt ñoøi” ngöôøi baùn goã vaø cho bieátraèng neáu anh ta khoâng chòu ñeán thì seõ gaëp nhieàuchuyeän raéc roái.

Nhaø buoân ngöôøi baûn xöù aáy ñaønh phaûi boû coâng vieäclaøm aên, boû caû queâ höông ñeå laån traùnh côn töùc giaän“khai hoùa” cuûa vò quan da traéng.

** *

Baûy ngöôøi An Nam ñaùng thöông ñang bôi moät chieácxuoàng daøi moûng maûnh; ñaõ xuoâi doøng nöôùc, laïi coù ñeánbaûy tay cheøo neân chieác xuoàng ñi vuøn vuït nhö moätchieác xuoàng maùy. Boãng thuyeàn cuûa moät nhaân vieân nhaøñoan khuaát sau ñaùm caây ñöôùc trong laïch hieän ra, vôùiquoác kyø Phaùp caém sau laùi. Moät thuûy thuû treân thuyeànnhaø ñoan goïi, baûo xuoàng kia döøng laïi; ngöôøi treânxuoàng vaãn cheøo. Thuyeàn cuûa vieân Taây ñoan ñi chaäm

77

khoâng ñuoåi kòp. Vieân ñoan lieàn caàm suùng oanhsitôbaén theo. Ñoaøng! Ñoaøng! Moät ngöôøi ñang cheøo theùtleân roài ngaõ guïc. Ñoaøng! Laïi moät ngöôøi nöõa ngaõ guïc.Luùc aáy, moät ngöôøi AÂu khaùc, laøm ngheà gaïch ngoùi, vöøañi xuoàng tôùi, cuõng tham gia ñoät kích “boïn cöôùp” kia ôûmoät khuùc ngoeïo. Ñoaøng! Ñoaøng! Ñoaøng! Quaû laø taysuùng cöø! Ba vieân ñaïn, ba naïn nhaân. Chieác xuoàng cuønghai ngöôøi soáng soùt maát huùt trong laïch…

Moät hoâm khaùc, cuõng vieân ñoan aáy ñi vôùi saùu thuûythuû vuõ trang, phaùt hieän ñöôïc moät ngöôøi khoán khoåñang troán döôùi ao, ngaâm mình döôùi buøn, thôû baèng moätcaùi oáng, moät ñaàu ngaäm ôû mieäng, moät ñaàu ñeå loù rakhoûi maët nöôùc; treân maët nöôùc laù sen che phuû moätcaùch raát kheùo. Vieân Taây ñoan lieàn baét vaø chaët ñaàu“teân cöôùp” aáy ñem veà toøa söù. Thaät ra, ñoù chæ laø moätnoâng daân bình thöôøng khieáp sôï vì thaáy coù nhieàu ngöôøilaï ñeán laøng, maët maøy hung tôïn, mang ñaày suùng luïc, tuùiñaïn, laêm laêm suùng oanhsitô treân tay. Soá laø boïn nhaøñoan vaøo caùc tuùp leàu trong laøng ñaõ tìm thaáy ba chieácvoû ñaïn, maáy caùi baùnh taøu vaø moät caùi buùa ñi röøng. Vaäyñích thò laø moät laøng laøm giaëc vaø tieáp teá cho giaëc roàicoøn nghi ngôø gì nöõa!

Moät só quan treû tuoåi vöøa ôû Phaùp sang, ñeán moät laøngnoï thaáy nhaø cöûa vaéng veû, coøn daân chuùng thì tuï taäp laïimoät choã. Töôûng ñaâu ñaõ loït vaøo oå phuïc kích, haén baénxaû vaøo ñaùm ñoâng voâ toäi. Thaät ra thì daân chuùng ñöônghoïp ñeå cuùng teá. Bò baén, hoï kinh hoaûng boû chaïy taùnloaïn. Teân só quan ñuoåi theo vaø taøn saùt hoï.

Moät ngöôøi Phaùp ñaõ töøng ôû Baéc Kyø laâu naêm keå: Khi

78

töø chieác taøu cuûa moät nhaø kinh doanh lôùn, toâi ñaët chaânleân Baéc Kyø, anh coù bieát maïng cuûa moät ngöôøi An Namñaùng giaù bao nhieâu khoâng? Khoâng ñaùng moät trinh!Thaät ñaáy.

– Naøy nheù, toâi coøn nhôù, khi chuùng toâi ngöôïc soângHoàng, ngöôøi ta ñaõ ñem röôïu ra ñaùnh cuoäc xem ai ngoàidöôùi taøu, baén möôøi phaùt maø “haï saùt” ñöôïc nhieàu ngöôøiAn Nam nhaát ôû treân bôø.

Moät ñoâi keû suùng caàm tay ñi luøng baét daân laøng,thuyeàn beø ñeå ñoøi tieàn chuoäc.

Moät ñaïi ñoäi thuûy quaân luïc chieán haønh quaân ñeánVónh Thöôïng. Theo pheùp lòch söï, vieân quan ñòa phöôngdaøn lính (boïn lính leä) ngheânh tieáp. Teân chæ huy toaùnlính ñi doø ñöôøng cuûa ñaïi ñoäi thaáy theá ñaõ ra leänh baénvaøo hoï, laøm nhieàu ngöôøi cheát.

Khi ngöôøi ta khoâng tröø noåi moät nghóa quaân thì ngöôøita ñoát caû laøng ngöôøi aáy. Ngöôøi ta ñaõ trieät haï caû moätvuøng chung quanh Höng Hoùa nhö vaäy.

Moät ngöôøi An Nam ñang ñi laûo ñaûo treân moät conñöôøng nhoû heûo laùnh, vai gaùnh hai thuùng to ñaày laïc.Chuùng toâi tôùi gaàn, haén ta khoâng kòp traùnh. Töùc thôøingöôøi ta baét haén vaø baén cheát.

Suoát ngaøy, ngöôøi ta vaùc gaäy hoaëc soáng göôm neänvaøo ngöôøi An Nam ñeå baét hoï laøm vieäc.

Ngöôøi An Nam raát hieàn laønh, raát ngoan ngoaõn, nhöngngöôøi ta laïi noùi chuyeän vôùi hoï chæ baèng nhöõng caùi ñaùñít thoâi.

Chuùng ta coi nhöõng ngöôøi An Nam yeâu nöôùc laø

79

nhöõng teân cöôùp. Chaúng haïn nhö Ñoäi Vaên(1), moät ngöôøiyeâu nöôùc ñaõ töøng chieán ñaáu maáy naêm trôøi choáng laïi söïthoáng trò cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi, bò cheùm taïi Haø Noäi,beâu ñaàu ôû Baéc Ninh, neùm xaùc xuoáng soâng Hoàng.

Toáng Duy Taân(2) sau möôøi naêm roøng raõ chieán ñaáutuyeät voïng ñaõ bò baét vaø bò cheùm.

Phan Ñình Phuøng(3), moät vò quan to, khaùng chieántrong möôøi naêm trôøi roài cheát trong röøng saâu. OÂng tacheát roài maø ngöôøi ta vaãn khoâng tha; ngöôøi ta vaøo röøngquaät moä oâng leân, neùm thi haønh oâng moãi nôi moätmaûnh. Ngöôøi ta baùo thuø oâng ngay sau khi oâng ñaõ naèmsaâu döôùi moä.

ÔÛ tænh Quaûng Trò, moät vieân cai luïc loä ngöôøi Phaùp sayröôïu ñaõ “haï” moät ngöôøi baûn xöù ngoài treân löng voi, chævì toäi khoâng nghe roõ hay laø khoâng hieåu leänh cuûa haén.

Moät vieân Taây ñoan ôû Baø Ròa (Nam Kyø) cuõng sayröôïu, phang moät gaäy truùng laù laùch moät thuûy thuû AnNam thuoäc quyeàn haén, laøm cho anh ta cheát töôi.

1. Ñoäi Vaên (coøn goïi laø Tuaàn Vaên): Moät trong nhöõng ngöôøi chæ huy cuoäc khôûinghóa Baõi Saäy (1885-1889) thuoäc tænh Höng Yeân cuõ, do Nguyeãn Thieän Thuaätlaõnh ñaïo. Naêm 1889, bò khuûng boá döõ, Ñoäi Vaên traù haøng, ñöôïc Phaùp caáp cho500 quaân ñeå ñaùnh laïi nghóa quaân. OÂng mang toaøn boä quaân lính vaø vuõ khí gianhaäp nghóa quaân Hoaøng Hoa Thaùm, ñaùnh laïi quaân Phaùp.2. Toáng Duy Taân (1838-1892): Moät só phu yeâu nöôùc, höôûng öùng phong traøoCaàn Vöông (do vua Haøm Nghi phaùt ñoäng, 1885), laõnh ñaïo nhaân daân choángPhaùp ôû vuøng nuùi Huøng Lónh (Thanh Hoùa).3. Phan Ñình Phuøng (1847-1895): Moät só phu yeâu nöôùc noåi tieáng. Naêm 1885,höôûng öùng chieáu Caàn Vöông cuûa vua Haøm Nghi, oâng phaùt ñoäng khôûi nghóa ôûqueâ oâng, döïa vaøo vuøng röøng nuùi Höông Sôn (Haø Tónh) laøm caên cöù choángPhaùp. Ñòch duï doã vaø duøng vuõ löïc uy hieáp, oâng khoâng chòu khuaát phuïc. Naêm1895, oâng laâm beänh maát taïi caên cöù.

80

Moät vieân thaàu khoaùn ngöôøi Phaùp gieát moät lính khoáxanh ôû Ñaø Laït. Cuõng ôû ñaáy, moät nhaø khai hoùa khaùcñaõ ñaùnh moät ngöôøi thôï moäc baûn xöù ñeán cheát.

Moät vieân thaàu khoaùn baét thôï laøm vieäc ngaøy ñeâmdöôùi nöôùc ñeå ñaøo moät ñöôøng haàm. Moät soá ñoâng thôïcheát, nhöõng ngöôøi coøn soáng soùt baõi coâng. Vieân thaàukhoaùn ñaõ töï tay ñoát nhaø nhöõng ngöôøi baõi coâng ñeåbuoäc hoï phaûi ñi laøm trôû laïi. Caû moät laøng chaùy röïc giöõañeâm toái.

Moät vieân chaùnh quaûn phaùo binh nöûa ñeâm vaøo nhaømoät baø vaéng choàng. Baø ta khoâng chòu tieáp haén. Theá laøhaén noåi löûa ñoát nhaø baø. Dó nhieân, ngöôøi ñaøn baø ñaukhoå kia heát söùc sôï haõi.

Moät vieân quan hai nhieàu vôï, ñaõ quaät ngaõ moät thieáuphuï, duøng gaäy song ñaùnh chò ñeán cheát chæ vì chò khoângchòu aên ôû vôùi haén.

Moät vieân chöùc ôû xöôûng ñoùng taøu cuûa haûi quaân gieátmoät nhaân vieân hoûa xa ngöôøi An Nam baèng caùch xoâ anhvaøo moät ñoáng than hoàng sau khi ñaùnh ñaäp anh heátsöùc taøn nhaãn.

** *

OÂng Vinheâ Ñoáctoâng vieát: “Treân theá giôùi khoâng coùdaân toäc chieán baïi naøo bò ñaøn aùp vaø haønh haï nhöngöôøi daân thuoäc ñòa”.

Moät nhaø du lòch khaùc vieát: “Ñôøi soáng ôû thuoäc ñòa chælaøm cho taät xaáu cuûa caù nhaân phaùt trieån: nhöõng keû ñaõneám muøi chieán tranh thì caøng maát heát yù thöùc ñaïo ñöùc,

81

caøng truïy laïc, baát löông vaø ñoäc aùc; nhöõng boïn conbuoân vaø boïn phieâu löu khaùc thì caøng quen muøi troämcaép, cöôùp giaät. ÔÛ beân Phaùp ít coù dòp ñeå laøm nhöõngvieäc ñoù, vaø ngöôøi ta sôï caûnh saùt hôn! ÔÛ ñaây, boïn noùitreân, ñoâi khi chæ coù moät mình vôùi vaøi ngöôøi baûn xöù,treân moät con thuyeàn hoaëc trong moät thoân xoùm; vì vaäychuùng cöôùp boùc traéng trôïn hôn laø ngöôøi AÂu treân thòtröôøng, vaø ñoái xöû taøn nhaãn hôn vôùi nhöõng noâng daânnaøo phaûn ñoái chuùng”.

Moät nhaø du lòch thöù ba vieát: khi ñaët chaân ñeán ñaây,taát caû nhöõng ngöôøi Phaùp ñeàu nghó raèng ngöôøi An Namlaø haïng ngöôøi thaáp keùm vaø phaûi laøm noâ leä cho hoï. Hoïcoi ngöôøi An Nam nhö nhöõng suùc vaät phaûi ñieàu khieånbaèng roi voït. Taát caû ñeàu quen töï coi mình thuoäc moätñaúng caáp quyù toäc môùi, coù ñaëc quyeàn ñaëc lôïi. Binh sóhay laø thöïc daân, hoï ñeàu cho raèng giöõa hoï vaø ngöôøi baûnxöù khoâng coù caùch ñoái xöû naøo khaùc hôn laø söï ñoái xöûgiöõa chuû vaø tôù. Hình nhö ñoái vôùi hoï, ngöôøi boài laø tieâubieåu cuûa caû chuûng toäc da vaøng. Phaûi nghe moät ngöôøiPhaùp ôû Ñoâng Döông noùi veà ngöôøi da vaøng môùi thaáy heátcaùi ngu xuaån trong loái noùi ngaïo maïn cuûa haén. Phaûinhìn moät ngöôøi AÂu ñoái xöû vôùi ngöôøi baûn xöù môùi thaáyheát caùi cuïc caèn thoâ loã cuûa haén.

Keû ñi chinh phuïc raát quan taâm ñeán thaùi ñoä phuïctuøng vaø cung kính cuûa ngöôøi bò chinh phuïc. Ngöôøi AnNam ôû thaønh thò cuõng nhö ôû noâng thoân ñeàu baét buoäcphaûi ngaû noùn tröôùc maët ngöôøi AÂu.

Moät teân maät thaùm Phaùp ñaùnh ñaäp taøn nhaãn nhöõngngöôøi An Nam naøo queân khoâng goïi haén ta baèng quan

82

lôùn. Moät teân tham taù nhaø ñoan buoäc nhöõng ngöôøi baûnxöù khi ñi qua nhaø haén phaûi ngaû muõ hoaëc xuoáng xe,xuoáng ngöïa. Moät hoâm, nhaø khai hoùa naøy ñaùnh ñaäptaøn nhaãn moät chò ngöôøi An Nam ñang coù mang, chæ vìtuy chò coù chaøo haén, nhöng laïi queân goïi haén laø quan lôùn.Haén ñaù moät caùi raát maïnh vaøo buïng chò laøm chò truïythai, ít laâu sau thì ngöôøi ñaøn baø khoán khoå aáy cheát.

Caùc quan baûo hoä cuûa chuøng ta buoäc ngöôøi An Namphaûi khuùm nuùm, ngoan ngoaõn, deã baûo vaø leã pheùp,nhöng ngöôïc laïi, veà phía caùc quan, thì nhö moät nhaøvaên sang thaêm Ñoâng Döông ñaõ vieát: “Hình nhö hoï chælaøm nhöõng ñieàu khieán cho söï coù maët cuûa chuùng ta trôûthaønh moät ñieàu xaáu xa bæ oåi khoâng ai chòu ñöôïc”. Nhaøvaên aáy coøn vieát tieáp: “ÔÛ chaâu AÂu ngöôøi ta coi gioángngöôøi da vaøng chöùa ñöïng taát caû nhöõng thoùi ñieâu ngoaxaûo traù. AÁy theá maø, chính chuùng ta thì laïi raát ít chuù yùtoû ra laø mình ngay thaúng, thaønh thaät”.

Coù nhöõng só quan ñaõ giaät raâu nhaø sö ngay trong luùchoï laøm leã. Moät caäu aám ngöôøi Phaùp ñaõ ñaùnh nhöø ñoønmoät vieân chöùc ngöôøi An Nam, vì oâng naøy ñaõ ngoài tröôùctreân moät chieác xe haøng maø khoâng chòu nhöôøng choãcho caäu.

Moät vieân toaøn quyeàn vöøa veà tôùi Maùcxaây, ngöôøi tatheát tieäc oâng ta vaø ñeà nghò cho maáy vieân quan Namtrieàu ñang coù maët ôû caûng ñeán cuøng döï. Vieân toaønquyeàn Ñoâng Döông ñaùp: “Neáu caùc oâng môøi caùc teânquan laïi aáy, thì toâi cuõng seõ ñöa teân boài cuûa toâi ñeán”.

** *

83

Chuùng toâi xin trích trong nhaät kyù ñi ñöôøng cuûa moätanh lính thuoäc ñòa, söï vieäc sau ñaây:

– Trong khi “nhöõng ngöôøi töøng ôû Baéc Kyø” ñang vuichôi nhôûn nhô treân taøu, thì döôùi maïn taøu phía beânphaûi coù maáy chieác xuoàng baùn hoa quaû, oác heán. Ñeå ñöahaøng ñeán taän tay chuùng toâi, nhöõng ngöôøi An Nam buoäcgioû ñöïng haøng vaøo ñaàu ngoïn saøo, roài giô leân. Chuùng toâichæ coù maát coâng choïn. Nhöng ñaùng leõ traû tieàn, thìngöôøi ta laïi coù nhaõ yù boû vaøo gioû ñuû thöù nhö sau: oángñieáu, khuy quaàn, maåu taøn thuoác (coù leõ hoï laøm nhö theáñeå giaùo duïc tính ngay thaät trong vieäc mua baùn chongöôøi baûn xöù chaêng!). Ñoâi khi ñeå ñuøa vui, moät anh thôïñoát maùy haét moät thuøng nöôùc soâi xuoáng löng nhöõngngöôøi baùn haøng khoán khoå. Theá laø, nhöõng tieáng keâu ruùleân, maùi cheøo vung leân loaïn xaï ñeå bôi traùnh, laøm choxuoàng va chaïm vaøo nhau loäc coäc.

“Ngay beân döôùi toâi, moät ngöôøi An Nam bò gioäi nöôùcsoâi, boûng töø ñaàu ñeán chaân, phaùt ñieân leân muoán nhaûyxuoáng bieån. Ngöôøi anh cuûa anh ta, queân caû nguy hieåm,boû cheøo, oâm laáy anh, baét anh naèm xuoáng loøng thuyeàn.Cuoäc vaät loän chôùp nhoaùng vöøa chaám döùt thì moätthuøng nöôùc soâi thöù hai do moät baøn tay thaønh thaïo laïigioäi xuoáng; theá laø ñeán löôït chính ngöôøi anh, ngöôøi ñicöùu, bò luoäc chín. Toâi troâng thaáy oâng ta giaãy giuïa trongthuyeàn, da bò loät ra, gaøo roáng leân nhö moät con vaät.Theá nhöng caûnh ñoù laïi laøm cho chuùng toâi cöôøi, chuùngtoâi cho laø raát ngoä nghónh. Quaû thaät chuùng toâi ñaõ coù taâmhoàn thöïc daân!”.

84

ÔÛ moät trang khaùc, anh lính vieát:

– Trong thôøi kyø toâi ôû ñaáy (ôû Baéc Kyø), khoâng coù tuaànnaøo laø toâi khoâng thaáy vaøi caùi ñaàu ruïng.

Trong nhöõng caûnh aáy, toâi chæ coøn ghi nhôù ñöôïc moätñieàu laø chuùng ta coøn ñoäc aùc, coøn daõ man hôn caû boïnkeû cöôùp nhaø ngheà. Taïi sao laïi coù nhöõng haønh vi quaùiaùc ñeán theá ñoái vôùi moät ngöôøi tuø saép phaûi cheát? Taïi saolaïi duøng nhuïc hình, taïi sao phaûi giaûi töøng ñoaøn tuø ñibeâu khaép xoùm laøng?

** *

OÂng Ñume, cöïu toaøn quyeàn Ñoâng Döông, ñaõ trònhtroïng phaùt bieåu taïi haï nghò vieän nhö sau: “Toâi hieåu roõnhöõng caûnh binh ôû thuoäc ñòa. Toâi ñaõ töøng cho taêng soáñoäi caûnh binh leân, vì toâi ñaõ nhaän thaáy raèng löïc löôïngcaûnh binh baûo ñaûm cho ngöôøi baûn xöù traùnh ñöôïcnhöõng söï haø laïm coù theå do moät soá teân thöïc daân gaâyra. Caûnh binh raát ñöôïc loøng ngöôøi baûn xöù”.

Chuùng ta haõy xem caùc oâng caûnh binh ñaõ laøm theánaøo ñeå “ñöôïc loøng daân”. Phaûi noùi ngay raèng nhìnchung, caùc oâng raát hieàn töø ñoái vôùi boïn coân ñoà, ñoù laøñieàu chaéc chaén roài. Nhöng ñoái vôùi daân hieàn laønh thìlaïi laø chuyeän khaùc. Chuùng ta chöa caàn noùi ñeán chuyeänthöông taâm xaûy ra taïi khaùm lôùn Saøi Goøn naêm 1916,naêm maø caùc ngaøi caûnh binh, do “nhieät tình yeâu nöôùc”,ñaõ baét ngöôøi böøa baõi, vaø nhöõng ngöôøi voâ toäi bò baét aáyñaõ bò keát aùn vaø haønh hình. Duø maùu ngöôøi An Nam

85

nhuoäm ñoû “ñoàng Maû nguïy”(1) coù phai ñi vôùi thôøi gianchaêng nöõa, thì veát thöông loøng cuûa nhöõng baø meï giaø,nhöõng ngöôøi vôï goùa, nhöõng ñöùa con coâi khoâng bao giôøhaøn gaén ñöôïc. Boïn thuû phaïm gaây ra vuï ñoù, maø caûnhbinh laø coâng cuï heøn maït cuûa chuùng, khoâng heà bò tröøngtrò, chuùng cuõng chöa heà bò truy toá. Baây giôø, chæ xin neâumoät vaøi tröôøng hôïp ñaëc bieät:

Moät vieân caåm ôû Baéc Kyø suoát ngaøy ñi doïc caùc coángraõnh, baûo laø ñeå gìn giöõ veä sinh. Heã baét gaëp ñöôïc duø chæmoät cuoäng coû treân doøng nöôùc, laø töùc khaéc haén tröøng tròvaø phaït tieàn nhöõng ngöôøi daân ngheøo khoå ôû quanh ñaáy.

ÔÛ mieàn Taây Nam Boä, nhaèm traùnh tai naïn trong caùckeânh coù thuyeàn beø ñi laïi, moãi con keânh ñeàu coù moättraïm caûnh binh laøm nhieäm vuï kieåm soaùt khoâng chothuyeàn beø ñi quaù nhanh hoaëc laøm trôû ngaïi giao thoâng.Nhöng vôùi söï coù maët cuûa boïn caûnh binh, thì ñoù laø moätcaùi “cöûa coáng” tuoân ra khoâng bieát bao nhieâu vuï phaïttieàn, phaït vi caûnh. Haàu heát thuyeàn beø qua laïi treân caùckeânh laïch coù traïm caûnh binh aáy ñeàu bò phaït töø moätñeán hai ñoàng. Nhö theá laø ngoaøi caùc khoaûn thueá cuûanhaø nöôùc choàng chaát leân ngaäp ñaàu, coøn theâm thueásoâng nöôùc do caùc ngaøi caûnh binh “ñöôïc loøng daân” ñaëtra nöõa; neân ngöôøi An Nam thaät laø sung söôùng, sungsöôùng laém!

1. Ñoàng Maû nguïy: Teân moät caùnh ñoàng thuoäc tænh Gia Ñònh xöa (tieáng Phaùp goïilaø Plaine des Tombeaux). Ñaây laø nôi maø naêm 1835, boïn phong kieán trieàuNguyeãn vuøi choân hôn moät nghìn ngöôøi khoâng phaân bieät giaø treû, lôùn beù, namnöõ, binh lính hay thöôøng daân trong soá nghóa quaân cuûa Leâ Vaên Khoâi ñeå traû thuøvì ñaõ choáng laïi chuùng. Söï kieän naøy xaûy ra sau khi thaønh Gia Ñònh – do nghóaquaân ñoùng giöõ – bò chuùng chieám laïi.

86

Ngoaøi vieäc thaêng thöôûng daønh cho nhöõng ngöôøi ñaéclöïc nhaát, nghe ñaâu caùc ngaøi caûnh binh coøn ñöôïc höôûngmoùn hoa hoàng baèng 20% soá tieàn phaït nöõa thì phaûi!Cheá ñoä toát ñeïp thay!

Moät tôø baùo baûn xöù vieát: “Daân baûn xöù khoâng muoáncoù caûnh binh Phaùp nöõa vì ñoù thöôøng laø moái tai hoïacho ngöôøi löông thieän”.

** *

Moät gaõ Puoácxinhoâng naøo ñoù thaáy moät ngöôøi An Namdaùm toø moø vaø caû gan nhìn vaøo nhaø haén trong vaøi giaây,haén ñaõ nhaåy xoå ra ñaùnh vaø gieát anh ta baèng moät phaùtsuùng luïc vaøo ñaàu.

Moät nhaân vieân hoûa xa ngöôøi Phaùp ôû Baéc Kyø, laáy roimaây quaát moät ngöôøi lyù tröôûng, roài baét nhoát vaøo cuõi choù.

OÂng Beác ñaám vôõ soï ngöôøi laùi xe cho oâng ta.

OÂng Bôreùt thaàu khoaùn, troùi moät ngöôøi An Nam chochoù caén, roài ñaù anh ta cho ñeán cheát.

OÂng Ñeùpphi, chuû söï thueá quan, ñaù vaøo hoâng ngöôøiñaøy tôù moät caùi raát maïnh laøm anh naøy cheát töôi.

OÂng Haêngri, thôï maùy, nghe coù tieáng oàn aøo ngoaøiphoá; cöûa nhaø oâng vöøa môû; moät chò ngöôøi An Nam chaïyxoäc vaøo, coù moät ngöôøi ñaøn oâng baûn xöù ñuoåi theo.Haêngri töôûng ngöôøi ñaøn oâng kia gheïo “con gaùi”(1) cuûa

1. Hoài Phaùp thoáng trò nöôùc ta, ngöôøi Phaùp thöôøng nuoâi nhöõng ngöôøi thieáu nöõAn Nam vöøa laøm ngöôøi haàu haï, may vaù, vöøa laøm troø chôi; chuùng goïi nhöõngngöôøi aáy laø “con gaùi”. Khi moät ngöôøi Phaùp noùi “ma con gaùi” (ñöùa con gaùi cuûatoâi), cuõng nhö noùi “mon boy” (ngöôøi boài cuûa toâi) vaäy.

87

mình, lieàn vôù ngay khaåu suùng saên, baén moät phaùt,ngöôøi kia ngaõ guïc.

Moät ngöôøi Phaùp ñem ngöïa cuûa haén buoäc vaøo moättaøu ngöïa trong ñoù ñaõ coù con ngöïa caùi cuûa moät ngöôøidaân baûn xöù. Con ngöïa ñöïc loàng leân laøm cho ngöôøiPhaùp töùc ñieân ñaàu. Haén lieàn ñaùnh ngöôøi baûn xöù aáyhoäc maùu moàm maùu muõi, roài troùi anh ta laïi, treo leâncaàu thang.

Moät nhaø truyeàn giaùo (vaâng, moät toâng ñoà hieàn laønhcuûa Chuùa!) nghi cho moät hoïc sinh chuûng vieän baûn xöùlaáy caép moät nghìn ñoàng; haén troùi anh ta laïi ruùt leân xaønhaø maø ñaùnh. Ngöôøi hoïc sinh toäi nghieäp kia ngaát ñi.Haén haï anh ta xuoáng. Anh hoài tænh, haén laïi ruùt anhleân, tra khaûo. Ngöôøi baûn xöù ñoù dôû soáng dôû cheát. Coùleõ hoâm nay thì ñaõ cheát thaät.

Vaân vaân vaø vaân vaân.

Toøa aùn coù tröøng phaït nhöõng keû aáy, nhöõng nhaø khaihoùa aáy khoâng?

Moät soá ñaõ ñöôïc tha boång, coøn moät soá thì chaúng heàbò ñoäng tôùi loâng chaân.

** *

Moät teân thöïc daân Phaùp thaáy ba ngöôøi baûn xöù thaûcöøu vaøo vöôøn oâliu cuûa haén. Haén baûo vôï ñem suùng ñaïnra naáp vaøo buïi raäm, haén baén ba phaùt, laøm bò thöôngnaëng caû ba ngöôøi.

Moät teân thöïc daân Phaùp khaùc coù hai coâng nhaân

88

ngöôøi baûn xöù giuùp vieäc laø Amñuni vaø Benbenkhia. Haingöôøi naøy hình nhö coù haùi troäm vaøi chuøm nho. Teânthöïc daân lieàn cho goïi hoï ñeán, laáy roi gaân boø quaát xoáixaû vaøo hoï cho ñeán cheát ngaát. Khi hoï tænh laïi thì quanlôùn baûo hoä sai troùi giaät caùnh khuyûu laïi vaø treo leân.Maëc duø hai ngöôøi khoán khoå kia ñaõ meâ man baát tænh,cuoäc haønh haï gheâ tôûm ñoù vaãn cöù keùo daøi suoát boántieáng ñoàng hoà cho ñeán khi coù ngöôøi laùng gieàng phaûnñoái môùi thoâi.

Khieâng vaøo beänh vieän, moãi ngöôøi bò cöa maát moätbaøn tay. Coøn baøn tay kia cuõng khoâng chaéc gì cöùu khoûi.

** *

Moät ngöôøi An Nam, 50 tuoåi, töøng laøm vieäc 25 naêmôû sôû xe löûa Nam Kyø, ñaõ bò moät vieân chöùc da traéng gieátcheát. Ñaàu ñuoâi nhö sau:

OÂng Leâ Vaên Taøi coù boán ngöôøi giuùp vieäc döôùi quyeànmình. Phaän söï cuûa hoï laø ñoùng caàu moãi khi coù xe löûañi qua vaø môû caàu cho thuyeàn beø qua laïi. Theo leä thìphaûi ñoùng caàu möôøi phuùt tröôùc khi xe löûa ñi qua.

Ngaøy 2 thaùng 4, hoài 16 giôø 30 phuùt, moät ngöôøi trongboïn hoï vöøa môùi ñoùng caàu vaø treo tín hieäu xong thì moätxuoàng maùy coâng ñi ñeán; treân xuoàng coù moät vieân chöùc ngöôøiPhaùp cuûa xöôûng ñoùng taøu haûi quaân ñi saên veà. Chieác xuoàngkeùo coøi. Nhaân vieân baûn xöù lieàn ra giöõa caàu phaát côø ñoûbaùo cho nhöõng ngöôøi treân xuoàng bieát xe löûa saép chaïyqua. Theá laø chieác xuoàng caäp vaøo moät truï caàu. Ngöôøivieân chöùc Phaùp nhaûy leân bôø, haàm haàm ñi veà phía

89

ngöôøi An Nam. Anh naøy khoân yù chaïy veà phía nhaø oângTaøi laø “xeáp” cuûa mình. Ngöôøi Phaùp ñuoåi baét, laáy ñaùneùm theo. Nghe tieáng oàn aøo, oâng Taøi chaïy ra, ñoùn vieânñaïi dieän cuûa vaên minh, thì vieân naøy söøng soä maéng vaøomaët oâng: “Ñoà suùc sinh! Taïi sao maøy khoâng môû caàura?”. Voán khoâng bieát noùi tieáng Phaùp, oâng Taøi chæ coønbieát traû lôøi haén baèng caùch troû tay vaøo caùi tín hieäu maøuñoû. Cöû chæ ñôn giaûn aáy laøm cho vò coäng söï cuûa ngaøitoaøn quyeàn Loâng phaùt khuøng leân. Khoâng phaân phaûitraùi, haén ta nhaûy xoå vaøo oâng Taøi vaø sau khi ñaùnh oângnhöø töû, haén xoâ oâng vaøo moät ñoáng than hoàng gaàn ñoù.

Ngöôøi An Nam gaùc caàu aáy bò boûng moät caùch ruøngrôïn, phaûi chôû ñi ñeán nhaø thöông, vaø sau saùu ngaøy giaõygiuïa, oâng ñaõ cheát.

Ngöôøi vieân chöùc kia vaãn ñöôïc voâ söï, khoâng bò ñoøihoûi gì caû. Trong luùc ôû Maùcxaây ngöôøi ta tröng baøy söïphoàn vinh giaû taïo cuûa xöù Ñoâng Döông, thì ôû Trung Kyødaân ñang cheát ñoùi. ÔÛ ñaây ngöôøi ta ca ngôïi loøng trungthaønh, thì ôû beân kia ngöôøi ta ñang gieát ngöôøi!

Trong khi tính maïng moät ngöôøi An Nam bò reû ruùngkhoâng ñaùng giaù moät trinh, thì ngaøi toång thanh traReâna chæ bò söôùt moät chuùt da ôû caùnh tay laïi ñöôïc lónhtieàn 120.000 phraêng tieàn boài thöôøng.

** *

Coâng cuoäc khai hoùa ngöôøi Maroác baèng ñaïi baùc vaãntieáp dieãn.

90

Moät vieân chæ huy boä binh Zuavô(1) ñoùng ôû Xeùttaùt, ñaõnoùi vôùi binh só nhö theá naøy: “Chuùng ta phaûi dieät choxong luõ man rôï naøy. Ñaát Maroác giaøu khoaùng saûn vaønoâng saûn. Chuùng ta, nhöõng ngöôøi Phaùp, nhöõng ngöôøivaên minh, chuùng ta ñeán ñaây vôùi hai muïc ñích: khaihoùa vaø laøm giaøu cho chuùng ta”.

Vieân chæ huy aáy noùi ñuùng ñaáy. Nhaát laø oâng ta ñaõthaønh thaät thuù nhaän raèng ngöôøi ta sang thuoäc ñòa laøñeå cöôùp boùc ngöôøi baûn xöù. Bôûi vì chæ sau 10 naêm ñaëtdöôùi cheá ñoä baûo hoä, xöù Maroác ñaõ bò ngöôøi AÂu cöôùpmaát 379.000 heùcta ñaát troàng troït, trong ñoù 368.000heùcta ñaõ loït vaøo tay nhöõng ngöôøi Phaùp khai hoùa. Dieäntích Maroác coù 815.000 kiloâmeùt vuoâng; neáu coâng cuoäckhai hoùa cöù tieáp tuïc vôùi ñaø aáy thì chaúng maáy naêm nöõa,ngöôøi daân Maroác khoán khoå seõ khoâng coøn laáy moät taácñaát töï do naøo ñeå troàng troït vaø sinh soáng treân Toå quoácmình maø khoâng phaûi chòu caùi aùch boùc loät vaø noâ dòchcuûa chuû nghóa thöïc daân.

1. Zouaves: Danh töø duøng ñeå chæ nhöõng binh lính thuoäc nhöõng ñôn vò quaân ñoäithöïc daân Phaùp luùc môùi thaønh laäp chæ goàm nhöõng ngöôøi baûn xöù Angieâri ôû vuøngZouagha, moät ñòa phöông thuoäc mieàn nuùi nöôùc Angieâri, giaùp giôùi Tuyidi.

91

CHÖÔNG VI

TEÄ THAM NHUÕNGTRONG BOÄ MAÙY CAI TRÒ

Ngaân saùch Nam Kyø chaúng haïn, naêm 1911 laø5.561.680 ñoàng (12.791.000 phraêng); naêm 1912 laø7.321.817 ñoàng (16.840.000 phraêng). Naêm 1922, ngaânsaùch ñoù leân tôùi 12.821.325 ñoàng (96.169.000 phraêng).Moät con tính ñôn giaûn cho chuùng ta thaáy giöõa hai naêm1911 vaø 1922, trong ngaân saùch cuûa thuoäc ñòa naøy coùsöï cheânh leäch laø 83.369.000 phraêng. Soá tieàn ñoù chaïyvaøo ñaâu? Taát nhieân laø vaøo caùc khoaûn chi veà nhaân söï,vì caùc khoaûn naøy ngoán gaàn heát 100% toång soá thu.

Heát haønh vi ñieân roà naøy ñeán haønh vi ñieân roà khaùcñaõ phung phí ñoàng tieàn maø ngöôøi daân An Nam khoánkhoå ñaõ phaûi ñoå moà hoâi nöôùc maét môùi kieám ñöôïc.Chuùng toâi chöa bieát ñích xaùc soá tieàn chi tieâu cho vuaAn Nam sang ngao du beân Phaùp, chæ bieát raèng, ñeå ñôïi

92

ngaøy laønh cho con Roàng tre(1) xuoáng taøu, ngöôøi ta ñaõphaûi boài thöôøng cho taøu Pooùctoátxô trong boán ngaøy chôøñôïi, moãi ngaøy 100.000 phraêng (töùc laø 400.000 phraêngtaát caû). Tieàn taøu heát 400.000 phraêng. Tieàn chieâu ñaõiheát 240.000 phraêng (chöa keå tieàn löông traû cho boïnmaät vuï ñeå theo doõi ngöôøi An Nam ôû Phaùp), 77.600phraêng traû tieàn aên ôû taïi Maùcxaây cho lính khoá xanhduøng ñeå “boàng suùng chaøo” Cuï lôùn vaø Hoaøng thöôïng.

Vì noùi ñeán Maùcxaây, neân nhaân tieän cuõng thöû xemcuoäc trieån laõm thuoäc ñòa ôû ñaây ñaõ toån phí bao nhieâu.Tröôùc heát ngoaøi boïn coù theá löïc ôû chính quoác ra, ngöôøita coøn cho môøi ba chuïc vieân chöùc cao caáp ôû caùc thuoäcñòa veà; boïn naøy pheø phôõn ôû ñöôøng phoá Cannôbie(2) maøvaãn ñöôïc lónh phuï caáp caû ôû trieån laõm laãn ôû thuoäc ñòa.Rieâng Ñoâng Döông phaûi boû ra 12 trieäu cho cuoäc trieånlaõm naøy. Vaø caùc baïn coù bieát ngöôøi ta ñaõ chi tieâu soátieàn ñoù nhö theá naøo khoâng? Moät ví duï: vieäc döïng laïicaùi moâ hình noåi tieáng cuûa caùc cung ñieän AÊngco ñaõ toán3.000 meùt khoái goã, giaù 400 hoaëc 500 phraêng moät meùtkhoái. Töùc laø: töø 1 trieäu 200 nghìn ñeán 1 trieäu 500nghìn phraêng!

1. Con roàng tre: AÙm chæ vua Khaûi Ñònh, xuaát phaùt töø söï vieäc sau ñaây: Naêm1922, vua Khaûi Ñònh sang Phaùp döï hoäi chô trieån laõm thuoäc ñòa taïi Maùcxaây,ñoàng chí Nguyeãn AÙi Quoác vieát vôû kòch “Con roàng tre” ñeå vaïch traàn boä maët baùnnöôùc haïi daân cuûa teân vua naøy. Ñaïi yù: Coù nhöõng caây tre thaân hình coøng queo,nhöõng ngöôøi chôi ñoà coå laáy veà ñeõo goït thaønh con r oàng. Noù laø moät ñoà chôi, moätkhuùc tre nhöng laïi ñöôïc mang teân vaø coù hình daùng con roàng. Thöïc ra, noù chælaø moät vaät voâ duïng.2. La Cannebieøre: Teân moät ñöôøng phoá ñoâng ñuùc ôû Maùcxaây.

93

Coøn nhieàu ví duï khaùc veà söï phung phí nöõa. Trongvieäc ñi laïi cuûa quan toaøn quyeàn, xe hôi vaø xe luyùch vaãnchöa ñuû, coøn phaûi coù moät toa xe löûa ñaëc bieät nöõa kia;vieäc söûa sang toa xe ñoù toán cho ngaân khoá 125.250phraêng.

Trong voøng möôøi moät thaùng hoaït ñoäng, nha kinh teá(?) ñaõ laøm hao phí coâng quyõ Ñoâng Döông moät soá tieàn464.000 phraêng.

Taïi tröôøng thuoäc ñòa, nôi “cheá taïo” ra nhöõng nhaøkhai hoùa töông lai, 44 giaùo sö ñuû caùc loaïi ñöôïc ñaøi thoïñeå daïy töø 30 ñeán 35 hoïc vieân. Laïi phaûi toán haøngnghìn phraêng nöõa.

Coâng vieäc thanh tra thöôøng xuyeân caùc coâng trìnhphoøng thuû thuoäc ñòa haøng naêm toán cho ngaân saùch785.168 phraêng. Theá nhöng caùc ngaøi thanh tra thìkhoâng bao giôø rôøi khoûi Pari vaø ñoái vôùi caùc thuoäc ñòa thìcaùc ngaøi cuõng khoâng hieåu bieát gì hôn laø hieåu bieát oângtraêng giaø!

Neáu chuùng ta ñeán caùc thuoäc ñòa khaùc, thì ôû ñaâuchuùng ta cuõng thaáy moät tình traïng teä laäu nhö vaäy. Ñeåñoùn tieáp moät phaùi ñoaøn “kinh teá” khoâng chính thöùc,ngaân khoá Maùctiních “nheï boång ñi” maát 400.000 phraêng.Trong voøng 10 naêm, ngaân saùch Maroác töø 17 trieäu taêngleân 290 trieäu phraêng, maëc daàu ngöôøi ta ñaõ giaûm 30%khoaûn chi tieâu cho lôïi ích ñòa phöông, töùc laø nhöõngkhoaûn chi tieâu coù theå coù lôïi cho nhaân daân baûn xöù!

** *

94

Moät cöïu nghò só ñi thaêm thuoäc ñòa veà, ñaõ phaûi keâuleân: “So vôùi boïn vieân chöùc thuoäc ñòa thì nhöõng teâncöôùp ñöôøng coøn laø nhöõng ngöôøi löông thieän!”. Maëc duøñoàng löông raát haäu (moät nhaân vieân Phaùp môùi boå duïng,duø coù doát ñaëc ñi nöõa, löông ít nhaát cuõng 200 ñoàng =2.000 phraêng moãi thaùng), nhöng caùc ngaøi vieân chöùc aáyvaãn khoâng bao giôø thoûa maõn. Hoï muoán kieám chaùcnhieàu hôn, baèng ñuû caùch.

Hoïc boång thì caáp cho caùc caäu aám con caùc quan coângsöù, hoaëc caùc quan cai trò taïi chöùc maø löông ñöôïc coinhö quaù thaáp (töø 4 vaïn ñeán 10 vaïn phraêng).

Coù theå noùi moät soá phieân hoïp cuûa hoäi ñoàng quaûnhaït chæ laø ñeå baøn vieäc cöôùp giaät coâng quyõ moät caùch coùphöông phaùp. Rieâng moät oâng chuû tòch naøo ñoù cuûa hoäiñoàng ñaõ ñöôïc laõnh thaàu nhöõng coâng vieäc trò giaù haitrieäu phraêng roài. OÂng ñoång lyù söï vuï noï, ñaïi dieän cuûachính phuû trong hoäi ñoàng, ñaõ xin taêng löông mình leângaáp ñoâi vaø ñaõ ñöôïc chaáp thuaän. Vieäc laøm moät conñöôøng keùo daøi naêm naøy qua naêm khaùc chaúng ai kieåmtra ñem laïi cho moät vò thöù ba nhöõng moùn lôïi thöôøngxuyeân ñeàu ñaën. Chöùc vuï thaày thuoác cuûa caùc vieân chöùcÑoâng Döông ñem laïi cho vò thöù tö moät khoaûn löôngkhaù haäu. Vò thöù naêm ñöôïc boå laøm thaày thuoác caùc coângsôû thaønh phoá. Vò thöù saùu nhaän cung öùng giaáy vaø in taøilieäu cho chính phuû. Cöù theá, vaân vaân vaø vaân vaân.

Kho baïc coù vôi ñi chuùt ít thì ñaõ coù nhöõng quí quanlaøm cho noù ñaày laïi moät caùch nhanh choùng. Vôùi quyeànsaün coù, hoï söùc cho daân baûn xöù bieát nhaø nöôùc caàn moätkhoaûn tieàn bao nhieâu ñoù, roài hoï phaân boå cho caùc laøng

95

phaûi ñoùng goùp. Vaø caùc laøng lo voäi vaøng tuaân leänh ñeåkhoûi bò tröøng phaït ngay laäp töùc.

Khi moät vieân khaâm söù caàn thanh toaùn moät khoaûntieàn gì ñoù thì ngaøi phaùt haønh caùc baèng saéc ñeå baùn.Ngöôøi ta keå laïi ôû moät tænh noï, moät vuï kinh doanh kieåuaáy ñaõ thu ñöôïc tôùi 10.620 phraêng. Maø nhöõng vuï nhötheá khoâng phaûi hieám.

Moät trong nhöõng quan khaâm söù cuûa chuùng ta, vì tieâuheát tröôùc haïn maáy thaùng taát caû kinh phí cho chieácxaøluùp ñaõ baét coâng quyõ hoaøn laïi cho ngaøi caùc khoaûn chiphí veà moät cuoäc leã tieát naøo ñoù khoâng ai bieát roõ, nhöngnoùi raèng nhaø vua ñaõ ñöôïc môøi ngöï treân xaøluùp.

Caùc tay chaøo haøng cho vaên minh vaø daân chuû quaûthaät thoâng thaïo veà caùi ngoùn xoay xôû kieåu D.

** *

Moät cöïu toaøn quyeàn Ñoâng Döông, moät hoâm ñaõ thuùnhaän raèng thuoäc ñòa naøy ñaày daãy nhöõng vieân chöùc aênhaïi ngaân saùch maø thöôøng chaúng ñöôïc tích söï gì caû.

Moät ngöôøi thöïc daân vieát: quaù nöûa soá vieân chöùc aáy, töøcaùc quan ñaàu tænh ñeán caùc quan chöùc khaùc, ñeàu khoângñuû tö caùch caàn thieát cuûa nhöõng con ngöôøi ñöôïc giao phoùnhöõng quyeàn haïn roäng raõi vaø gheâ gôùm nhö theá.

Taát caû boïn chuùng chæ coù moãi caùi taøi laø phung phícoâng quyõ, coøn ngöôøi An Nam khoán khoå thì cöù nai löngñoùng goùp, ñoùng goùp maõi. Hoï ñoùng goùp khoâng nhöõngñeå traû löông cho nhöõng vieân chöùc giöõ nhöõng chöùc vuïvoâ duïng, maø coøn ñeå traû löông cho caû nhöõng vieân chöùc

96

khoâng coù chöùc vuï gì caû! Naêm 19…, 250.000 phraêng ñaõtan bieán ñi nhö theá.

Moät chieán haïm ñaõ ñöôïc daønh rieâng cho söï ñi laïicuûa moät cuï lôùn. Vieäc söûa sang chieác chieán haïm ñaõ toán250.000 phraêng, aáy laø chöa keå nhöõng khoaûn “chi phílinh tinh” maø Ñoâng Döông phaûi ñaøi thoï cho moãi chuyeánñi laø treân 80.000 phraêng.

Quan toaøn quyeàn chöa vöøa yù vôùi nhöõng laâu ñaøi traùngleä maø ngaøi ôû taïi Saøi Goøn vaø Haø Noäi, coøn phaûi caàntheâm cho ngaøi moät bieät thöï ôû baõi bieån nöõa. Ngaân saùchÑoâng Döông laïi phaûi “eø löng ra gaùnh”.

Naêm 19…, moät tay nöôùc ngoaøi(1) tai to maët lôùn naøoñoù gheù qua Saøi Goøn, ñaõ ñöôïc vieân thoáng ñoác ñoùn tieápmoät caùch ñeá vöông. Boán ngaøy lieàn aên chôi pheø phôõnthaû cöûa, yeán tieäc, röôïu cheø lu buø, roát cuoäc xöù Nam Kyøtoäi nghieäp phaûi tính soá traû 75.000 phraêng.

Caùc quan cai trò ñeàu laø nhöõng oâng vua con. Hoï muoánxung quanh mình caùi gì cuõng xa hoa traùng leä, vaø noùiraèng, coù theá môùi naâng cao ñöôïc uy tín cuûa hoï ñoái vôùingöôøi baûn xöù. Moät vieân coâng söù noï ñaõ laäp caû moät ñoäikî maõ caän veä vaø khoâng bao giôø haén ñi ñaâu maø khoângcoù ñoäi aáy theo haàu. ÔÛ taát caû caùc toøa söù ñeàu coù töø 6ñeán 11 con ngöïa vaø naêm saùu coã xe sang troïng ñuûkieåu: ñoäc maõ, song maõ, töù maõ(2), v.v... Ngoaøi nhöõng

1. Nguyeân vaên: Un Tartempion de marque eùtranger. Tartempion laø moät danhtöø rieâng ñaët ra duøng ñeå chæ moät anh chaøng cha caêng chuù kieát naøo ñoù.2. Trong baûn tieáng Phaùp, taùc giaû keå ñuû caùc kieåu xe nhö: victorias, muylords,tilburys, malabars.

97

phöông tieän ñi laïi ñaõ quaù thöøa aáy, coøn theâm nhöõng xehôi myõ leä, toán cho coâng quyõ haøng vaïn ñoàng. Moät vieânquan cai trò noï coøn coù caû moät taøu ngöïa ñua.

Tieàn nhaø cöûa, baøn gheá, ñieän nöôùc cuûa caùc vò ñoù ñeàudo coâng quyõ ñaøi thoï caû. Ngoaøi ra, nhöõng ngöôøi ñaùnh xe,laùi xe, giöõ ngöïa, laøm vöôøn, toùm laïi, taát caû nhöõng keû haàungöôøi haï cuûa hoï cuõng ñeàu do nhaø nöôùc traû tieàn coâng.

Thaäm chí nhöõng cuoäc giaûi trí veà vaên chöông cuûanhöõng ngöôøi toát soá aáy cuõng laïi do nhaø nöôùc trang traûi.Moät vieân quan cai trò ñaõ ghi vaøo ngaân saùch 900 ñoàngtieàn söôûi aám, vaø 1.700 ñoàng mua baùo chí! Moät vòkhaùc ñaõ duøng maùnh lôùi keá toaùn ñeå bieán tieàn muasaém aùo khoaùc ngoaøi, ñaøn döông caàm, ñoà trang söùcthaønh nhöõng khoaûn vaät lieäu tu boå toøa söù, hoaëc nhöõngkhoaûn töông töï nhö theá ñeå baét ngaân saùch nhaø nöôùcphaûi chòu.

** *

Duø tröôùc kia hoï laø nhöõng anh haøng chaùo, hoaëc giaùmthò trong caùc nhaø tröôøng, nhöng khi ñaõ ñaët chaân ñeánthuoäc ñòa laø caùc nhaø khai hoùa aáy cuûa chuùng ta soángmoät ñôøi soáng ñeá vöông. Moät vieân quan cai trò duøngnaêm saùu lính khoá xanh ñeå chaên deâ cho mình; moätvieân khaùc baét lính coù ngheà ñieâu khaéc chaïm troå chomình nhöõng töôïng Phaät xinh xaén hoaëc ñoùng cho mìnhnhöõng röông hoøm raát ñeïp baèng goã daï höông.

Theo leä, moät vieân giaùm binh chæ ñöôïc laáy moät línhhaàu, theá maø ngöôøi ta keå, coù moät ngaøi ñaõ duøng:

98

Moät vieân ñoäi laøm quaûn gia, moät ñaàu beáp, ba boài,hai phuï beáp, ba ngöôøi laøm vöôøn, moät haàu phoøng, moätngöôøi ñaùnh xe, moät ngöôøi giöõ ngöïa.

Coøn baø lôùn thì duøng: moät thôï may, hai thôï giaët, moätthôï theâu ren, moät thôï ñan laùt.

Vaø caäu aám thì coù moät ngöôøi boài rieâng khoâng luùc naøorôøi caäu nöûa böôùc.

Moät ngöôøi maét thaáy keå laïi: chæ trong moät böõa aênthöôøng, khoâng phaûi yeán tieäc gì, ôû nhaø moät vieân quancai trò, cuõng thaáy ñaèng sau moãi ngöôøi ngoài aên coù moätlính ñöùng haàu chôø thay ñóa vaø ñöa moùn aên. Vaø taát caûlính haàu trong phoøng aên ñeàu do moät vieân ñoäi duy nhaátchæ huy!

99

CHÖÔNG VII

BOÙC LOÄT NGÖÔØI BAÛN XÖÙ

“Sau khi cöôùp heát nhöõng ruoäng ñaát maøu môõ, boïn caù maäpPhaùp ñaùnh vaøo nhöõng ruoäng ñaát caèn coãi nhöõng thöù thueá voâ lyùgaáp traêm laàn thueá ñaát thôøi phong kieán”.

Vinheâ Ñoáctoâng

Tröôùc khi Phaùp chieám cöù xöù naøy, trong boä thueáñieàn thoå caùc laøng, ngöôøi ta xeáp ñaát ruoäng, coâng cuõngnhö tö, thaønh nhieàu haïng döïa theo caùc loaïi caây troàng.Thueá suaát ruoäng töø naêm haøo ñeán moät ñoàng moät maãu,coøn ñaát töø moät haøo hai ñeán moät ñoàng tö moät maãu.Maãu laø ñôn vò dieän tích hình vuoâng moãi caïnh 150thöôùc. Thöôùc thì daøi, ngaén khoâng chöøng, tuøy töøng tænh,coù thöôùc 42, 47 hoaëc 64 xaêngtimeùt. Vì theá, dieän tíchmaãu roäng heïp khaùc nhau, coù nôi baèng 3.970 meùtvuoâng, nôi 4.900, nôi 6.200 meùt vuoâng.

Ñeå taêng thu nhaäp cho nhaø nöôùc, ngöôøi ta ñaõ ñònhmoät thöôùc thoáng nhaát laø 40 xaêngtimeùt, non hôn taát caûcaùc thöù thöôùc thoâng duïng, do ñoù moãi maãu chæ baèng

100

3.600 meùt vuoâng. Vôùi caùch naøy, thueá ñieàn thoå taêngleân theo tyû leä khaùc nhau tuøy töøng tænh: coù nôi taêng moätphaàn möôøi hai, coù nôi moät phaàn ba, nôi khoâng maynhaát taêng ñeán hai phaàn ba.

Töø naêm 1890 ñeán naêm 1896, thueá tröïc thu taênggaáp ñoâi; töø naêm 1896 ñeán naêm 1898 laïi taêng leân gaápröôõi. Laøng naøo bò taêng thueá cuõng caén raêng maø chòu;hoûi coøn bieát keâu vaøo ñaâu? Ñöôïc theá caùc ngaøi coâng söùcaøng laøm giaø. Nhieàu ngöôøi Phaùp coi vieäc caùc laøngngoan ngoaõn ñoùng thueá nhö vaäy laø moät baèng chöùng roõraøng raèng möùc thueá khoâng coù gì laø quaù ñaùng!

** *

Thueá thaân taêng töø moät haøo tö leân hai ñoàng röôõi.Nhöõng thanh nieân chöa vaøo soå ñinh, nghóa laø coøn döôùi18 tuoåi, tröôùc kia khoâng phaûi noäp gì caû thì nay phaûinoäp ba haøo moãi ngöôøi, töùc laø hôn gaáp ñoâi moät suaátñinh tröôùc kia.

Theo nghò ñònh ngaøy 11 thaùng Chaïp naêm 1919 cuûathoáng söù Baéc Kyø, thì taát caû ngöôøi baûn xöù, töø 18 ñeán60 tuoåi ñeàu phaûi ñoùng moät suaát thueá thaân ñoàng loaïtlaø hai ñoàng röôõi.

Moãi ngöôøi An Nam luùc naøo cuõng phaûi mang theomình theû thueá thaân, khi hoûi phaûi xuaát trình; ai queânhoaëc ñaùnh maát seõ bò baét boû tuø.

Ñeå buø vaøo choã ñoàng baïc bò suït giaù, toaøn quyeàn Ñumechæ caàn laøm moät vieäc ñôn giaûn laø taêng soá ñinh leân!

Moãi naêm ngöôøi ta phaân boå cho moãi laøng moät soá

101

nhaát ñònh veà ñinh vaø ñieàn thuoäc caùc haïng. Nhöng khicaàn taêng theâm nguoàn thu thì theá naøo? Thì cöù vieäc chöõalaïi caùc con soá cuûa taøi khoùa roài baét caùc laøng phaûi ñoùngthueá cho soá ñinh vaø ñieàn cao hôn con soá ñaõ phaân boåñaàu naêm. Vì theá, tænh Nam Kyø (Baéc Kyø) toång dieän tíchchöa ñeán 120.000 heùcta nhöng thoáng keâ ñaõ ghi ñeán122.000 heùcta ruoäng, vaø ngöôøi daân An Nam buoäc phaûinoäp thueá cho nhöõng ruoäng khoâng coù treân thöïc teá! Coùkeâu cuõng chaû ai theøm nghe!

Thueá maù khoâng nhöõng naëng oaèn löng, maø coøn luoânluoân thay ñoåi.

Moät soá thueá löu thoâng haøng hoùa cuõng gioáng nhö theá.Vaû laïi, ñaùnh thueá nhö caùch sau ñaây thì laøm sao maøcoâng baèng ñöôïc: ngöôøi ta caáp giaáy pheùp löu thoâng cho150 kiloâgam thuoác laøo, sau ñoù laïi boá trí ñeå ñaùnh thueáñöôïc nhieàu laàn cuõng moùn haøng ñoù moãi khi noù chuyeånsang tay chuû khaùc, moãi khi soá 150 kiloâgam aáy ñöôïcphaân phoái cho ba, boán khaùch mua? Chaúng coøn luaät leänaøo khaùc ngoaøi söï tuøy tieän cuûa boïn nhaø ñoan. Bôûivaäy, ngöôøi An Nam raát sôï boïn nhaø ñoan, cöù thoaùngthaáy chuùng laø hoï vöùt ngay giöõa ñöôøng nhöõng thuùngmuoái, thuùng cau, hoaëc thuoác laøo cuûa hoï: thaø vöùt cuûañi coøn hôn laø phaûi ñoùng thueá heát khoaûn naøy ñeánkhoaûn khaùc maõi maõi khoâng thoâi. ÔÛ moät soá vuøng nhaândaân buoäc loøng phaûi nhoå thuoác, chaët cau, ñeå traùnhnhöõng phieàn nhieãu vì thueá môùi.

ÔÛ Luoâng Phabaêng, nhieàu phuï nöõ ngheøo khoå thaûmthöông phaûi mang xieàng ñi queùt ñöôøng chæ vì moät toäikhoâng noäp noåi thueá.

102

Tænh Baéc Ninh (Baéc Kyø) bò luõ luït taøn phaù, theá maøcuõng phaûi noäp 500.000 ñoàng tieàn thueá.

** *

Caùc baïn ñaõ nghe oâng Moârixô Loâng, toaøn quyeànÑoâng Döông, oâng Anbe Xaroâ, Boä tröôûng Boä Thuoäc ñòa,vaø baùo chí cuûa hoï – moät thöù baùo chí voâ tö – khuachieâng goõ troáng veà thaønh coâng cuûa coâng traùi ÑoângDöông. Nhöng hoï laïi giöõ kín khoâng noùi laø ñaõ duøngbieän phaùp gì ñeå ñi ñeán thaønh coâng ñoù. Hoï sôï loä bíquyeát nhaø ngheà. Keå cuõng phaûi. Vaø bí quyeát aáy laø nhötheá naøy: tröôùc heát, hoï ñem khoaûn lôïi töùc coâng traùi rañeå caâu nhöõng keû ngaây thô. Nhöng ngoùn aáy khoâng aênthua maáy, hoï beøn baét caùc xaõ phaûi baùn coâng saûn ñi ñeåmua coâng traùi. Cuõng vaãn khoâng ñuû, hoï lieàn ñoøi nhöõngngöôøi coù maùu maët ñeán, aán cho moãi ngöôøi moät bieân laitröôùc, theá laø nhöõng ngöôøi naøy chæ coøn coù vieäc chaïy vaïynoäp cho ñuû khoaûn tieàn ñaõ ghi saün trong bieân lai. Vìruoät keùt cuûa chính phuû thì roäng theânh thang, maø soánhöõng nhaø coâng thöông baûn xöù thì khoâng nhieàu, choneân soá coâng traùi aán vaøo cho hoï khoâng ñuû ñeå nheùt ñaàycaùi ruoät keùt khoâng ñaùy kia. Theá laø caùi nhaø nöôùc quengoõ cöù goõ maõi vaøo ñaùm ñoâng ñaõ bò goõ nhieàu nhaát: ngöôøita baét hai, ba, boán ngöôøi daân ngheøo hoaëc nhieàu hônnöõa, phaûi mua chung moät coå phieáu!

Döôùi ñaây laø moät ví duï veà caùi ngoùn maø caùc quan caitrò cuûa chuùng ta thöôøng duøng ñeå moùc tieàn trong tuùingöôøi baûn xöù.

103

ÔÛ moät tænh thuoäc mieàn Taây Nam Kyø, tröôùc ngaøy môûcoâng traùi maáy tuaàn, vieân tænh tröôûng hoïp taát caû caùcchaùnh toång trong tænh laïi ñeå hieåu duï veà theå thöùc muacoâng traùi. Sau khi nhöõng lôøi hieåu duï cuûa oâng ta ñöôïcngöôøi thoâng ngoân dòch xong, vieân tænh tröôûng keát luaän:

– Theá ñaáy. Nhieäm vuï cuûa toâi laø giaûi thích cho caùcoâng hieåu. Baây giôø thì mua ñi! Roài “quan lôùn” quay laïihoûi vieân chaùnh toång ñöùng beân caïnh:

– Theá toång oâng nhaän mua bao nhieâu naøo?

Vieân chaùnh toång thaûm haïi kia bò hoûi ñoät ngoät, aápuùng traû lôøi raèng, vì chöa gaëp ñöôïc daân ñeå tìm hieåu khaûnaêng cuûa hoï, neân chöa theå noùi ngay ñöôïc con soá seõmua laø bao nhieâu.

Quan lôùn lieàn theùt:

– Caâm caùi moõm laïi, anh khoâng xöùng ñaùng laø chaùnhtoång! Toâi caùch chöùc anh!

...................

Coâng traùi ñaõ môû. Vieân thoáng ñoác Nam Kyø ñi kinh lyù,gheù laïi tænh lî hoûi xem töø moät tuaàn nay soá coâng traùibaùn ñöôïc laø bao nhieâu.

– Nghe baùo caùo laø baûy vaïn ba nghìn ñoàng, quan lôùntoû veû khoâng haøi loøng, vì tænh naøy coù tieáng giaøu nhaátmieàn Taây Nam Kyø; vaû laïi trong nhöõng ñôït coâng traùitröôùc, tænh naøy ñaõ mua ñöôïc nhieàu hôn theá kia maø.

Vieân thoáng ñoác ñi roài, vieân chuû tænh quyeát ñònh ñimoät voøng ñeå coå ñoäng trong toaøn haït. OÂng ta ñeán thaêmtaát caû caùc nhaø giaøu baûn xöù coù suùng vaø aán cho moãi ngöôøi

104

moät soá coâng traùi. Ñeå hoï hieåu raèng ñaây khoâng phaûi laøchuyeän ñuøa, quan lôùn tòch thu suùng cuûa hoï vaø baûo:

– Phaûi bieát, neáu cöù yø ra thì ñöøng coù hoøng ñöôïc traûlaïi suùng!

Theá laø ai naáy ñeàu phaûi cuùi ñaàu chòu mua caû.

Nhaân ñaây cuõng neân noùi, chính oâng quan lôùn naøy ñaõchi 30.000 ñoàng ñeå laép moät con ñöôøng daøi 9 kiloâmeùthieän nay noù ñang suït lôû xuoáng doøng keânh beân caïnh.Mong raèng con ñöôøng saét xuyeân Ñoâng Döông seõ toátsoá hôn.

** *

Ngöôøi ta xaây moät ngoâi chuøa. Nhaân coâng laøm chuøatoaøn laø ngöôøi nhaø pha, do moät thaân haøo höôùng daãn.Soá chaám coâng thôï haøng ngaøy ghi roõ raøng ñeàu ñaën vaøthaàu khoaùn cuõng traû tieàn soøng phaúng. Theá nhöng tieànthì laïi chính quan lôùn coâng söù boû tuùi.

Quan lôùn coâng söù vöøa ñöôïc thöôûng meà ñay. Ñeåmöøng ngaøi, ngöôøi ta môû moät cuoäc laïc quyeân. Möùc ñoùnggoùp baét buoäc ñoái vôùi caùc quan laïi, vieân chöùc, haøo lyù,toái thieåu phaûi laø 6 ñoàng. Taát caû thu ñöôïc 10.000 ñoàng.Chieác meà ñay aáy quyù ñaáy chöù nhæ!

Vieäc cho bao thaàu vaät lieäu ñeå baéc maáy chieác caàu goãvaø döïng maáy tröôøng laøng, ñaõ mang laïi cho quaân coâng söùthanh lieâm nhaø ta moät moùn quaø nhoû gaàn 2.000 ñoàng.

Vieäc ñaêng kyù traâu boø khoâng maát tieàn, nhöng quanlôùn coâng söù cöù cho pheùp nhöõng keû thöøa haønh thu moãi

105

con töø 5 haøo ñeán 5 ñoàng. Ñeå ñaùp laïi, boïn naøy cöù ñoùngcho ngaøi moãi thaùng 200 ñoàng.

Vieäc xeáp haïng ruoäng ñaát moät caùch gian doái coønñem theâm 4.000 ñoàng cho oâng quan vöøa môùi ñöôïc gaénmeà ñay aáy.

Vieäc nhöôïng tröng baát hôïp phaùp maáy heùcta ñaát laïicho chui theâm vaøo tuùi ngaøi 2.000 ñoàng nöõa.

Laø nhaø khai hoùa, laø nhaø aùi quoác, vaø cuõng laø moân ñoàcuûa chuû nghóa cöïc ñoan, quan lôùn coâng söù ñaõ bieát lôïiduïng raát coù keát quaû nhöõng ñôït “coâng traùi Chieán thaéng”– xin nhôù raèng cöù moãi laàn chieán thaéng laø moät laàn môûcoâng traùi, vaø cöù moãi naêm laïi coù moät laàn chieán thaéng.Trong laàn môû coâng traùi naêm 1920, coù maáy laøng ñaõmua 55.900 phraêng, theo hoái suaát moät ñoàng aên 10phraêng 25, töùc laø hoï ñaõ boû ra 5.466 ñoàng. Naêm 1921,ñoàng baïc suït giaù chæ coøn 6 phraêng, cuï söù beøn haøo hieäpthu veà cho cuï caùc coå phieáu ñoù vaø boû ra 5.466 ñoànghoaøn laïi cho caùc laøng. Veà sau, do giaù ñoàng baïc ÑoângDöông leân, cuï ñaõ vôù goïn 9.325 ñoàng.

** *

Tin sau ñaây chuùng toâi trích ôû tôø Coâng baùo, noùi veàbuoåi hoïp thöù nhaát, ngaøy 22 thaùng 12 naêm 1922:

“Trong thôøi kyø chieán tranh, nhieàu lính Phi göûi ngaânphieáu cho gia ñình, vôùi nhöõng soá tieàn nhieàu khi raátlôùn. Nhöng caùc ngaân phieáu aáy khoâng bao giôø ñeán tay ngöôøinhaän caû”.

106

Moät baïn ñoàng nghieäp laïi vöøa cho chuùng toâi bieát moät“hieän töôïng” töông töï nhö theá. Laàn naøy, thì söï vieäc xaûyra ôû ñaûo Reâuynioâng. Ñaõ nhieàu thaùng nay, nhaân daântreân ñaûo khoâng heà nhaän ñöôïc moät böu kieän naøo göûiñeán cho hoï caû. Tôø baùo vieát:

“Hieän töôïng aáy laøm cho caû ngöôøi göûi haøng laãn ngöôøikhoâng nhaän ñöôïc haøng ñeàu phaûi laáy laøm laï.

Nhieàu ngöôøi khieáu naïi. Cuoäc ñieàu tra môùi môû ñaõ roïingay ñöôïc aùnh saùng vaøo ñieàu bí maät noùi treân, vaø phaùthieän ra moät loaït vuï ñaùnh caép ñöôïc tieán haønh moätcaùch chu ñaùo vaø kieân trì laï thöôøng.

Ngöôøi ta baét moät nhaân vieân, roài moät nhaân vieân nöõa,roài ñeán löôït oâng “xeáp”, vaø cuoái cuøng, khi taát caû nhaânvieân ñaõ bò coøng tay thì ñeán phieân oâng giaùm ñoác ngaønhböu ñieän cuõng theo hoï vaøo tuø noát.

Moãi ngaøy cuoäc ñieàu tra laïi ñöa ra aùnh saùng vaøi söïvieäc môùi. Soá böu kieän bò ñaùnh caép trò giaù treân 125.000phraêng. Giaáy tôø keá toaùn ñeàu laøm gian caû. Soå saùchgian laän roái beng ñeán noãi phaûi maát hôn 6 thaùng môùigôõ ra ñöôïc.

ÔÛ trong moät ngaønh naøo ñoù ñoâi khi coù theå coù moät vaøivieân chöùc gian tham, song raát ít khi laïi coù caû moätngaønh suoát töø treân xuoáng döôùi nhieãm phaûi beänh aêncaép ñeán nhö vaäy; ñieàu laï kyø hôn nöõa laø taïi sao taát caûboïn aên caép aáy laïi coù theå hoaønh haønh ñöôïc trong maáy naêm roøngmaø vaãn ñöôïc bình yeân voâ söï”.

** *

107

Trong dòp nghò vieän thaûo luaän döï luaät veà kinh phíhaøng khoâng quaân söï, trong ñoù coù khoaûn kinh phímaø caùc thuoäc ñòa, nghóa laø ngöôøi baûn xöù, buoäc phaûinhaû tieàn ra ñoùng (Ñoâng Döông 375.000 phraêng, TaâyPhi 100.000 phraêng), oâng Moârinoâ, nghò vieân Angieâri,coù noùi:

“Thöa caùc baïn thaân meán, trong dòp naøy, caùc baïnhaõy cho pheùp toâi tieáp theo nhöõng lôøi ca tuïng nhöõngngöôøi Phaùp duõng caûm ñaõ laäp ñöôïc moät chieán coângñeïp ñeõ nhö theá, chieán coâng maø tôø Thôøi baùo(1) ñaùnh giaùlaø kyø dieäu, ñöôïc noùi leân taám loøng caûm phuïc cuûa taát caûchuùng ta ñoái vôùi hoï; söï caûm phuïc ñoù oâng Xitôroâen, nhaøcoâng nghieäp “chí coâng voâ tö” cuõng xöùng ñaùng ñöôïc döï phaàn,vì oâng ñaõ khoâng ngaàn ngaïi giuùp ñôõ phöông tieän taøichính vaø kyõ thuaät cho hoï. (Voã tay).

Vieäc gì ñaõ xaûy ra sau söï kieän vó ñaïi aáy? AÁy laø vieäc caùcñoàn ñoùng ôû mieàn Nam Angieâri laäp töùc ñaët mua thöù phöông tieänvaän taûi voâ song aáy cho sa maïc Xahara maø ngöôøi ta goïi laø oâtoâdaây xích.

Ñoàn Tuùcguoác vaø ñoàn Uaùcgôla vöøa ñaët mua hai chieác – tinnaøy gaàn ñaây quan toaøn quyeàn Angieâri vöøa cho toâi bieát.

Taát caû caùc ñoàn boùt khaùc cuûa ta taát nhieân roài cuõngseõ mau choùng ñöôïc trang bò baèng nhöõng thöù ñoù.

Trong moät thôøi gian ngaén, chuùng ta caàn phaûi thieát laäptheâm boán, naêm ñoàn môùi nöõa, ñeå cho coù moät tuyeán ñoànboát noái tieáp nhau, cöù khoaûng 200 kiloâmeùt coù moät ñoàn.

1. Times.

108

Ñoàn môùi seõ ñöôïc thieát laäp, roài seõ ñaët mua oâtoâ daâyxích. Theá laø taát caû caùc ñoàn boát ôû Xahara seõ lieân laïcñöôïc vôùi nhau khoâng khoù khaên gì. Vieäc chuyeån vaänquaân nhu, löông thöïc töø ñoàn naøy sang ñoàn khaùc seõ heátsöùc deã daøng. Thö töø seõ nhaän ñöôïc ñeàu ñaën (Voã tay)”.

(Trích Coâng baùo ngaøy 22 thaùng 1 naêm 1923)

** *

Ngöôøi daân ñi taïp dòch khoâng phaûi chæ coù doïn deïp,söûa sang nhöõng loái ñi quanh toøa söù ñeå cho vui böôùcchaân nhaøn haï cuûa moät vaøi ngöôøi AÂu ñaâu, maø hoï coønphaûi luoân luoân laøm nhöõng vieäc naëng nhoïc hôn nhieàutuøy theo yù thích cuûa caùc quan coâng söù.

Môùi ñöôïc tin oâng Boä tröôûng Boä Thuoäc ñòa sang thaêmÑoâng Döông, theá laø ngöôøi ta baét ngay moät vaïn daân ñilaøm cho xong con ñöôøng V.L.(1), ñeå kòp cho ngaøi Boätröôûng laøm leã khaùnh thaønh.

Muøa heø naêm 18…, moät thôøi gian ngaén tröôùc khi naïnñoùi taøn phaù mieàn Trung Trung Kyø, ngöôøi ta ñaõ baét moätvaïn daân, coù lyù tröôûng töøng laøng aùp giaûi, ñi ñaøo soâng.Ñeán nôi, moät soá lôùn trong ñoaøn nhaân coâng khoång loàaáy khoâng coù vieäc laøm. Theá nhöng ngöôøi ta vaãn giöõ hoïlaïi haøng thaùng roãi aáy. Phaûi chuù yù moät ñieàu laø chöa baogiôø ngöôøi ta huy ñoäng moät löïc löôïng ñoâng ñeán nhö theá,khi caàn ngaên ngöøa moät tai hoïa chung cho nhaân daân.

1. Coù leõ laø con ñöôøng töø Vinh sang Laøo.

109

Cuoái naêm 18…, neáu ngöôøi ta toå chöùc töø Ñaø Naüng trôû ñimoät ñöôøng daây vaän chuyeån ñeå tieáp teá cho caùc ñòaphöông bò ñoùi thì ñaïi ña soá nhöõng ngöôøi cheát ñoùi ôûmieàn Trung ñaõ khoûi bò cheát oan; moät vaïn daân bò baétñi ñaøo soâng noùi treân, raát coù theå ñuû söùc phaân phoáitrong voøng moät thaùng 2.000 taán gaïo cho caùc nôi bò ñoùitrong caùc tænh cuûa hoï.

Coâng vieäc laøm caùc con ñöôøng ñi Ñaø Naüng, ñi TraánNinh vaø ñi Laøo coøn ñeå laïi cho moïi ngöôøi bieát bao kyûnieäm ñau ñôùn. Daân phu phaûi ñi boä haøng traêm kiloâmeùtmôùi ñeán coâng tröôøng. Ñeán nôi, hoï phaûi chui ruùc trongnhöõng tuùp leàu tranh thaûm haïi. Khoâng coù maûy may veäsinh; khoâng coù toå chöùc y teá. Treân ñöôøng khoâng traïmnghæ chaân, khoâng nhaø taïm truù. Hoï chæ ñöôïc moät suaátcôm aên khoâng ñuû no vôùi moät chuùt caù khoâ vaø phaûi uoángnöôùc baån, thöù nöôùc khe nuùi maø hoï raát sôï. Beänhhoaïn, cöïc nhoïc, haønh haï taøn teä ñaõ gaây neân cheátchoùc khuûng khieáp.

Neáu khoâng baét daân ñi taïp dòch thì ngöôøi ta tröng taäphoï ñi phu, giöõa hai caùch ñoù chæ coù moät ñieåm khaùcnhau laø ñi taïp dòch thì coù thôøi haïn, coøn ñi phu thìkhoâng. Caû hai caùch ñeàu duøng ñeå giaûi quyeát moïi nhucaàu: nhaø ñoan muoán chôû muoái chaêng? Thì tröng duïngthuyeàn; muoán laøm kho chaêng? Thì tröng taäp thôï vaøtröng duïng luoân caû vaät lieäu xaây döïng.

Tröng taäp ñi phu thì quaû laø moät söï phaùt löu traù hìnhvuïng veà. Ngöôøi ta xua caû töøng laøng ñeán coâng tröôøng,baát chaáp coâng vieäc ñoàng aùng, baát chaáp caû nhöõng ngaøyhoäi toân giaùo. Soá ngöôøi ñöôïc trôû veà raát ít. Vaû laïi, ngöôøi

110

ta coù laøm gì ñeå giuùp cho ngöôøi daân phu trôû veà queâquaùn ñaâu!

Treân ñöôøng ñi leân cao nguyeân Lang Bieân, ñi leânröøng xanh nuùi ñoû, nôi maø thaàn cheát ñang ñôïi chôø,töøng ñoaøn ngöôøi daân ñi taïp dòch hoaëc ñi phu tröngtaäp, löông thöïc thieáu thoán, coù ngaøy khoâng coù laáy moäthoät côm vaøo buïng, hoï ñaõ boû troán töøng ñoaøn, hoaëc noåidaäy choáng laïi, vaø moãi khi nhö theá laø bò boïn lính aùpgiaûi ñaøn aùp gheâ rôïn, xaùc hoï raûi khaép doïc ñöôøng.

Nhaø caàm quyeàn Quaûng Chaâu Loan(1) ñöôïc leänh baétphu. Theá laø ngöôøi ta baét giöõ taát caû nhöõng ngöôøi baûn xöùñang laøm vieäc ôû beán caûng, troùi goâ laïi neùm xuoáng taøu.

Nhaân daân Laøo, nhöõng thoå daân khoán khoå, soángtrong caûnh luoân luoân nôm nôùp sôï ñi phu. Moãi khi boïnsó quan phuï traùch baét phu ñeán laøng, baûn laø chæ thaáynhaø hoang cöûa troáng, vì daân ñaõ troán bieät.

ÔÛ tænh Thuû Daàu Moät, moät vieân quan cai trò caàn moätchieác xe lu. Laøm theá naøo? Haén thöông löôïng vôùi moätcoâng ty ñaáu thaàu ñang caàn nhaân coâng reû tieàn. Coâng tyboû tieàn ra mua xe lu vôùi giaù 13.500 phraêng. Coøn quanthì baét daân ñi taïp dòch cho coâng ty vôùi giaù ngaøy coâng0,50 phraêng. Ba naêm lieàn, daân Thuû Daàu Moät phaûi ñaëtdöôùi quyeàn söû duïng cuûa coâng ty kia, laøm xaâu ñeå traûtieàn chieác xe lu maø quan lôùn cai trò thích mua ñeå duøngtrong vöôøn cuûa ngaøi.

1. Quaûng Chaâu Loan: Moät phaàn laõnh thoå Trung Quoác ôû phía Ñoâng Nam thaønhphoá Quaûng Chaâu, baáy giôø laø thuoäc ñòa cuûa Phaùp.

111

ÔÛ moät tænh khaùc, ngöôøi daân ñi taïp dòch laøm heátngaøy, coøn phaûi gaùnh ñaù khoâng coâng treân ñöôøng daøimoät kiloâmeùt ñeå xaây töôøng quanh dinh cuûa vieân quancai trò cuûa tænh.

Nhö theá laø baát cöù luùc naøo, ngöôøi daân An Nam cuõngcoù theå bò baét ñi, bò eùp laøm nhöõng coâng vieäc cöïc nhoïc,maø côm aên khoâng no, tieàn coâng reû maït; bò tröng taäpkhoâng thôøi haïn, roài bò vöùt boû xa queâ höông haøngtraêm kiloâmeùt.

** *

Noùi chung, ngöôøi An Nam ñeàu phaûi eø ra maø chòucoâng ôn baûo hoä cuûa nöôùc Phaùp. Rieâng ngöôøi noâng daânAn Nam laïi caøng phaûi eø ra maø chòu söï baûo hoä aáy moätcaùch nhuïc nhaõ hôn: laø ngöôøi An Nam, hoï bò aùp böùc, laøngöôøi noâng daân, hoï bò töôùc ñoaït. Chính hoï laø nhöõngngöôøi lao khoå, laøm ñeå nuoâi luõ ngöôøi aên baùm, boïn ñikhai hoùa vaø nhöõng boïn khaùc. Chính hoï phaûi soángcuøng khoå, trong khi boïn ñao phuû cuûa hoï laïi soáng pheøphôõn; heã maát muøa laø hoï cheát ñoùi. Hoï bò cöôùp giaät töømoïi phía, baèng moïi caùch, bôûi nhaø nöôùc, bôûi boïnphong kieán taân thôøi, bôûi giaùo hoäi thieân chuùa. Xöa kia,döôùi cheá ñoä phong kieán An Nam, ruoäng ñaát xeáp thaønhñaúng haïng theo toát xaáu. Thueá ñaùnh theo söï phaânhaïng aáy. Döôùi cheá ñoä thuoäc ñòa hieän nay, nhöõng ñieàuñoù ñaõ thay ñoåi. Khi caàn tieàn, nhaø nöôùc baûo hoä Phaùpchæ coù vieäc thay ñoåi haïng ruoäng. Chæ moät neùt buùt thaànkyø laø hoï bieán moät ñaùm ruoäng xaáu thaønh ruoäng toát.

Nhö theá vaãn chöa heát. Ngöôøi ta coøn taêng dieän tích

112

ruoäng ñaát leân moät caùch giaû taïo baèng thuû ñoaïn ruùt bôùtñôn vò ño ñaïc. Baèng caùch ñoù, thueá laäp töùc taêng leân,nôi thì moät phaàn ba, nôi thì hai phaàn ba. Theá maø vaãnchöa ñuû thoûa loøng tham khoâng ñaùy cuûa nhaø nöôùc baûohoä vaø haøng naêm thueá cöù taêng leân maõi. Töø naêm 1896ñeán naêm 1898 laïi taêng leân gaáp röôõi vaø cöù nhö theá maøtieáp tuïc. Ngöôøi An Nam cöù chòu ñeå cho ngöôøi ta roùc thòtmaõi, thì caùc quan lôùn baûo hoä nhaø ta quen aên beùn muøilaïi caøng tieáp tuïc boùc loät theâm.

Naêm 1895, vieân coâng söù moät tænh ôû Baéc Kyø ñaõ töôùcmaát moät laøng noï nhieàu heùcta ruoäng ñaát ñeå caáp chomoät laøng khaùc theo ñaïo Thieân chuùa. Nhöõng ngöôøi maátruoäng khieáu naïi. Ngöôøi ta baét hoï boû tuø. Caùc baïn ñöøngtöôûng cheá ñoä cai trò voâ lieâm sæ aáy chæ döøng laïi ôû ñoùthoâi. Ngöôøi ta coøn baét nhöõng keû xaáu soá bò maát ruoängphaûi tieáp tuïc noäp cho ñeán naêm 1910, tieàn thueâ cuûanhöõng ruoäng ñaát ñaõ bò töôùc ñoaït töø naêm 1895!

Theâm vaøo naïn aên cöôùp cuûa chính quyeàn, laø naïn aêncöôùp cuûa boïn chuû ñoàn ñieàn. Ngöôøi ta caáp cho nhöõngngöôøi AÂu chæ coù caùi buïng pheä vaø maøu da traéng nhöõngñoàn ñieàn coù khi roäng treân 20.000 heùcta.

Phaàn lôùn nhöõng ñoàn ñieàn naøy ñeàu ñöôïc laäp ra baèngloái cöôùp giaät ñöôïc hôïp phaùp hoùa. Trong thôøi kyø chieántranh xaâm löôïc, daân caøy An Nam – cuõng nhö ngöôøiAndaùtxô(1) naêm 1870, – ñaõ boû ruoäng ñaát cuûa mìnhlaùnh sang nhöõng vuøng coøn töï do. Khi trôû veà thì ruoäng

1. Andaùtxô (Alsace): Moät tænh cuûa nöôùc Phaùp giaùp vôùi nöôùc Ñöùc. Sau chieántranh Phaùp – Phoå (1870-1871), Phaùp buoäc phaûi nhöôïng vuøng naøy cho Ñöùc.

113

vöôøn cuûa hoï ñaõ “thaønh ñoàn ñieàn” maát roài. Haøng baonhieâu laøng ñaõ bò töôùc ñoaït theo kieåu ñoù, vaø ngöôøi baûnxöù laâm vaøo caûnh phaûi lao ñoäng cho boïn chuùa ñaát taânthôøi, boïn naøy chieám ñoaït coù khi ñeán 90% thu hoaïch.

Laáy côù khuyeán khích khai thaùc thuoäc ñòa, ngöôøi tamieãn thueá ñieàn thoå cho soá lôùn chuû ñoàn ñieàn keách xuø.

Sau khi ñaõ ñöôïc caáp khoâng ruoäng ñaát, boïn chuû ñoànñieàn coøn ñöôïc caáp khoâng hoaëc gaàn nhö khoâng, caûnhaân coâng nöõa. Nhaø nöôùc cung caáp cho chuùng moät soátuø khoå sai laøm khoâng coâng, hoaëc duøng uy quyeàn ñeåmoä nhaân coâng cho chuùng vôùi moät ñoàng löông cheát ñoùi.Neáu daân phu ñeán khoâng ñuû soá hoaëc toû ra baát maõn, thìngöôøi ta duøng vuõ löïc; boïn chuû ñoàn ñieàn toùm coå haøo lyù,ñaùnh ñaäp, tra taán hoï cho ñeán khi hoï chòu kyù giao keøoheïn noäp ñuû soá nhaân coâng maø chuùng ñoøi hoûi.

Beân caïnh uy löïc phaàn ñôøi aáy, coøn coù nhöõng ñaángcöùu theá phaàn hoàn nöõa. Caùc ñaáng naøy, trong khi thuyeátgiaùo “ñöùc ngheøo” cho ngöôøi An Nam, cuõng khoâng queânlaøm giaøu treân moà hoâi vaø maùu cuûa hoï. Chæ rieâng ôû NamKyø, hoäi thaùnh truyeàn ñaïo cuõng ñaõ ñoäc chieám ñeán 1/5ruoäng ñaát trong vuøng. Kinh thaùnh tuy khoâng daïy, songthuû ñoaïn chieám ñaát raát giaûn ñôn: cho vay naëng laõi vaøhoái loä. Nhaø chung lôïi duïng luùc maát muøa ñeå cho noângdaân vay vaø buoäc phaûi coù ruoäng ñaát ñeå laøm baûo ñaûm.Vì laõi suaát tính caét coå, neân ngöôøi An Nam khoâng theåtraû nôï ñuùng haïn; theá laø ruoäng ñaát caàm coá vónh vieãn rôivaøo tay nhaø chung (hoäi thaùnh).

Caùc vieân toaøn quyeàn lôùn, toaøn quyeàn beù ñöôïc nöôùcmeï kyù thaùc vaän meänh xöù Ñoâng Döông, noùi chung ñeàu

114

laø boïn ngu xuaån, boïn ñeåu caùng. Nhaø chung chæ caànnaém ñöôïc moät vaøi giaáy tôø bí maät, thuoäc ñôøi tö, coù tínhchaát nguy haïi ñoái vôùi thanh danh, ñòa vò cuûa chuùng, laøcoù theå laøm cho chuùng hoaûng sôï vaø phaûi thoûa maõn moïiyeâu caàu cuûa nhaø chung. Chính vì theá maø moät vieân toaønquyeàn ñaõ nhöôøng cho nhaø chung 7.000 heùcta ñaát baõiboài cuûa ngöôøi baûn xöù, khieán hoï phaûi ñi aên xin.

Phaùc qua nhö theá, cuõng ñuû thaáy döôùi chieâu baøi daânchuû, ñeá quoác Phaùp ñaõ caém vaøo ñaát An Nam cheá ñoäñaùng nguyeàn ruûa cuûa thôøi trung coå; ngöôøi noâng daân AnNam bò haønh hình vöøa baèng löôõi leâ cuûa neàn vaên minhtö baûn chuû nghóa, vöøa baèng caây thaùnh giaù cuûa giaùo hoäisa ñoïa laøm oâ danh chuùa.

** *

Angieâri ñau khoå vì naïn ñoùi. Tuynidi cuõng bò taøn phaùvì naïn ñoùi. Ñeå giaûi quyeát tình traïng aáy, chính phuû baétgiam moät soá ñoâng ngöôøi ñoùi. Ñeå cho boïn “ngöôøi ñoùi”ñöøng coi nhaø tuø laø nôi cöùu teá, ngöôøi ta khoâng cho hoï aêngì heát. Cho neân nhieàu ngöôøi ñaõ cheát ñoùi trong luùc bò giamcaàm. Trong nhöõng hang ñoäng En Ghiria, nhieàu ngöôøi ñoùilaû phaûi gaëm xaùc moät con löøa cheát thoái laâu ngaøy.

ÔÛ Beâgia, ngöôøi Cammeâ(1) giaønh giaät xaùc thuù vaät vôùiquaï. ÔÛ Xuùc – En AÙcba, ôû Ghiña, ôû Ueùt Môlidô, moãingaøy haøng chuïc ngöôøi cheát ñoùi.

1. Khammeøs: Danh töø ngöôøi Baéc Phi thöôøng duøng ñeå goïi nhöõng ngöôøi línhcanh ruoäng chæ ñöôïc höôûng 1 phaàn 5 hoa lôïi trong caùc vuï thu hoaïch (tieángAraäp laø Khams, coù nghóa laø moät phaàn naêm).

115

Ñi ñoâi vôùi naïn ñoùi, naïn dòch teã phaùt sinh ôû nhieàunôi vaø coù nguy cô lan roäng.

** *

Ñeå che ñaäy söï xaáu xa cuûa cheá ñoäc boùc loät ñaày toäiaùc, chuû nghóa tö baûn thöïc daân luoân luoân trang ñieåmcho caùi huy chöông muïc naùt cuûa noù baèng nhöõng chaâmngoân lyù töôûng: Baùc aùi, Bình ñaúng, v.v...

Cuøng laøm moät vieäc trong cuøng moät xöôûng, ngöôøi thôïda traéng ñöôïc traû löông cao hôn nhieàu so vôùi baïn ñoàngnghieäp khaùc maøu da.

Trong caùc coâng sôû, nhöõng ngöôøi baûn xöù duø ñaõ laømvieäc laâu naêm vaø duø raát thaønh thaïo coâng vieäc, cuõng chæñöôïc lónh moät khoaûn tieàn löông cheát ñoùi; traùi laïi moätngöôøi da traéng môùi ñöôïc ñöa vaøo, laøm vieäc ít hôn, thìlaïi lónh löông cao hôn.

Coù nhöõng thanh nieân baûn xöù ñaõ hoïc caùc tröôøng ñaïihoïc cuûa chính quoác, ñoã baùc só y khoa hay tieán só luaätkhoa, theá maø vaãn khoâng ñöôïc laøm ngheà nghieäp cuûamình trong nöôùc mình, neáu khoâng vaøo quoác tòch Phaùp.Maø ai cuõng ñaõ bieát, moät ngöôøi baûn xöù muoán ñöôïc nhaäpquoác tòch Phaùp nhö vaäy thì phaûi vöôït qua bao nhieâu khoùkhaên vaø toán bao nhieâu coâng chaïy vaïy nhuïc nhaõ.

Coøn nhöõng ngöôøi baûn xöù baét buoäc phaûi lìa boû ruoängnöông, gia ñình ñi “lính tình nguyeän” thì ñeàu sôùm ñöôïcneám höông vò tuyeät vôøi cuûa moùn “bình ñaúng”.

Cuøng moät caáp baäc, nhöng ngöôøi da traéng haàu nhöbao giôø cuõng ñöôïc coi laø caáp treân cuûa ngöôøi baûn xöù.

116

Caùi cheá ñoä ñaúng caáp coù tính chaát “nhaân chuûng – quaânsöï” aáy laïi caøng roõ reät hôn khi nhöõng quaân nhaân datraéng vaø quaân nhaân khaùc maøu da cuøng ñi treân moätchuyeán xe löûa hoaëc taøu thuûy.

** *

Moät ngöôøi baûn xöù laøm theá naøo ñeå coù theå nhaäp quoáctòch Phaùp?

Ñaïo luaät ngaøy 25 thaùng 3 naêm 1915 veà vieäc daânthuoäc ñòa Phaùp nhaäp quoác tòch Phaùp quy ñònh:

Ñieàu I. – Nhöõng ngöôøi, daân thuoäc ñòa Phaùp hoaëcdaân ñöôïc Phaùp baûo hoä, treân 21 tuoåi, khoâng phaûi laøqueâ höông ôû Angieâri, Tuynidi hoaëc Maroác, ñaõ cö truù ôûPhaùp, Angieâri hoaëc treân ñaát baûo hoä cuûa Phaùp vaø coùñöôïc moät trong nhöõng ñieàu kieän sau ñaây thì coù theå ñöôïcthöøa nhaän cho höôûng quyeàn lôïi coâng daân Phaùp:

1. Ñaõ ñöôïc thöôûng Baéc ñaåu boäi tinh hoaëc ñaõ toátnghieäp moät trong nhöõng tröôøng ñaïi hoïc hay laø chuyeânnghieäp maø danh saùch seõ do saéc leänh aán ñònh.

2. Ñaõ coù coâng lôùn trong vieäc khai thaùc thuoäc ñòa hoaëcphuïc vuï quyeàn lôïi cuûa nöôùc Phaùp.

3. Ñaõ phuïc vuï trong quaân ñoäi Phaùp vaø ñöôïc giöõ chöùcsó quan hay haï só quan, hoaëc ñöôïc thöôûng huaânchöông quaân coâng.

4. Ñaõ laáy vôï Phaùp vaø coù choã ôû töông ñoái oån ñònh treânñaát Phaùp ñöôïc moät naêm.

5. Ñaõ cö truù hôn möôøi naêm taïi caùc xöù keå treân, vaø bieáttieáng Phaùp ñeán moät trình ñoä khaù.

117

Tuy ñaïo luaät coøn coù thieáu soùt, song cöù trung thöïc thihaønh thì cuõng coøn khaù; nhöng khoâng, caùc ngaøi vieânchöùc coù keå gì luaät phaùp vaø, nhö nhöõng teân ngu xuaån toømoø öa xoi moùi, chuùng buoäc nhöõng ngöôøi xin nhaäp quoáctòch Phaùp phaûi traû lôøi treân giaáy caùc caâu hoûi sau ñaây:

A – Vôï con coù noùi tieáng Phaùp khoâng?

B – Hoï coù maëc AÂu phuïc khoâng?

C – Nhaø coù ñoà ñaïc nhö giöôøng, neäm, baøn, tuû, v.v...khoâng?

D – Vaø gheá döïa nöõa?

E – AÊn treân baøn hay treân chieáu?

F – AÊn gì?

G – AÊn côm hay baùnh mì?

H – Anh coù taøi saûn khoâng?

I – Vôï coù taøi saûn khoâng?

J – Thu hoaïch ñoàng nieân cuûa anh bao nhieâu?

K – Anh theo toân giaùo gì?

L – Anh vaøo nhöõng hoäi naøo?

M – Trong caùc hoäi aáy anh giöõ chöùc vuï gì?

N – Cheá ñoä baûn xöù toát vaø nhaân töø, theá vì côù gì anhlaïi xin nhaäp quoác tòch Phaùp? Coù phaûi ñeå laøm vieânchöùc khoâng? Hay ñeå coù ñòa vò cao? Hay ñeå ñi tìm moûvaøng, moû ngoïc?

O – Baïn beø thaân thieát nhaát laø nhöõng ai?

Chæ coøn thieáu ñieàu maø caùc ngaøi aáy chöa hoûi: Vôï anhcoù caém s… leân ñaàu anh khoâng!

118

CHÖÔNG VIII

COÂNG LYÙ

Coù phaûi vì quaù thöøa tình nhaân ñaïo, nhö oâng Xaroâñaõ nhieàu laàn tuyeân boá, maø ngöôøi ta baét caùc phaïmnhaân ôû nhaø lao Nha Trang (Trung Kyø) phaûi aên khan,nghóa laø aên côm maø khoâng ñöôïc uoáng nöôùc, khoâng?Coù phaûi ngöôøi ta ñaõ queät tanhtuya ñioát(1) leân muõi phaïmnhaân ñeå deã nhaän ra hoï khi hoï vöôït nguïc khoâng?

** *

Baùo Ngöôøi ñoäc laäp(2) ôû Mañagaxca(3) soá ra ngaøy 13thaùng 7 naêm 1921 coù ñaêng moät baøi töôøng thuaät veàcaùch phoøng beänh “dòch haïch”, chuùng toâi xin trích ñoaïnsau ñaây:

1. Teinture d’iode.2. L’Indeùpendant.3. Hieän nay goïi laø Coäng hoøa Mangaùt hoaëc Malagaxy.

119

“Voâ soá nhaø bò ñoát, trong ñoù coù caùi nhaø khaù ñeïp cuûaRacoâtoâmanga ôû phoá Galieâni, cuøng bò ñoát hoâm thöù haivöøa qua. Nhöng nhaø cuûa oâng Ñeâroâ thì laïi thoaùt khoûi soáphaän chung aáy, tính ra caùi nhaø aáy, vôùi taát caû ñoà ñaïc,ñaét tieàn quaù (50.000 phraêng), vì theá nhaø chöùc traùchquyeát ñònh khoâng ñoát maø chæ taåy ueá vaø caám ôû moät thôøigian khaù daøi, coù leõ laø saùu thaùng”.

Chuùng toâi xin noùi theâm raèng oâng Ñeâroâ laø coâng daânPhaùp, coøn Racoâtoâmanga chæ laø daân leä thuoäc vì laø ngöôøibaûn xöù. Nhaân ñaây xin nhaéc ñeå baïn ñoïc nhôù laïi raèng,ñaïo luaät naêm 1841 ñöôïc bieåu quyeát laø ñeå aùp duïng chotaát caû coâng daân Phaùp.

** *

Cuõng ôû Mañagaxca, saùu ngöôøi baûn xöù bò baét trongñoàn ñieàn cuûa moät thöïc daân ngöôøi Phaùp veà toäi troánthueá. Tröôùc toøa, caùc bò can khai raèng oâng chuû ñoànñieàn Ñôla Roâsô ñaõ cam keát vôùi hoï; 1. seõ ñoùng thueácho hoï; 2. seõ xin mieãn sai dòch cho hoï; 3. traû tieàncoâng cho hoï cöù ba möôi ngaøy coâng laø 10 quan. Caànchuù yù laø nhaø thöïc daân kia chæ thueâ hoï moãi tuaàn laømcoù moät ngaøy thoâi. Muoán ñuû soáng, hoï phaûi ñi laøm thueâcho ngöôøi Mangaùt ôû gaàn ñoàn ñieàn. Maët khaùc, oâng ÑôlaRoâsô chaúng nhöõng khoâng ñoùng thueá cho hoï nhö ñaõhöùa, maø hình nhö coøn lôø luoân soá tieàn hoï ñaõ göûi oângñeå ñoùng thueá nöõa.

Quyù hoùa laø sao, laàn naøy chính phuû ñaõ môû moät cuoäcñieàu tra. Nhöng roài caùc baïn xem…

120

Khi ñöôïc bieát vuï naøy, nghieäp ñoaøn noâng nghieäpMahanoâroâ, maø chaéc haún oâng Ñôla Roâsô laø ñoaøn vieân,lieàn ñieän cho quan toaøn quyeàn phaûn khaùng vieäc caûnhbinh ñaõ ñeán xeùt hoûi khoâng ñuùng luùc taïi ñoàn ñieàn oângÑôla Roâsô vaø yeâu caàu tröøng trò vieân tröôûng ñoàn veà toäicaû gan phaùt hieän söï nhuõng laïm cuûa moät ngöôøi Phaùpñoái vôùi ngöôøi baûn xöù.

Vì khoâng muoán “mua vieäc” vaøo mình, quan toaønquyeàn ñaõ cho xeáp ngay vuï raéc roái aáy laïi.

** *

Toøa aùn binh Linnô vöøa keát aùn 20 naêm khoå sai teânPhoân Seven, só quan Ñöùc, veà toäi duøng roi da ñaùnh ñaäpnhöõng ngöôøi baûn xöù ôû Roângcô(1) trong thôøi gian quaânÑöùc chieám ñoùng.

Theá thì taïi sao ôû Ñoâng Döông, oâng ngöôøi Phaùp noïbaén vôõ soï moät ngöôøi Trung Kyø baèng suùng luïc; oâng vieânchöùc Phaùp kia nhoát moät ngöôøi Baéc Kyø vaøo cuõi choù saukhi ñaùnh ñaäp taøn nhaãn anh ta; oâng thaàu khoaùn Phaùpnaøy troùi tay moät ngöôøi Nam Kyø cho choù caén, roài ñemgieát ñi; oâng thôï maùy Phaùp kia “haï saùt” moät ngöôøi AnNam baèng suùng saên; oâng nhaân vieân haøng haûi Phaùpkhaùc xoâ ngöôøi gaùc caàu baûn xöù vaøo ñoáng than hoàng chocheát, v.v... vaø v.v... laïi khoâng bò tröøng trò?

Taïi sao maáy oâng thanh nieân Phaùp ôû Angieâ ñaám ñaùmoät em beù ngöôøi baûn xöù 13 tuoåi, roài xoùc em leân ñaàu

1. Roncq: Teân moät laøng ôû mieàn Baéc nöôùc Phaùp.

121

moät trong nhöõng ngoïn giaùo ôû giöõa haøng giaùo caém quanh“caây chieán thaéng”, chæ bò phaït coù 8 ngaøy tuø aùn treo?

Vaø taïi sao teân haï só quan ñaõ ñaùnh anh Nahoâng cuõngnhö teân só quan ñaõ gieát cheát anh, khoâng bò tröøng phaïtgì caû?

Phaûi roài, An Nam vaø Angieâri ñeàu laø nhöõng xöù bòchieám – cuõng nhö Roângcô ñaõ coù luùc bò chieám –, nhöngvì nhöõng ngöôøi Phaùp ôû caùc thuoäc ñòa aáy khoâng phaûi laøluõ “boátsô”, cho neân cuõng cuøng moät haønh ñoäng, neáu laøcuûa luõ “boátsô” thì laø toäi aùc, nhöng neáu laø cuûa ngöôøiPhaùp thì laïi laø vaên minh! Maø Annamít vaø Angieâri ñaâuphaûi laø ngöôøi! Ñoù laø boïn “nhaø queâ” heøn haï, baày“bicoát”(1) baån thæu. Caàn quaùi gì phaûi coù coâng lyù ñoái vôùinhöõng gioáng aáy.

Caùi oâng Vinheâ Ñoáctoâng chaâm bieám kia quaû laø khoânglaàm khi oâng vieát: “Phaùp luaät, coâng lyù ñoái vôùi ngöôøi baûnxöù ö? Thoâi ñi! Chæ coù batoong, suùng ngaén, suùng daøi,ñaáy môùi laø thöù xöùng ñaùng vôùi luõ doøi boï aáy!”.

** *

Trong caùi kho ñaày aép nhöõng hình phaït ñeå giaùng vaøoñaàu ngöôøi baûn xöù, coù nhöõng khoaûn phaït tieàn töø 200ñeán 3.000 ñoàng.

Khoâng phaûi oâng Ñume khoâng bieát raèng ngöôøi AnNam khoâng bao giôø ñoùng noåi nhöõng khoaûn tieàn to ñeán

1. Bicot: Nghóa ñen laø con deâ con, nghóa boùng duøng ñeå goïi moät caùch khinh bænhöõng ngöôøi Araäp noùi chung.

122

theá. Nhöng oâng ta cöù muoán xoay tieàn baát cöù baèng giaùnaøo; neân con ngöôøi khoân ngoan aáy ñaõ döï kieán raèng coùtheå baét laøng xaõ phaûi chòu traùch nhieäm. (Ñieàu 4).

Baïn seõ baûo, muoán keát aùn caû moät laøng thì phaûi xaùcñònh laøng aáy laø ñoàng loõa chöù.

Khoâng, vôùi ñieàu 4, vieäc aáy khoâng caàn thieát. Laøngnaøo khoâng bieát ngaên ngöøa moät toäi phaïm, thì phaûi chòutraùch nhieäm veà toäi phaïm aáy.

Caùi ñieàu 4 naøy quaû laø moät maùnh khoùe aùc nghieät,bôûi vì chæ caàn nhöõng tay chaân cuûa boïn chuû bao thaàuthueá – nhöõng tay chaân ñoù ñöôïc thueâ tieàn ñeå phaùt giaùccaøng nhieàu vuï vi phaïm caøng hay – khai raèng laøng sôûtaïi chaúng heà laøm gì ñeå ngaên chaën vuï vi phaïm, laø ñuû.

Tieát 3 qui ñònh caùch thöùc kieåm chöùng nhöõng vuï viphaïm maø boïn tay sai cuûa chuû bao thaàu thueá coùquyeàn laøm.

ÔÛ ñaây coù moät trôû ngaïi. Thöôøng thöôøng boïn tay chaânaáy ñeàu doát naùt, laøm bieân baûn khoâng hôïp thöùc. Ngöôøita khaéc phuïc trôû ngaïi aáy baèng caùch uûy cho vieân chöùcnhaø ñoan ôû tænh lî hoaëc phuû lî, huyeän lî laøm bieân baûntheo baùo caùo cuûa boïn tay chaân cuûa chuû bao thaàu.

** *

Ñoâng Döông laø coâ gaùi cöng, raát xöùng ñaùng vôùi nöôùcmeï Phaùp. Meï coù gì, con coù naáy: Ñoâng Döông coù chínhphuû cuûa noù, nhöõng baûo ñaûm cuûa noù, coâng lyù cuûa noù vaøcuõng coù aâm möu phieán loaïn nho nhoû cuûa noù nöõa. Döôùiñaây chuùng toâi chæ nhaéc laïi hai vaán ñeà sau thoâi.

123

Coâng lyù ñöôïc töôïng tröng baèng moät baø ñaàm, moät taycaàm caân, moät tay caàm kieám. Vì ñöôøng töø Phaùp ñeánÑoâng Döông xa quaù, xa ñeán noãi sang ñöôïc tôùi ñoù thìcaùn caân ñaõ maát thaêng baèng, ñóa caân ñaõ chaûy loûng ravaø bieán thaønh nhöõng taåu thuoác phieän hoaëc nhöõng chairöôïu ty, neân baø ñaàm coâng lyù toäi nghieäp chæ coøn laïi ñoäccaùi kieám ñeå cheùm gieát. Baø cheùm gieát ñeán caû ngöôøi voâtoäi, vaø nhaát laø ngöôøi voâ toäi.

Coøn aâm möu phieán loaïn thì laïi laø moät chuyeän khaùc.

Chuùng toâi seõ khoâng nhaéc laïi nhöõng vuï phieán loaïnnoåi tieáng naêm 1908 hoaëc naêm 1916(1), nhöõng vuï maønhôø ñoù raát nhieàu ngöôøi daân ñöôïc nöôùc Phaùp baûo hoäñaõ coù theå neám muøi coâng ôn khai hoùa treân maùy cheùm,trong nhaø tuø hoaëc ôû nôi ñaøy aûi. Nhöõng vuï phieán loaïnaáy ñaõ cuõ roài, chæ coøn ñeå laïi daáu veát trong trí nhôù cuûangöôøi baûn xöù nöõa thoâi.

Chuùng toâi chæ noùi ñeán vuï vöøa xaûy ra gaàn ñaây nhaát.Vì ôû chính quoác coù vuï phieán loaïn boânseâvích chaánñoäng dö luaän, neân caùc ngaøi thöïc daân ôû Ñoâng Döông –y nhö con nhaùi trong truyeän nguï ngoân(2) – cuõng muoán coù

1. Nhöõng vuï phieán loaïn noåi tieáng naêm 1908 vaø naêm 1916:– Phong traøo choáng thueá ôû caùc tænh Trung Kyø, 1908.– Vuï ñaàu ñoäc lính Phaùp ôû Haø Noäi, thaùng 6 naêm 1908.– Cuoäc khôûi nghóa cuûa vua Duy Taân, naêm 1916.– Caùc cuoäc baïo ñoäng: bieåu tình choáng baét lính ôû Traø Vinh 20-1-1916, ôû BieânHoøa 21-1-1916, phaù khaùm lôùn Saøi Goøn 15-2-1916...2. Truyeän nguï ngoân cuûa La Phoângten (La Fontaine), moät nhaø thô Phaùp theá kyû17, keå raèng: coù moät con nhaùi thaáy moät con boø to hôn mình, lieàn coá phình buïngra cho raèng con boø, cuoái cuøng vôõ buïng cheát.

124

moät vuï phieán loaïn, beøn coá phình buïng leân vaø cuoáicuøng cuõng ñeû ra ñöôïc moät vuï.

Chuùng ñaõ laøm nhö theá naøy:

Moät quan lôùn Taây (quan coâng söù Ñaïi Phaùp kia ñaáyaï!), moät quan huyeän vaø moät oâng lyù tröôûng ñaõ ñaûmnhieäm vieäc cheá taïo ra vuï ñoù.

Boä ba quan laïi naøy phao tin laø coù moät boïn phieánloaïn choân giaáu hai traêm röôûi quaû bom aâm möu laøm noåtung caû xöù Baéc Kyø.

Nhöng ngaøy 16 thaùng 2, toøa ñaïi hình Haø Noäi coângnhaän raèng chaúng nhöõng khoâng coù baèng chöùng naøo ñeåkeát luaän coù moät toå chöùc caùch maïng coù vuõ khí phaùhoaïi, maø caû caùi vuï möu phaûn kia chaúng qua cuõng chælaø moät thuû ñoaïn khieâu khích do moät soá nhaân vieânchính phuû muoán ñöôïc thaêng thöôûng taïo ra maø thoâi.

Chaéc caùc baïn töôûng raèng sau khi toøa ñaõ phaùn quyeátnhö theá roài thì nhöõng ngöôøi An Nam bò giam giöõ seõñöôïc thaû ra. Khoâng ñaâu! Baèng baát cöù giaù naøo, nhaátthieát phaûi giöõ uy tín cho keû ñi chinh phuïc! Muoán theá,leõ ra chæ gaén huaân chöông cho boïn ñaõ kheùo phòa ra vuïaùn laø ñuû roài; ñaèng naøy ngöôøi ta laïi coøn phaït tuø 12ngöôøi An Nam töø 2 ñeán 5 naêm, maø phaàn lôùn laø nhaønho. Vaø treân cöûa nhaø lao giam giöõ hoï, noåi leân maáychöõ: Töï do, Bình ñaúng, Baùc aùi – dó nhieân laø baèng tieángPhaùp haún hoi.

Theá roài nhöõng tôø baùo goïi laø thaân ngöôøi baûn xöù voäivaõ ca tuïng tính coâng baèng, khoâng thieân vò cuûa caùi troøheà coâng lyù aáy!

125

Nhöng haõy ñoïc tôø Tin nhanh thuoäc ñòa(1), tôø baùo giöõgiaûi voâ ñòch veà chuû nghóa baøi An Nam:

“Toøa aùn Phaùp vöøa tuyeân aùn xong. Moät nöûa canphaïm ñöôïc tha boång, coøn moät nöûa ñöôïc keát aùn nheï.Nhöõng ngôøi bò aùn laø nhöõng nhaø nho can toäi laøm thôcaûm höùng laêng nhaêng ñeå ca tuïng aân hueä cuûa töï do”.

Caùc baïn thaáy khoâng, ñoái vôùi ngöôøi An Nam, ca tuïngtöï do laø moät toäi naëng, chæ vì theá thoâi, ngöôøi ta cuõngpheát cho hoï 5 naêm tuø!

Tôø baùo vieát tieáp: “Chuùng ta phaûi nhieät lieät hoanngheânh baûn phaùn quyeát heát söùc coâng baèng aáy cuûa caùcquan toøa vaø caùc vò boài thaåm cuûa chuùng ta, v.v...”.

Vaø cuõng laïi tôø Tin nhanh thuoäc ñòa aáy ñaõ vui möøng ghinhaän baûn phaùn quyeát raát möïc voâ tö cuûa toøa aùn Phaùpveà vuï möu loaïn noåi tieáng ôû Vónh Yeân. Tôø baùo aáy vieát:“Nhöõng ngöôøi An Nam ôû Pari, cuõng nhö ñoàng baøo cuûa hoï ôûbeân queâ nhaø xa xoâi, ñeàu toû loøng tin töôûng ôû caùc quantoøa cuûa chuùng ta vaø tuyeân boá raèng toøa aùn ñaõ xöû ñuùng,vuï aùn keát thuùc nhö theá laøm cho hoï hoaøn toaøn thoûa maõn”.Khoâng ñaâu! OÂng Puvuoácvin aï, oâng bòp ñöôøi vöøa chöù!

** *

Tôø nhaät baùo Phaùp – Ñoâng Döông(2) coù ñaêng vieäc sau ñaây:

“Caùch ñaây maáy hoâm, haõng Xoâvagiô baùo vôùi sôû maätthaùm laø xöôûng hoï bò maát troäm moät soá saét khaù nhieàu,

1. La Deùpeâche coloniale.2. Le Journal France – Indochine.

126

ñoä moät taán. Nhaän ñöôïc ñôn khieáu naïi, sôû maät thaùmlaäp töùc môû cuoäc ñieàu tra ñeå tìm cho ra boïn troäm vaøchuùng toâi vui möøng ñöôïc tin raèng moät vieân thanh tramaät thaùm ngöôøi AÂu cuøng vôùi maáy nhaân vieân ngöôøi AnNam giuùp söùc ñaõ toùm ñöôïc boïn troäm vaø caû teân ñoàngloõa cuûa chuùng nöõa.

OÂng S…, quaûn lyù haõng Xoâvagiô cuøng vôùi nhöõng teânTraàn Vaên Loäc, thôï maùy hoïc vieäc vaø Traàn Vaên Xa ñaõ bòbaét vaø ñöa ra toøa veà toäi aên troäm vaø ñoàng loõa…”.

Caùc baïn coù ñeå yù thaáy baïn ñoàng nghieäp cuûa chuùngtoâi heát söùc teá nhò khoâng naøo? Khi noùi veà oâng aên troämngöôøi Phaùp, quaûn lyù haõng Xoâvagiô, thì ngöôøi ta khoângnoùi teân, maø thay vaøo baèng maáy daáu chaám. Chaû laø duøsao thì tröôùc heát cuõng phaûi baûo veä uy tín cuûa chuûng toäcthöôïng ñaúng. Nhöng khi noùi ñeán boïn keû troäm thoângthöôøng ngöôøi An Nam thì laïi keâ caû teân laãn hoï, vaøkhoâng goïi laø oâng maø goïi laø nhöõng “teân”.

** *

Ngaøy 10 thaùng 10 naêm 1922, chính phuû vöøa ra saécleänh quyeát ñònh moät cuoäc thuyeân chuyeån quan troïngtrong ngaïch quan toøa thuoäc ñòa. Treân danh saùch, ñaùngchuù yù coù teân hai oâng Luyca vaø Oabôraêng.

Caàn nhaéc laïi sô löôïc lai lòch cuûa hai vò quan toøa naøy.

OÂng Luyca luùc laøm phoù chöôûng lyù ôû Taây Phi thuoäcPhaùp, ñaõ töøng dính daùng vaøo caùc vuï laøm xoân xao döluaän xöù Toâgoâ. Trong moät baûn thoâng baùo cho baùo chí,oâng Boä tröôûng Boä Thuoäc ñòa ñaõ baét buoäc phaûi thöøa

127

nhaän raèng, “cuoäc ñieàu tra cuõng ñaõ phaùt giaùc ra laø söïtham gia cuûa oâng Luyca vaøo caùc vuï phaïm phaùp coù theålaøm cho oâng ta phaûi gaùnh PHAÀN TRAÙCH NHIEÄM NAËNGNEÀ NHAÁT”.

Chaéc laø ñeå thöôûng cho phaàn traùch nhieäm naëng neàaáy maø ngaøy nay ngöôøi ta caát nhaéc oâng leân chöùc chaùnhaùn toøa thöôïng thaåm xöù Phi chaâu xích ñaïo thuoäc Phaùp.

Coøn veà Oabôraêng thì caâu chuyeän cuûa haén ñôn giaûnhôn vaø ít ngöôøi bieát ñeán. Naêm 1920, moät ngöôøi Phaùpteân laø Ñuyeácgôri, nhaân vieân haõng buoân Peârítxaéc ôûCaêngcaêng (Ghineâ), ñi saên. Haén baén moät con chim rôixuoáng soâng. Luùc aáy coù moät em beù ngöôøi baûn xöù ñingang qua. Ñuyeácgôri toùm coå em beù neùm xuoáng soâng,baét phaûi tìm vôùt con chim. Nöôùc saâu, soùng lôùn, laïikhoâng bieát bôi, em cheát ñuoái. Cha meï em ñi kieän.Ñuyeácgôri ñöôïc leänh vieân quan tö chæ huy quaän ñoøiñeán, vaø nhaän boài thöôøng cho gia ñình ñau xoùt kia moättraêm phraêng.

Cha meï em beù khoâng nhaän caùch daøn xeáp bæ oåinhö vaäy. Vieân quan tö noåi giaän, ñöùng veà phía ngöôøiñoàng baøo cuûa oâng, töùc laø teân saùt nhaân, doïa boû tuø chameï em beù neáu tieáp tuïc khaùng caùo, roài oâng ta “xeáp”vuï aùn laïi.

Nhöng, moät böùc thö naëc danh ñaõ phaùt giaùc vieäc naøyvôùi oâng chöôûng lyù ôû Ñaca. OÂng chöôûng lyù lieàn phaùi oângbieän lyù Oabôraêng ñi ñieàu tra. OÂng Oabôraêng ñeánCaêngcaêng, nguû laïi nhaø vieân xeáp ga, roài ngaøy hoâm sauñeán nhaø oâng Cudanh ñôø Lavalie laø phoù cuûa vieân quantö quaän, ôû laïi caû ngaøy. Roài saùng hoâm sau, chöa heà baét

128

tay vaøo coâng vieäc ñieàu tra gì caû, oâng ñaõ leân ñöôøng trôûveà. Tuy theá oâng Oabôraêng vaãn cöù keát luaän raèng laù thönaëc danh kia laø vu khoáng. Hoäi Lieân hieäp thuoäc ñòa(1) ñaõbaùo caùo vuï naøy vôùi Hoäi Nhaân quyeàn (ngaøy 22 thaùng 12naêm 1921). Nhöng coù leõ Hoäi Nhaân quyeàn cho söï vieäckhoâng laáy gì laøm giaät gaân laém neân chaúng theøm quantaâm ñeán.

Töø khi ñi chôi Caêngcaêng veà, oâng Oabôraêng vaãn ngoàiyeân ôû ñòa vò cuõ ñeå thænh thoaûng nhaän gaø vaø nhöõng tuùikhoai taây do oâng baïn Cudanh ñôø Lavilie göûi ñeán bieáu,vaø chôø ñöôïc thaêng quan. Caùc baïn thaáy chöa, oângOabôraêng quaû thaät xöùng ñaùng vôùi… phaàn thöôûng coângminh maø chính phuû vöøa taëng oâng baèng caùch boå nhieämlaøm bieän lyù Ñaca (?)

1. Hoäi Lieân hieäp thuoäc ñòa: Moät toå chöùc caùch maïng cuûa nhöõng ngöôøi thuoäc ñòa,do Nguyeãn AÙi Quoác cuøng moät soá ngöôøi yeâu nöôùc cuûa caùc nöôùc thuoäc ñòaPhaùp saùng laäp thaùng 7-1921 taïi nhaø soá 9 phoá Valeùt, Pari. Cuoäc hoïp ñaàu tieâncuûa hoäi vaøo ngaøy 9-10-1921. Luùc ñaàu hoäi coù 200 hoäi vieân vaø hai toå chöùc ngöôøithuoäc ñòa xin gia nhaäp laø Hoäi nhöõng ngöôøi Vieät Nam yeâu nöôùc vaø Hoäi ñaáutranh cho quyeàn coâng daân cuûa ngöôøi Mañagaùtxca. Ban Thöôøng vuï cuûa hoäigoàm 7 ngöôøi, ñöùng ñaàu laø Nguyeãn AÙi Quoác. Cô quan tuyeân truyeàn cuûa hoäi laøtôø baùo Le Paria. Ngoaøi ra, Hoäi nhöõng ngöôøi Vieät Nam yeâu nöôùc coøn ra rieângtôø baùo Vieät Nam hoàn. Ñeán naêm 1926, hoäi ngöøng hoaït ñoäng.Tuyeân ngoân cuûa hoäi do Nguyeãn AÙi Quoác thaûo ra ñaõ neâu roõ muïc ñích cuûa hoäilaø taäp hôïp moïi ngöôøi daân thuoäc ñòa cö truù treân ñaát Phaùp nhaèm toá caùo tröôùc döluaän nhöõng toäi aùc cuûa chuû nghóa thöïc daân, tuyeân truyeàn giaùc ngoä nhaân daân caùcthuoäc ñòa ñöùng leân töï giaûi phoùng. Hoäi ñoaøn keát nhaân daân caùc nöôùc thuoäc ñòatrong maët traän chung choáng chuû nghóa ñeá quoác vaø xaây döïng quan heä ñoaøn keátchieán ñaáu giöõa nhaân daân caùc nöôùc thuoäc ñòa vôùi giai caáp coâng nhaân vaø nhaândaân lao ñoäng Phaùp.Söï ra ñôøi cuûa Hoäi Lieân hieäp thuoäc ñòa vôùi Tuyeân ngoân cuûa noù laø moät söï kieänchính trò raát quan troïng ñoái vôùi caùc daân toäc bò aùp böùc.

129

Neàn vaên minh thöôïng ñaúng maø ñöôïc giao phoù vaøotay nhöõng boïn Ñaùclô, boïn Boâñoaêng, boïn Oabôraêng vaøboïn Luyca thì thaät laø tuyeät, vaø soá phaän daân baûn xöùcuõng tuyeät!

** *

Toøa tieåu hình vöøa xöû phaït Pheùcnaêng EÙtxôlanh vaømuï goùa Gierô, moãi ngöôøi 13 thaùng tuø; Giooùcgiô Cooùcñieâ10 thaùng, veà toäi taøng tröõ, chuyeân chôû vaø baùn moätkiloâgam thuoác phieän.

Toát laém! Tính sô qua cuõng thaáy moät kiloâgam thuoácphieän ñaùng ba möôi saùu thaùng tuø!

Giaù maø moïi ngöôøi ñeàu bình ñaúng tröôùc phaùp luaät,nhö ngöôøi ta thöôøng noùi, thì tuoåi thoï cuûa oâng Xaroâ,toaøn quyeàn Ñoâng Döông, phaûi daøi gheâ laém môùi ñuû ñeåcho oâng ngoài heát haïn tuø. Vì raèng moãi naêm oâng seõ bòphaït ít ra laø moät trieäu ba möôi laêm vaïn (1.350.000) thaùngtuø veà toäi moãi naêm baùn cho ngöôøi An Nam treân möôøi laêmvaïn kiloâgam thuoác phieän.

** *

Baát löïc trog vieäc tröø khöû oâng Ñeà Thaùm(1) tröù danh,vì moïi aâm möu baén gieát oâng, thuû tieâu oâng baèng thuoác

1. Ñeà Thaùm (töùc Hoaøng Hoa Thaùm, 1864-1913): Moät taù ñieàn ôû tænh Sôn Taâycuõ, ñaõ tham gia nhieàu cuoäc khôûi nghóa choáng Phaùp. Naêm 1888, oâng tham gianghóa quaân Yeân Theá (moät huyeän thuoäc tænh Haø Baéc). Duõng caûm, coù taøi quaânsöï, bieát thu phuïc loøng ngöôøi neân oâng ñaõ trôû thaønh laõnh tuï cuûa cuoäc khôûi nghóaYeân Theá (1885-1913). Naêm 1913, oâng bò boïn phaûn ñoäng aùm haïi, phong traøokhôûi nghóa bò daäp taét.

130

ñoäc hoaëc baèng mìn, ñeàu thaát baïi, ngöôøi ta beøn ñaøomaû cha meï oâng leân, ñem haøi coát ñoå xuoáng soâng.

Sau nhöõng vuï bieåu tình ôû mieàn Nam Trung Kyø,nhieàu vaên thaân bò xöû töû hoaëc bò ñaøy bieät xöù. Trong soáaáy coù oâng ngheø Traàn Quyù Caùp(1), moät nhaø nho thanhcao ai cuõng kính phuïc. OÂng bò baét trong luùc ñang giöõchöùc giaùo thuï vaø chæ hai möôi boán tieáng ñoàng hoà sau,laø bò ñem cheùm, khoâng ñöôïc xeùt hoûi gì caû. Chính phuûcuõng khoâng chòu giao traû thi haøi oâng cho gia ñình oâng.

ÔÛ Haûi Döông, moät vuï noåi daäy chöa laøm cheát moät ai,theá maø ngöôøi ta ñaõ laøm ruïng heát saùu möôi tö caùi ñaàu,khoâng caàn xeùt xöû gì caû.

Khi haønh hình nhöõng ngöôøi lính khoá ñoû ôû Haø Noäi(2),chính phuû ñaõ cho aùp giaûi cha meï, vôï con hoï ñeán phaùptröôøng ñeå baét hoï phaûi muïc kích caûnh taøn saùt longtroïng nhöõng ngöôøi thaân yeâu cuûa mình. Ñeå gaây moät aán

1. Traàn Quyù Caùp: queâ ôû Quaûng Nam, ñoã tieán só, ham thích tìm hieåu nhöõng tötöôûng tieán boä cuûa Taây AÂu. OÂng thöôøng ñi vaøo quaàn chuùng dieãn thuyeát, vaänñoäng caûi caùch xaõ hoäi, tuyeân truyeàn tinh thaàn yeâu nöôùc trong nhaân daân. Naêm1908, boïn giaëc Phaùp ñöa oâng vaøo Khaùnh Hoøa laøm giaùo thuï ñeå caét ñöùt quan heäcuûa oâng vôùi phong traøo choáng thueá ôû Quaûng Nam. Do nhöõng tö töôûng vaø hoaïtñoäng tieán boä cuûa oâng, boïn giaëc Phaùp gheùp oâng vaøo toäi “phaûn nghòch”, ñemoâng ra xöû töï ngaøy 5-5-1908.2. Nhöõng ngöôøi lính khoá ñoû ôû Haø Noäi: Ñaây laø söï kieän ñaàu ñoäc boïn lính Phaùp ôûHaø Noäi. Thaùng 6 naêm 1908, moät soá só phu yeâu nöôùc cuøng vôùi nghóa quaânHoaøng Hoa Thaùm lieân laïc vôùi nhöõng lính khoá ñoû yeâu nöôùc trong quaân ñoäiPhaùp chuû tröông ñaùnh uùp Haø Noäi. Theo keá hoaïch, nhöõng ngöôøi ñaàu beáp boûthuoác ñoäc vaøo thöùc aên ñeå gieát boïn quan quaân Phaùp, sau ñoù nghóa binh cöôùpkho vuõ khí, ñaùnh chieám caùc coâng sôû, phoái hôïp vôùi nghóa quaân Hoaøng HoaThaùm töø ngoaøi ñaùnh vaøo Haø Noäi.Hôn 100 lính Phaùp ñaõ bò truùng ñoäc; nhöng keá hoaïch bò loä, nhöõng binh só laømnoäi öùng ñaõ bò ñòch ñaøn aùp daõ man.

131

töôïng khuûng khieáp laâu daøi, vaø ñeå “daïy cho daân chuùngmoät baøi hoïc”, ngöôøi ta laøm laïi caùi vieäc ñaõ laøm ôû nöôùcAnh hoài theá kyû thöù 18, töùc laø xoùc ñaàu laâu nhöõng ngöôøiGiacoâbít(1) baïi traän leân muõi giaùo ñem beâu ôû caùc ñöôøngphoá khu Xiti vaø doïc theo caàu Luaân Ñoân. Haøng tuaàn leã,doïc caùc ñöôøng lôùn ôû Haø Noäi, ngöôøi ta nhìn thaáy nhieàuñaàu laâu cuûa nhöõng naïn nhaân bò ngöôøi Phaùp haï saùt,ñang cau maøy, nhaên maët treân nhöõng chieác coïc tre.

Naêm 1908, nhaân daân mieàn Trung khoâng chòu noåisöu cao thueá naëng vaø bao nhieâu söï haø laïm aùp böùc, ñaõphaûi bieåu tình. Caùc cuoäc bieåu tình aáy maëc duø dieãn raheát söùc oân hoøa, nhöng ñeàu bò ñaøn aùp thaúng tay. Haøngtraêm ñaàu rôi, voâ soá ngöôøi bò ñi ñaøy.

Ngöôøi ta laøm ñuû moïi caùch ñeå vuõ trang cho ngöôøi AnNam choáng laïi ñoàng baøo hoï vaø gaây neân nhöõng vuïphaûn boäi.

Ngöôøi ta tuyeân boá caùc laøng phaûi chòu traùch nhieäm veànhöõng hoãn loaïn xaûy ra treân ñòa phaän mình. Laøng naøocho moät ngöôøi yeâu nöôùc truù nguï thì bò keát aùn. Ñeå khaithaùc tin töùc, ngöôøi ta duøng moät phöông phaùp ñôn giaûn– bao giôø cuõng vaäy – laø tra khaûo lyù haøo, ai khoâng noùithì bò xöû töû töùc khaéc. Cöù nhö theá, TRONG VOØNG HAITUAÀN LEÃ, MOÄT VIEÂN GIAÙM BINH ÑAÕ XÖÛ TÖÛ BAÛYMÖÔI LAÊM LYÙ HAØO!

Khoâng bao giôø ngöôøi ta nghó ñeán chuyeän phaân bieätnhöõng ngöôøi yeâu nöôùc ñang chieán ñaáu tuyeät voïng vôùi

1. Jacobites: Teân goïi nhöõng ñoà ñaûng cuûa vua Anh Giaùccô II bò doøng Oraênggiôñaùnh baïi sau cuoäc chieán tranh naêm 1688.

132

boïn coân ñoà ôû caùc thaønh thò. Muoán daäp taét söï khaùngcöï, ngöôøi ta khoâng thaáy coù caùch naøo khaùc hôn laø phoùthaùc vieäc “bình ñònh” cho luõ phaûn boäi baùn nöôùc. Vaøngöôøi ta duy trì ôû vuøng ñoàng baèng Baéc Kyø, ôû BìnhThuaän, ôû Ngheä Tónh nhöõng ñoäi quaân caøn queùt hunghaõn maø hình aûnh gheâ tôûm seõ khoâng bao giôø phai môøtrong trí nhôù.

133

CHÖÔNG IX

CHÍNH SAÙCH NGU DAÂN

Ñeå coù theå ñaùnh löøa dö luaän beân Phaùp, vaø boùc loätdaân baûn xöù moät caùch eâm thaám, boïn caù maäp cuûa neànvaên minh khoâng nhöõng ñaàu ñoäc nhaân daân An Nambaèng röôïu vaø thuoác phieän, maø coøn thi haønh moät chínhsaùch ngu daân trieät ñeå.

Cho neân, theo saéc leänh naêm 1898, baùo chí baûn xöùphaûi chòu kieåm duyeät tröôùc khi in.

Saéc leänh ñoù vieát: “Vieäc löu haønh baùo chí baát cöùbaèng thöù tieáng gì, ñeàu coù theå bò caám do nghò ñònh cuûaquan toaøn quyeàn.

Baùo tieáng Vieät khoâng ñöôïc xuaát baûn, neáu khoângñöôïc pheùp cuûa quan toaøn quyeàn. Giaáy pheùp chæ caáp vôùiñieàu kieän laø caùc baøi baùo phaûi ñöôïc quan thoáng ñoácduyeät tröôùc. Giaáy pheùp aáy coù theå ruùt luùc naøo cuõng ñöôïc.

Moïi cuoäc tröng baøy hoaëc phoå bieán nhöõng baøi haùt,bieám hoïa hoaëc tranh aûnh laøm thöông toån ñeán söï toânkính ñoái vôùi caùc nhaø caàm quyeàn ñeàu bò tröøng trò”.

134

Ñaáy, baïn thaáy baø kieåm duyeät ôû thuoäc ñòa caàm keùokheùo ñeán möùc naøo!

Vôùi bieän phaùp ñoù, chính quyeàn Ñoâng Döông coù theåæm ñöôïc taát caû moïi vuï nhô nhôùp vaø tha hoà maø laïmquyeàn.

Trong moät cuoäc baàu cöû hoäi ñoàng thaønh phoá SaøiGoøn, vieân thoáng ñoác caám ba oâng chuû nhieäm baùo tieángVieät khoâng ñöôïc ñaêng leân baùo cuûa hoï baûn saéc leänhquy ñònh theå leä baàu cöû hoäi ñoàng thaønh phoá ôû Nam Kyø.Hoï laø öùng cöû vieân, theá maø baùo cuûa hoï bò caám tuyeätkhoâng ñöôïc ñaêng moät caùi gì dính daùng, duø xa hay gaàn,ñeán chöông trình cuûa hoï! Vì ngöôøi An Nam khoâng coùquyeàn hoäi hoïp quaù soá 20 ngöôøi neân öùng cöû vieân phaûigaëp 3000 cöû tri laàn löôït töøng ngöôøi moät. Cuõng trongluùc aáy, oâng thoáng ñoác coøn thoâng tri cho caùc tôø baùotieáng Vieät khaùc bieát laø sôû kieåm duyeät seõ thaúng tay caétnhöõng baøi baùo, coät baùo, ñaàu ñeà hoaëc baát cöù moät lôøiboùng gioù naøo noùi ñeán caùc cuoäc baàu cöû thuoäc ñòa hoaëcthaønh phoá. Moät tôø baùo tieáng Vieät dòch ñaêng ñaïo luaätnoùi veà vieäc tröøng trò nhöõng haønh ñoäng hoái loä trong baàucöû, baøi aáy ñaõ bò caét. Trong luùc ñoù thì quan thoáng ñoáctraéng trôïn cho ñoøi nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu caùc taäp ñoaøncöû tri ñeán vaên phoøng vaø truyeàn cho hoï phaûi boû phieáuvaø coå ñoäng boû phieáu cho danh saùch ñöôïc ngaøi coù caûmtình nhaát.

Baøn tay bæ oåi cuûa kieåm duyeät khoâng döøng laïi ôû caùcxuaát baûn phaåm tieáng Vieät maø coøn rôø moù caû vaøo thö töørieâng vaø caùc tôø baùo tieáng Phaùp khoâng chòu ca tuïng ñöùcñoä cuûa caùc “Cuï lôùn:” thuoäc ñòa: Sôû böu ñieän vaø sôû maät

135

thaùm Nam Kyø (giaùm ñoác sôû naøy laø con reå oâng AnbeXaroâ) ñaõ nhaän ñöôïc leänh khoâng ñeå loït – baát cöù vôùi lyùdo gì – nhöõng thö töø, baøi vôû, v.v..., göûi cho baùo Ngöôøicuøng khoå(1) xuaát baûn ôû Pari hoaëc cuûa tôø baùo aáy göûi veà.

Moät ngöôøi Mangaùt nguyeân laø lính tình nguyeän thamgia ñaïi chieán trong quaân ñoäi Phaùp vaø coù vôï ngöôøiPhaùp, ñaõ bò truïc xuaát khoûi toå quoác anh, vaø bò keát aùn5 naêm ñaøy bieät xöù, chæ vì ñaõ vieát baøi cho baùo Ngöôøicuøng khoå vaø vaøi tôø baùo khaùc ôû Phaùp, ñeå toá caùo nhöõngsöï nhuõng laïm cuûa boïn quan cai trò Phaùp ôû xöù sôû anh.

** *

Nhaân daân Ñoâng Döông khaån khoaûn ñoøi môû tröôønghoïc vì tröôøng hoïc thieáu moät caùch nghieâm troïng. Moãinaêm, vaøo kyø khai giaûng, nhieàu phuï huynh phaûi ñi goõcöûa, chaïy choït moïi nôi thaàn theá, coù khi chòu traû gaápñoâi tieàn noäi truù, nhöng vaãn khoâng tìm ñöôïc choã chocon hoïc. Vaø haøng ngaøn treû em ñaønh chòu ngu doát vìnaïn thieáu tröôøng.

Toâi coøn nhôù moät ngöôøi anh em hoï toâi muoán ñöôïc vaøomoät trong nhöõng “thieân ñaøng tröôøng hoïc” kia, ñaõ phaûi

1. Baùo Ngöôøi cuøng khoå (Le Paria): Tôø baùo do ñoàng chí Nguyeãn AÙi Quoác vaømoät soá nhaø caùch maïng trong Hoäi Lieân hieäp thuoäc ñòa saùng laäp taïi Pari, naêm1922, ñeå tuyeân truyeàn caùch maïng ôû caùc nöôùc thuoäc ñòa Phaùp. Tôø Ngöôøi cuøngkhoå chæ hoaït ñoäng ñöôïc 4 naêm vaø ra ñöôïc 38 soá, nhöng noù ñaõ ñöôïc phoå bieánôû khaép caùc thuoäc ñòa. Noù goùp gaàn quan troïng vaøo vieäc truyeàn baù chuû nghóaMaùc – Leânin vaø khích leä phong traøo caùch maïng ôû Ñoâng Döông vaø caùc nöôùcthuoäc ñòa khaùc. Ñoàng chí Nguyeãn AÙi Quoác laø chuû nhieäm kieâm chuû buùt vaø quaûnlyù cuûa tôø baùo naøy.

136

chaïy choït ñuû kieåu, göûi heát ñôn naøy ñeán ñôn khaùc choquan khaâm söù, cho quan coâng söù, cho quan ñoác tröôøngquoác hoïc vaø quan ñoác tröôøng tieåu hoïc. Taát nhieân, chaúngai theøm traû lôøi anh. Moät hoâm, anh ñaùnh baïo mang ñônñeán xin quan ñoác, moät ngöôøi Phaùp, phuï traùch caùi tröôøngmaø toâi ñaõ ñöôïc ñaëc aân vaøo hoïc tröôùc ñoù ít laâu. “Quanñoác” thaáy anh caû gan nhö theá, noåi khuøng quaùt thaùo: “Aicho pheùp maøy ñeán ñaây?”, roài xeù vuïn laù ñôn tröôùc nhöõngcaëp maét ngô ngaùc cuûa caû lôùp hoïc.

Ngöôøi ta baûo ngaân saùch khoâng cho pheùp chính phuûmôû tröôøng môùi. Khoâng haún theá ñaâu. Trong soá 12 trieäuñoàng cuûa ngaân saùch Nam Kyø, thì 10 trieäu ñaõ tìm ñöôøngchui saâu vaøo tuùi caùc ngaøi vieân chöùc roài.

Ngoaøi ra, chính phuû thuoäc ñòa laïi tìm ñuû moïi caùchñeå ngaên caûn khoâng cho thanh nieân An Nam sang duhoïc beân Phaùp, vì sôï nhieãm phaûi chuû nghóa coäng saûn.Ñieàu 500 (bis) trong nghò ñònh ngaøy 20 thaùng 6 naêm1921 veà hoïc chính ôû Ñoâng Döông quy ñònh:

“Ngöôøi baûn xöù naøo, voâ luaän laø daân thuoäc ñòa Phaùphoaëc daân do Phaùp baûo hoä muoán sang chính quoác duhoïc ñeàu phaûi ñöôïc quan toaøn quyeàn cho pheùp. Quan toaønquyeàn seõ quyeát ñònh, sau khi hoûi yù kieán quan thuû hieánkyø vaø quan giaùm ñoác nha hoïc chính.

Tröôùc khi leân ñöôøng, ngöôøi ñoù phaûi ñeán nha hoïcchính xin moät quyeån hoïc baï coù daùn aûnh vaø ghi roõ caêncöôùc lyù lòch cuûa mình, ñòa chæ cha meï, nhöõng tröôøng ñaõhoïc, nhöõng hoïc boång hoaëc trôï caáp ñaõ höôûng, nhöõngbaèng caáp ñaõ coù, vaø ñòa chæ cuûa ngöôøi baûo laõnh taïi Phaùp.Hoïc baï aáy phaûi ñöôïc quan toaøn quyeàn chöùng thöïc.

137

Hoà sô cuûa ngöôøi baûn xöù theo hoïc beân Phaùp phaûi löutröõ taïi nha hoïc chính”.

“Laøm cho daân ngu ñeå deã trò”, ñoù laø chính saùch maø caùcnhaø caàm quyeàn ôû caùc thuoäc ñòa cuûa chuùng ta öa duøngnhaát.

** *

Baùo Nhaân ñaïo(1) ñaõ thuaät laïi vieäc kieåm duyeät thö tínvaãn coøn tieán haønh nghieâm ngaët nhö theá naøo ôûMañagaxca khi cuoäc chieán tranh vì coâng lyù ñaõ keátthuùc boán naêm roài.

Ñoâng Döông cuõng vaäy, chaúng coù gì ñaùng phaân bì vôùiMañagaxca caû.

Chuùng toâi ñaõ neâu leân tröôøng hôïp tôø baùo Ngöôøi cuøng khoå.

Nhö laø tình côø xui neân, vieäc laïm quyeàn aáy xaûy rañuùng luùc oâng thoáng ñoác gian laän Boâñoaêng ñeán SaøiGoøn, cuøng vôùi ngöôøi phuï taù xuaát saéc cuûa oâng laø con reåoâng Anbe Xaroâ ñoàng thôøi laø truøm maät thaùm.

Maët khaùc, nhaø caàm quyeàn vaãn tieáp tuïc chaën laïi vaøluïc soaùt thö tín cuûa tö nhaân.

Trong khi ngöôøi ta taøn saùt ngöôøi baûn xöù, cöôùp ñoaïttaøi saûn cuûa hoï moät caùch ngang nhieân, khoâng heà bòtröøng trò, thì ngay ñeán caû caùi quyeàn sô ñaúng laø vieát thö

1. Baùo Nhaân ñaïo (L' Humaniteù): Tôø baùo cuûa Ñaûng Xaõ hoäi Phaùp do GiaêngGioâreùt saùng laäp naêm 1904. Töø sau khi coù söï phaân lieät cuûa Ñaûng Xaõ hoäi Phaùpôû Ñaïi hoäi Tua (thaùng 12-1920) vaø Ñaûng Coäng saûn Phaùp thaønh laäp, tôø Nhaânñaïo trôû thaønh cô quan trung öông cuûa Ñaûng coäng saûn Phaùp.

138

cho nhau, hoï cuõng khoâng ñöôïc höôûng! Söï vi phaïmquyeàn töï do caù nhaân aáy laïi ghi theâm moät thaønh tíchcho caùi cheá ñoä laïm quyeàn, caùi cheá ñoä maät thaùm bæ oåiñöông hoaønh haønh ôû caùc thuoäc ñòa.

** *

Chính phuû Ñoâng Döông toå chöùc phaù hoaïi tôø baùoNgöôøi cuøng khoå; chính phuû Taây Phi thuoäc Phaùp caámnhaäp caùc baùo cuûa ngöôøi da ñen chaâu Myõ; chính phuûTuynidi truïc xuaát chuû nhieäm tôø Töông lai xaõ hoäi(1); oângLyoâtaây ñuoåi chuû nhieäm tôø Ong voø veõ Maroác(2) ra khoûiMaroác. (Ngöôøi ta chæ cho nhaø baùo moät giôø ñeå thu xeáphaønh lyù).

** *

Giöõa luùc khai maïc hoäi chôï Haø Noäi, vaø trong khi oângBoâñoaêng, quyeàn toaøn quyeàn Ñoâng Döông ñang ñi thaêmcaùc gian haøng, thì boïn caûnh binh xoâng vaøo moät giannoï tòch thu caùc taäp tranh bieám hoïa do baùo Con tró ÑoângDöông(3) tröng baøy, vì tôø baùo naøy coù nhöõng loái pheâ bìnhvaø chaâm bieám khoâng hôïp khaåu vò cuûa nhöõng nhaøñöông quyeàn.

OÂng Côleâmaêngti, chuû nhieäm tôø baùo ñaõ bò baét vaøtoáng giam.

1. L’Avenir social.2. La Gueâpe Marocaine.3. L’Argus Indochinois.

139

CHÖÔNG X

CHUÛ NGHÓA GIAÙO HOÄI

Trong thôøi kyø bình ñònh, caùc söù giaû cuûa Chuùa cuõnghoaït ñoäng chaúng keùm. Heät nhö boïn gian phi rình luùcmoïi ngöôøi ñang hoát hoaûng ñeå nhaûy vaøo hoâi cuûa sau khinhaø chaùy, caùc nhaø truyeàn giaùo chuùng ta cuõng thöøa luùcñaát nöôùc roái loaïn sau cuoäc xaâm laêng ñeå … phuïc vuïChuùa. Keû thì tieát loä nhöõng bí maät maø con chieân ñaõ noùira khi xöng toäi vaø noäp nhöõng ngöôøi An Nam yeâu nöôùccho boïn chieán thaéng ñem leân maùy cheùm hay giaù treocoå. Keû thì toûa ñi khaép nôi ñeå vô veùt nhöõng tín ñoà bòbaét buoäc phaûi theo ñaïo. Coù linh muïc noï “chaân ñi ñaát,quaàn xaén ñeán moâng, löng thaét bao ñaïn, vai khoaùcsuùng daøi, hoâng ñeo suùng ngaén, daãn ñaàu moät ñoaøn conchieân vaùc giaùo maùc vaø suùng kíp; ñoù laø loái vuõ trang phaùttrieån tín ñoà cuûa moät linh muïc vôùi söï yeåm hoä cuûa quaânñoäi chuùng ta do oâng ta höôùng daãn, xoâng vaøo caùc laøngbeân löông maø oâng ñaõ baùo tröôùc vôùi caùc nhaø caàmquyeàn laø laøng phaûn nghòch”.

140

Sau cuoäc haønh quaân ñaùnh chieám Baéc Kinh, chærieâng moät mình giaùm muïc Phavie, söù ñoà cuûa giaùohoaøng, nguõ haïng baéc ñaåu boäi tinh, ñaõ boû tuùi 600.000phraêng cuûa aên cöôùp ñöôïc. Moät ngöôøi thaáy taän maét keålaïi: “Döôùi söï chæ huy cuûa giaùm muïc Phavie, moät ñoaøndaøi xe boø vaø xe ngöïa coù ba boán traêm giaùo daân cuønglính boä vaø lính thuûy Phaùp hoä toáng ñaõ keùo ñeán tröôùc phuûñeä cuûa hoaøng thaân Lyù. Hoï ñoùng vai nhöõng keû doïn nhaø vì lôïiích cuûa Chuùa!... Xong vieäc, lính traùng moãi ngöôøi nhaänñöôïc moät ngaân phieáu 200 quan, do doøng tu thaùnhVanhxaêng ñôø Poân traû”. Trong moät baûn baùo caùo chínhthöùc, chuùng toâi ñoïc thaáy lôøi buoäc toäi ñanh theùp naøy:“Vieäc cöôùp boùc taäp theå do giaùm muïc Phavie ñieàu khieånlaø göông xaáu laøm cho kyû luaät ngaám ngaàm bò ñoå vôõ”.

Taát nhieân khoâng phaûi chæ coù moät mình giaùm muïcPhavie truyeàn giaùo theo loái aáy. Ñöùc cha coøn coù nhieàuñoái thuû nöõa. Ngöôøi ta keå: “Khi leänh giôùi nghieâm vöøa baõiboû, thì caùc giaùo só lieàn daãn lính xoâng vaøo nhaø caùc chuûngaân haøng quen thuoäc maø hoï bieát coù caát giaáu vaøng thoi.Hoï mang theo hoïc sinh chuûng vieän hoaëc nhöõng ngöôøiHoa môùi theo ñaïo, ñeå nhöõng ngöôøi naøy laøm vieäc thieänbaèng caùch giuùp hoï cöôùp giaät ñoàng baøo cuûa mình vaøkieám tieàn cho caùc cha coá töø thieän laøm coâng vieäc Chuùa”.

Neáu keå heát ra ñaây taát caû nhöõng haønh vi aùc quyû cuûaboïn toâng ñoà xöùng ñaùng cuûa ñaïo töø thieän naøy thì seõquaù daøi. Nhaân ñaây chæ keå sô moät vaøi vieäc: Moät cha xöùnoï ñaõ nhoát moät em beù baûn xöù, ñaùnh ñaäp em, troùi emvaøo coät; khi ngöôøi chuû cuûa em, moät ngöôøi AÂu, ñeán xinem veà, thì cha xoâ ñaåy, ñaùnh ñaám, ruùt suùng luïc doïa

141

baén oâng. Moät cha xöù khaùc ñaõ baùn moät em gaùi An Namñi ñaïo cho moät ngöôøi AÂu laáy 300 phraêng. Moät chakhaùc ñaùnh gaàn cheát moät hoïc sinh chuûng vieän ngöôøibaûn xöù. Daân laøng ngöôøi bò naïn raát caêm phaãn, trongkhi chôø coâng lyù cuûa Chuùa, ñaõ laøm ñôn kieän teân suùcsinh – xin loãi, toâi muoán noùi vò cha ñaùng kính –, thì coânglyù theá tuïc ñaõ doïa nhöõng ngöôøi ñi kieän ngaây thô aáyraèng: “Deø chöøng! Caùc con aï! Chôù coù kieám chuyeän, neáukhoâng thì…”. Ñöùc cha M… chaúng ñaõ tuyeân boá raèng neànhoïc vaán Phaùp laø nguy hieåm cho ngöôøi An Nam ñoù sao?Coøn ñöùc cha P… thì chaû ñaõ noùi raèng Chuùa cho caây maâymoïc caïnh m… oâng ngöôøi An Nam laø Chuùa ñaõ coù duïngtaâm saùng suoát ñoù sao?

Neáu thieân ñöôøng coù thaät, thì seõ quaù chaät khoâng ñuûchoã ñeå chöùa chaáp taát caû boïn toâng ñoà thuoäc ñòa canñaûm ñoù. Vaø neáu Chuùa baát haïnh ñaõ chòu ñoùng ñanhtreân caây thaùnh giaù trôû veà coõi theá naøy, thì chaéc Ngaøi seõvoâ cuøng ngao ngaùn khi thaáy “caùc moân ñoà trung thaønh”cuûa mình thöïc hieän ñöùc khoå haïnh nhö theá naøo: giaùohoäi Xieâm chieám ñoaït moät phaàn ba dieän tích ruoäng ñaátcanh taùc trong xöù; giaùo hoäi Nam Kyø chieám moät phaànnaêm; giaùo hoäi Baéc Kyø, chæ rieâng ôû Haø Noäi ñaõ chieámmoät phaàn tö ñaát ñai, coäng theâm moät caùi voán beù xíu 10trieäu phraêng. Khoâng caàn noùi cuõng bieát laø phaàn raát lôùntaøi saûn aáy, giaùo hoäi giaønh ñöôïc baèng nhöõng thuû ñoaïnmaø hoï khoâng theå vaø cuõng khoâng bao giôø thuù nhaän.

Ñaïi taù B… vieát: “Ñieàu maø ngöôøi thöïc daân phaûi döïavaøo nhaø nöôùc ñeå laøm – thì ngöôøi truyeàn giaùo cöù laøm,baát chaáp nhaø nöôùc. Beân caïnh laõnh thoå cuûa ngöôøi chuû

142

ñoàn ñieàn, moïc leân laõnh thoå cuûa nhaø chung. Chaúng baolaâu nöõa, seõ khoâng coøn reûo ñaát naøo cho ngöôøi An Namcoù theå sinh cô laäp nghieäp neáu khoâg cam chòu kieápnoâng noâ!”.

Amen! Laïy Chuùa toâi.

** *

Chuùa ñaày loøng nhaân aùi vaø toaøn naêng. Laø ñaáng saùngtheá toái cao. Ngöôøi ñaõ naën ra moät chuûng toäc goïi laøthöôïng ñaúng ñeå ñaët leân löng moät chuûng toäc goïi laø haïñaúng cuõng do Ngöôøi naën ra. Bôûi vaäy, moïi ñoaøn ñi khaihoùa – duø ñeán AÊngti, Mañagaxca, Tahiti hay laø ÑoângDöông – cuõng ñeàu coù moùc theo moät ñoaøn goïi laø ñoaøntruyeàn giaùo. Chaúng haïn, chuùng ta bieát raèng chính phuûPhaùp quyeát ñònh vieäc chinh phuïc Baéc Kyø laø do söï xuùigiuïc cuûa caùc ngaøi giaùo phaåm thöïc daân ñöôïc muï vôïNapoâleâoâng ñeä tam ñôõ ñaàu. Vaø caùc vò ñoù ñaõ laøm nhöõnggì? Hoï ñaõ lôïi duïng loøng hieáu khaùch cuûa ngöôøi An Namñeå ñaùnh caép nhöõng bí maät quaân söï, veõ nhöõng baûn ñoànoäp cho quaân ñoäi vieãn chinh. Chuùng toâi khoâng hieåutieáng latinh goïi caùi coâng vieäc aáy laø gì, chöù tieáng Phaùpthoâng duïng thì goïi laø laøm giaùn ñieäp.

Boïn Gaùcnieâ(1), boïn Rivie(2) vaø beø luõ khoâng am hieåuñòa phöông vaø khoâng bieát tieáng baûn xöù thì ñaõ coù boïn

1. Gaùcnieâ (Françis Garnier): Só quan haûi quaân Phaùp tham gia ñaùnh chieámBaéc Kyø laàn thöù nhaát, bò quaân ta gieát cheát ôû gaàn Caàu Giaáy (Haø Noäi) naêm 1873.2. Rivie (Henri Rivieøre): Só quan haûi quaân Phaùp tham gia ñaùnh chieám Baéc Kyølaàn thöù hai, bò quaân ta gieát cheát ôû gaàn Caàu Giaáy (Haø Noäi) naêm 1883.

143

truyeàn giaùo laøm thoâng ngoân vaø chæ ñieåm cho chuùng.Trong vai troø naøy, caùc vò mang chöùc thaùnh khoâng boûlôõ dòp naøo ñeå thöïc hieän ñöùc nhaân cuûa ñaïo Chuùa. Coùlinh muïc ñaõ baûo lính: “Ñoát laøng naøy ñi, noù ñaõ khoângnoäp thueá cho chuùng ta”, hay laø: “Tha cho laøng naøy,noù ñaõ quy thuaän chuùng ta” (GI.B). Chuùng ta ñaây töùclaø giaùo hoäi.

Haøng giaùo só thuoäc ñòa khoâng nhöõng phaûi chòu traùchnhieäm gaây ra chieán tranh thuoäc ñòa, maø coøn laø boïnkeùo daøi chieán tranh, boïn chuû tröông ñaùnh ñeán cuøng.Khoâng chòu ñieàu ñình “non”. Ñoâ ñoác R. ñôø Giônuiy(1)

trong moät baûn baùo caùo vôùi boä haûi quaân ñaõ vieát raèng:“Toâi muoán tìm caùch giao thieäp vôùi nhaø caàm quyeàn AnNam ñeå kyù keát moät hoøa öôùc, nhöng ñaõ gaëp nhöõng trôûngaïi raát lôùn do caùc nhaø truyeàn giaùo gaây ra… Moät hoøaöôùc vôùi ngöôøi An Nam, duø coù lôïi bao nhieâu, cuõng chaúngthoûa maõn ñöôïc loøng ham muoán cuûa caùc oâng aáy. Hoïmuoán ñaùnh chieám heát caû nöôùc vaø laät ñoå trieàu ñaïi ñangtrò vì. Giaùm muïc Penlôranh ñaõ nhieàu laàn noùi nhö theávaø ñoù cuõng laø yù kieán cuûa giaùm muïc Lôphevôrô”.

Phaûi chaêng ñoù laø vì yeâu nöôùc? Khoâng, bôûi vì ôû ñoaïnsau cuûa baûn baùo caùo, ñoâ ñoác ñaõ noùi raèng, “nhöõng giaùosó hoaït ñoäng ôû Nam Kyø hy sinh quyeàn lôïi cuûa nöôùcPhaùp cho nhöõng muïc ñích rieâng tö”.

1. Giônuiy (Rigault de Genouilly): Thuûy quaân ñoâ ñoác Phaùp ñaõ ñem chieánthuyeàn ñaàu tieân ñeán baén phaù caûng Ñaø Naüng, naêm 1858, môû ñaàu cuoäc chieántranh xaâm löôïc cuûa thöïc daân Phaùp ôû nöôùc ta.

144

Maåu chuyeän sau ñaây chöùng minh cho yù kieán ñoù:

Vua Haøm Nghi(1) rôøi boû kinh thaønh cuûa mình bò quaânPhaùp chieám. OÂng ñem nghóa quaân vaây moät laøng dongöôøi theo ñaïo choáng giöõ, trong ñoù coù saùu nhaø truyeàngiaùo. Moät töôùng Phaùp ñöôïc tin baùo, lieàn ñieàu ñình vôùimoät coá ñaïo cho möôïn thuyeàn chôû quaân ñi giaûi vaây. Coáñaïo khöôùc töø, baûo raèng thuyeàn ñi ñaùnh caù ngoaøi khôiheát, ba boán ngaøy nöõa môùi veà. Sau khi ñieàu tra, vieântöôùng bieát laø teân coá ñaïo ñaõ coá yù phaân taùn thuyeàn beøñeå quaân tieáp vieän khoâng theå ñi ñöôïc. Vieân töôùng beønñoøi coá ñaïo ñeán baûo: “Neáu khoâng coù thuyeàn cho toâitrong saùu giôø nöõa thì toâi seõ cho baén oâng”. Thuyeàn ñeán,vieân töôùng hoûi vò cha ñaùng kính: “Taïi sao laïi noùi doái?– Thöa töôùng quaân, neáu ñeå caùc giaùo só bò cheát roài töôùngquaân môùi ñeán, thì chuùng toâi seõ coù theâm saùu ngöôøi töûvì ñaïo ñeå phong thaùnh”.

Ñaáy laø nhöõng haønh ñoäng phuùc aâm maø caùc “Cha nhaøta” noã löïc laøm haèng ngaøy vaø bao giôø cuõng laø nhaândanh Chuùa caû.

1. Haøm Nghi: Vua thöù 8 nhaø Nguyeãn, teân huùy laø Nguyeãn Phuùc Öng Lòch, coøncoù teân laø Nguyeãn Phuùc Minh, ngöôøi ñöùng ñaàu phe chuû chieán choáng thöïc daânPhaùp trong trieàu ñình Hueá. Khi kinh ñoâ Hueá thaát thuû, oâng cuøng vôùi Toân ThaátThuyeát ra Quaûng Trò toå chöùc khaùng chieán. Bò giaëc Phaùp luøng baét, oâng phaûilaùnh ôû vuøng röøng nuùi Quaûng Bình, ra chieáu Caàn Vöông, keâu goïi vaên thaânchoáng Phaùp. Thaùng 10 naêm 1888, oâng bò boïn giaëc Phaùp baét ñem ñaøy sangAngieâri.

145

CHÖÔNG XI

NOÃI KHOÅ NHUÏCCUÛA NGÖÔØI PHUÏ NÖÕ BAÛN XÖÙ

Ñoïc nhöõng trang treân ñaây cuõng ñaõ thaáy ngöôøi phuïnöõ An Nam ñöôïc caùc nhaø khai hoùa cuûa chuùng ta “baûohoä” nhö theá naøo. Khoâng moät choã naøo ngöôøi phuï nöõthoaùt khoûi nhöõng haønh ñoäng baïo ngöôïc. Ngoaøi phoá,trong nhaø, giöõa chôï hay ôû thoân queâ, ñaâu ñaâu hoï cuõngvaáp phaûi nhöõng haønh ñoäng taøn nhaãn cuûa boïn quan caitrò, só quan, caûnh binh, nhaân vieân nhaø ñoan, nhaø ga.Moät ngöôøi AÂu maéng moät phuï nöõ An Nam laø con ñó, conbuù duø laø moät vieäc thoâng thöôøng. Ngay giöõa chôï BeánThaønh ôû Saøi Goøn – maø ngöôøi ta baûo laø moät thaønh phoáPhaùp –, boïn gaùc chôï ngöôøi AÂu cuõng khoâng ngaàn ngaïiduøng roi gaân boø, duøi cui ñaùnh phuï nöõ baûn xöù ñeå baéthoï traùnh khoûi laøm ngheõn loái!

Nhöõng chuyeän ñaùng buoàn nhö theá, coù theå keå maõikhoâng heát, song chuùng toâi hy voïng raèng maáy vieäc keå

146

treân cuõng ñuû laøm cho chò em ôû chính quoác bieát roõ phuïnöõ An Nam soáng quaèn quaïi trong caûnh laàm than vaø bòaùp böùc nhö theá naøo. Baây giôø haõy xem ngöôøi phuï nöõbaûn xöù ôû caùc thuoäc ñòa khaùc – cuõng ôû döôùi söï baûo hoäcuûa nöôùc meï – coù ñöôïc toân troïng hôn khoâng.

ÔÛ Pheát Môdala (Angieâri), moät ngöôøi baûn xöù bò keátaùn moät naêm tuø vì toäi aên troäm. Anh ta troán khoûi nhaølao. Ngöôøi ta phaùi moät toaùn quaân, do moät quan hai chæhuy, ñeán bao vaây laøng anh ta. Toaùn quaân suïc saïo raátkyõ nhöng khoâng tìm thaáy. Chuùng beøn taäp trung 35 phuïnöõ hoï haøng thaân thuoäc cuûa anh ta laïi. Trong soá ngöôøinaøy coù nhöõng em gaùi 12 tuoåi, nhöõng cuï baø 70 tuoåi,nhöõng phuï nöõ coù thai, nhöõng baø meï ñang cho con buù.Döôùi con maét bao dung cuûa vieân quan hai vaø cuûa vieânquan cai trò vöøa ñeán, moãi teân lính voà laáy moät phuï nöõ.Caùc haøo muïc, caùc ngöôøi caàm ñaàu caùc toå chöùc töø thieäntrong laøng cuõng baét buoäc phaûi ñöùng xem caûnh aáy.Ngöôøi ta baûo laøm theá ñeå cho hoï sôï. Xong roài, ngöôøi taphaù nhaø cöûa, baét suùc vaät, nhoát nhöõng ngöôøi ñaøn baøñaõ bò haõm hieáp vaøo moät caên nhaø ñeå cho chính boïnñao phuû kia canh gaùc vaø tieáp tuïc moïi haønh ñoäng oânhuïc nhö theá ñeán hôn moät thaùng.

Ngöôøi ta thöôøng noùi: “Cheá ñoä thöïc daân laø aên cöôùp”.Chuùng toâi xin theâm: laø hieáp daâm vaø gieát ngöôøi.

** *

Döôùi ñaàu ñeå: “Boïn thöïc daân keû cöôùp”, Víchto Meârícñaõ keå laïi moät haønh vi baïo ngöôïc khoâng theå töôûngtöôïng ñöôïc cuûa moät vieân quan cai trò thuoäc ñòa noï: haén

147

ñoå nhöïa cao su vaøo aâm hoä cuûa moät phuï nöõ da ñen.Sau ñoù, haén baét chò ta ñoäi moät taûng ñaù to töôùng ñöùngphôi naéng cho ñeán cheát.

Teân vieân chöùc daâm baïo aáy hieän ñang tieáp tuïc laäpcoâng ôû moät ñòa phöông khaùc.

Khoán thay, nhöõng haønh vi bæ oåi nhö theá laïi khoânghieám gì ôû caùi nôi maø laøng baùo boài buùt thöôøng goïi laø“nöôùc Phaùp haûi ngoaïi”.

Thaùng 3 naêm 1922, moät nhaân vieân nhaø ñoan ôû BaøRòa (Nam Kyø) ñaõ ñaùnh gaàn cheát moät phuï nöõ An Nam,laøm phu ñoäi muoái, laáy côù chò ñaõ laøm oàn aøo döôùi hieânnhaø haén maát giaác nguû tröa.

Tuyeät hôn nöõa laø ngöôøi phuï nöõ aáy coøn bò ñe doïañuoåi khoûi coâng tröôøng muoái neáu chò keâu kieän.

Thaùng 4, moät nhaân vieân nhaø ñoan khaùc ñeán thay,cuõng toû ra xöùng ñaùng vôùi teân tröôùc bôûi nhöõng haønh vitaøn aùc cuûa haén.

Moät baø cuï An Nam, cuõng laø phu gaùnh muoái, vì bòkhaáu löông neân caõi nhau vôùi muï cai. Muï cai thöa vôùivieân ñoan. Vieân naøy khoâng caàn xeùt hoûi gì caû, taùt luoânbaø cuï hai caùi taùt neân thaân, vaø khi baø cuï cuùi xuoángnhaët noùn, thì nhaø khai hoùa ñoù laïi ñaù luoân moät caùi raátaùc vaøo buïng döôùi laøm cho maùu oäc ra leânh laùng.

Baø cuï ngaõ xuoáng baát tænh. Ñaùng leõ phaûi ñôõ baø cuïdaäy, thì ngöôøi coäng söï cuûa oâng Xaroâ laïi ñoøi lyù tröôûngsôû taïi ñeán vaø leänh ñem ngöôøi bò thöông ñi. Lyù tröôûngtöø choái khoâng laøm. Vieân ñoan lieàn cho ñoøi choàng baøgiaø ñeán, – oâng naøy muø, – ra leänh ñem vôï veà.

148

Caùc baïn coù muoán ñaùnh cuoäc raèng cuõng nhö baïnñoàng söï cuûa hoï laø vieân quan cai trò noï ôû chaâu Phi, haivieân chöùc nhaø ñoan Nam Kyø naøy ñaõ ñöôïc hoaøn toaøn voâsöï khoâng? Thaäm chí coù theå chuùng ñaõ ñöôïc thaêngthöôûng nöõa laø khaùc!

** *

Caùc em beù Angieâ ñoùi. Nhieàu em môùi leân saùu, leânbaûy ñaõ phaûi ñi ñaùnh giaày hay xaùch gioû thueâ ôû chôï ñeåkieám aên.

Chính phuû thuoäc ñòa vaø khai hoùa cho raèng caùc emcuøng khoå kia kieám ñöôïc quaù nhieàu tieàn, neân baét moãiem phaûi coù moät soå ñaêng kyù vaø traû moân baøi haøng thaùngtöø 1 phraêng röôõi ñeán 2 phraêng.

Caùc baïn coâng nhaân chính quoác! Caùc baïn ñang phaûnñoái moùn thueá voâ lyù ñaùnh vaøo tieàn löông, caùc baïn nghótheá naøo veà moùn thueá bæ oåi ñaùnh vaøo caùc em beù kia?

** *

Tröôùc chieán tranh, ôû Maùctiních, giaù ñöôøng laø 280phraêng moät taán, röôïu rom 35 phraêng moät traêm lít.

Nay giaù ñöôøng 3.000 phraêng, röôïu rom 400 phraêng.

Nhö theá boïn chuû ñöôïc lôøi 1.000%.

Giaù sinh hoaït thì laïi taêng leân ít nhaát 300%. Neáucoäng theâm söï giaûm suùt söùc mua cuûa ñoàng phraêng vaøosöï cheânh leäch gheâ gôùm noùi treân thì caùc baïn seõ thaáyñôøi soáng cuûa ngöôøi coâng nhaân baûn xöù cuøng cöïc ñeántheá naøo.

149

Thaùng 2 naêm 1923, vì chuû khoâng chòu taêng löông,coâng nhaân baõi coâng.

Cuõng nhö baát cöù ôû ñaâu, maø ôû thuoäc ñòa laïi coøn hônôû nôi khaùc, boïn chuû khoâng bao giôø ngaàn ngaïi laøm chocoâng nhaân ñoå maùu. Cho neân trong cuoäc baõi coâng aáy,hai coâng nhaân treû ngöôøi Maùctiních, moät anh 18, moätanh 19 tuoåi, ñaõ bò gieát moät caùch heøn nhaùt.

Boïn chuû hung aùc khoâng töø treû con, khoâng tröø phuïnöõ. Tôø Ngöôøi cuøng khoå, soá ra thaùng 5 naêm 1923, ñaõñaêng tin döôùi ñaây:

“Nhaø chöùc traùch ñoái xöû raát baát coâng vôùi nhaân daânlao ñoäng. Nhöõng ngöôøi khoâng nhaän laøm vieäc theo möùctieàn coâng do boïn chuû aán ñònh ñeàu bò toá giaùc, bò caûnhbinh baét giöõ vaø khaùm xeùt. ÔÛ ñaâu, boïn caûnh binh cuõngtoû ra ñaày aùc yù ñoái vôùi daân ngheøo khoå.

Chaúng haïn hoâm kia, hai caûnh binh ñaõ ñeán vieän cöùuteá Tôriniteâ baét moät phuï nöõ teân laø Luybanh, chò naøy haiñuøi bò truùng nhieàu veát ñaïn trong vuï noå suùng ôû Raùtxinhaécngaøy 9 thaùng 2. Ngöôøi ta ñaõ boû tuø chò, laáy côù raèng “chòñaõ vi phaïm quyeàn töï do lao ñoäng baèng baïo haønh hoaëcbaèng lôøi doïa daãm”.

Nhöng moät ñieàu chaéc chaén laø ngöôøi phuï nöõ ñaùngthöông ñoù ñi khoâng ñöôïc, theá maø boïn caûnh binh vaãncöù muoán giaûi chò ñi boä 32 kiloâmeùt ñeán choã oâng döï thaåm.

Luùc chò bò baét thì ñaõ naêm, saùu ngaøy chò khoâng ñöôïcthaày thuoác ôû maõi Pho ñôø Phraêngxô(1), caùch ñaáy 32kiloâmeùt, ñeán khaùm.

1. Fort de France: Thuû phuû Maùctiních.

150

Theá thì ai ñaõ caáp giaáy cho chò ra vieän, khi maø ngöôøimeï coù ba con nhoû vaø bò baét giam kia vaãn baûo raèng mìnhchöa laønh, mình coøn thöông tích vaø khoâng ñi laïi ñöôïc?

Toâi neâu söï vieäc naøy trong soá bao nhieâu söï vieäc ñaùngcaêm phaãn thöôøng taùi dieãn haàu nhö ôû khaép nôi trongthuoäc ñòa.

Trong cuoäc baõi coâng, ôû moät soá doanh nghieäp, nhöõngngöôøi “ñöôïc tuyeån duïng” bò baét buoäc laøm vieäc döôùi söïgiaùm saùt cuûa caûnh binh vaø lính thuûy, y nhö döôùi thôøiñaïi noâ leä”.

** *

Chuùng toâi ñoïc trong moät tôø baùo, thaáy nhö sau:

“ÔÛ Coângxtaêngtin(1), töøng ñoaøn phuï nöõ luõ löôït keùo ñiaên xin. Moät ngöôøi trong ñaùm ngöôøi cuøng khoå ñoù ñaõcheát beân caàu En Caêngtara, tay coøn aüm ñöùa con nhoû.

Töø Boâgari ñeán Gienpha(2), voâ soá oâng giaø, treû em vaøphuï nöõ beá con bao vaây ñoaøn xe löûa ñeå xin boá thí.

Hoï chæ coøn laø nhöõng boä xöông, aùo quaàn tôi taû. Ngöôøita caám hoï laûng vaûng ñeán caùc ga”.

** *

1. Constantine: Teân moät quaän cuûa Angieâri, ñoàng thôøi cuõng laø teân quaän lî cuûaquaän aáy.2. Boghari, Djelfa: Teân nhöõng ñòa phöông ôû Angieâri.

151

Thaät laø moät söï mæa mai ñau ñôùn khi thaáy raèng neànvaên minh – döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau nhö töï do,coâng lyù, v.v..., ñöôïc töôïng tröng baèng hình aûnh dòuhieàn cuûa moät ngöôøi phuï nöõ vaø ñöôïc moät haïng ngöôøi töïcho laø phong nhaõ ra söùc ñieåm toâ – laïi ñoái xöû moät caùchheát söùc bæ oåi vôùi ngöôøi phuï nöõ baèng xöông, baèng thòtvaø xuùc phaïm tôùi phong hoùa, trinh tieát vaø ñôøi soáng cuûahoï moät caùch cöïc kyø voâ lieâm sæ.

Thoùi daâm baïo thöïc daân laø hieän töôïng phoå bieán vaøtaøn aùc khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc. ÔÛ ñaây chuùng toâichæ neâu ra moät vaøi vieäc maø nhöõng nhaân chöùng khoângthieân vò ñaõ troâng thaáy vaø keå laïi, ñeå caùc chò em phöôngTaây hieåu roõ giaù trò cuûa caùi goïi laø “söù maïng khai hoùa”vaø noãi ñau khoå cuûa chò em mình ôû thuoäc ñòa.

Moät ngöôøi ôû thuoäc ñòa keå laïi raèng: “Khi boïn línhkeùo ñeán, taát caû daân chuùng ñeàu chaïy troán, chæ coøn laïihai cuï giaø, moät thieáu nöõ, moät thieáu phuï ñang cho ñöùacon môùi ñeû buù vaø tay daét moät em gaùi leân taùm. Boïnlính ñoøi tieàn, röôïu vaø thuoác phieän. Vì khoâng ai hieåutieáng Phaùp neân chuùng noåi giaän, laáy baùng suùng ñaùnhcheát moät cuï giaø. Coøn cuï giaø kia thì bò hai teân lính, khiñeán ñaõ say meàm, ñem thieâu soáng trong moät ñoáng löûahaøng maáy giôø lieàn ñeå laøm troø vui vôùi nhau. Trong khiñoù thì nhöõng teân khaùc thay phieân nhau hieáp coâ thieáunöõ, ngöôøi meï vaø ñöùa con gaùi nhoû cuûa baø. Xong,chuùng vaät ngöûa coâ thieáu nöõ ra, troùi laïi, nheùt gieû vaøomieäng, roài moät teân caàm löôõi leâ ñaâm vaøo buïng coâ,chaët ngoùn tay coâ ñeå laáy chieác nhaãn vaø caét ñaàu coâ ñeåloät caùi voøng coå.

152

Treân ñaùm ñaát baèng phaúng tröôùc kia laø ruoäng muoái,ba caùi xaùc cheát naèm ñoù: moät em beù bò loät traàn truoàng,moät thieáu nöõ ruoät gan loøi ra, caùnh tay traùi cöùng ñôø giônaém tay leân chóa vaøo oâng trôøi voâ tình, moät xaùc cuï giaøgheâ rôïn khuûng khieáp, thaân theå traàn truoàng, maët muõichaùy khoâng nhaän ra ñöôïc nöõa, môõ chaûy leânh laùng ñaõñoâng laïi, da buïng phoàng leân, laùng xaày, vaøng oùng nhöda lôïn quay”.

Buoåi toái hoâm ñaùnh chieám Chôï Môùi (Baéc Kyø), moät sóquan cuûa tieåu ñoaøn chaâu Phi coøn thaáy moät ngöôøi tuøkhoûe maïnh, khoâng thöông tích. Saùng hoâm sau, vieân sóquan aáy ñaõ thaáy anh ta bò thieâu cheát, môõ chaûy nhaàynhuïa, da buïng phoàng leân vaø vaøng aùnh. Ñoù laø vì moätboïn lính ñaõ suoát ñeâm thui con ngöôøi tay khoâng aáy,trong khi boïn khaùc haønh haï moät phuï nöõ.

Moät teân lính buoäc moät ngöôøi phuï nöõ An Nam phaûihieán thaân cho con choù cuûa haén. Chòu khoâng chòu. Haénlieàn ñaâm moät nhaùt löôõi leâ vaøo buïng chò, cheát töôi.

Cuõng vaãn ngöôøi chöùng aáy keå laïi: “Moät ngaøy leã noïmoät teân lính trong côn vui, töï nhieân voâ côù nhaûy boå vaøomoät baø giaø ngöôøi An Nam, laáy löôõi leâ ñaâm baø moät nhaùtcheát ngay.

Moät teân lính laøm vöôøn nhìn thaáy moät toaùn ngöôøi,nam coù, nöõ coù, ñi vaøo vöôøn haén luùc möôøi giôø saùng. Ñoùlaø nhöõng ngöôøi troàng rau hieàn laønh, toø moø muoán xemvöôøn. Nhöng teân lính ñaõ laáy suùng saên baén xaû vaøo hoï,laøm cheát hai thieáu nöõ.

Moät nhaân vieân nhaø ñoan ñoøi vaøo nhaø moät ngöôøibaûn xöù, chuû nhaø khoâng chòu, haén beøn ñoát nhaø, vaø

153

ñaùnh gaõy chaân chò vôï chuû nhaø giöõa luùc chò bò khoùixoâng môø maét, daét con chaïy ra ñeå khoûi cheát chaùy”.

Thoùi daâm baïo voâ ñoä cuûa boïn xaâm löôïc thaät khoângcoù giôùi haïn naøo caû. Caùi tinh vi cuûa moät neàn vaên minhkhaùt maùu cho pheùp chuùng töôûng töôïng ñöôïc ñeán ñaâuthì chuùng cöù thöïc hieän tính taøn aùc laïnh luøng cuûa chuùngñeán ñoù.

Thueá maù naëng neà khoâng phaûi chæ ñaùnh vaøo ruoängñaát, vaøo suùc vaät vaø vaøo nam giôùi maø thoâi, maø caùi ônmöa moùc (!) aáy coøn töôùi roäng ra cho caû nöõ giôùi nöõa:

“Nhieàu phuï nöõ baûn xöù khoán khoå, phaûi mang naënggoâng xieàng ñi queùt ñöôøng chæ vì moät toäi laø khoâng noäpnoåi thueá”.

Trong taát caû nhöõng coá gaéng cuûa caùc nhaø khai hoùanhaèm laøm cho noøi gioáng An Nam laønh maïnh hôn vaøñöa hoï leân con ñöôøng tieán boä (?), phaûi keå ñeán vieäccöôõng böùc mua röôïu ty. Khoâng sao keå xieát taát caû söïnhuõng laïm chung quanh vieäc baùn röôïu, moät thöù thuoácñoäc duøng ñeå pha cheá theá naøo cho ngöôøi ta nuoát troâiñöôïc caùi moùn “daân chuû”.

Treân kia chuùng toâi ñaõ noùi roõ raèng ñeå nuoâi beùo boïncaù maäp ôû chính quoác, caùi chính phuû ñaày toäi aùc ôû ÑoângDöông ñaõ cho pheùp boïn toâi tôù cuûa noù baét ñaøn baø, treûcon khoâng uoáng röôïu cuõng phaûi mua röôïu. Muoán laømvöøa yù boïn ñoäc quyeàn, ngöôøi ta ñaët ra nhöõng luaät leäñeå tröøng trò vieäc naáu vaø buoân röôïu laäu; ngöôøi ta ñaëtleân ñaàu ngöôøi daân baûn xöù caû moät loâ ñuû thöù hìnhphaït; ngöôøi ta caáp vuõ khí cho nhaân vieân nhaø ñoan.

154

Boïn naøy coù quyeàn xoâng xaùo vaøo nhaø cöûa, ruoäng vöôøncuûa tö nhaân.

Chuùng ta hôi laáy laøm ngaïc nhieân – maø keå cuõng ñuùngngaïc nhieân thaät – khi thaáy caûnh binh giaûi veà Haø Noäihay Haûi Phoøng töøng ñoaøn oâng giaø, phuï nöõ coù mang, treû con,cöù hai ngöôøi troùi chung moät daây, ñeå traû lôøi veà toäi vi phaïmluaät leä thöông chính.

“Nhöng theá cuõng chöa thaám gì so vôùi nhöõng vieäc xaûyra ôû caùc tænh, nhaát laø ôû Trung Kyø; ôû ñaáy vieân coâng söùkeát aùn vaø boû tuø haøng loaït, giaø treû, ñaøn oâng, ñaøn baø”.

Taùc giaû ñoaïn vaên treân taû ñaùm thaân quyeán cuûa hoï ôûcoång nhaø lao nhö sau: “OÂng giaø, ñaøn baø, treû con, taátcaû ñaùm ngöôøi aáy ñeàu baån thæu, raùch röôùi, maët muõi hoáchaùc, maét ñoû ngaàu leân vì soát; treû con bò loâi theo vì ngaénchaân böôùc khoâng kòp. Taát caû caùi ñaùm ngöôøi ñaõ kieätsöùc aáy mang theo ñuû moïi thöù: noùn, quaàn aùo raùch, cômnaém, ñuû thöù thöùc aên, ñeå leùn trao cho ngöôøi bò can, laøcha, laø choàng, laø truï coät cuûa gia ñình, vaø haàu nhö luoânluoân laø chuû gia ñình”.

Taát caû nhöõng ñieàu maø ngöôøi ta ñaõ coù theå noùi ra vaãncoøn ôû döôùi möùc söï thaät. Chöa coù bao giôø, ôû moät nöôùcnaøo maø ngöôøi ta laïi vi phaïm moïi quyeàn laøm ngöôøi moätcaùch daõ man, ñoäc aùc traéng trôïn ñeán theá.

Khoâng phaûi chæ coù nhöõng cuoäc khaùm nhaø haøng loaït,lieân tuïc, maø coøn coù nhöõng cuoäc khaùm xeùt thaân theå ngöôøibaûn xöù baát keå ôû choã naøo, baát keå laø nam hay nöõ! Nhaân vieânnhaø ñoan vaøo nhaø ngöôøi baûn xöù, baét ñaøn baø, con gaùi côûiheát aùo quaàn tröôùc maët chuùng, vaø khi hoï ñaõ traàn truoàng nhö

155

nhoäng thì chuùng giôû troø daâm ñaõng kyø quaëc ñeán möùc ñem caûcon daáu nhaø ñoan ñoùng leân ngöôøi hoï.

OÂi! Hôõi nhöõng ngöôøi meï, nhöõng ngöôøi vôï, nhöõngngöôøi phuï nöõ Phaùp, chò em nghó gì veà tình traïng ñoù?Vaø caùc baïn, nhöõng ngöôøi con, nhöõng ngöôøi choàng,nhöõng anh em ngöôøi Phaùp nöõa? Coù phaûi ñoù laø pheùp lòchsöï cuûa ngöôøi Phaùp ñaõ bò “thöïc daân hoùa” ñi khoâng nhæ?

Nhieät tình cuûa ngöôøi An Nam ñoái vôùi neàn giaùo duïchieän ñaïi laøm cho chính phuû baûo hoä lo sôï. Bôûi theá,chính phuû ñoùng cöûa caùc tröôøng laøng, bieán tröôøng hoïcthaønh chuoàng ngöïa cho caùc quan nhaø binh, ñuoåi hoïctroø vaø boû tuø thaày giaùo. Moät coâ giaùo baûn xöù ñaõ bò baétgiaûi veà tænh lî, coå ñeo goâng, ñaàu phôi traàn döôùi aùnhnaéng nhö thieâu ñoát.

Moät vieân chaùnh quaûn phaùo binh, ñaõ ñoát nhaø moätphuï nöõ An Nam, vì ngöôøi aáy khoâng chòu tieáp haén vaøoluùc nöûa ñeâm.

Moät vieân quan hai coù nhieàu vôï ñaõ quaät ngaõ moätthieáu phuï An Nam vaø duøng gaäy song ñaùnh chò ñeán cheátchæ vì chò khoâng chòu laøm vôï leõ haén.

Moät só quan khaùc hieáp moät em beù gaùi baèng nhöõngcaùch daâm baïo voâ cuøng gheâ tôûm. Bò truy toá tröôùc toøañaïi hình, haén ñöôïc traéng aùn, chæ vì naïn nhaân laø ngöôøiAn Nam.

Trong taát caû caùc baøi dieãn vaên, taát caû caùc baûn baùocaùo ôû khaép nhöõng nôi maø caùc nhaø caàm quyeàn cuûachuùng ta coù dòp môû mieäng, vaø coù boïn ngoác ngoài nghe,hoï luoân luoân khaúng ñònh raèng, chæ coù nöôùc Ñöùc daõ

156

man môùi laø ñeá quoác, laø quaân phieät, coøn nöôùc Phaùp,caùi nöôùc Phaùp yeâu hoøa bình, nhaân ñaïo, coäng hoøa vaødaân chuû, caùi nöôùc Phaùp maø hoï ñaïi dieän thì khoângphaûi laø ñeá quoác, cuõng khoâng phaûi laø quaân phieät. OÀ!Hoaøn toaøn khoâng phaûi! Neáu chính caùc nhaø caàm quyeànaáy ñöa binh lính – laø con em coâng nhaân hay chính laøcoâng nhaân – ñi gieát haïi nhöõng coâng nhaân ôû caùc nöôùckhaùc, thì ñoù chaúng qua laø ñeå daïy cho nhöõng ngöôøi naøybieát soáng cho toát maø thoâi!

157

CHÖÔNG XII

NOÂ LEÄ THÖÙC TÆNH

I – ÔÛ ÑOÂNG DÖÔNG

Thaùng 11 naêm 1922, saùu traêm thôï nhuoäm ôû ChôïLôùn (Nam Kyø) vì bò bôùt löông neân ñaõ quyeát ñònh baõicoâng.

Cuoäc phaûn coâng cuûa boïn chuû lieàn dieãn ra ôû khaépnôi, vaø khaép nôi giai caáp coâng nhaân cuõng baét ñaàu giaùcngoä veà löïc löôïng vaø giaù trò cuûa mình.

Neáu nhöõng coâng nhaân baûn xöù khoán khoå kia, thöôønglaø raát ngoan ngoaõn, deã sai deã baûo, khoâng ñöôïc giaùoduïc vaø toå chöùc, ñaõ ñi ñeán choã phaûi taäp hôïp nhau laïi– do baûn naêng töï veä, neáu coù theå noùi nhö theá – vaø ñaáutranh choáng nhöõng ñoøi hoûi taøn baïo cuûa chuû, thì ñoù laøvì tình caûnh cuûa hoï quaù ö khoán khoå, khoán khoå ñeánmöùc maø ôû chaâu AÂu ngöôøi ta khoâng töôûng töôïng ñöôïc.Ñaây laø laàn ñaàu tieân, moät phong traøo nhö theá nhoùm leân

158

ôû thuoäc ñòa. Chuùng ta haõy ghi laáy daáu hieäu ñoù cuûa thôøiñaïi vaø chuùng ta ñöøng queân raèng boån phaän cuûa chuùngta – nhöõng ngöôøi lao ñoäng ôû chính quoác – khoâng phaûichæ toû tình ñoaøn keát vôùi nhöõng anh em cuøng giai caápôû ñaáy baèng lôøi noùi, maø coøn phaûi giaùc ngoä hoï, giaùo duïchoï veà yù thöùc toå chöùc vaø veà phöông phaùp toå chöùc.

II – ÔÛ ÑA HOÂ MAÂY

Lo sôï veà giai caáp coâng nhaân ôû chính quoác ñaõ thöùctænh, chuû nghóa tö baûn Phaùp tìm caùch di chuyeån neànthoáng trò cuûa noù qua caùc thuoäc ñòa. Taïi ñoù, noù vô veùtnguyeân lieäu cho caùc nhaø maùy vaø söû duïng nhöõng löïclöôïng phaûn ñoäng vaø laïc haäu(1) ñeå choáng laïi caùch maïng.Baùo chí tö saûn ôû Pari vaø caùc tænh thöôøng xuyeân daønhhaøng trang cho muïc thuoäc ñòa. Caùc töôùng taù vaø nghò sótoå chöùc nhöõng cuoäc dieãn thuyeát veà thuoäc ñòa. Nhöõngcaây buùt quan lieâu vaø nhöõng ngöôøi noùi khoaùc aáy khoângtìm ñaâu ra ñuû lôøi ñeå ca ngôïi coâng ôn khai hoùa “cuûa hoï”vaø loøng trung thaønh cuûa ngöôøi baûn xöù.

Ñoâi khi caùc ngaøi aáy trô traùo ñeán möùc ñem loøng…nhaân töø cuûa hoï ñoái laäp vôùi söï cöôùp boùc cuûa thöïc daânAnh; hoï cho chính saùch cuûa ngöôøi Anh laø “phöôngphaùp taøn nhaãn” hoaëc “thaùi ñoä thoâ baïo” vaø quaû quyeátraèng caùch laøm cuûa ngöôøi Phaùp laø ñaày coâng baèng vaøtöø thieän!

1. Baûn tieáng Phaùp xuaát baûn naêm 1946: “... et du mateùriel humain pour sacontre reùvolution” (söû duïng nhaân löïc ñeå choáng laïi caùch maïng)

159

Chæ caàn nhìn qua caùc thuoäc ñòa Phaùp moät chuùt cuõngñuû thaáy coâng cuoäc khai hoùa ñoù laø “ñeïp ñeõ vaø nhaân töø”bieát chöøng naøo!

ÔÛ Ñahoâmaây, ngöôøi ta taêng theâm thueá voán ñaõ quaùnaëng ñoái vôùi ngöôøi baûn xöù. Ngöôøi ta baét thanh nieânphaûi boû nhaø cöûa, ruoäng nöông ñeå ñi laøm “nhöõng ngöôøibaûo veä vaên minh”. Ngöôøi ta caám ngöôøi baûn xöù muasaém vaø söû duïng vuõ khí ñeå choáng thuù döõ thöôøng phaùhoaïi saïch trôn haøng loaït laøng xoùm. Giaùo duïc, veä sinhñeàu thieáu. Traùi laïi, ngöôøi ta khoâng töø moät thuû ñoaïnnaøo ñeå baét ngöôøi Ñahoâmaây “ñöôïc baûo hoä” phaûi chòucaùi cheá ñoä “daân baûn xöù” ñaùng phæ nhoå, moät cheá ñoä ñaõhaï con ngöôøi xuoáng haøng con vaät vaø laøm oâ nhuïc chocaùi theá giôùi goïi laø vaên minh. Daân baûn xöù khoâng camchòu nhuïc ñöôïc maõi, phaûi vuøng leân. Theá laø ñaøn aùpñaãm maùu. Ngöôøi ta duøng nhöõng bieän phaùp cöùng raén.Ngöôøi ta ñieàu quaân ñoäi, suùng lieân thanh, suùng coái vaøtaøu chieán ñeán, ngöôøi ta ra leänh giôùi nghieâm. Ngöôøi tabaét bôù vaø boû tuø haøng loaït. Ñaáy! Coâng cuoäc khai hoùanhaân töø taø nhö theá ñaáy!

III – ÔÛ XIRI

Daân Xiri laáy laøm haøi loøng, raát haøi loøng veà chínhsaùch cai trò cuûa töôùng Guaroâ(1), caùc nhaø ñöông cuïc ñeàunoùi nhö theá. Nhöng caùc söï vieäc sau ñaây ñaõ chöùng minhtraùi ngöôïc laïi:

1. Gouraud: Töôùng Phaùp (1867-1946) ñaõ töøng chæ huy quaân ñoäi Phaùp ôû Xiritrong chieán tranh theá giôùi thöù nhaát.

160

Thaùng 3 naêm 1922, oâng Muyxtapha Keâman(1) ñeánMeùtxin. Ñeå ñoùn tieáp oâng, ngöôøi Hoài giaùo Xiri döïng moätkhaûi hoaøn moân coù caém côø ñen mang caùc khaåu hieäu:“Thoå vaø AÛraäp laø anh em!”, “Xin chôù queân nhöõng ngöôøianh em Xiri”, “Haõy giaûi phoùng cho chuùng toâi”, v.v...

Vieäc oâng Muyxtapha Keâman ñeán thaêm Añana ñaõgaây neân nhöõng cuoäc bieåu tình soâi noåi. Trong hai ngaøylieàn, nhöõng ngöôøi trong phong traøo phuïc quoác ôûAÊngchioâsô vaø Aleáchxaêngñôreùt(2) ñaõ giöông côø ñen keùoqua caùc phoá vaø hoâ lôùn nhöõng khaåu hieäu choáng cheá ñoäuûy trò Phaùp.

Ñaùp lôøi keâu goïi cuûa phaùi ñoaøn phuïc quoác Xiri, ngheñaâu oâng Muyxtapha Keâman ñaõ noùi: “Moät trung taâmvaên minh ñaõ toàn taïi töø bao theá kyû nhö Xiri khoâng theånaèm trong tay ngöôøi ngoaïi quoác ñöôïc”.

Chuû nghóa thöïc daân Phaùp khoâng heà thay ñoåi caùichaâm ngoân “chia ñeå trò” cuûa noù. Chính vì theá maø nöôùcAn Nam, moät nöôùc coù chung moät daân toäc, chung moätdoøng maùu, chung moät phong tuïc, chung moät lòch söû,chung moät truyeàn thoáng, chung moät tieáng noùi, ñaõ bòchia naêm xeû baûy. Lôïi duïng moät caùch xaûo traù söï chia

1. Mustapha Keùmal (1881-1938): Laõnh tuï ñaûng Quoác daân ôû Thoå Nhó Kyø, caàmñaàu cuoäc caùch maïng tö saûn vaø ñöôïc baàu laøm toång thoáng Thoå Nhó Kyø naêm 1923.2. Nhöõng ngöôøi trong phong traøo phuïc quoác ôû AÊngchioâsô vaø Aleáchxaêngñôreùt:AÊngchioâsô vaø Aleáchxaêngñôreùt laø hai thaønh phoá coå noåi tieáng cuûa nöôùc Xiri,naêm 1516 bò Thoå Nhó Kyø xaâm chieám.Sau chieán tranh theá giôùi thöù nhaát (1914-1918), Thoå Nhó Kyø thua traän, theo hieäpöôùc Xevôrô ngaøy 10-8-1920, Xiri bò giao cho Phaùp “uûy trò”. Nhöõng ngöôøi trongphong traøo phuïc quoác (naêm 1922) ôû hai thaønh phoá naøy laø nhöõng nhaân daân ñaáutranh choáng cheá ñoä “uûy trò” (thöïc chaát laø aùch thöïc daân) cuûa Phaùp, giaønh ñoäc laäp.

161

caét aáy, ngöôøi ta hy voïng laøm nguoäi ñöôïc tình ñoaøn keát,nghóa ñoàng baøo trong loøng ngöôøi An Nam vaø taïo ranhöõng moái xung khaéc giöõa anh em ruoät thòt vôùi nhau.Sau khi ñaåy hoï choáng laïi nhau, ngöôøi ta laïi gheùp moätcaùch giaû taïo caùc thaønh phaàn aáy laïi, laäp neân moät “lieânbang” goïi laø Lieân bang Ñoâng Döông.

Trong caùc thuoäc ñòa môùi ngöôøi ta cuõng laïi thaáy caùisaùch löôïc aáy. Sau khi chia caét ñaát nöôùc Xiri thaønh“moät soá quoác gia”, cao uûy Phaùp ôû Baâyruùt laïi laäp moät“Lieân bang” Xiri, goàm caùc “nöôùc” Aleùp, Ñamaùt, vaøAlauít(1). Moät laù quoác kyø ñaõ ñöôïc baøy ñaët ra nhaèm muïcñích ñoù. Cuõng nhö ñoái vôùi laù côø An Nam, ngöôøi takhoâng queân vaù vaøo laù côø lieân bang ñoù moät mieáng “côøbaûo hoä”, ôû goùc treân, gaàn caùn. Ngaøy 11 thaùng 12 naêm1922 laø ngaøy leã “long troïng”, laàn ñaàu tieân laù côø aáyñöôïc keùo leân noùc phuû lieân bang ôû Aleùp.

Trong dòp aáy, nhieàu nhaø caàm quyeàn ñaõ ñoïc dieãn töø.OÂng Xubi Baraca Baây, chuû tòch lieân bang, ñaõ noùi naøolaø “nöôùc baûo hoä roäng löôïng”, naøo laø “ngöôøi höôùng ñaïochaân thaønh”, naøo laø “nhöõng vò töôùng lónh chieán thaéng”,vaø haøng traøng nhöõng ñieàu khaùc nöõa. OÂng Roâbe ñôø Ke,quyeàn cao uûy, cuõng ñoïc ñítcua raát daøi. Ngoaøi nhöõngñieàu khaùc ra, vò quan cao caáp aáy ñaõ nhaéc laïi raèng,“nöôùc Xiri ñoäc laäp khoâng phaûi laø daân toäc ñaàu tieânñöôïc nöôùc Phaùp saên soùc töø trong noâi”, v.v... Nhöng,taát caû nhöõng lôøi leõ hueânh hoang roãng tueách aáy chaúng

1. Alep, Damas, Alaouites: Alep laø moät thaønh phoá cuûa Xiri; Damas laø thuû ñoâcuûa Xiri; Alaouites laø laõnh thoå cuûa Xiri bò thöïc daân Phaùp caét ra thaønh moät khuvöïc töï trò töø naêm 1924 ñeán naêm 1930.

162

ñaùnh löøa ñöôïc ai. Phaùi ñoaøn Xiri – Palextin laõnh nhieämvuï ñaáu tranh cho ñoäc laäp vaø thoáng nhaát – chaân chính– cuûa nöôùc Xiri ôû Hoäi nghò Loâdannô(1) ñaõ göûi moät böùcthö phaûn khaùng. Böùc thö naøy ñaõ ñöôïc ñaêng treân tôøDieãn ñaøn phöông Ñoâng(2), vaø chuùng toâi raát sung söôùngñöôïc sao laïi döôùi ñaây:

“Thöa ngaøi,

Giöõa luùc ngöôøi ta ñöông coá haøn gaén nhöõng loã hoångmaø Hieäp öôùc Xevôrô(3) ñaõ khoeùt ra trong vaán ñeà CaänÑoâng vaø giöõa luùc daân toäc AÛraäp ñang phaûi chòu ñöïng, sovôùi möùc hy sinh töï nguyeän cuûa mình, nhöõng ñieàu taihaïi tröïc tieáp nhaát do hieäp öôùc ñoù gaây ra, thì ôû hoäi nghòcuûa caùc ngaøi, hoäi nghò toå chöùc ra vôùi muïc ñích thieát laäpmoät neàn hoøa bình vöõng chaéc vaø laâu daøi, tieáng noùi cuûacaùc ñaïi bieåu daân toäc AÛraäp ôû caùc khu vöïc khaùc nhauvaãn chöa ñöôïc laéng nghe.

Theá maø chính luùc naøy laïi laø luùc caùc nhaø caàm quyeànPhaùp choïn ñeå khaùnh thaønh moät caùch long troïng coângcuoäc thöïc daân hoùa maø hoï ñaõ tieán haønh töø boán naêmnay baèng caùch gaén caùi töôïng tröng cho cheá ñoä noâ leä

1. Hoäi nghò Loâdannô (Confeùrence de Lausanne): Hoäi nghò giöõa caùc nöôùc ñoàngminh vaø Thoå Nhó Kyø hoïp taïi Loâdannô thuoäc Thuïy Só (1922-1923). Hoäi nghònaøy ñi ñeán kyù hoøa öôùc Loâdannô veà cheá ñoä caùc eo bieån Ñaùcñanen, cheá ñoäquyeàn lôïi cuûa nhöõng ngöôøi theo ñaïo Thieân chuùa treân ñaát Hoài giaùo vaø xeùt laïihieäp öôùc Xevôrô.2. La Tribune d’Orient.3. Hieäp öôùc Xevôrô (Traiteù de Seøvres): Hieäp öôùc kyù keát giöõa Thoå Nhó Kyø vaøcaùc nöôùc ñoàng minh ngaøy 10-8-1920 taïi Xevôrô (Phaùp), chia caét ñaát Thoå NhóKyø ra laøm nhieàu nöôùc vaø laäp cheá ñoä nöûa thuoäc ñòa ôû ñoù. Nhaân daân Thoå Nhó Kyønoåi daäy ñaáu tranh choáng laïi hieäp öôùc naøy ñeå baûo veä ñoäc laäp daân toäc. Thoå NhóKyø chieán thaéng, buoäc caùc nöôùc ñeá quoác phaûi trieäu taäp Hoäi nghò Loâdannô ñeåxoùa boû hieäp öôùc Xevôrô.

163

vónh vieãn laø nhöõng mieáng côø tam taøi leân laù côø maøngöôøi ta vöøa môùi gaùn cho caùi goïi laø “Lieân bang Xiri”.Theá laø moät laàn nöõa, ngöôøi ta laïi phuû nhaän nhöõng lôøituyeân boá cuûa Ñoàng minh, nhöõng ñieàu maø nöôùc Anh ñaõnhaân danh Ñoàng minh cam keát vôùi caùc daân toäc AÛraäp,vaø ngay caû nhöõng lôøi cuûa caùc chính khaùch Phaùp höùabaûo ñaûm neàn ñoäc laäp cho xöù Xiri baát haïnh. Nöôùc Xirihieån nhieân coù ñuû tö caùch ñeå ñöôïc ñoäc laäp nhanhchoùng, hoaøn toaøn, vaø xöùng ñaùng vôùi neàn ñoäc laäp aáykhoâng keùm baát cöù moät nöôùc naøo khaùc ôû phöông Ñoânghay ôû phöông Taây. Theá maø Xiri laïi khoâng ñöôïc pheùp coùmoät quoác kyø rieâng cuûa mình. Ngöôøi ta ñaõ buoäc Xiri phaûiñính vaøo quoác kyø cuûa mình caùi maûnh tam taøi laøm daáuhieäu cho cheá ñoä uûy trò, laø moät söï thoân tính traù hình.

Thöa oâng chuû tòch, töø tröôùc tôùi nay chuùng toâi luoânluoân phaûn ñoái cheá ñoä uûy trò, khoâng bao giôø chuùng toâicoâng nhaän cheá ñoä aáy caû, ngaøy nay chuùng toâi laïi cöïc löïcphaûn ñoái vieäc gaén caùi daáu hieäu töôïng tröng cuûa cheá ñoäaáy vaøo laù côø cuûa chuùng toâi.

Haàu heát caùc cöôøng quoác, keå caû nhöõng nöôùc lôùnmaïnh khoâng keùm gì nöôùc Phaùp, ñeàu khoâng bao giôøduøng phöông phaùp laøm nhuïc aáy ñoái vôùi nhöõng thuoäcñòa laïc haäu nhaát cuûa hoï.

Hieán chöông Hoäi Quoác lieân(1) quy ñònh roõ tính chaáttaïm thôøi cuûa cheá ñoä uûy trò (ñieàu 22, ñoaïn 4). Vaäy thì

1. Hoäi Quoác lieân (Socieùteù des Nation): Moät toå chöùc do caùc nöôùc thaéng traäntrong chieán tranh theá giôùi thöù nhaát thaønh laäp ngaøy 10 thaùng 1 naêm 1920, theohieäp öôùc Veùcxaây, vôùi muïc ñích laø phaùt trieån söï hôïp taùc giöõa caùc daân toäc, giöõgìn hoøa bình theá giôùi. Thöïc teá toå chöùc naøy khoâng thöïc hieän muïc ñích ñoù, vì bòcaùc nöôùc ñeá quoác thaéng traän khoáng cheá.

164

nhaø chöùc traùch Phaùp döïa treân cô sôû naøo ñeå gaùn gheùpmaøu côø cuûa hoï cho moät nöôùc maø hoï ñoøi dìu daét ñeánñoäc laäp, moät neàn ñoäc laäp ñaõ ñöôïc Hieán chöông HoäiQuoác lieân coâng nhaän?

Thöa ngaøi, chuùng toâi traân troïng yeâu caàu ngaøi xeùt lôøiphaûn khaùng cuûa chuùng toâi veà vaán ñeà aáy, vaø moät laànnöõa, chuùng toâi nhaéc laïi nguyeän voïng tha thieát nhaát cuûachuùng toâi laø nhöõng yeâu saùch chính ñaùng cuûa chuùng toâiseõ ñöôïc beânh vöïc taïi hoäi nghò.

Kính mong, v.v...Thay maët tröôûng ñoaøn ñaïi bieåu

Xiri – PalextinToång thö kyù

EMIA SEKIP ACXLAN”

Ngoaøi ra, nhöõng ngöôøi ôû Hama, phaàn nhieàu laø coângchöùc, luaät sö, giaùo sö, nhaø baùo, nhaø buoân, ñaõ göûi chothuû töôùng Phaùp moät böùc thö maø sau ñaây laø nhöõngñoaïn chính:

“Thöa ngaøi thuû töôùng, chuùng toâi ñöôïc haân haïnhtrình baøy vôùi ngaøi caùc yeâu saùch cuûa chuùng toâi, ñoàngthôøi chuùng toâi phaûn ñoái söï phaûn öùng cuûa caùi hoäiñoàng ñoù, söï phaûn öùng maø chuùng toâi cho laø ñaõ ñingöôïc laïi lôïi ích cuûa chuùng toâi vaø lôïi ích cuûa caû nöôùcXiri noùi chung.

1. Caùi hoäi ñoàng lieân bang aáy khoâng phaûi laø do quoácdaân baàu ra. Vì theá, caùc uûy vieân cuûa hoäi ñoàng ñoù hoaøntoaøn khoâng coù tö caùch laø ñaïi bieåu cuûa quoác daân, cuõngkhoâng theå phaûn aùnh yù chí cuûa quoác daân.

165

2. Hoäi ñoàng aùy khoâng coù quyeàn haønh gì caû; noù bòbaét buoäc chæ ñöôïc thaûo luaän nhöõng vaán ñeà naøo maøngöôøi ta muoán ñöa ra tröôùc noù, neân ngay caû nhöõng vaánñeà soáng coøn cuûa ñaát nöôùc, noù cuõng khoâng theå ñeà caäpñeán ñöôïc. Sau heát, caùc nghò quyeát cuûa hoäi ñoàng laïihoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo quyeàn haønh cuûa cao uûy, caouûy coù theå tuøy tieän thi haønh hay baùc boû.

3. Chính ngay cô sôû cuûa hoäi ñoàng aáy cuõng khoângvöõng, bôûi vì moãi bang chæ coù moät ñaïi bieåu, maëc daàudaân soá caùc bang khoâng baèng nhau. Laïi coøn ñieàu kyøquaëc phi lyù naøy nöõa laø hoäi ñoàng khoâng theo nguyeântaéc ña soá, coù moät yù kieán baát ñoàng laø cuoäc bieåu quyeátcoi nhö khoâng coù giaù trò vaø vaán ñeà phaûi ñöa leân cao uûyquyeát ñònh.

4. Ngöôøi ta giôùi thieäu hoäi ñoàng naøy nhö laø moät böôùctieán treân con ñöôøng ñi ñeán thoáng nhaát, thaät ra noù laøsöï phuû nhaän thoáng nhaát, phuû nhaän ngay ñeán caû töcaùch cuûa ñaát nöôùc nöõa, vì ñaõ laø moät hoäi ñoàng chæ ñònhra thì noù hoaøn toaøn khoâng phaûn aùnh ñöôïc yù chí cuûaquoác daân; thaäm chí noù coøn coù theå ñi ngöôïc laïi yù chíñoù, trong khi tröôùc con maét cuûa toaøn theá giôùi, noù laïicoù theå ñöôïc coi nhö laø cô quan ñeå ñaït nguyeän voïng cuûanhaân daân Xiri, vaø do ñoù seõ cung caáp cho ngöôøi tanhöõng lyù do ñeå khöôùc töø nhöõng yeâu saùch chính ñaùngcuûa quoác daân chuùng toâi.

...................

Coøn veà nguyeän voïng cuûa chuùng toâi, thì coù theå neâuleân nhö sau:

166

a. Coâng nhaän neàn ñoäc laäp thaät söï vaø söï thoáng nhaátcuûa Xiri.

b. Sau khi laøm xong cuoäc ñieàu tra daân soá ñang tieánhaønh thì seõ toå chöùc phoå thoâng ñaàu phieáu ñeå baàu raquoác hoäi. Quoác hoäi seõ ban haønh hieán phaùp vaø quyeátñònh chính theå. Quoác hoäi coù theå ñöôïc trieäu taäp vaøocuoái naêm 1922, töùc laø luùc hoäi ñoàng lieân bang seõñöôïc trieäu taäp.

c. Thaønh laäp moät chính phuû chòu traùch nhieäm tröôùcquoác hoäi, vaø quoác hoäi, trong nhöõng quyeàn haïn cuûanoù, phaûi coù toaøn quyeàn laäp phaùp.

Ñoù môùi laø nhöõng nguyeän voïng thaät söï cuûa nhaân daânHama, maø cuõng laø nguyeän voïng cuûa tuyeät ñaïi ña soánhaân daân Xiri.

** *

Töø khi taäp saùch nhoû naøy vieát xong, thì nhieàu bieáncoá nghieâm troïng ñaõ xaûy ra ôû nhieàu thuoäc ñòa. Ñoù laøquaû bom ôû Quaûng Chaâu(1) do moät ngöôøi An Nam neùm,laø nhöõng quaû bom ôû AÊngti, nhöõng vuï baõi coâng ñaãmmaùu ôû Guyañôluùp, nhöõng cuoäc bieåu tình khoâng keùmñoå maùu ôû Ñamaùt, nhöõng vuï baõi coâng ôû Bideùctô(2), ôûHammaênglíp(3) vaø tình hình soâi suïc ôû Tuynidi.

1. Quaû bom ôû Quaûng Chaâu: Ngaøy 16-9-1924, Phaïm Hoàng Thaùi duøng bommöu gieát teân Meùclanh, toaøn quyeàn Ñoâng Döông, taïi Sa Dieän (thuoäc TP.Quaûng Chaâu, Trung Quoác).2. Bizerte: Quaân caûng cuûa nöôùc Tuynidi.3. Hammanlif: Moät thaønh phoá cuûa nöôùc Angieâri.

167

IV – CAÙCH MAÏNG NGA VÔÙI CAÙC DAÂN TOÄC THUOÄC ÑÒA

Chuû nghóa tö baûn laø moät con ñæa coù moät caùi voøi baùmvaøo giai caáp voâ saûn ôû chính quoác vaø moät caùi voøi khaùcbaùm vaøo giai caáp voâ saûn ôû thuoäc ñòa. Neáu muoán gieátcon vaät aáy, ngöôøi ta phaûi ñoàng thôøi caét caû hai voøi. Neáungöôøi ta chæ caét moät voøi thoâi, thì caùi voøi coøn laïi kia vaãntieáp tuïc huùt maùu cuûa giai caáp voâ saûn, con vaät vaãn tieáptuïc soáng vaø caùi voøi bò caét ñöùt laïi seõ moïc ra.

Caùch maïng Nga hieåu raát roõ ñieàu ñoù. Cho neân noùkhoâng döøng laïi ôû vieäc ñoïc nhöõng baøi dieãn vaên lyù töôûngñeïp ñeõ vaø thoâng qua nhöõng kieán nghò nhaân ñaïo ñeåuûng hoä caùc daân toäc bò aùp böùc, maø Caùch maïng Nga daïycho hoï ñaáu tranh. Caùch maïng Nga giuùp ñôõ hoï veà tinhthaàn vaø vaät chaát nhö Leânin ñaõ vieát trong luaän cöôngcuûa Ngöôøi veà vaán ñeà thuoäc ñòa(1). Caùch maïng Nga ñaõtrieäu taäp hoï ñeán Ñaïi hoäi Bacu(2): hai möôi moát daân toäcphöông Ñoâng ñaõ phaùi ñaïi bieåu tôùi döï. Nhöõng ñaïi bieåucuûa caùc ñaûng coâng nhaân phöông Taây cuõng tham giaÑaïi hoäi. Ñoù laø laàn ñaàu tieân trong lòch söû, giai caáp voâsaûn ôû caùc nöôùc xaâm löôïc vaø giai caáp voâ saûn ôû caùc nöôùcbò xaâm löôïc ñaõ naém tay nhau trong tình anh em vaø

1. Luaän cöông cuûa Leânin veà vaán ñeà daân toäc vaø vaán ñeà thuoäc ñòa: Baûn ñeà cöôngnaøy do Leânin vieát ngaøy 5-6-1920 vaø trình baøy taïi Ñaïi hoäi laàn thöù II cuûa Quoác teácoäng saûn (naêm 1920). Trong baûn luaän cöông naøy, Leânin ñaõ neâu leân nhöõng vaánñeà ñöôøng loái caùch maïng giaûi phoùng daân toäc ôû caùc nöôùc thuoäc ñòa vaø phuï thuoäc.2. Ñaïi hoäi Bacu (Congreøs de Bakou): Thaùng 9 naêm 1920 taïi Bacu (thuû ñoânöôùc Coäng hoøa Adeùcbaidaêng, Lieân Xoâ), 21 daân toäc phöông Ñoâng ñaõ môû moätcuoäc ñaïi hoäi, nhaèm bieåu döông vaø taêng cöôøng tình ñoaøn keát giöõa caùc daân toäcphöông Ñoâng, vaø giöõa caùc daân toäc phöông Ñoâng vôùi giai caáp voâ saûn Nga cuønggiai caáp voâ saûn theá giôùi, ñaáu tranh choáng chuû nghóa ñeá quoác.

168

cuøng nhau tìm caùch ñaáu tranh cho coù hieäu quaû choángchuû nghóa tö baûn laø keû thuø chung cuûa hoï.

Sau cuoäc Ñaïi hoäi lòch söû aáy, maëc daàu ñang phaûiñöông ñaàu vôùi nhöõng khoù khaên doàn daäp trong nöôùc vaøngoaøi nöôùc, nöôùc Nga caùch maïng vaãn khoâng heà moätphuùt do döï trong vieäc giuùp ñôõ caùc daân toäc aáy, nhöõngdaân toäc maø noù ñaõ thöùc tænh baèng taám göông caùchmaïng anh duõng vaø thaéng lôïi cuûa noù. Vieäc laøm ñaàu tieâncuûa noù laø thaønh laäp Tröôøng ñaïi hoïc phöông Ñoâng.

Hieän nay, Tröôøng ñaïi hoïc phöông Ñoâng coù 1.025sinh vieân maø 151 laø nöõ sinh. Trong soá sinh vieân ñoù,coù 895 ngöôøi laø ñaûng vieân coäng saûn. Thaønh phaàn xaõhoäi cuûa sinh vieân nhö sau: 547 noâng daân, 265 coângnhaân, 210 trí thöùc. Ngoaøi ra coøn coù 75 hoïc sinh thieáunieân töø 10 ñeán 16 tuoåi.

Coù 150 giaùo sö phuï traùch giaûng daïy veà khoa hoïc xaõhoäi, veà toaùn hoïc, veà chuû nghóa duy vaät lòch söû, veà lòchsöû phong traøo coâng nhaân, veà khoa hoïc töï nhieân, veàlòch söû caùc cuoäc caùch maïng, veà khoa kinh teá – chínhtrò, v.v..., v.v... Trong lôùp hoïc, thanh nieân cuûa saùumöôi hai daân toäc saùt caùnh nhau nhö anh em ruoät thòt.

Tröôøng coù 10 ngoâi nhaø lôùn daønh cho sinh vieân. Laïicoù moät raïp chieáu boùng, thöù naêm vaø chuû nhaät chieáucho sinh vieân xem khoâng laáy tieàn, caùc ngaøy khaùc thìcho moät ngöôøi thaàu thueâ. Coù hai thö vieän vôùi 47.000quyeån saùch giuùp cho caùc nhaø caùch maïng treû tuoåi boàidöôõng tö töôûng vaø ñi saâu vaøo vieäc nghieân cöùu. Moãi daântoäc hoaëc “nhoùm” laïi coù moät tuû saùch rieâng goàm saùchbaùo baèng tieáng meï ñeû cuûa mình. Phoøng ñoïc saùch ñöôïc

169

sinh vieân trang trí raát coù myõ thuaät, vaø coù ñaày ñuû caùcbaùo haøng ngaøy vaø taïp chí.

Sinh vieân töï mình cuõng ra moät tôø baùo coù “moät baûnduy nhaát” daùn vaøo moät caùi baûng to ñaët tröôùc cöûaphoøng ñoïc saùch. Nhöõng ngöôøi ñau oám ñöôïc ñieàu tròtrong beänh vieän cuûa nhaø tröôøng. Moät traïi ñieàu döôõngôû Côrimeâ ñöôïc daønh rieâng cho nhöõng sinh vieân môùioám daäy. Chính phuû Xoâvieát taëng nhaø tröôøng hai traïinghæ goàm coù chín ngoâi nhaø. Moãi traïi coù moät nhaø chaênnuoâi ñeå nghieân cöùu vieäc chaên nuoâi. Ñoàng chí bí thönoâng nghieäp cuûa tröôøng khoâng giaáu noåi nieàm töï haøokhi noùi vôùi toâi: “Chuùng toâi ñaõ coù 30 con boø caùi vaø 50con lôïn”. Traïi coøn coù 100 heùcta ñaát ñeå cho sinh vieântroàng troït. Trong caùc kyø nghæ, sau giôø laøm vieäc vaø taäpluyeän, sinh vieân ñi giuùp ñôõ noâng daân.

Nhaân ñaây cuõng noùi theâm raèng, moät trong hai traïinghæ aáy tröôùc kia laø taøi saûn cuûa moät ñaïi coâng töôùcNga(1). Thaät laø ngoä nghónh khi troâng thaáy laù côø ñoû kieâuhaõnh phaáp phôùi treân ñænh ngoïn thaùp ñöôïc trang ñieåmbaèng chieác muõ mieän ñaïi coâng töôùc vaø thaáy nhöõngngöôøi noâng daân treû tuoåi Trieàu Tieân hay AÙcmeâni chuyeäntroø vaø vui ñuøa khoâng chuùt kieâng neå trong phoøng leã cuûa“hoaøng töû ñieän haï”.

Sinh vieân aên, maëc, ôû ñeàu khoâng maát tieàn. Moãi thaùng,moãi ngöôøi coøn ñöôïc lónh naêm ruùp vaøng ñeå tieâu vaët.

Ñeå sinh vieân coù nhöõng kieán thöùc cô baûn veà khoa

1. Töôùc cuûa thaùi töû thôøi Nga hoaøng.

170

nuoâi treû, nhaø tröôøng nhaän ñôõ ñaàu moät nhaø nuoâi treû vaømoät nhaø göûi treû kieåu maãu goàm 60 em nhoû xinh xaén.

Moãi naêm Tröôøng ñaïi hoïc phöông Ñoâng chi tieâu ñeán516.000 ruùp vaøng.

Caùc ñaïi bieåu cuûa 62 daân toäc trong Tröôøng ñaïi hoïclaäp thaønh moät “Coâng xaõ”. Chuû tòch vaø caùc caùn söï cuûaCoâng xaõ ñeàu do ñaàu phieáu phoå thoâng baàu ra, ba thaùngmoät laàn. Moät ñaïi bieåu sinh vieân tham gia vieäc quaûn lyùkinh teá vaø haønh chính. Taát caû caùc sinh vieân ñeàu laànlöôït thay phieân nhau laøm beáp, laøm coâng taùc thö vieän,caâu laïc boä, v.v... Taát caû nhöõng vuï tranh chaáp vaø“phaïm phaùp” ñeàu do moät toøa aùn ñöôïc baàu ra xeùt xöûtröôùc maët toaøn theå caùc ñoàng chí. Moãi tuaàn, Coâng xaõhoïp moät laàn ñeå thaûo luaän tình hìnhh chính trò vaø kinhteá theá giôùi. Thænh thoaûng laïi toå chöùc nhöõng cuoäc míttinhvaø nhöõng buoåi toái giaûi trí, trong ñoù coù nhöõng ngheä sótaøi töû ñoät xuaát laøm cho anh em ñöôïc thöôûng thöùc ngheäthuaät vaø vaên hoïc muoân maøu muoân veû cuûa nhöõng ñaátnöôùc xa xoâi.

Moät ñieåm ñaëc bieät laøm noåi baät söï “daõ man” cuûanhöõng ngöôøi boânseâvích laø khoâng nhöõng hoï coi nhöõngngöôøi daân thuoäc ñòa “thaáp keùm” aáy nhö anh em, maøcoøn môøi hoï tham gia ñôøi soáng chính trò cuûa nöôùc Nganöõa. Nhöõng sinh vieân khi ôû queâ höông mình chæ laønhöõng “daân thuoäc ñòa”, “daân bò baûo hoä”, nghóa laønhöõng ngöôøi khoâng coù quyeàn gì khaùc ngoaøi quyeàn noäpthueá, nhöõng ngöôøi khoâng ñöôïc goùp yù kieán vaøo coângvieäc cuûa nöôùc mình, khoâng ñöôïc pheùp baøn baïc chínhtrò, thì nay ñöôïc tham gia toång tuyeån cöû cuûa nhaân daân

171

ñeå baàu nhöõng ñaïi bieåu cuûa mình vaøo caùc Xoâvieát. Mongraèng nhöõng anh em cuûa toâi ôû caùc thuoäc ñòa ñang hoaøicoâng toán cuûa caàu caïnh xin xoû thay ñoåi quoác tòch maõimaø khoâng ñöôïc, haõy thöû so saùnh neàn daân chuû tö saûnvôùi neàn daân chuû voâ saûn xem!(1)

Taát caû nhöõng sinh vieân aáy ñeàu ñaõ töøng chòu ñau khoåvaø troâng thaáy caûnh ñau khoå. Taát caû ñeàu ñaõ soáng döôùi“neàn vaên minh cao ñaúng” vaø döôùi söï aùp böùc boùc loätcuûa chuû nghóa tö baûn nöôùc ngoaøi. Cho neân, taát caû ñeàuphaán khôûi vaø thieát tha hoïc hoûi. Hoï raát haêng haùi vaønghieâm tuùc. Hoï hoaøn toaøn khoâng coù veû coâng töû aênchôi nhaøn nhaõ(2) nhö nhöõng thanh nieân phöông Ñoângdu hoïc ôû Pari, OÂxôpho, hoaëc Beùclin. Ngöôøi ta coù theå noùikhoâng ngoa raèng, Tröôøng ñaïi hoïc phöông Ñoâng aáp uûdöôùi maùi cuûa mình töông lai cuûa caùc daân toäc thuoäc ñòa.

Mieàn Caän Ñoâng vaø Vieãn Ñoâng, keå töø Xiri ñeán TrieàuTieân – chæ tính nhöõng nöôùc thuoäc ñòa vaø nöûa thuoäc ñòathoâi – coù moät dieän tích roäng hôn 15 trieäu kiloâmeùtvuoâng, vôùi soá daân hôn 1.200 trieäu ngöôøi. Taát caû nhöõngnöôùc roäng lôùn aáy hieän ñang ôû döôùi aùch cuûa chuû nghóañeá quoác tö baûn. Vaø maëc daàu daân soá cuûa hoï ñaùng leõphaûi laøm cho hoï coù söùc maïnh, caùc daân toäc bò aùp böùcñoù vaãn chöa bao giôø ra söùc tìm toøi thaät ñeán nôi ñeánchoán con ñöôøng töï giaûi phoùng, cho neân hoï chöa hieåu

1. Baûn tieáng Phaùp xuaát baûn naêm 1946: “... la deùmocratie bourgeoise et ladeùmocratie ouvrieøre!” (neàn daân chuû tö saûn vaø neàn daân chuû cuûa coâng nhaân).2. Nguyeân vaên: Ils n’ont pas du tout l’air boulevardier et quartier-latiniste…,coù nghóa laø: hoï khoâng coù veû haïng ngöôøi rong chôi treân caùc ñaïi loä hoaëc ôû khuphoá latinh.

172

ñöôïc giaù trò cuûa söï ñoaøn keát daân toäc vaø ñoaøn keát quoácteá. Hoï chöa coù nhöõng moái lieân heä giöõa caùc luïc ñòa nhöcaùc daân toäc chaâu AÂu vaø chaâu Myõ. Hoï coù saün trong baûnthaân moät söùc maïnh voâ cuøng to lôùn maø hoï chöa bieát!Vieäc thaønh laäp Tröôøng ñaïi hoïc phöông Ñoâng ñaùnh daáumoät kyû nguyeân môùi; trong khi taäp hôïp nhöõng ngöôøitreû trung, hoaït baùt, thoâng minh cuûa caùc nöôùc thuoäcñòa laïi, nhaø tröôøng ñang tieán haønh moät söï nghieäp vóñaïi laø:

a. Giaùo duïc cho caùc chieán só töông lai aáy naém ñöôïcnguyeân lyù ñaáu tranh giai caáp laø nguyeân lyù maø moätmaët, nhöõng cuoäc ñaáu tranh chuûng toäc, maët khaùc,nhöõng taäp tuïc gia tröôûng ñaõ laøm cho mô hoà, laãn loäntrong ñaàu oùc hoï.

b. Laøm cho ñoäi tieân phong cuûa lao ñoäng thuoäc ñòa tieápxuùc maät thieát vôùi giai caáp voâ saûn phöông Taây ñeådoïn ñöôøng cho moät söï hôïp taùc thaät söï sau naøy; chæcoù söï hôïp taùc naøy môùi ñaûm baûo cho giai caáp coângnhaân quoác teá giaønh ñöôïc thaéng lôïi cuoái cuøng.

c. Laøm cho caùc daân toäc thuoäc ñòa, töø tröôùc ñeán nayvaãn caùch bieät nhau, hieåu bieát nhau hôn vaø ñoaøn keátlaïi ñeå ñaët cô sôû cho moät Lieân minh phöông Ñoângtöông lai, khoái lieân minh naøy seõ laø moät trong nhöõngcaùi caùnh cöûa caùch maïng voâ saûn.

d. Neâu leân cho giai caáp voâ saûn ôû nhöõng nöôùc maø giaicaáp tö saûn coù thuoäc ñòa, moät taám göông veà nhöõngñieàu hoï coù theå laøm vaø phaûi laøm cho nhöõng anh emcuûa hoï ñang bò noâ dòch.

173

V – HÔÕI ANH EM VOÂ SAÛN VAØ NOÂNG DAÂN CAÙCTHUOÄC ÑÒA!

Cuoäc cheùm gieát ñaãm maùu theá giôùi ñaõ môû maét chohaøng trieäu voâ saûn vaø noâng daân caùc thuoäc ñòa thaáy roõhoaøn caûnh sinh soáng khoâng sao chòu noåi cuûa mình.Moät loaït nhöõng cuoäc buøng noå caùch maïng maõnh lieät,nhöng chöa ñöôïc toå chöùc, ñaõ ñaùnh daáu söï keát thuùccuûa cuoäc chieán tranh theá giôùi. Löïc löôïng töï phaùt khoânggì ngaên noåi vaø khaùt khao chieán ñaáu cho moät töông laitoát ñeïp hôn aáy, laø do giai caáp tö saûn daân toäc baûn xöùtoå chöùc vaø laõnh ñaïo. Lôùn maïnh leân trong thôøi kyøchieán tranh, giai caáp tö saûn daân toäc ñoù khoâng muoánnaèm maõi trong nanh vuoát cuûa chuû nghóa ñeá quoác vaø ñeåcho chuùng naém phaàn to lôùn nhaát trong vieäc boùc loät“coâng nhaân vaø noâng daân cuûa mình” nöõa. Khaåu hieäuñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc cuûa giai caáp tö saûn treûtuoåi ôû thuoäc ñòa ñeà ra, ñöôïc quaàn chuùng lao ñoäng ôû AÁnÑoä, Ai Caäp, Thoå Nhó Kyø, v.v... hoan ngheânh nhieät lieätvaø uûng hoä maïnh meõ.

Quoác teá coäng saûn(1) ñaáu tranh khoâng ngöøng choáng

1. Quoác teá coäng saûn (Internationale communiste): Moät toå chöùc caùch maïngquoác teá, trung taâm laõnh ñaïo cuûa phong traøo coâng nhaân theá giôùi töø naêm 1919ñeán naêm 1943. Trong chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, nhöõng ngöôøi caàm ñaàuQuoác teá thöù hai phaûn boäi chuû nghóa Maùc, ñaàu haøng chuû nghóa ñeá quoác. Leâninvaø nhöõng ngöôøi coäng saûn chaân chính ñaõ thaønh laäp moät toå chöùc coäng saûn quoácteá môùi, trieät ñeå caùch maïng: Quoác teá coäng saûn (Quoác teá thöù ba). Toå chöùc naøyñöôïc thaønh laäp taïi moät cuoäc Ñaïi hoäi do Leânin trieäu taäp vaøo thaùng 3 naêm 1919ôû Maùtxcôva. Tuyeân ngoân cuûa Ñaïi hoäi ñaõ neâu baät laäp tröôøng caùch maïng trieät ñeåñaáu tranh giaønh chuyeân chính voâ saûn, kieân quyeát ñaáu tranh tieâu dieät chuû nghóatö baûn, xaây döïng cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa vaø leân aùn nhöõng haønh vò phaûn boäicuûa Quoác teá thöù hai. Traûi qua 24 naêm ñaáu tranh choáng chuû nghóa ñeá quoác, chuûnghóa phaùt xít, xaây döïng caùc ñaûng coäng saûn ôû caùc nöôùc, caên cöù vaøo hoaøncaûnh môùi, naêm 1943 Quoác teá coäng saûn ñaõ töï giaûi taùn.

174

boïn caù maäp tö baûn ôû taát caû caùc nöôùc treân theá giôùi. Coùtheå naøo noù laïi giaû vôø quay löng laïi vôùi phong traøo giaûiphoùng daân toäc ôû caùc nöôùc thuoäc ñòa vaø nöûa thuoäc ñòañöôïc khoâng?

Khoâng! Quoác teá coäng saûn ñaõ coâng khai tuyeân boá uûng hoä vaøgiuùp ñôõ cuoäc ñaáu tranh aáy, vaø trung thaønh vôùi muïc tieâu cuûamình, Quoác teá coäng saûn vaãn tieáp tuïc uûng hoä cuoäc ñaáu tranh aáy.

(Trích Tuyeân ngoân cuûaBan chaáp haønh Quoác teá thöù ba)

VI – MOÄT BAÛN HIEÄU TRIEÄU CUÛA QUOÁC TEÁ NOÂNGDAÂN(*) GÖÛI NOÂNG DAÂN LAO ÑOÄNG CAÙC THUOÄC ÑÒA

Quoác teá noâng daân môùi ñaây hoïp Ñaïi hoäi laàn ñaàu tieân ôûMaùtxcôva ñaõ ra lôøi keâu goïi döôùi ñaây ñeå toû roõ söï quan taâm cuûamình ñoái vôùi noâng daân lao ñoäng caùc thuoäc ñòa:

Hôõi anh chò em noâng daân lao ñoäng caùc thuoäc ñòa!

Hôõi anh chò em noâng daân thuoäc ñòa, anh chò em laønhöõng ngöôøi noâ leä hieän ñaïi: haøng trieäu anh chò em ôûngoaøi ñoàng ruoäng, treân thaûo nguyeân vaø trong nuùi röøngcuûa hai luïc ñòa, ñang reân sieát döôùi hai taàng aùp böùc cuûachuû nghóa tö baûn nöôùc ngoaøi vaø boïn chuû baûn xöù.

*. Quoác teá noâng daân (Internationale Paysanne): Moät toå chöùc do Quoác teá coängsaûn thaønh laäp nhaèm taäp hôïp, vaän ñoäng noâng daân caùc thuoäc ñòa laøm caùchmaïng döôùi söï laõnh ñaïo cuûa caùc ñaûng coäng saûn. Ñoàng chí Nguyeãn AÙi Quoác,vôùi tö caùch laø ñaïi bieåu noâng daân caùc nöôùc thuoäc ñòa ñaõ döï Hoäi nghò quoác teánoâng daân (hoïp töø ngaøy 12 ñeán ngaøy 15 thaùng 10 naêm 1923) vaø ñöôïc baàu vaøoBan chaáp haønh Quoác teá noâng daân.

175

Hoïp laàn ñaàu tieân ôû Maùtxcôva ñeå thaønh laäp moät toåchöùc ñaáu tranh maø cho ñeán nay noâng daân chöa coù,Ñaïi hoäi noâng daân quoác teá keâu goïi yù thöùc giai caáp cuûaanh chò em vaø yeâu caàu anh chò em haõy gia nhaäp haøngnguõ toå chöùc ñoù.

Anh chò em coøn khoán khoå hôn caùc baïn noâng daân ôûchính quoác, vì ngaøy coâng quaù daøi, vì ñoùi khoå, vì ngaøymai baáp beânh.

Anh chò em thöôøng bò cöôõng baùch lao ñoäng nhö khoåsai, bò baét ñi khuaân vaùc ñeán cheát ngöôøi vaø ñi lao dòchkhoâng thôøi haïn.

Anh chò em bò ñeø beïp döôùi thueá khoùa.

Chuû nghóa tö baûn boùc loät dìm anh chò em trongcaûnh toái taêm ngu doát, aùp böùc anh chò em veà maët tötöôûng vaø tieâu dieät noøi gioáng cuûa anh chò em baèngröôïu vaø thuoác phieän.

Cheá ñoä baûn xöù bæ oåi do boïn ñeá quoác tö baûn ñaët ra,töôùc maát cuûa anh chò em moïi quyeàn töï do caù nhaân,moïi quyeàn lôïi chính trò vaø xaõ hoäi, do ñoù, ñaõ haï anh chòem xuoáng thaân phaän traâu ngöïa.

Ñaåy anh chò em vaøo caûnh cuøng khoå vaø phaù saûn nhövaäy chöa ñuû, chuû nghóa tö baûn coøn baét anh chò em lìaboû gia ñình, ñoàng ruoäng, ñöa anh chò em ra laøm bia ñôõñaïn, neùm anh chò em vaøo nhöõng cuoäc chieán tranhhuynh ñeä töông taøn ñaùnh laïi nhaân daân baûn xöù khaùchoaëc choáng laïi noâng daân, coâng nhaân ôû chính quoác.

Hôõi anh chò em cuøng khoå ôû caùc thuoäc ñòa!

Haõy ñoaøn keát laïi!

176

Haõy toå chöùc laïi!

Haõy phoái hôïp haønh ñoäng cuûa anh chò em vôùi haønhñoäng cuûa chuùng toâi, chuùng ta cuøng nhau ñaáu tranh chocoâng cuoäc giaûi phoùng chung!

Coâng cuoäc giaûi phoùng nhaân daân thuoäc ñòa thaønhcoâng muoân naêm!

Quoác teá lao ñoäng muoân naêm!

Quoác teá noâng daân muoân naêm!

VII – TOÅ CHÖÙC COÂNG ÑOAØN ÔÛ THUOÄC ÑÒA

Trích bieân baûn phieân hoïp ngaøy 27 thaùng 6 naêm 1923,kyø hoïp thöù ba cuûa Ban chaáp haønh trung öông Quoác teá Coânghoäi ñoû(1).

Ñaáu tranh coâng ñoaøn ôû thuoäc ñòa

Chuû nghóa ñeá quoác hieän ñaïi ñaët neàn moùng treân söïboùc loät haøng trieäu ngöôøi lao ñoäng ôû caùc nöôùc thuoäc ñòavaø nöûa thuoäc ñòa. Bôûi theá, noù chæ tan raõ hoaøn toaøn vaøvónh vieãn khi naøo chuùng ta phaù boû ñöôïc neàn moùng ñoùcuûa laâu ñaøi ñeá quoác chuû nghóa. Theo quan ñieåm ñoù,vieäc toå chöùc coâng ñoaøn ôû caùc nöôùc thuoäc ñòa coù moättaàm quan troïng ñaëc bieät. Theá maø ñoaøn vieân cuûa Quoác

1. Quoác teá Coâng hoäi ñoû (Internationale Syndicale Rouge): Moät toå chöùc quoácteá cuûa nhöõng ngöôøi coâng nhaân caùch maïng, thaønh laäp ngaøy 3 thaùng 7 naêm1921. Quoác teá Coâng hoäi ñoû chuû tröông ñaáu tranh caùch maïng theo ñöôøng loáicuûa Quoác teá coäng saûn. Naêm 1925, toå chöùc naøy ñaõ phaùt trieån trong giai caápcoâng nhaân cuûa gaàn 50 nöôùc, trong ñoù coù nhieàu nöôùc chaâu AÙ, coù vai troø lôùntrong vieäc giuùp ñôõ phong traøo caùch maïng ôû caùc nöôùc thuoäc ñòa.

177

teá Coâng hoäi ñoû haàu nhö chöa heà laøm ñöôïc gì ôû Ai Caäp,ôû Tuynidi vaø ôû taát caû caùc nöôùc ñöông naèm döôùi goùt saétcuûa chuû nghóa ñeá quoác Phaùp. Moái lieân heä hieän coù giöõacaùc nhoùm coâng nhaân ôû caùc thuoäc ñòa Phaùp vaø caùccoâng ñoaøn Phaùp chæ laø do ngaãu nhieân. Khoâng coù moäthoaït ñoäng coù heä thoáng naøo caû, maø roõ raøng laø neáu chöatranh thuû ñöôïc quaàn chuùng ôû thuoäc ñòa thì chuùng takhoâng ñuû söùc phaù huûy boä maùy ñeá quoác chuû nghóa.Vieäc caàn thieát hieän nay laø phaûi phaùt ñoäng moät cuoäctuyeân truyeàn roäng lôùn ñeå thaønh laäp caùc toå chöùc coângñoaøn ôû caùc nöôùc thuoäc ñòa vaø phaùt trieån caùc coângñoaøn hieän coù döôùi hình thöùc phoâi thai. Ngoaøi ra, chuùngta caàn phaûi toû roõ tình höõu aùi giai caáp thöïc söï giöõanhöõng ngöôøi lao ñoäng thuoäc moïi daân toäc, moïi chuûngtoäc ñeå khaéc phuïc söï nghi kî cuûa nhöõng ngöôøi lao ñoängthuoäc ñòa ñoái vôùi nhöõng ñaïi dieän cuûa nhöõng ngöôøi laoñoäng thuoäc ñòa ñoái vôùi nhöõng ñaïi dieän cuûa nhöõngchuûng toäc thoáng trò. Moái lieân heä höõu cô giöõa coâng ñoaønthuoäc ñòa vaø coâng ñoaøn chính quoác chæ coù theå laø keát quaûcuûa moät quaù trình coâng taùc laâu daøi trong caùc thuoäc ñòa.

Khoâng ñöôïc queân nhöõng ngöôøi lao ñoäng thuoäc ñòa,phaûi giuùp ñôõ caùc toå chöùc cuûa hoï, ñaáu tranh beàn bæchoáng nhöõng chính phuû cuûa chính quoác ñang aùp böùccaùc thuoäc ñòa, ñoù laø moät trong nhöõng nhieäm vuï caápthieát nhaát cuûa taát caû caùc coâng ñoaøn caùch maïng, nhaátlaø ôû caùc nöôùc coù giai caáp tö saûn ñi noâ dòch vaø boùc loätcaùc nöôùc thuoäc ñòa vaø nöûa thuoäc ñòa.

** *

178

TUYEÂN NGOÂN CUÛA “HOÄI LIEÂN HIEÄP THUOÄC ÑÒA”,TOÅ CHÖÙC CUÛA NHÖÕNG NGÖÔØI DAÂN BAÛN XÖÙ

ÔÛ TAÁT CAÛ CAÙC THUOÄC ÑÒA

“Hôõi anh em ôû caùc thuoäc ñòa! Naêm 1914, vì phaûi ñöôngñaàu vôùi moät tai hoïa gheâ gôùm, nhöõng ngöôøi caàm quyeànnhaø nöôùc ñaõ quay veà phía anh em vaø yeâu caàu anh emñoàng tình goùp phaàn hy sinh cuûa mình ñeå cöùu vaõn moättoå quoác maø ngöôøi ta noùi laø cuûa anh em, nhöng thaät racho ñeán khi ñoù, anh em chæ bieát coù caùi ñaàu oùc thoángtrò cuûa noù maø thoâi.

Ñeå laøm cho anh em khoâng ngaàn ngaïi, hoï khoângqueân laøm loùe leân tröôùc maét anh em nhöõng quyeàn lôïimaø söï hôïp taùc vôùi hoï seõ ñöa laïi cho anh em. Nhöngqua côn baõo taùp roài, thì ñaâu laïi hoaøn ñoù, anh em vaãnphaûi soáng trong cheá ñoä baûn xöù, vôùi nhöõng toøa aùn ñaëcbieät, thieáu haún caùc quyeàn lôïi gaén lieàn vôùi phaåm giaùcon ngöôøi nhö quyeàn töï do laäp hoäi, töï do hoäi hoïp, töïdo baùo chí, töï do ñi laïi ngay caû treân ñaát nöôùc cuûa anhem. Ñoù laø veà maët chính trò.

Veà maët kinh teá, anh em vaãn phaûi chòu naïn söudòch naëng neà maø nhaân daân oaùn gheùt, vaãn phaûi ñoùngthueá muoái, vaãn bò ñaàu ñoäc vaø cöôõng baùch tieâu thuïröôïu vaø thuoác phieän nhö ôû Ñoâng Döông, vaãn bò ñi gaùcñeâm ñeå canh giöõ taøi saûn cho boïn caù maäp thöïc daân,nhö ôû Angieâri.

Lao ñoäng nhö nhau, nhöng coâng söùc cuûa anh em laïibò traû tieàn ít hôn caùc baïn ngöôøi AÂu cuûa anh em.

Cuoái cuøng, ngöôøi ta höùa heïn vôùi anh em ñuû moïi thöù

179

treân trôøi döôùi bieån, nhöng giôø ñaây anh em thaáy toaønlaø nhöõng lôøi löøa doái caû.

Anh em phaûi laøm theá naøo ñeå ñöôïc giaûi phoùng?

Vaän duïng coâng thöùc cuûa Caùc Maùc(1), chuùng toâi xinnoùi vôùi anh em raèng, coâng cuoäc giaûi phoùng anh em chæcoù theå thöïc hieän ñöôïc baèng söï noã löïc cuûa baûn thaânanh em.

Hoäi Lieân hieäp thuoäc ñòa thaønh laäp chính laø ñeå giuùp ñôõanh em trong coâng cuoäc aáy.

Vôùi söï giuùp ñôõ cuûa caùc ñoàng chí ôû chính quoác ñoàngtình vôùi söï nghieäp cuûa chuùng ta, Hoäi taäp hôïp taát caûnhöõng ngöôøi queâ ôû thuoäc ñòa hieän soáng treân ñaát Phaùp.

Bieän phaùp hoaït ñoäng: Ñeå thöïc hieän söï nghieäp chínhnghóa aáy, Hoäi quyeát ñònh ñöa vaán ñeà ra tröôùc dö luaänbaèng baùo chí vaø ngoân luaän (toå chöùc noùi chuyeän, míttinh,thoâng qua caùc baïn daân bieåu maø ñaët vaán ñeà ra treândieãn ñaøn caùc nghò vieän) vaø baèng taát caû moïi bieän phaùpmaø chuùng ta coù theå laøm.

Hôõi caùc baïn bò aùp böùc ôû chính quoác! Giai caáp tö saûn trongnöôùc caùc baïn ñaõ löøa doái caùc baïn, duøng caùc baïn laømcoâng cuï ñi xaâm löôïc ñaát nöôùc chuùng toâi. Ngaøy nay, vaãnduøng caùi chính saùch quyû quyeät aáy, giai caáp tö saûn nöôùccaùc baïn laïi ñònh duøng chuùng toâi ñeå ñaøn aùp moïi coá gaéng töï giaûiphoùng cuûa caùc baïn.

1. Nguyeân baûn: Formule de Karl Marx. Coâng thöùc naøy Maùc neâu trong Ñieàu leäcuûa Hoäi Lieân hieäp lao ñoäng quoác teá: “Söï giaûi phoùng cuûa giai caáp coâng nhaânphaûi laø söï nghieäp cuûa baûn thaân giai caáp coâng nhaân”.

180

Ñöùng tröôùc chuû nghóa tö baûn vaø chuû nghóa ñeá quoác,quyeàn lôïi cuûa chuùng ta laø thoáng nhaát, caùc baïn haõy nhôùlôøi keâu goïi cuûa Caùc Maùc:

“Voâ saûn taát caû caùc nöôùc, ñoaøn keát laïi!””.

“Hoäi Lieân hieäp thuoäc ñòa”

181

PHUÏ LUÏC

GÖÛI THANH NIEÂN AN NAM

OÂng Ñume, nguyeân toaøn quyeàn Ñoâng Döông ñaõ vieát:“Khi nöôùc Phaùp ñeán Ñoâng Döông, thì daân toäc An Namñaõ chín muoài ñeå laøm noâ leä”. Töø ñoù ñeán nay hôn moätnöûa theá kyû ñaõ troâi qua. Nhieàu bieán coá phi thöôøng ñaõlaøm ñaûo loän theá giôùi. Nhaät Baûn ñaõ ñöùng vaøo haøng ñaàucaùc cöôøng quoác treân theá giôùi. Trung Hoa ñaõ laøm caùchmaïng. Nga ñaõ toáng coå luõ baïo chuùa ñi ñeå trôû thaønh moätnöôùc coäng hoøa voâ saûn. Moät luoàng gioù giaûi phoùng maïnhmeõ ñaõ laøm cho caùc daân toäc bò aùp böùc vuøng leân. NgöôøiAirôlan, Ai Caäp, Trieàu Tieân, AÁn Ñoä, taát caû nhöõngngöôøi chieán baïi hoâm qua vaø noâ leä hoâm nay ñoù, ñöôngñaáu tranh duõng caûm cho neàn ñoäc laäp ngaøy mai cuûahoï. Rieâng ngöôøi An Nam, thì vaãn cöù theá: saün saønglaøm noâ leä.

Haõy nghe ñoaïn vaên khoán naïn naøy cuûa moät teânkhaùch An Nam trong moät böõa tieäc hai traêm ngöôøi aên,toå chöùc ra ñeå chieâu ñaõi boïn Utôraây, Valuydô vaø beø luõ

182

vaø ñeå ñöôïc ngöûi muøi bít taát thoái cuûa boïn “lieân minhdaân toäc” naøy. Anh chaøng An Nam aáy ñaõ khoâng ngaïi boûra 85 quan cho moät böõa cheø cheùn. Haén ñoïc dieãn vaêntaïi böõa tieäc:

“Toâi laáy laøm töï haøo ñöôïc thay maët cho toaøn theå cöûtoïa noùi leân taám loøng toân kính saâu saéc, nieàm vui möøngvaø loøng bieát ôn cuûa chuùng toâi ñoái vôùi caùc vò. Ñoái vôùicon maét khaâm phuïc cuûa chuùng toâi, caùc vò thaät laønhöõng ngöôøi tieâu bieåu cho chính phuû cuûa daân toäcPhaùp vinh quang.

Toâi khoâng tìm ra ñöôïc danh töø naøo ñuû ñeïp ñeå noùileân cho thaät ñuùng yù nghóa cuûa tö töôûng saâu kín trongchuùng toâi, nhöng thöa caùc vò, caùc vò haõy tin ôû tình gaénboù thuûy chung, ôû loøng trung thaønh, ôû söï suøng baùi cuûachuùng toâi ñoái vôùi nöôùc Ñaïi Phaùp, laø ngöôøi ñôõ ñaàu vaøbaûo hoä, ñaõ coi chuùng toâi nhö con, khoâng phaân bieätmaøu da vaø chuûng toäc.

Moãi ngöôøi chuùng toâi ñeàu ñaõ töï mình nhaän thaáy taátcaû nhöõng aân hueä maø Nhaø nöôùc chí toân vaø nhöõng vò ñaïidieän cho nöôùc Ñaïi Phaùp ñaõ ban cho chuùng toâi baèngcaùch aùp duïng ñuùng ñaén vaø saùng suoát nhöõng luaät phaùproäng raõi vaø khoan hoàng”.

Trong ñaùm tang vieân toaøn quyeàn Loâng, oâng N.K.V,tieán só luaät, tieán só khoa chính trò vaø kinh teá, laøm vieäctaïi toøa bieän lyù Saøi Goøn, ñaõ quaû quyeát raèng, neáu coù theåphaùt bieåu thay toaøn theå nhaân daân Ñoâng Döông, thìoâng seõ ñau ñôùn noùi leân lôøi caûm taï thieát tha ñoái vôùiquan toaøn quyeàn veà taát caû nhöõng gì maø Ngaøi ñaõ laømcho daân toäc An Nam. Roài oâng V. keâu to leân raèng:

183

“Nhöõng ngöôøi maø nhôø nhöõng bieän phaùp bao dungcuûa Ngaøi, ngaøy nay ñang ñöôïc cuøng caùc vò ñaïi dieän cuûaNhaø nöôùc baûo hoä goùp phaàn vaøo söï phoàn vinh khoângngöøng taêng leân cuûa xöù Ñoâng Döông, nhöõng ngöôøi aáycaûm taï Ngaøi töï ñaùy loøng vaø suøng baùi hình aûnh cuûaNgaøi. Kinh teá laø vaán ñeà maø Ngaøi lo nghó ñeán nhieàunhaát. Ngaøi ñaõ muoán cho Ñoâng Döông coù ñuû trang bòkinh teá ñeå trôû thaønh moät nöôùc Phaùp thöù hai, moätnöôùc Phaùp huøng cöôøng ôû Vieãn Ñoâng, moät chi nhaùnhcuûa nöôùc Phaùp Coäng hoøa!

Ngaøi ñaõ ñem heát taâm hoàn, trí naõo vaøo söù meänh cuûaNgaøi laø khai hoùa cho moät daân toäc bò ngaên caûn treân conñöôøng tieán boä vì nhieàu ñieàu kieän lòch söû vaø khí haäu.Ngaøi laø ngöôøi chieán só voâ song cuûa tieán boä vaø laø söù giaûcuûa vaên minh…”.

Coøn oâng Cao Vaên Sen, kyõ sö, hoäi tröôûng hoäi nhöõngngöôøi Ñoâng Döông taïi Phaùp, thì noùi raèng vieäc oâng Loângcheát quaù sôùm laø moät caùi tang cho Ñoâng Döông. Roàioâng keát thuùc baøi ñieáu vaên baèng nhöõng lôøi sau ñaây:

“Thöa quan toaøn quyeàn, chuùng toâi chaân thaønh thöôngtieác Ngaøi vì ñoái vôùi taát caû chuùng toâi, Ngaøi laø moät oângchuû bao dung, khoan thöù nhö moät ngöôøi cha”.

Töø nhöõng vieäc treân, toâi xin keát luaän raèng, neáu quaûthaät taát caû moïi ngöôøi An Nam ñeàu raïp mình saùt ñaátnhö beø luõ tay sai aáy cuûa chính quyeàn thì ngöôøi An Namcoù phaûi chòu soá kieáp noâ leä cuõng laø ñaùng ñôøi!

** *

184

Thanh nieân ta cuõng caàn bieát laø hieän nay coù hôn hainghìn thanh nieân Trung Hoa treân ñaát Phaùp vaø ñoä naêmvaïn ôû chaâu AÂu vaø chaâu Myõ. Haàu heát nhöõng thanh nieânaáy ñeàu ñaõ toát nghieäp Haùn vaên vaø taát caû ñang laø sinhvieân – coâng nhaân. Coøn chuùng ta, thì chuùng ta coù nhöõngsinh vieân ñöôïc hoïc boång vaø nhöõng sinh vieân thöôøng,nhôø ôn nhaø nöôùc hay tieàn cuûa cha meï (haïi thay, haicaùi nguoàn aáy laïi khoâng bao giôø caïn caû), maø ñang daønhmoät nöûa thì giôø vaøo caùc vieäc… chôi bi-a, moät nöûa cuûanöûa thì giôø coøn laïi ñeå ñeán caùc choán aên chôi; soá thì giôøcoøn laïi, maø ít khi coøn laém, thì ñeå vaøo tröôøng ñaïi hoïchoaëc tröôøng trung hoïc. Nhöng sinh vieân – coâng nhaânTrung Quoác thì laïi khoâng coù muïc ñích naøo khaùc hôn laønhaèm thöïc söï chaán höng neàn kinh teá nöôùc nhaø vaø hoïtheo chaâm ngoân: “Sinh soáng baèng lao ñoäng cuûa baûnthaân vaø vöøa hoïc hoûi vöøa lao ñoäng”.

Hoï ñaõ laøm nhö theá naøy: vöøa ñaët chaân leân ñaát nöôùcngöôøi laø taát caû nhöõng ngöôøi coù naêng khieáu gioáng nhauvaø cuøng muoán hoïc moät ngheà thì taäp hôïp laïi thaønhnhoùm ñeå vaän ñoäng xin vieäc vôùi boïn chuû. Khi ñöôïcnhaän vaøo xöôûng thôï hay nhaø maùy, thì coá nhieân laø hoïbaét ñaàu baèng caùch hoïc vieäc, roài sau trôû thaønh thôï. Ñoáivôùi nhieàu ngöôøi ñaõ ñöôïc nuoâi döôõng trong caûnh giaøusang vaø ñöôïc gia ñình chieàu chuoäng, thì laøm nhöõngvieäc naëng nhoïc laø moät ñieàu gian khoå. Neáu hoï khoângcoù moät quyeát taâm vöõng chaéc, khoâng ñöôïc moät söùcmaïnh tinh thaàn phi thöôøng thuùc ñaåy thì phaàn lôùn ñaõphaûi chuøn böôùc. Nhöng cho tôùi nay, taát caû vaãn tieáp tuïclaøm vieäc. Moät trôû löïc thöù hai laø ngoân ngöõ baát ñoàng, hoïñaõ khaéc phuïc ñöôïc trôû löïc aáy nhôø bieát lôïi duïng khieáu

185

quan saùt, caùi khieáu gaàn nhö laø moät baûn naêng ñaëc bieätcuûa nhöõng ngöôøi Vieãn Ñoâng chuùng ta. Neáu hoï khoânghieåu ñöôïc hay hieåu moät caùch khoù khaên nhöõng lôøi chuûhoï noùi, thì hoï chaêm chuù quan saùt nhöõng caùi maø chuûchæ cho hoï.

Hoï kieám khoâng ñöôïc bao nhieâu tieàn. Vôùi soá tieàncoâng ít oûi, tröôùc heát hoï phaûi tính sao cho ñuû soáng. Vaø,hoï coi vieäc khoâng xin tieàn chính phuû, khoâng xin tieàngia ñình laø moät vaán ñeà danh döï. Sau nöõa, tuøy theo soátieàn kieám ñöôïc hoï trích moät phaàn ñeå ñoùng vaøo quyõtöông teá do hoï laäp ra. Quyõ naøy nhaèm hai muïc ñích: 1.giuùp ñôõ nhöõng sinh vieân ñau oám coù giaáy chöùng nhaäncuûa thaày thuoác vaø nhöõng sinh vieân thaát nghieäp coù giaáychöùng nhaän cuûa chuû; 2. trôï caáp moät soá tieàn trong moätnaêm cho taát caû nhöõng ngöôøi môùi hoïc ngheà xong ñeågiuùp hoï boå tuùc nghieäp vuï.

Lao ñoäng ôû nöôùc naøo, hoï cuõng xuaát baûn ôû ñaáy moättôø taïp chí (luoân luoân laø do sinh vieân – coâng nhaân ñoùnggoùp). Taïp chí aáy vieát baèng chöõ Haùn, cung caáp tin töùc cuûaToå quoác vaø ñaêng nhöõng vaán ñeà thôøi söï lôùn treân theá giôùi,v.v... Taïp chí daønh moät muïc cho ñoäc giaû trao ñoåi nhöõngñieàu boå ích cho vieäc hoïc ngheà cuûa hoï, baùo cho nhaubieát söï tieán boä cuûa töøng ngöôøi, khuyeân nhuû vaø ñoängvieân nhau. Ban ngaøy hoï laøm vieäc, ban ñeâm hoï hoïc taäp.

Kieân trì, quyeát taâm vaø ñoaøn keát nhö theá, caùc “oângchuù treû tuoåi”(1) cuûa chuùng ta chaéc chaén seõ ñaït muïc

1. Töø “chuù” thöôøng duøng ñeå chæ Hoa Kieàu ôû Vieät Nam (“chuù khaùch” hay“khaùch truù”)

186

ñích. Vôùi moät ñaïo quaân 50.000 coâng nhaân duõng caûmñaùng khaâm phuïc, laïi ñöôïc ñaøo taïo trong kyû luaät vaø kyõthuaät hieän ñaïi, thì khoâng bao laâu nöõa. Trung Quoác seõcoù moät ñòa vò trong haøng caùc cöôøng quoác coâng nghieäpvaø thöông nghieäp theá giôùi.

ÔÛ Ñoâng Döông, chuùng ta coù ñuû taát caû nhöõng caùi maømoät daân toäc coù theå mong muoán nhö: haûi caûng, haàmmoû, ñoàng ruoäng meânh moâng, röøng ruù bao la; chuùng tacoù nhöõng ngöôøi lao ñoäng kheùo leùo vaø caàn cuø.

Nhöng chuùng ta thieáu toå chöùc vaø thieáu ngöôøi toåchöùc! Bôûi theá coâng nghieäp vaø thöông nghieäp cuûa chuùngta laø moät con soá khoâng. Theá thì thanh nieân cuûa tañang laøm gì? Noùi ra thì buoàn, buoàn laém: hoï khoâng laømgì caû. Nhöõng thanh nieân khoâng coù phöông tieän thìkhoâng daùm rôøi queâ nhaø; nhöõng ngöôøi coù phöông tieänthì laïi chìm ngaäp trong söï bieáng nhaùc; coøn nhöõng keûñaõ xuaát döông thì chæ nghó ñeán vieäc thoûa maõn tính toømoø cuûa tuoåi treû maø thoâi!

Hôõi Ñoâng Döông ñaùng thöông haïi! Ngöôøi seõ cheátmaát, neáu ñaùm Thanh nieân giaø coõi cuûa Ngöôøi khoângsôùm hoài sinh.

187

MUÏC LUÏC

LÔØI NOÙI ÑAÀU 7

LÔØI GIÔÙI THIEÄU 9

CHÖÔNG I: Thueá maùu 23

CHÖÔNG II: Vieäc ñaàu ñoäc ngöôøi baûn xöù 42

CHÖÔNG III: Caùc quan thoáng ñoác 50

CHÖÔNG IV: Caùc quan cai trò 61

CHÖÔNG V: Nhöõng nhaø khai hoùa 69

CHÖÔNG VI: Teä tham nhuõng trong boä maùy cai trò 91

CHÖÔNG VII: Boùc loät ngöôøi baûn xöù 99

CHÖÔNG VIII: Coâng lyù 118

CHÖÔNG IX: Chính saùch ngu daân 133

CHÖÔNG X: Chuû nghóa giaùo hoäi 139

CHÖÔNG XI: Noãi khoå nhuïc cuûa ngöôøi phuï nöõ baûn xöù 145

CHÖÔNG XII: Noâ leä thöùc tænh 157

PHUÏ LUÏC: Göûi thanh nieân An Nam 181

BAÛN AÙNCHEÁ ÑOÄ THÖÏC DAÂN PHAÙP

NGUYEÃN AÙI QUOÁC

Chòu traùch nhieäm xuaát baûn:

TS. QUAÙCH THU NGUYEÄT

Bieân taäp:KIEÁN HUY

Bìa:BUØI NAM

Söûa baûn in:

KIEÁN HUY

Kyõ thuaät vi tính:NGUYEÂN VAÂN

NHAØ XUAÁT BAÛN TREÛ

161B Lyù Chính Thaéng – Quaän 3 – Thaønh phoá Hoà Chí Minh

ÑT: 39316289 – 39350973 – 39316211 – 38465595 – 38465596

Fax: 84.8.38437450 – E-mail: nxbtre@hcm.vnn.vn

Website: http://www.nxbtre.com.vn

CHI NHAÙNH NHAØ XUAÁT BAÛN TREÛ TAÏI HAØ NOÄI

Soá 20 ngoõ 91 Nguyeãn Chí Thanh, Q. Ñoáng Ña, Haø Noäi

ÑT: (04) 37734544 – Fax: (04) 37734544

E-mail: vanphongnxbtre@hn.vnn.vn