Tha c on, theo lch trnh th sang nay chng ta s i thm bo tng Chm, n to lc khu vc yn tnh ca Thnh Ph

TI: BO TNG NGH THUT IU KHC CHMPA

GING VIN HNG DN: L TH THNG

SINH VIN THC HIN: PHM VN CHNH L VN TUN

Thng 12 nm 2008

Tha c on, theo lch trnh th sang nay chng ta s i thm bo tng Chm, n to lc khu vc yn tnh ca Thnh Ph. Bo Tng c xy dng nm 1915 theo m tip thng gp cc thc Chm. Hin nay bo tng cn lu gi rt nhiu tc phm iu khc bng v t nung t th k VII n th k XV. chnh l nhng tc phm tiu biu cho nn vn ho Chm. V xe ca chng ta trc bo tng Chm, by gi mi c on chng ta xung xe vo bn trong tham quan, mi c on.

Tha c on, li u tin cho php ti c gii thiu, ti L Vn Tun l thuyt minh vin bo tng chm, hm nay rt vinh d c hng dn on ca chng ta ti y. Tha c on, hin ti chng ta ang ng ti phng s ca bo tng. Chng ta hy nhn ln s ca bo tng, bo tng hin gi c 4 phng v c 6 hnh lang nh qu khch thy. V bo tng c chnh thc xy dng vo thng 7 nm 1915, vi s gip ca Vin Vin ng Bc C H Ni, bo tng iu khc Champa Nng hin ti c khong gn 2000 hin vt ln nh, trong c 288 hin vt ang trng by trong nh bo tng (c phn chia thnh cc phng trng by gm: M Sn, Tr Kiu, ng Dng, Thp Mm v cc hnh lang Qung Tr, Qung Nam, Kon Tum, Qung Bnh v Bnh nh), 187 hin vt trng by ngoi sn vn v hn 1200 hin vt ang lu tr trong kho. Hu ht cc tc phm iu khc hin c ti bo tng l nhng tc phm nguyn bn trn 3 cht liu chnh l sa thch, t nung v ng nung. Phn ln l sa thch, c nin i t th k VII n th k XV thuc nhiu phong cch ngh thut khc nhau. Cc tc phm c trng by ti y hu ht u c mt cuc i chm ni nh chnh s phn vn ho rc r sn sinh ra n. T trong nt ca thi gian, chin tranh v c s qun lng ca con ngi, nhng tc phm iu khc Champa tuyt vi c nhiu th h mang v y. V trong chnh th c tnh h thng ny, cc cng trnh ca cc ngh nhn Champa xa xa li c c mt i sng mi. n bo tng, ta nh thy li qu kh vng son ca mt dn tc m lng say m v kh nng sang to ngh thut u mt trnh cao. Th gii thn linh k b, nhng cu chuyn bng hnh nh, cc biu tng tn gio, ng cong thn th cc v n, nhng bu ngc cng trn, n ci phng pht thi giantt c u sng ng, chi tit gi cm v cng. Chu nh hng su sc ngh thut kin trc, iu khc ca vn minh n nhng ngi Champa xa xa bit nhn i sng v tn gio theo nhng cm quan ring ca mnh. S khc x to ra cho th gii ngh thut ca h mt v p rt ring, gn gi nhng liI thing ling, quen thuc li c o, tinh t khng ln ln. V tm hiu k hn chng ta s n phng u tin l phng M Sn, mi c on i theo ti.

Tha c on, M Sn l thnh a ca vng quc Champa, cch Nng 70 km v pha Ty Nam. C nin ai t th k IV-XII. Vua Champa xy dng nn thp th cc v thn trong tn gio n v cc v vua c cng dng vng quc Champa. Theo khm ph ca cc nh kho c ngI Php, th M Sn c khong 70 cng trnh kin trc. Hin nay ch cn 20 cng trnh kin trc v chin tranh v thi gian tn ph. V trc chng ta l bn th M Sn c nin i th k th IV, y l tc phm c nht ca bo tng, pha trn l b Linga-Yoni vn cn li M Sn.Khi ngi Php sp xp, ngi ta t tn tng thn Skadan-v thn chin tranh-con trai ca v thn Siva v n thn Uma. ng c cng tiu dit c qu Takara em li s bnh yn cho thn Indra. Xung quanh thn Skadan l cc thn ch phng hng. Cn y l bc ma la dng cng thn linh, hai bn c hai con h. Xung quanh l cnh i sng c cc tu s rng su: luyn thuc, thuyt php, cha bnh. y l tm bia k M Sn, y c nhiu tm bia k c khc bng nhiu tin phn c. V thng thng cc bia k Chm khng ch nu tn cc v thn c bn trong thn thoi n nh Brahma, Shiva. Visnu m cn nhc n rt nhiu cc v thn khc nh Indra, Agni, Uma v khng ch nhc n cc v thn ny nh mt i tng th cng n gin m c th em li nhiu chi tit c trng v tnh cch ca cc v thn ng nh trong thn thoI n . Ngoi ra th trn cc bi k cn tn vinh nhng v vua c cng vi thi hoc h c nhng nt no ging nh cc v thn . Thng thng trn bia ngi ta ghi thi gian xy n thp v th cng v vua no, thn no. Hin nay ch vit ca ngi Chm c nhiu thay i. Cch y khong 50 nm cc nh nghin cu c th c hiu nhng ch trn bia k nhng bay gi nhng ngi c hiu bia k chng cn ai.

Mi c on chng ta tip tc sang bn ny, y chnh l bc ph iu m t s h sanh ca thn Brahma c sinh ra t rn c thn Visnu- thn bo tn. Mt o sen mc ra t rn thn Visnu v Brahma ho thn t o sen . Lc Visu ang nm trn con rn 7 u, Brahma c 4 u. theo truyn thuyt Brahma c ti 5 u. ng ly cht nguyn nhim t mt ngi con gi, sau b mi tn ca thn Kama bn trng vo tim nn em lng yu thng con gi mnh. thy c gi khp mi ni Brahma mc ra nhiu u. Chuyn n thn Siva dng con mt th 3 ca mnh chiu vo u th 5 ca Brahma v hu dit n. T Brahma ch c 4 u v bit xm hi.

V y l bc ph iu thn Ganesa l con trai ca thn Siva. ng l thn hnh phc v may mn. Thn c u voi hnh ngi. Truyn thuyt k rng thn Siva i xa v cuc chin tranh thn v nh v khng bit b c mang, 18 nm sau quay tr v thn ni cn ghen tc khi thy mt ngi con trai hon ton xa l trong nh mnh. Thn chm u ngi con trai y m khng bit con trai ca mnh. Sau hiu s tnh, Siva v cng n hn v th rng ngi u tin ng gp th phi hi sinh ci u cho ngi con ti nghip ca ng. i mi vo rng chng thy ngoi tr mt con voi. V ng nh cht u con voi v ho php gn vo thn mnh ca con trai mnh. T Ganesa c ci u voi. Hng nm ngi Chm t chc l hi vo ma xun tng nh n thn Ganesa vo ma xun.

By gi mi c on chng ta i tip vo phng Tr Kiu cch Nng 50 km v pha Ty Nam, cch M Sn 20 km, Tr Kiu tng l kinh c vng quc Chm c (kinh thnh simnhapura-kinh thnh s t) vo th k th IV. Hin nay Tr Kiu chng li du vt g c.

Trc mt chng ta l b Linga-Yoni. Linga c ngha l sinh thc kh nam. Bi l c nhng bn cht dng tnh, sinh thc kh nam v thn Siva c thng nht vi nhau. Do vy th Linga cng chnh l th Siva. iu ny ph hp vi khuynh hng suy tn Siva lm thn cha t trong qu trnh pht trin ca ngi Chm. Th sinh thc kh nam l tn ngng ca c dn nng nghip, cng nng nghip bao nhiu th tn ngng ny cng mnh by nhiu. Ngi du mc khng c truyn thng th sinh thc kh, kinh Veda ni rng nhng Linga lm thng l nhng k th ca o gio Aryen. n , vic th sinh thc kh vn l tn ngng ca th dn Dravidien v s xm nhp ca n vo Blamn gio v vic ng nht linga vi Siva t hn xy ra thi k ny. V ngi Chm c l tm linga: ngi ta bc linga vo cosha bng vng, sau h ln sa hoc nc ri i xung quanh cu nguyn v c th ung mt cht nc cu may mn. Khp ni trong khu vc c tr ca ngi Chm ta c th bt gp nhiu linga nh b th ca thp, trn nh thp v hnh dng linga c 3 loi: Loi linga n gin nht ch c mt thnh phn l tr trn

Linga th hai c hai thnh phn: Phn tr trn, phn di l vt th to c hnh trong hoc hnh vung

Linga th ba c cu to ba phn, ngoi tr trn trn v phn vung di loi linga ny cn c hnh bt gic gia. Cu trc ba phn phn nh trit l n gio: phn vung di ng vi thn brahma, khc bt gic gia ng vi thn Visnu, cn phn tr ng vi thn SivaNgoi ra trong cc n thp Chm ta cn gp cc linga hnh mt ngi (mukhalinga). l khi tng linga m mt na mt trc tc tngph iu hnh ng vua Chm vi nhng du hiu r rt ca thn Siva nh hnh b thn Nandin.

Qu khch nhn ln tng ny y l bc tng ph iu thn Visnu ngi trn rn Naga 13, s d 13 du l tng trng cho s bt dit ca thn, thn Visnu ngi trn bn cnh tay, mi cnh tay l mt trong bn yu t to nn v tr l t nc, la, khng kh. Vt ci ca Visnu l chim thn Garuda.

V y l bn th Tr Kiu, nh chng ta thy bn th c hnh vung, c kch thc ln, mi cnh di 191 em v chng ta thy y, trn cng c mt linga v yoni. Bn mt xung quanh bn th l bc ph iu m phng trng ca Ramayana, l trch on hong t Rama ci cng cha Sita. Qua s giao thoa ca hai nn vn ho Vit-Chm th ti m ci nng Sita tr nn quen thuc i vi ngi Vit. y l cnh o s a hong t Rama n kinh thnh ca nh vua Dasaratha tham d cuc thi bn cung cho nh vua t chc kn r v chn chng cho cng cha Sita. Trong cnh ny hong t Rama c th hin ht sc mnh ging cy cung thn m tng truyn cy cung thn ca thn Siva cho nh vua mn kn chng cho cng cha Sita. Hong t c khc ho bng t th p hai chn ng trng, xoc rng, tay tri cm cung tay phi ang c ht sc ging dy cung bn. Cng ta thy y cc nhn vt ny c th hin rt nh nhng v cng tinh xo. Rama i Jata mukuta, pha sau bn phi u l bi tc ln, l mt trong nhng nt c trng thuc phong cch Tr Kiu, ton b y phc hay trang sc , i u ca nhn vt trong tc phm u tot ln v thnh vng v pht t ca vng quc Chmpa xa th k X. V theo truyn thuyt th Siva c 12 ho thn trong c ho thn l hong t Rama. Nm ngi khing mt cy cung tng trng cho 50.000 ngi. Mt hai l cnh s gi nh vua mang l vt n ci hong t Rama, nh vua ngi gia, ba mt m t m ci c nhiu ngi tham d c c ch em cng cha v hong t. Mt 4 m t v n Apsara t trn tri xung chc mng m ci ca Rama v Sita. V tha c on y l tng v n Tr Kiu v y cng l tc phm c nh gi p nht ca bo tng. Tuy nh b v hnh khi v khng gian nhng l s kt tinh ca b dy lch s v ngh thut. Chunga ta hy nhn vo tng v thy y l bc ph iu tc hnh tng ngi ph n Chm. Nhn khun mt vi nhng nt c trng mang m tnh nhn chun Chm l khun mt vung mi cao, mt xch, mi dyv chng ta thy rng li trang phc gn nh kho thn cho thy y l li ma cung nh. iu khc Chm rt nhiu hnh tng v n nhng theo quan nim xa th ng ti cao sng to ra iu ma dnh ma cho nh vua v cc thn. V cc bc ph iu th hin c ci p ca ngi ph n mt cch trc din. bu va cng trn, cp i thon, hng rng, c tay trn lng. ng tc ma to nn hnh khi cn i v cht ch. Chn khuynh xung khunh rng a sang tri, na thn trn v tay tri nhn xung di a sang phi, u v tay co li gi ln a sang tri li th cn bnh. ng tc i hng y va uyn chuyn va y sc mnh. S d c nh vy v ci p ca hnh khi chnh l t th ma. Tha c on, c trng im hnh ca ngun gc bn a l cht dng tnh trong ngi Chm. Ngi Chm sng di t min trung hp gia mt bn l trng sn cao vt v bn kia l bin ng su thm, mt bn l cc dng mt bn l cc m. S i tri ca thin nhin to ra sn vt c bit nhng ng thi cng to nn mt min kh hu khc nghit t ai ht sc kh cn. Sng trong khung cnh , con ngi phi vt ln vi thin nhin v mt khc phi vt ln vi cc nc lng ging. T to nn tnh cch cng rnv cng ngh thng v ca ngi Chm.

By gi xim mi c on sang tip phng ng Dng. Tha c on vng triu ng Dng ni ting ng Nam by gi v pht gio. V vua Indavarmannha l ngi sung o pht, ngi tch cc xy dng kinh ng Dng l tu vin pht gio ln nht trong khu vc. Thi im ny pht gio i tha Champa pht trin nhanh. ng Dng cch nng 60 km v pha Ty Nam (nay thuc x Bnh nh, Thng Bnh, Qung Nam) nay ch cn l ph tch.

y l bn th ng Dng trn c v b tt bo v nh vua, nhng ngi ta khng trng by tng ny na thay vo l tng Siva, v c im c bit ca Chmpa l pht gio v n gio khng bi tr lm nhau. K bn l tng vua , Xung quanh vn th m phng cuc sng ca c pht thch ca trc khi xut gia. Ngi ta mi pht hin mt s hnh nh nh khi hong t ct tc i tu, cnh ng tu thnh chnh qu, cc tn n cng ng, cnh ng b qu vng cn d. hai tng ln ng hai bn l tng thn bo v c khun mt hung d, ang ng trn mt con b c ming ngm mt ngi chin s. l hnh nh tng trng cho sc mnh.

Tha c on chng ta hy ch y l twngj pht, pht khng ngi t th ny m l t th ca nh vua, t th ngi tay ln u gi v y l bn nc Chnpa xa ti min trung Vit Nam. Vng quc Chmpa hnh thnh v pht trin t th k II n th k XVII tri qua cc triu i:

- Vng triu Gangaragia tn ti th k II n VII. y l thi k hng thnh v chim u th Bc Chm. Khu Lin lm vua c my chc nm th chu l Phm Hng ln thay ri n con trai ca Phm Hng l phm Dt, phm vn, phm Pht. ( t phm phin m t ting hn vit ca t P-ch ngi ng u). Phm pht c cng hp nht Bc Chm v Nam Chm v t tn t nc l Chmpa, tn t nc c th ly tn t loi hoa m ta thng gi l hoa i hay s.

Kinh lc Tr Kiu m lch s gi l Simhapura ( thnh s t) bn b song thu bn nay thuc x Duy Sn, huyn Duy Xuyn, tnh Qung Nam. Tr Kiu l mt di tch m c nh nc xp hng, c 10 cng trnh kin trc tuytj ho tiu biu cho nn vn ho ngi Chm tn ti t 10 th k trc. Bn cnh c Tr Kiu, th by gi ngi Chm xy dng khu n th hay cn gi l thnh a M Sn. Theo quan nim ca n gio n th l trung tm ca tn ngng vng quc th ng thn linh thing ling ti cao phi l ni thm nghim cch bit vi th gii i thng. Do thnh a M Sn c xy dng trong mt thung lng bao bc ni non trng ip cch kinh Tr Kiu 28 km v hng Ty y tn ti tng th 70 cng trnh kin trc thp tuyt p.

- Vng triu Panduranga ( gia TK VIII-gia TK IX) vo gia th k VIII, Bc vng quc Chm c nhiu bin ng nn trung tm Chmpa chuyn vo Nam, xy dng vng triu Pauranga vng khnh Ho-Phan Rang. Theo s liu vng triu c 6 i vua v ko di 1 th k. Trung tm Chmpa by gi l thp Pnagar. Thc t Pnagar khng phi l cung vua m l ni th thn.

- Vng triu ng Dng tn ti t th k IX n cui th k X. Gia th k IX trung tm Chmpa chuyn ra mn Bc, kinh xy dng ti ng Dng bn b song ly ly-l mt nhnh ca dng sng thu bn, cch c Tr Kiu 15 km v pha ng Nam. Kinh mang tn Inrapurakinh thnh sn st. Khc vi vng triu trc y, trong th k ny vng triu ng Dng , pht gio pht trin mnh, cho nn nhiu nh s hc gi y l vng triu pht gio mc d lc ny n gio khng b bi xch. Nhiu di tch pht gio, trong c c tng ng ni ting tm thy ng Dng.

ng dng l ni tp hp cc cung in v n cha , ch khng tch ra nh Tr Kiu v M Sn trc y. Trong s gn 30 cng trnh hin nay tm thy ng Dng c c cha ca pht gio v cc thp ca n gio. Vng triu ng Dng c 9 i vua v ko di gn 2 th k . Nh trong th tch c ca Trung Quc th thi k ny gi Chmpa l Chim Thnh (phin m t ch Chapapuru).

- Vng triu Vijaya th k X-gia th k XV: Cui th k X, kinh ng Dng b tn cng nhiu ln, nn vua Chmpa ri vo Vijaya m s sch gi l Bn vi tm im nh du l thp cnh tin . Thnh Bn c xy dng trn g ong (An Nhn-Bnh nh) nm gia cnh ng ba mt Bc, Ty, Nam u c ni n ng, pha ng bng ra bin ng bng ca th ni. Vng triu ko di 5 th k vi nhiu bin ng v thc t c nhiu ln ri v phng Nam v trong thi k ny lnh th Chmpa thu hp dn.

- Triu i Panuranga II gia th k XV-cui th k XVII. Sau khi thnh Bn tht th , vng quc Chmpa bc vo giai on cui cng, bin gii pha Bc li ti o C Mng. Lc u ng Kauthara sau gia th k XVII chuyn vo Phan Rang. Tuy c nhiu bin ng, nhng kinh t x hi vn c lc pht trin, nht l vng Phan Rang vo th k XVI u th k XVII. n cui th k XVII nh Nguyn chim c Phan Thit th Chmpa mt hn c lp, ch cn tn ti nh mt th lc t ch. u th k XIX Chmpa tr thnh cng ng ca dn tc Vit Nam. Nh vy lch s pht trin ca t nc Chmpa c bn khu vc ln:

1. Pha bc thng gi l Amaravati t Qung Tr n Qung Nam

2. Vng Vijaya thuc phm vi Qung Ngi-Bnh nh

3. Vung Kauthara thuc Ph Yn-Khnh Ho

4. Vng Panuranga thuc Ninh Thun-Bnh Thun.

Tha qu khch y l m hnh thp M Sn A1 y l thp p nht ca ngi Chm v t n trnh cao v ngh thut xy thp. Ngi thp xy dng khong th k X cao 24 m mi b rng 10 m. Nhng tht ng tic vo nm 1969 trong mt trn di bon ca quc M thp M Sn A1 sp hon ton.

Chng ta s kt thc phng ng Dng y v sang tip phng tip theo l phong thp Mm l mt trong nhng thp thuc kinh Bn ngy nay. Bc vo thi k ny t nc Chmpa bc vo thi k suy yu nn ngh thut iu khc tr nn th cng v i xung.

Vt u voi mnh s t, u voi tng trng cho s thong minh ca thn linh cm mnh s t biu trng sc mnh ca nh vua. Con vt ny thng t trong thp bo v s tn nghim ca n thp. V y l con rng ta thy lc ny c s giao lu vn ho ca ba dn tc Chm, khme v i Vit. ui rng hnh c su-ngh thut Khme, chn ging s t-ngh thut Chmpa, u rng ngh thut i Vit thi L-Trn. Ht ngc l hnh nh vn ho Vit Nam cu cho ma thun gi ho.

Pha trc l hai con thu qui Makara-thu qui-biu tng ca nc. Chng c t li ra vo vo thp hoc c trang tr trn thn thp. Makara l loi thu qui nguyn thu n l con c suto ln nhng sau sang Hi Lp l con c heo hoc ging nh con thu qui sng di nc trong chuyn kinh thnh.

Nh chng ta thy y, y l tng Makara nm, hai chn trc cng vi u vn cao, quay mt gc 90 so vi thn, lng bn chn trc n ra nh tay ngi, hai chn sau du di bng. Makara l ngun gc ca s sng v ci cht, bi v Makara mang ngun sng cho ngi tt v mng ci cht cho k su.

Chim thn Garuda-vt ci ca Visnu-ngm mt con rn v chng c mi th vi nhau. Theo truyn thuyt, m cuar rn Naga lm nhc v bt m ca chim thn lm n l.

Ta ang ng phng hnh lang M Sn v y chnh l tng Sarasvati v ca thn Brahma, Sarasvati l n thn ngh thut. Nguyn xa Sarasvati l dng song thnh chy t vng ni tuyt n vng ngy nay gi l patiala dc theo danh gii ca vng chy vo n Dng, k t y dng sng ny khng cn na. Trc kia dn c sng ng c cy ci tr ph v c bit c cc nh th lm th v c thh cho nn sarasvati tr thnh n thn ca vn hc th ca v n nhc.

y l tng Laksmi v ca thn Visnu, y l v thn may mn cy ci v thc vt.

Nh vy ti gii thiu cho qu khch nhng tc phm ni bt nht, tiu biu nht ca ngh thut iu khc Chmpa bo tng. Mt ln na ti xin chn thnh cm n qu khch lng nghe v ti tham quan bo tng. Cui cng xin chc qu khch c chuyn ian ton, vui v v b ch.