ANABLM DALI
VEREN ÖRGÜTÜ OLARAK MÜSAD
ÖRGÜTÜ OLARAK MÜSAD
yasal prosedürlere uygun örgütlenmi meru gruplardr. Mensubu olduu grubun ve
üyelerinin çkarlarn siyasal aktörler karsnda savunurlar. Siyasal iktidar ele
geçirmek istemeyen, ama siyasa iktidara, siyasal partiler ve kamuoyuna, grubunun
ve üyelerinin çkar ve isteklerini kabul ettirmek için faaliyetlerde bulunurlar.
Üyelerinin genel eilimlerini yönlendirip, aklc çözümler üretmek, siyasi karar
organlarna, kendi çkarlar ve istekleri dorultusunda, sorun veya çkacak yasalarla
ilgili uzman üyeleri tarafnda hazrlanan öneri ve ayrntl bilgileri iletmek, karar
organlarnn ald kararlar, üyelerine ileterek onlarn rzasn salamak, toplum ve
siyasal kurumlar arasnda politika oluturma ve denetleme yoluyla istikrar
salamak amaçlarndandr.
Sosyal ve siyaset bilimciler bask grubu kavram tanmnda ayn görü içinde
deildirler. Bazlar bask grubunu çkar grubu olarak tanmlamaktadr. veren
örgütleri, her iki kavram da kabul etmeyip, kendilerini daha çok sivil toplum
örgütü olarak tanmlamaktadrlar.
kriterleri çerçevesinde konumlandrmaktadr. Bu kriterlere uygun hem Anadolu’da
“kobi” denilen küçük ölçekli irketler ile yerelde, hem de büyük sanayi ehirlerinde
baz büyük sermaye gruplar vastasyla genelde örgütlenmektedir. Çeitli
“Müslüman Ülkelerle” “Uluslararas Forumlar” düzenlemektedir. MÜSAD
“Stratejik birlii Modeli” ile “stratejik fayda salayacak, karlkl kazanç
gelitirmek üzere ortak pazarlama ve yararlanma platformu” oluturmaktr.
Anahtar Kelimeler: Bask Grubu, veren Örgütü, MÜSAD, Muhafazakar
Ahlak, Uluslararas Forumlar (IBF), Stratejik birlii Modeli.
iv
ABSTRACT
EMPLOYER ORGANIZATION IN TURKEY
RECEP TEMÜR
Groups are legal groups which are organized by various people who gather
around mutual pressures intentionally and in compliance with the legal procedures.
They defend the pressures of the group and its members in the politicians environment.
They don’t want to grab the power however they perform their activities in order to
ensure the pressure and demands of their group and members, to be accepted by the
government, political parties and public. Pressure groups communicates their
suggestions and detailed information to the political decision givers, as such
suggestions and detailed information are prepared in accordance with their benefits
and demands and prepared by the their specialized members. The provide the consent
of their members through communicating the decisions which are given by the
decision givers. They contribute to the consistency through policy making and audit
methods between the society and political institutions.
Scientists from social and political sciences don’t agree about the definition of
the pressure groups. Some of them define the pressure groups as an interest group. The
employer’s organizations don’t accept both these definitions and they define
themselves mostly as Nongovernmental Organizations.
MUSIAD locates itself within the criterions of “Conservative Ethics” and
“Conservative Capital”. In accordance with these criterions, in Anatolia some small
size companies are organized under the title of “SME’s” and some of them are
organized in some big industrial cities through the large capital groups. Some
“International Business Forums” are organized in cooperation various “Muslim
Countries”. MUSIAD delivers a common marketing and utilization platform in order
to create strategically benefits and gain mutual interests.
Key Words: Pressure Group, Employer’s Organization, MUSIAD, Conservative
Ethics, International Business Forums (IBF), Strategic Cooperation Model.
v
ÖNSÖZ
Bir iveren örgütü olan MÜSAD ile ilgili tezin amac, MÜSAD’n bir
bask grubu olarak ilevlerini ortaya koymaktr. Amac ve üye profil yaps dier
iveren örgütlerinden farkl olan MÜSAD’n, siyasal otorite ve kamuoyu nezdinde
meruiyet kazanmak için yapm olduu çalmalar bu kapsamda ele alnmaktadr.
Tezde, devlet otoriteleri ile iadamlarnn siyasal ve ekonomik alandaki
etkileimleri, Osmanl mparatorluu’nun son döneminden balayarak, Türkiye
Cumhuriyeti’nin ilk kurulu dönemi ve çok partili sisteme geçildikten sonraki
dönemleri de kapsayacak ekilde tarihsel süreç çerçevesinde ortaya konulmaktadr.
Cumhuriyetin kurulmas ile birlikte siyasal, ekonomik ve dier alanlarda etkin olan
Kemalist bürokrasi ile Cumhuriyetin kurulmas ile birlikte gelien büyük sanayi
gruplar ve ticari kurulu mensuplar ibirlii yaparak ülkenin ekillenmesinde
belirleyici olmulardr. Bu süreçte muhafazakar kesim 1960’l yllarn sonundan
itibaren siyasal örgütlenmeye balamtr. Dünyann globalletii ve liberal ekonomiye
geçtii 1980’li yllarda Türkiye’de siyasal ve ekonomik alanda yapsal olarak büyük
bir dönüüm balamaktadr. Muhafazakar kesimin bir ksm, bu yllarda ticari alanda
ortak çkarlar çerçevesinde örgütlenmi ve 1990’da kendi iadam örgütü olan
MÜSAD’ kurmutur. Dier iveren örgütleri ile rekabetçi bir sürece giren MÜSAD
ve dier siyasi muhafazakar örgütler 28 ubat sürecinde askeri yönetimin bask ve
yasaklamalarna maruz kalmtr. 28 ubat sürecinden sonra yeniden yaplanmaya
giden MÜSAD, AB sürecini desteklemi ve kendisi ile siyasi olarak yakn görüe
sahip olan AK Parti’nin iktidara gelmesi ile konumunu hem siyasal hem de ekonomik
alanda güçlendirmitir. Uluslararas alanda ve bilhassa Müslüman ülkelerinin
iadamlar ile scak ilikiler kuran MÜSAD, kendi üyelerinin yurtdna açlmasna
da yardmc olmutur. Düzenledikleri uluslararas fuarlar ve i forumlar ile kendi
üyeleri ile Müslüman ülkelerin iadamlarn buluturarak ekonomik alanda ibirlii
salam ve ekonomik alandaki ibirliini siyasal alanda bir ibirliine
dönütürebilmek için çaba harcamtr. Böylece MÜSAD üyeleri, yurt içi ve
vi
muhafazakar sermayeyi oluturmaya çalmlardr. leri teknolojinin geliimini
yakndan takip ederek ve enerji kaynaklarnn çeitlendirilmesi ve çevreye uygun
enerji kaynaklar kullanlmasn tevik etmitir. Çevre, gençlik, kadn ve insan haklar
gibi konularda öneriler ve raporlar hazrlamtr.
Bu tezin hazrlanmasnda, bana öneri ve yönlendirmelerde bulunan ve de
danmanlk yapan sayn Prof. Dr. Haluk Alkan hocama içtenlikle teekkür ederim.
Kaynak bulmamda yardmlarndan dolay sayn MÜSAD Genel Sekreteri Ouz
Özcan ve MÜSAD çalanlarna teekkür ederim. Tezi hazrlamam esnasnda her
türlü yardm ve manevi destei esirgemeyen Nusret Tutkun abime de çok teekkür
ederim. Beni her zaman destekleyen bata eim ve çocuklarma ayrca teekkür
ederim.
1.1.Bask Gruplar Kavramnn Genel Tanm .......................................................... 4
1.2.Bask Gruplar Kavram Tanmlamas Üzerine Çeitli Görüler ........................ 9
1.3.Bask Gruplarnn Temel levleri ..................................................................... 14
2.Bask Gruplarnn Dier Gruplarla likisi .............................................................. 16
2.1.Bask Gruplar ve Çkar Gruplar Ayrm ......................................................... 17
2.2.Bask Gruplar ve Siyasi Partiler ....................................................................... 18
2.3.Bask Gruplar ve Lobicilik ............................................................................... 21
2.4. Bask Gruplar ve Sivil Toplum Örgütleri ....................................................... 23
3.Bask Gruplarnn Snflandrlmas ........................................................................ 25
3.1.Bask Snflandrlmas Problemi ...................................................................... 25
3.2.Bask Gruplarnn Snflandrlmas .................................................................. 25
3.2.2.Çalma Alanlarna Göre Bask Gruplar .................................................... 27
3.2.2.1.Özel Bask Gruplar .............................................................................. 27
3.2.2.2.Kamu Bask Gruplar ............................................................................ 27
3.2.3.1.Kitle Bask Gruplar .............................................................................. 29
3.2.3.2.Kadro Bask Gruplar ............................................................................ 29
viii
3.2.4.2.Mehmet Akad’n Bask Gruplar Snflandrmas ................................. 31
3.2.4.3.Almoud ve Powell’in Bask Gruplar Snflandrlmas ........................ 33
3.2.4.4.Dardaki ve çerdeki Bask Gruplar .................................................... 35
3.2.4.5.Hakan Ay’n Bask Gruplar Snflandrmas ........................................ 36
4.Bask Gruplarnn Güçlerini Etkileyen Faktörler .................................................... 39
4.1.Bask Gruplarnn Kendisinden Kaynaklanan Faktörler ................................... 39
4.1.1.Büyüklük (Üye Says) ................................................................................ 39
4.1.5.lgilenilen Sorunlarn Türü .......................................................................... 42
4.2.1.Siyasal ve Sistemsel Özellikler ................................................................... 43
5.Bask Gruplarnn Uygulad Bask Metotlar ....................................................... 44
5.1.Kulisçilik-Lobicilik ........................................................................................... 45
5.2.kna .................................................................................................................... 47
5.3.Tehdit ................................................................................................................ 49
5.5. Hükümet Çalmalarn Engelleme (Sabotaj)................................................... 51
1.Türkiye’de Özel Sektörün Dünü Bugünü ............................................................... 57
1.1.Osmanl’da Ticaret ve adamlar ........................................................................ 57
1.2.Cumhuriyet’in Kurulu Döneminde Devlet ve adam likileri ........................ 60
1.2.1.Cumhuriyet’in lk Dönemi (1923-1930) ........................................................... 62
1.2.2. Korumac Devletçilik Dönemi (1930-1939) .................................................... 64
1.3.kinci Dünya Sava ve Sonras Dönem (1940-1950) .......................................... 68
ix
1.5. Planl Ekonomi ve çe Dönük Sanayileme Dönemi (1960-1980) .................. 75
1.6.Liberal Ekonomiye Geçi Dönemi (1980-1990) ............................................... 79
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ETKNLKLER
1.1.1.Yükselen Trend Muhafazakarlk ................................................................. 87
1.2.MÜSAD’n Kurulmas ..................................................................................... 96
1.3.3.MÜSAD ve 28 ubat Süreci .................................................................... 107
1.3.4.MÜSAD’n Yeniden Yaplanma ve Avrupallama Süreci ..................... 109
2.MÜSAD’n Bask Grubu Olarak Etkinlikleri ...................................................... 113
2.1.lk Dönemde MÜSAD’n Bask Grubu Olarak Etkinlikleri .......................... 113
2.2.28 ubat Sürecinden Sonra MÜSAD’n Bask Grubu Olarak Etkinlikleri .... 116
SONUÇ .................................................................................................................... 119
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 122
CHP : Cumhuriyet Halk Partisi
DP : Demokrat Parti
IMF : Uluslararas Para Fonu (International Monetary Fund)
IMKB : stanbul Menkul Kymetler Borsas
ITF : ttihat ve Terakki Frkas
KDV : Katma Deer Vergisi
KT : Kamu ktisadi Teebbüsü
KOSGEB : Küçük ve Ota Ölçekli letmeleri Gelitirme ve Destekleme
daresi Bakanl
MÜSAD : Müstakil Sanayici ve adamlar Dernei
RP : Refah Partisi
TOBB : Türk Odalar ve Borsalar Birlii
TÜSAD : Türk Sanayicileri ve adamlar Dernei
1
GR
nsanlar belli biyolojik ve fiziksel özelliklere sahip olarak dünyaya gelirler.
Zayf veya iman, uzun veya ksa, siyah veya beyaz derili olarak doarlar.
Derilerinin rengi dnda zamanla, yaam koullarna bal olarak deiimlere
urarlar. nsanlar sosyal bir varlk olduklarndan topluluk halinde yaarlar. Bireyin
doutan özelliklerine, beraber yaadklar ailenin yannda sosyalleme süreci balar.
Zamanla birlikte yaadklar aile ve toplumun özelliklerini, kültürünü, davranlarn
örenmeye balar.
seçerler. Gruplar halinde yaamalarnn en önemli nedeni, bireylerin tek bana
baaramadklar eyleri, gruplar olarak baarabileceklerine inanmalardr. Bireylerin
grup içindeki ilikileri gelii güzel olmayp, belli bir menfaatler çerçevesi içinde
gelimektedir. Bu lkçadan beri öyledir. Ortak bir biyolojik, hissi, dini, corafi ve
mesleki olarak ortak çkarlar etrafnda bir araya gelmeleri ile çkar gruplar veya
menfaat gruplar oluur. Bunun ilk örnei ailede balar. Avlanma için kurduklar
gruplar, topluluklarn zaman içinde geliim göstermesiyle birlikte baka boyutlarda
ve çeitli i bölümlerine yol açmasna neden olur. Zamanla topraa bal topluluklar
olutuklarnda krsal kesimde ekonomik boyutlarnn dnda, sosyal ve dini
boyutlarda ortak çkar gruplar olutururlar. Ortaça’dan sonra dini reformlar
sayesinde ve daha sonra yaplan icatlar sonunda gelien sosyoekonomik
gelimeler ve üretim alanndaki deiimler sayesinde krsal kesimden kentlere doru
göç balamtr. Daha önceleri corafik, kültürel ve dini ekilde oluan
gruplamalarn yannda, 18. Yüzylda balayan Sanayi Devrimi ile yeni üretim
deiikliklerine bal olarak daha karmak, daha bilinçli ve daha örgütlü çkar
gruplar olumaya balamtr. Zamanla siyasi aktörleri ve yönetimi kendi çkarlar
dorultusunda etkileme gereksinimi öne çkmtr. Zamanla üretim alanndaki
deiimler sonucu bireylerin emeinin biçim deitirmesiyle birlikte emekçilerin
iverenlere kar, daha yüksek ücret, daha iyi çalma koullar amacyla daha bilinçli
ve daha örgütlü çkar gruplar oluturmalarna neden olmutur. Önceden corafik,
kültürel ve dini çkar gruplar, yerlerini siyasal iktidar, siyasi aktörler ve iverenler
2
bask gruplarnn farklar incelenecektir.
Tez Müstakil Sanayici ve adamlar Dernei’nin (MÜSAD) kuruluu olan
1990 ylndan, AK Parti’nin iktidara geldii 2002 ylna kadar olan süreci
kapsamaktadr. Tezin amac, bir iadam örgütü olarak MÜSAD’n teorik ve tarihsel
arka plan çerçevesinde incelemektir. Tutumun ekonomik çkarlar açsndan daha
önemli olmas ve tutum yaymac ilevi ile MÜSAD ‘n dier iadam örgütlerinden
farkll ele alnmaktadr. Burada kullanlan yöntem literatür taramas ile teorik
çerçeve perspektifin de gözlemlerin snflandrlarak yorumlanmasdr. adam
örgütlerinin snflandrlmasnda bir takm zorluklar yaanmaktadr. MÜSAD veya
dier iadam örgütleri bir bask grubu mudur yoksa çkar grubu mudur?
Sosyoekonomik yaps da ele alnarak MÜSAD’n bilimsel çerçeve içerisinde
konumlandrmaya çallmaktadr.
içinde kavramsal olarak incelenecektir. Bask gruplarn genel tanmlamasn yapmak
için genellikle benimsenen yöntem, bask gruplar ile siyasal partilerle
karlatrmaktr. Bask gruplar, siyasal partiler gibi bir siyasi güç ve bir siyasi aktör
olarak kabul edilmekte birlikte, siyasi partilerin aksine, iktidar ele geçirmek amac
olmayan ama iktidar ele geçirmeden otoritelerin kararlarn etkilemeye çalan bir
siyasi güç olarak organize olmu çkar grubu olarak tanmlanmaktadr. Bask
gruplarnn fonksiyonlar olarak, karar organlarna sorunlarna ilikin olarak ayrntl
bilgiler vermek, çkan kararlara göre kendi üyelerinin rzasn salamak ve kendi
toplumsal tabanlarnda aklc çözüm önerileri oluturmaktr. Ayrca bask gruplarnn
dier gruplarla ilikileri incelenecek. Siyasi partiler, sivil toplum örgütleri, lobicilik
giriimleri ile birlikte yazl ve görüntülü medya ile olan ilikileri mercek altna
alnacaktr. Bask gruplarnn snflandrmasnda sosyal bilimciler arasnda görü
ayrlklar vardr. Kurumsallamas açsndan, içyaps bakmndan, mesleki ve
ideolojik olarak bask gruplarnn yannda, kamusal ve yabanc bask gruplar
incelenecek. Bask gruplarnn gücünü etkileyen faktörler, uygulad metotlar ve
siyasal gruplar etkileme alanlar incelenecektir.
3
ilikiler irdelenecektir. Osmanl döneminde ticarette arlkl olarak gayrimüslimlerin
çounlukta olduu görülmektedir. Osmanl’nn son dönemi ve Cumhuriyetin ilk
döneminde, gelien milliyetçilik akmlar ve ulus-devlet sistemlerinin gelimesi
sonucunda devlet yöneticilerinin, Türk sanayici ve iadam oluturma yolunda
younlatklar görülmektedir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasn ilk
dönemlerinde devletin ekonomik ilikilerde müdahaleci tavr görülmektedir. Siyasi
otorite ve bürokrasinin sanayileme sürecindeki rolleri ile özel sektör temsilcileri
arasndaki ilikiler mercek altna alnmaktadr. Çok partili sisteme geçile birlikte
özel sektörün ticaretin yannda yava yava sanayi üretimine yöneldii
görülmektedir. Planl ekonominin sürdüü 1960 ve 1970’li yllarda iç tüketime
yönelik sanayi üretimine geçmekle birlikte büyük sanayici gruplar olumaya
balam, bu dönemde ekonomi bürokrasi belirleyici olmutur. 1980’li yllarda tüm
dünyada liberal ekonomiye geçile birlikte devletin yava yava sanayi üretimden
çkmas ile birlikte devletin üretim yapt kurulular olan KT’lerin özelletirilmeye
balamas sonucunda sanayi üretimi arlkl olarak özel sektöre geçmitir. Türk
iadamlar dünyaya açlarak ihracata balamtr. Bu dönemde devleti yönetenlerle i
adamlar arasndaki ilikiler dönüüm geçirmitir.
Üçüncü bölümde ise bir iadam örgütü olarak kurulan MÜSAD kurulu
nedenleri, sosyoekonomik arka plan incelenmektedir. Dier iadam örgütlerinden
farkl bir siyasal, ekonomik ve kültürel örgüt yapsna sahip olan MÜSAD’n siyasi
aktörlerle ilikileri ve ekonomik alanda meruiyetini kazanma mücadelesi
gözlemlenmektedir. MÜSAD, kendi dünya görüüne yakn bulduu Müslüman
ülkelerden iadamlar ile gelitirdii ekonomik ibirlikleri sayesinde hem üyelerine
yeni pazarlar açlmasna yardmc olmakta hem de bu ilikiler sayesinde slam
ülkeleri ile yeni siyasi birlikler kurulmas yönünde admlar atmaktadr.
MÜSAD’n bir bask grubunun etkinlikleri çerçevesinde ulusal ve
uluslararas düzeyde üyelerinin istek ve çkarlarn korumak için yapt faaliyetler
incelenmektedir. Ulusal alanda üyelerinin çkarlarn koruyacak ekilde siyasi
otoriteler temasa geçerek yeni kanun tasarlarnn hazrlanmasnda öneriler getirerek
ve projeler sunarak konumunu güçlendirme çabas ele alnmaktadr.
4
nsanlarn toplumsal varlklar olarak yaamaya balad tarihten bu yana
bask gruplarnn var olduu düünülmütür. Ancak geçmii eskiye dayanan bask
gruplar, ülkelere göre farkllklar göstermitir. Ülkelerin gelimilik düzeylerinden,
kültürüne kadar pek çok etken, bu gruplarn farkl gelimesine neden olmutur.
Siyasal mekanizmann önemli bir parças olan toplumun siyasal yaplanmasnda
birçok görevler üstlenmitir. 1
Siyasal kurumlar olan devlet ve siyasal iktidar etkileyen güçlerin banda
siyasal partiler gelir. Siyasal partiler siyasal iktidar ele geçirmek için örgütlenir.
Kendi görü ve çkarlarnn siyasal kurumlarda etkili olmas için mücadele verir.
Siyasal partilerin dnda çeitli gruplardan olan, çeitli siyasi ve ideolojileri olan
bireyler veya belirli çkarlar savunmak için bir araya gelen menfaat ve çkar
gruplar, kendi amaçlarn gerçekletirmek için birtakm faaliyetlerde bulunmaktadr.
Kültürel, sosyal veya çevresel alanlarda yaplan ve siyasi olmayan faaliyetlerin yan
sra, siyasi iktidarn kendi çkarlar dorultusunda karar almas için zorlayc siyasi
faaliyette bulunur. Bu tip faaliyette bulunan gruplar çkar grubu veya bask grubu
olarak adlandrlr. 2 Siyaset bilimciler çkar ve bask gruplar kavram üzerinde
uzlaamamakta ve farkl çkar veya bask grubu tanm vurgusu yapmaktadr
1.1.Bask Gruplar Kavramnn Genel Tanm
Siyasal yaamda büyük rol oynayan ve siyasal mekanizmalarn ayrlmaz bir
parçalar olan bask gruplar kavram üzerine, siyaset bilimciler çeitli kriterlere
1 Müjde Ker Dinçer, Lobicilik, stanbul, Alfa Yaynlar, Mart 1999, s.3
2 Mehmet Akad, Bask Gruplarnn Siyasal ktidarla likileri, stanbul, Fakülteler Matbaas, 1976,
s.64
5
ve günümüzde de bu çalmalar da devam etmektedir.
“Siyasal Bilimde ‘Bask Grubu’ kavram, oldukça geni bir anlama sahip
olan, ayn zamanda ülkelerin siyasal gelimilik, siyasal kültür ve siyasal davran
eilimleri konularnda yaplacak bilimsel aratrmalarla da yakndan ilgisi bulunan
bilimsel bir terimdir. Bask gruplarn kriter alarak yaplacak herhangi bir siyasal
sistem analizi; gerçekte o siyasal sistemin sosyoekonomik yaps ile bireylerle devlet
arasndaki ilikilerin genel seyrini bize açklar….Bilimsel düzlemde genel seyir bask
gruplarna ilikin analizlerin plüralist batl yaklamlarn arlndan önce
neokorporatist modellerin analizine ve hatta sosyalist-komünist sistemlerde bask
grubu-siyasal alan etkileiminin seyrini analiz edebilecek çerçevelerin
oluturulmasna doru gelime göstermitir. Konunun teorik olarak analiz
edilmesinde bu seyir içinde bask gruplar sistemleri üzerindeki ayrmlarn
belirlenmesi öncelikle gerekmektedir.” 3
ortaya çkmas yakn geçmie dayanmaktadr. lk çalarda aile, avlanma gibi
bireylerin oluturduklar ilk grup olarak ortaya çkm ve daha sonra topraa bal
üretim ekillerine uygun gruplamalara dönümütür. Ortaça’n ortalarna doru,
kentlerde esnaf, sanatkar, tüccar gibi yeni unsurlar, feodal sistem içerisinde yeni bir
sosyoekonomik yap olumasna sebep olmutur. Tarihsel süreç içerisinde, bask
gruplarnn ortaya çkmasnda en önemli faktörden biri sosyoekonomik gelimelerdir.
XV. yüzyln sonunda ilk olarak ngiltere’de balayan sanayileme süreci
daha sonra da Avrupa’y etkilemitir. Bu sanayileme sürecinde, insanlar dokuma
atölyelerinin kurulduu büyük yerleim yerlerine göç etmeye balamtr. 4 Göçler
klasik feodal yapy bozmu ve ayn zamanda göçlerle birlikte bu insanlar için, uzun
yllardan beri yerlemi ve sosyal yaant çevresinde bir koruma alan oluturan
kültürel, sosyal ve ekonomik yapnn bozulmasna neden olmutur. Sanayileme
süreci eski toprak sahibi veya serf kökenli kol içilerinin ücretlerinin azalmasna
3 Haluk Alkan,” Türkiye’de Bask Gruplar: Siyaset ve adam Örgütlenmeleri (Odalar-Tüsiad-
Müsiad)”, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyaset ve Sosyal Bilimler Anabilim
Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1998 4 Nazif Kuyucuklu, ktisadi Olaylar Tarihi, 4.bs., stanbul, Filiz Kitabevi, 1995, s.45
6
sebep olmutur. Bu süreçte merkezi krallklarn yklmas, kentlerde oluan yeni
burjuvazinin siyasal karar alma mekanizmalarnda daha çok söz sahibi olmas, yeni
aidiyet bilinçlerinin olumas, vatandalk, ulus devlet oluumu ve bütün bu sürece
bal olarak pazar emperyalizminin geliimi gibi birçok yeni sosyal ilikileri ve
ekonomik tabakalamay da beraberinde getiriyordu. 5
XVII. Yüzylda gerçekletirilen yeni bulularn sonucunda, üretim
ekillerinde deiikler ortaya çkm ve basit araçlarla yaplan üretimden makinelere
geçilmitir. Bu süreçte emeklerini satarak geçinen içilerle iverenler kar karya
gelmitir. Küçük yerleim bölgelerindeki güçlü ilikilerden, büyük yerleim
bölgelerinde birey olarak parçalanm ve soyutlanm zayf toplumsal ilikilere
geçmi olan içilere, iverenler istedikleri artlar ve ücretleri kabul ettirmitir.
Zaman içerisinde içiler kendi hak ve hukukunu savunabilmek için, birleme
ihtiyacn duymu, uzun ve kanl eylemler sonras grev hakkn elde etmilerdir. çi
birliklerinin ilk bask grubu olan “Trade Union” ngiltere’de kurulmutur. ngiliz
Hükümeti tüm içilerin topland bu birlikten çekinmi ve faaliyetlerini kstlayan
baz kurallar koymak zorunda kalmtr. 6
Bask gruplarnn ortaya çkmasnda rol oynayan dinamiklerden bir dieri de
toplumsal hareketlilik ve siyasal modernlemedir. “Toplumsal birliklerin bir takm
sosyoekonomik deiimler sonucu siyasal sistemden, örgütlenme, katlm ve yeni
hizmetler talep etmeleri ve bu amaçla çeitli faaliyetlere yönelmeleri Batl
toplumlara has bir olgu deildir. Kendi özel koullarnda bu kitlesel hareketlerin
daha geç bir süreçte dünyann dier bölgelerinde de görülmeye balamas, birçok
siyasal bilimciyi sosyal deimelerle ortaya çkan talep artlarn ve örgütlenme
eilimlerini incelemeye yönlendirmitir.” 7
Deutsch, bu sürecin geleneksel yaam biçiminden modern yaam biçimine doru
nüfusun büyük bir ksmnn yer deitirdii toplumlarda görüldüünü belirtmitir.
Toplumsal hareketliliin iki önemli sonucu bulunmaktadr. Birincisi; hzl, süreklilik
5 Haluk Alkan, a.g.e., s.7
6 Ker Dinçer, Lobicilik, a.g.e, s.10-11
7 Alkan, a.g.e., s.8
ve çeitlilik gösteren talep art, ikincisi; bu talep artnn hükümete yönelmi
bulunmasdr. Toplumsal hareketliliin dourduu siyasal modernlemenin üç
özellii olduunu söyleyen Samuel Hungtinton, bunlardan birincisinin; otoritenin
ussallamas, ikincisinin; eskiden yürürlükte olan siyasal ilevlerin farkllamas,
yeni uzmanlam yaplarn ortaya çkmas ve üçüncüsünün; toplumsal
gruplamalarnn artmas ve bu gruplarn siyasete artan oranda katlmalar olduunu
belirtir. Siyasal modernlemeyle birlikte bireylerde örgütlenme ve eylem
eilimlerini, daha önce daha düük seviyede olan kimlik bilincini daha üst seviyeye
çkaracaktr. Kitle iletiim araçlarnn ve okur yazarln yaygnlamas, bireylerin ve
bu bireylerin içinde bulunduu gruplarn siyaset sahnesine daha fazla ekilde
katlmasn salayacaktr. 8
gruplar açsnda siyasal katlm iki biçimde oluur. Birincisi bask gruplar ve onlar
meydana getiren bireyler, çoulcu demokrasilerde oy kullanmak yoluyla siyasal
iktidar etkilemeye çalr. Bu itibarla, bask gruplar bireylere kamusal yaama
katlmalarn salayan araçlardan birini oluturur. Çoulcu toplum tipinin ortaya
çkmasyla, bu yapnn temel tan oluturan bask gruplar; dernekler, sendikalar,
birlikler, yerel örgütler ve mesleki kurulular olarak kamu hukuku alannda hak ve
özgürlüklerin korunmasnda siyasal iktidar-çkar gruplar balamnda etkin bir rol
oynamaktadr. 9 Ergun Özbudun siyasal katlm, siyaset biliminde vatandalarn,
merkezi veya yöresel devlet organlarnn personelini yahut kararlarn etkilemek
üzere kendilerince veya bakalarnca tasarlanm hukuki veya hukuk d baarl
veya baarsz eylemlere girimeleri eklinde tanmlar. lter Turan da siyasal katlm;
özel ahslarn ve onlarn oluturduu kapsaml birimlerin, kendilerini yöneten
kadrolarn seçim ve eylemlerini etkilemek için giritikleri çabalar olarak tanmlar. 10
Ticaret ekonomisinin gelimesi ve sanayileme sonucu geleneksel sosyal yap
çökmütür. Geleneksel sosyal güvenlik ve dayanma gereksinimlerini karlayan
kurumlardan yoksul kalan bireyler, yeni yaplanmaya doru yönelmitir. Yeni bir
8 A.g.e. s.8-9
9 Tülay Kitapçolu , “ Bask Gruplar ve Demokrasi”, Türkiye Barolar Birlii Dergisi, Say 106,
Ankara, 2013, s.385 10
Necdet Aksoy, Sivil Toplum ve Bask Gruplar, stanbul, Kaknüs Yaynlar, 2008, s.32
8
yaplanmann ürünü olan meslek gruplar, meslee giri ve meslek icrasn
denetlemek için örgütlenmeye yönelmitir. Bu yeni örgütlenmeler, bireylerin gruba
duyduklar bamll arttrm, dier yandan yeni toplumsal kimliklerini
güçlendirmitir. Bu gruplarn siyasetle ilikisi çok yönlü gelimitir. Birinci olarak,
meslek gruplar kendi koyduklar kurallarn balayclk kazanmasn salamak için,
siyasal sistem tarafndan tannma yoluyla yasal bir güç elde etmek istemitir. kinci
olarak çeitli meslek gruplar arasndaki anlamazlklar gidermekle yükümlü siyasal
sistemi etkileme faaliyetlerini artrmtr. Üçüncü olarak devletin toplumsal yapda
yerinin ve rolünün artmas, bu yeni meslek gruplarnn siyaset sistemine daha etkin
bir ekilde katlmasna olanak salamtr. 11
“Devletin uzmanlk açsndan giderek
devletin rolünün artmas, siyasal otoritelere yönelik etkileme giriimlerini artrmtr.
Bürokrasinin ve siyasal otoritelerin yasal düzenlemelerde uzmanlam mesleki
örgütlere duyduu ihtiyaç bazen onlar bir siyasal sistem unsuru (Korporatizm)
yapmaya varan bir etkileimler dizisi oluturmutur.” 12
Bask gruplarnn oluumundaki dier bir faktörde, sosyokültürel nedenlerdir.
Siyasal sistemdeki bask gruplarnn oluumunda, gelir, eitim, meslek gibi
sosyoekonomik deikenlerin yannda cinsiyet, yerleme gibi bölgesel, dinsel-etnik,
ahlak gibi deer yarglar, sosyokültürel deikenlerde rol oynar. 13
Sanayi devrimi ile hzla deien geleneksel sosyal balarn yeni ekonomik ve
siyasal deiimin sonucu zayflamas sonucunda, bask gruplarnn yaplanmasnda
da deiiklere neden olmutur. Ayn sosyal, kültürel, dini ve etnik gruplara ait olan
bireyler, göç ettikleri yeni yerleim bölgelerinde, yeni ekonomik ve sosyal artlar
karnda, grup bilincini gelitirerek daha bir çatmac bir örgütlenme yaps ile kendi
sosyal, ekonomik ve siyasal çkar ve taleplerini siyasal otoritelere daha etkili bir
ekilde duyurabilmek ve kabul ettirebilmek için mücadele etmeye balamtr.
Modernlemeyle birlikte bask gruplarnn taleplerinin, siyasi ekonomik taleplerin
yannda, sosyal, kültürel, cinsel, etnik ve dini gibi sosyokültürel alanlara doru
genilemesi ile, gerek parlamento içi ve dndaki partilerin ve de siyasal iktidarn, bu
11
lter Turan, Siyasal Sistem ve Siyasal Davran,3.bs., stanbul, Der Yaynlar 1986, s.132-133 12
Alkan, a.g.e, s.9 13
9
taleplere kar duyarl olmasn salam ve bu siyasal kurumlarn bu yolda
çalmalarna doru yön vermitir. Devletin örgütsel ve fonksiyonel olarak kamu
yaamnda ilevlerinin artmas sonucunda siyasal kararlarn alnmas ve
düzenlenmesinde, baz uzmanlklara ihtiyaç duyulmas, özellikle bazen devlet
vastasyla ekonomik örgütlerin kurdurulmasna neden olmutur. Bu da yerel ve
bölgesel düzeyde kaynak ve hizmetlerin paylam, bu bask gruplarn daha bir
rekabetçi hale getirmitir. Çeitli sosyal, kültürel ve etnik gruplarn oluturduu
toplumlarda, siyasi partiler ve siyasi iktidar bu gruplarn taleplerine göre yeni bir
siyasal yaplanmaya gitmitir. XVII. yüzyldan itibaren gelen ngilizler ve Avrupa
ktasnda gördükleri dini ve etnik basklar sonu Kuzey Amerika’ya kaçan topluluklar
burada kendi kolonilerini kurdular. Her bir koloni dierinden bamsz kendi
ekonomik, sosyal, etnik ve dini kurumlar ile gelimeye balad. Daha sora göç eden
Latin Amerika, Çin, Hindistan, Arap kökenlilerin katlmasyla A.B.D, sosyal, etnik
ve dini kökenli politik bir mozaik halini almtr. Bu da oradaki siyasal partilerin ve
siyasal iktidar gibi siyasal karar alma mekanizmalarnn, sosyokültürel yaplanmaya
uyum salayacak bir siyasal yaplamaya doru arlk vermelerini salamtr. 14
1.2.Bask Gruplar Kavram Tanmlamas Üzerine Çeitli
Görüler
kriterlere dayanlarak deiik ekillerde tanmlanmaya çallmaktadr.
Bask gruplarn tanmlamak için benimsenen yöntemlerden birisi olarak,
“Grup teorisi” kullanlmaktadr. 20. Yüzyln balarnda Amerikal siyasal bilimci
Arthur Bentley, ortak menfaatler etrafnda birleen gruplarn politika sürecinde
oynadklar role dikkat çekmi. Daha sonra Bentley’i izleyen dier siyasal bilimciler,
genel bir tanmlamayla “bütün siyasal olaylarn çeitli gruplarca iktidar merkezleri
etrafnda yürütülen faaliyetler” 15
politikay sadece grup faaliyetlerine indirgemesi ve onun dier yönlerini ve
unsurlarn ihmal etmesi açsndan eletiriye açktr. Almond ve Powell bask
14
Münci Kapani, Politika Bilimine Giri, 56.bs., Ankara, BB101 Yaynlar, Ekim 2017, s.207
10
tanmlamaktadr. Bunlar 16
kendiliinden yok olan gruplamalar olarak görmülerdir. Bir grubun bask grubu
olabilmesi için, iki koulun gerçeklemesi gerekir. Birincisi; grup üyelerinin ortak
çkarlar olan bir topluluu alglamas gerekir. Dardan bakld zaman bir grup
olarak görülen ama üyelerinin bilinçsiz olmas nedeniyle grup olarak alglanmayan
bir grup hiçbir zaman bask grubu olamaz.
kinci olarak, grubun siyasal sisteme yönelik istekleri olmaldr. Bask
grubunun bir tanmn yapacak olursak, “Üyelerinin ortak çkarlara sahip
bulunduklarn alglayan, iktidara geçmeyi amaçlamadan siyasal sistemi etkilemeye
çalan bir topluluk” olarak tanmlanr. 17
Levine ve Cornwell’e göre, bask ve çkar
gruplar, baz ortak amaçlar gerçekletirmek amacyla bir araya gelmi bazen siyasal
süreçte de yer alan örgütlü gruplardr. David Truman “Hükümetsel Süreç” adl
çalmasnda çkar grubunu, bir veya daha fazla ortak amac paylaan ve
bulunduklar toplu içinde kendi görülerini ve davran biçimlerini korumak, yaymak
ve gelitirmek için belli bir faaliyet içinde bulunan gruplar olarak tanmlar. David
Truman’a göre, grubun üyeleri tarafnda paylalan ortak çkarlar ve amaçlar
gerçekletirmek için birtakm yöntemleri kullanma iradesi temel kriter olarak
alnmaktadr. Bu açdan grubun örgütlü olup olmamas, özel veya tüzel kiilie sahip
olmas durumu deitirmiyor. Alan Ball’e göre bask gruplar, belli bir uyum ve
ortak amaç çerçevesinde bir araya gelmi ve siyasal karar verme sürecini etkilemeye
çalan toplumsal gruplardr. 18
partilerle karlatrmaktr. Bask gruplar siyasal partilerin tersine, iktidar dorudan
ele geçirmek amacn gütmeden, siyasal iktidar dardan etkileyerek, kendi çkar
veya görüleri dorultusunda kararlar alnmas için çalan örgütlerdir. 19
Bask
16
Esat Çam, Siyaset Bilimine Giri, stanbul, Der Yaynlar, 1990, s.412 17
Turan, a.g.e., s.131-132 18
Tayyar Ar, Amerika’da Siyasal Yap Lobi ve D Politika, 3.bs., stanbul, Alfa Yaynevi, Ocak
2000,
s.133-134 19
Ahmet Taner Klal, Siyaset Bilimi, 2bs., Ankara, mge Yaynevi, Kasm 1990, s.221
11
yitirip, siyasal parti haline dönüürler. Bu istisnai gibi görünen durum, gerçekte
birçok ülkede gerçeklemitir. Örnein, baz fikir kulüpleri siyasi parti haline
dönümütür. 20
kapsaml bir program vardr. Bask gruplarnn ise ilgi alanlar, siyasi partilere göre
snrldr. 21
Bask gruplar siyasi yönetim mekanizmasna dorudan geçmeye yönelik
olmadklar için daha dar ve spesifik bir alanda yönetim organlarn etkilemeye
çalrlar. Siyasi partiler kendilerine oy veren toplumsal bileenlerine yönelik geni
bir söylem altnda ifade ederlerken, bask gruplar sadece kendi üyelerinin çkarlarn
tekil eden daha dar bir talep bileimini temsil etmektedir. 22
Çkar ve bask gruplar siyasal partilerle kartrlmamaldr. Her ne kadar her
ikisi de katlmc demokrasi için son derece önemli ve toplum ile hükümet arasnda
iletiimin kurulmasnda köprü vazifesi görse de bask gruplar farkl siyasal
örgütlenmedir. Bask gruplar tüm enerjilerini ve zamanlarn yasama sürecini
etkilemeye çalrken, bazlar da yürütmeyi etkileme üzerinde younlaabilir. 23
Bask grubu ve çkar grubu kavramn birbirinden farkl olarak tanmlayan
siyasal bilimciler vardr. Bu gruplara ngilizcede genel olarak bask grubu “Pressure
Group” ve çkar grubu “Interest Group” olarak tanmlanr. Bu iki terim, bazen e
anlamda bazen de aralarndaki fark belirtilmeksizin ayr anlamlarda
kullanlmaktadr. 24
Burdeu, bask ve çkar gruplarn e anlamda kullanyor ve ikisi
arasnda kavramsal farkllama görmüyor. Bugün için bu gruplar iktidarn ta kendisi
olmutur. Üyelerini ilgilendiren bir konuda karar onlar alyor ve resmi makamlara
ise bu karar hukuki biçimsel olarak damgasn vurmak kalyor. Bu nedenle de onlar,
anayasal kurumlara katlmam olmalarndan dolay resmi deil ama fiili iktidarlar
20
Çam, a.g.e., s.411 21
Nasr Niray, adiye Deniz, “Bask Gruplar ve Lobicilik” Ermeni, Rum, Yahudi Lobileri
Örneinde
Lobicilik Kavramlarna Giri, Ed. Bilgehan G.-Leyla B., Ankara, Nobel Yaynevi, ubat 2007,
s.7 22
Ar, a.g.e, s. 134-135 24
Rona Aybay, “Bask Gruplar”, .Ü. Hukuk Fakültesi Mecmuas, C.XXVII, No:1-4, 1962, s. 271-
272
12
Bask gruplarnn çkar gruplarndan ayrld en önemli
kriterlerden biri de örgütlü ve bilinçli bir grup olma özelliidir. Rona Aybay’a göre
“Menfaat gruplar ortaklaa menfaatlerinin uuruna ererek, tekilatl bir biçimde
çalmadkça, bir menfaat grubu olmaktan ileriye geçemeyecek ve bir bask grubu
olamayacaktr. Bask grubu, en ksa bir deyile, menfaat (çkar) grubunun uurlu ve
organize bir eklidir.” 26
Tark Zafer Tunaya’ya göre bask grubu, genel bir anlatmla
bilinçli ve örgütlü çkar grubudur. Tunaya bask grubunu öyle tanmlar. “Ayn
meslekten olan insanlarn bir grup oluturmak suretiyle özel bir örgüt kurmalar,
ortak isteklerini devletten istemeleri ve bunun içinde kamuoyunu etkileyerek
inandrmalar, çkar veya bask grubunu ortaya çkarr.” Ar’ya göre “Bask gruplar,
ortak çkarlar etrafnda toplanan ve ibirlii içinde resmi kurumlarla temas kurarak
görü ve isteklerin bu yolla ilettikleri taktirde daha iyi bir sonuç alabileceklerini
düünen örgütlü gruplardr.” 27
bakmndan bir bask yapmak, iktidar etkilemek, bu amaçla bir örgütlenmeye gitmek
ve bu örgütü sürekli olarak yaatmak amacn güden gruplamalar” olarak tanmlar. 28
“Bask gruplar ortak çkarlar etrafnda birleen ve bunlar gerçekletirmek için
siyasi ve idari otorite üzerinde etki yapmaya çalan örgütlü ve bilinçli gruplardr.” 29
Jean Meynaud ise “Bask gruplar, en genel anlamyla, kamu makamlarnn
kararlarn, herhangi bir toplum kategorinin çkarlarna ya da düüncelerine uygun
hale sokmak için giriilen savalar hatra getirir.” 30
Bask gruplarnn, bask grubu olup olmayacan belirleyen en önemli
kriterlerden biri de siyasal katlm biçimleridir. Bazen bu gruplar siyasal sistemin
denetimi dnda da yasad birtakm oluumlarda bask grubu olarak kabul
görmektedir. Siyasal bilimciler arasnda, genel olarak örgütlenme kriteri bata olmak
üzere, yasal prosedürlere bal olarak düzenlenmi veya kamusal nitelikte
örgütlenmi yaplanmalar da bask grubu olarak görme eilimi yüksektir. 31
Lipset
ise “ Herhangi bir demokrasinin istikrar, sadece iktisadi gelimeye bal deil, siyasi
25
Kitapçolu, a.g.e., s.360 28
Çam, a.g.e., s.441 29
Aksoy, a.g.e., s.14 30
Jean Meynaud, Politikada Bask Gruplar, stanbul, Varlk Yaynlar, Mart 1975, s.5 31
Alkan, a.g.e., s.17
13
sisteme tesir etmesine ve meruiyetine de baldr…Gruplar, siyasal sistemi, o
sistemin deerlerinin kendi deerleriyle uyuup uyumamasna göre, meru sayar
veya saymazlar.” 32
çkarlar iktidara iletmesini ve onunla karar karar verme ilemini paylaarak kitlenin
gerçek iradesini belirleyen ve yönetime meruluu kazandran çoulcu gruplar”
olarak tanmlar. 33
Mehmet Akad’a göre, “Siyasal amaç gütmeden bir araya gelen kiiler,
örgütlenme aamasndan sonra çkar kavgasn açk, siyasal plandaki çabalarn da
gizli tutmaktadr. Grubun baskc nitelii, siyasal iktidarla karlama, ya da onu
etkileme zamannn gelmesinden çok önce kendi örgütlenme amacnda sakldr. Bu
nedenle bu gruplara bask grubu diyebilmek için iktidarla çatmalarn beklemek
zorunda deildir. Amaçlarn, çkarlarn, gerçekletirmek urunda, faaliyetlerinin
belli bir annda iktidarla karlamalar, zaten onarn fonksiyonel bir görevidir.
Kitlenin gerçek iradesini belirleyip iktidara meruluk kazandrmalar, ancak bu
iktidardan pay almalaryla salanr. Plüralist toplum modelinde payl iktidardan söz
etmenin baka anlam olamaz… Bask gruplarnn çkarlarnn savunulmas hem
iktidar hem de kamuoyunu etkileyecektir. Bu “Çkar gruplar, iktidarla karlat
zaman, bask gruplarna dönüür” savnn yetersiz kaldn, iktidar paylaan ve
bunun sonunda çkarc olmas , bu gruplarn siyasal niteliklerine gölge düürmez,
belki sadece sakl tutar ama onlar ikili kategorik ayrm yapma hakkn hiç
vermez…” 34
konusunda siyasi iktidar bizzat elde etmek yerine, siyasi iktidar, siyasi partiler ve
kamuoyu üzerinde dolayl veya dolaysz, gizli ya da açk bask kurabilen, resmi veya
gayri resmi örgütlenmi siyasal kuvvet” olarak tanmlar. 35
Müjde Ker ise bask
kademelerini, siyasi partiler ve kamuoyunu etkilemeyi hedefleyen, güçlerini gizli ya
32
14
da açk bask eklinde gösteren, resmi veya gayri resmi ekilde örgütlenmi, siyasi
kuvvet oluturan kiiler topluluu” olarak tanmlar. 36
Yukardaki tanmlamalardan yola çkarak bask gruplarnn temel
özelliklerini sralarsak;
gruplardr. Bu örgütlenme resmi veya gayri resmi olabilir.
2.Bask gruplar grup bilincine sahiptirler. Bilinçli ekilde organize olabilir.
3.Bask gruplarnn amac siyasal iktidar ele geçirmek deildir.
4.Bask gruplar sadece siyasal iktidar üzerinde deil, siyasal partiler ve
kamuoyu üzerinde de etkili olabilmektedir.
5.Bask gruplar siyasal güçlere açk veya gizli bask kurabilir.
6.Bask gruplar yasal prosedürlere bal düzenlenmi, meru örgütlerdir.
7.Bask gruplar sadece çoulcu demokrasilerde deil, az gelimi veya
baskc rejimlerde de kendine özgü artlarda örgütlenebilir.
1.3.Bask Gruplarnn Temel levleri
Bask gruplar, kendi üyelerinin çkar ve taleplerini dile getirir ve bunlar
siyasi otoriteye iletirler. Çoulcu demokrasilerde, toplumun çkar ve talepleri
arttkça, ona bal olarak siyasal sistemde i bölümü gelimeye balar. Bask
gruplarnn örgütlü ve bilinçli ekildeki bu talepleri, siyasal iktidarn karar sürecinde
yönlendirici bir ilev haline gelir.
Jean Meynaud, bask gruplarnn temel ilevlerinin üçe ayrarak inceliyor.
1.Karar organlarna, sorunlarna ilikin olarak ayrntl bilgi vermek,
2.Karar organlar tarafndan alnan kararlara kendi üyelerinin rzasn
salamak
dönütürmek. 37
Esat Çam ise bask gruplarnn ilevlerini, siyasal sistem ile dileklerin sisteme
kar ulam açsndan incelemektedir. Çam’a göre bask gruplar dilek (yahut
taleplerin) alcs durumundadr. Bu ilevin, siyasal sistem açsndan zorunluluu
ortadadr. Toplumlarn gittikçe karmakla yöneldikleri bir ortamda, farkllama
sürecine girildiinde, dilekler çoalacak ve iktidara ulalmak istenecektir. Burada
sistem birtakm kanallara, araçlara sahip deilse, dilekler ortada kalabilir, birikebilir
ve sistem açsndan bir süre sonra, sorunlara neden olabilecek bir younlua
ulaabilir. Ama bu dileklerin her zaman siyasal sistem tarafndan olumlu karlanp,
onaylanaca anlamna gelmez. Çam’a göre bask gruplar, kuramsal düzeyde bir
kürsü olarak düünülmektedir. Bu kürsüye gelen dilekler, ikinci bir ilevle, yeniden
düzenlenerek siyasal sistem kurallarna uygun hale getirilir. Bu da bask grubundaki
yöneticilerin profesyonellemesi ile giderek bask grubu liderlerinin olumasna
neden olur. Bu ilev uyum içinde gerçekletiinde, siyasal sistemi kolaylatrc bir
unsur olarak görünür. Gizli ilevler düzeyinde bask gruplar bu faaliyette iki ilevi
yerine getirir. Birincisi dileklerin younlamas esnasnda, dileklerin sralanmas
ilevi; ikinci olarak siyasal kararlarn dilekleri tam olarak karlayamama
durumundan doabilecek honutsuzluklara karsnda, taraflar denetim altnda
bulundurma ilevini yerine getirir. Benzer durum siyasal partiler içinde geçerlidir.
Uyumsuzluk durumlarnda ise bask gruplarnn, sosyal yapda uyuumu, dengeyi
gelitirici ve yeniletirici yani istikrarl bir yönetimin olumasn salar. Bask
gruplarnn bu ilevleri ile toplum ve siyasal otorite arasnda denge, toplumsal bar
ve siyasal rejimin salkl ilemesini salar. 38
Bask gruplarnn bir ilevi de üyelerini ve halk politik eitim vastasyla
bilinçlendirmektir. Grup içinde ve dnda kamu görevini gerçekletirmek için de
aday toplayp onlar eiterek, yetkili uzman kiiler yetitirmeyi hedefler. Otoriter
rejimlerde, gelecein liderleri bu bask gruplarndan salanr. Kamu politikalarnn
bir sonucu olarak hükümetler bask gruplar ile çalmak zorundadr. Hükümetlerin
öngördüü politikalarn uygulanabilmesi için, bask gruplarnn onay ve i birliine
ihtiyac vardr. Kamu politikalar oluumu ve dier süreçlerde, bu gruplara danr ve
38
politik süreci ekillendirmek için ihtiyaç duyduu özel bilgi ve tavsiyeleri gruplardan
alabilir. 39
Bask gruplar, idari yapnn devlet politikasndan en üst yararlanabilmesi için
bürokrasi etkilemek ve bunu gerçekletirmek amacyla idarenin soruturma,
aratrma, bilirkii gibi komisyonlarnda görev alarak sisteme yardmc olmaya
çalr. Bürokraside kendi görülerini destekleyen yöneticilerin atanmas için çaba
sarf eder. Yarg organlarn etkileyerek idari ilemlere örnek tekil edebilecek
kararlarn çkmasn salar. Kamuoyuna sosyoekonomik süreç hakknda en yeni ve
en salam bilgileri vermek, belirli konularda uyarmak, kamuoyunu ve kamu
taleplerini siyasal yapya tamak ve etkin olmasn salamaktr. 40
Yukardaki tanmlamalar neticesinde elde ettiimiz sonuçlara göre, bask
gruplarnn ilevlerini u ekilde sralayabiliriz.
1.Temsil levi
4.Kamuya Uzman Yönetici Yetitirmeye Yardmc Olma levi
5.Siyasal Güçleri ve Siyasal Kurumlar Denetleme levi
6.Toplum ile Siyasal Kurumlar Arasnda stikrar Salama levi
2.Bask Gruplarnn Dier Gruplarla likisi
Burada Bask Gruplarnn, Siyasi Partilerle, Sivil Toplum Örgütleri, Lobiler
ve Medya denilen Yazl ve Görüntülü Basnla ilikileri incelenecektir. Ayrca Çkar
Gruplar ve Bask Gruplarnn benzer ve farkl durumlar irdelenecektir.
39
Feza Solak Tuygun, “Ulusötesi Bir Çkar Grubu Sistemi Olarak Avrupa Birlii: Türk Çkar
Gruplarnn
Sütçü
Doktora Tezi, Kahramanmara, 2016 40
Aksoy, a.g.e., s.31
Siyaset bilimcileri tarafndan bask gruplar ve çkar gruplar, farkl bir
ekilde tanmlanmakla birlikte, bu iki kavram çou zaman birbiriyle kartrlarak
ayn anlamda kullanld görülmektedir. Her ne kadar iç içe girmi benzer bir yapya
sahip olsalar da aralarnda nüans farkllklar vardr. 41
Bazen bask gruplar “menfaat gruplar olarak ta adlandrlmaktadr. Ancak
her menfaat grubu mutlaka bir bask grubu deildir. Bu iki terimi eanlaml
kullanmak doru saylmaz. Aradaki balca fark “bir davran ve yöntem fark”
olarak kendini gösterir. Bir menfaat grubu ancak siyasal karar merkezleri üzerine
çeitli yollardan sistemli bir etkileme faaliyetine giritii zaman bask grubu olur. u
halde “etkileme” faktörü, bask grubunu niteleyen temel faktör olur. 42
lter Turan’a
tanmlar. 43
Ersin Kalaycolu ise bask gruplarn “Çkar veya bask grubu, belirli bir
topluluun çkarlarn savunmak veya taleplerini siyasal otoritelere iletmek veya
ifade etmek suretiyle kamu siyasasn etkilemek için var olan gruptur” olarak
tanmlar 44
gruplar devaml ve ortak bir çkar savunmazlar. Baz insanlar otobüs biletlerinin
ucuzlatlmas için veya çiftçiler tarm ürünlerinin vergilerinin azaltlmas için geçici
bir menfaat grubu oluturabilir. Bunu yaparken belli bir birlik uuru içinde
yapmazlar. Ne zaman menfaat grubu oluturan çiftçiler, vergilerin azaltlmas gibi
ortak çkarlarn bilinçli ve örgütlü ekilde siyasi otoriteyi bildirmek ve etkilemek
için harekete geçerlerse o zaman bask grubuna dönümektedir. Rona Aybay bask
grubunu; “menfaat grubunun uurlu ve organize ekli” olarak tanmlar. 45
Baz siyaset
41
Hakan Ay, “Ekonomi Politikalarn Oluturmada Bask ve Çkar Gruplarnn Rolü”, ktisat
Politikas,
Serin,
Kapani, a.g.e. , s.208 43
Turan, a.g.e. , s.132 44
Ersin Kalaycolu, Çada Siyasal Bilim, stanbul, Beta Yaynlar, 1984, s.317 45
Aybay, a.g.e., s.273
örgütlenmi bir grubun, siyasete karana kadar çkar grubu, kartktan sonra bask
grubuna dönüür.” olarak tanmlamaktadr. Ancak bu görüe Akad kar çkar.
Akad’a göre konuyu bask veya çkar sözcükleriyle deil, grubun yeri ve rolünü
ortaya koyarak, “Toplumdaki çeitli sosyal güçlerin bilinçli bir ekilde örgütlenerek,
çkarlarn iktidara ileterek ve onunla karar verme ilemini paylaarak kitlenin gerçek
iradesini belirleyen ve yönetime meruluunu kazandran çoulcu gruplar” olarak
açklamaktadr.
Akad’a göre, bu gruplar çkar kavgasn açk, siyasal plandaki çabalarn da
gizli tutarlar. Grubun baskc nitelii, iktidarla karlamas veya etkilemesinden çok
önce kendi örgütlenme amacnda sakldr. Onun için bask gruplarnn illa bask
gruplarnn iktidarla çatmasn beklemek zorunda deildir. Bu da onlara iktidardan
pay almalarn salar. Bunu yaparken salt iktidara yönelik deil, kamuoyunu ayn
yönde etkileyecek ortam hazrlar. 46
Daha önceden bütün bask gruplarnn bir çkar grubu olduu, ancak tüm
çkar gruplarnn bir bask grubu olmadn biliyoruz. Bunun yannda, her bask
grubunun da mutlaka bir çkar grubu olmayacan da bilmemiz lazm. Bask gruplar
içinde, maddi bir çkar peinde olmayp, sadece bir ideal veya ülkünün
gerçeklemesini veya manevi deerlerin korunmas ile ilgili olarak çalan gruplar
vardr. Buna örnek “Çada Yaam Destekleme Dernei” veya “ktisadi Kalknma
Vakf” n saymak mümkündür. 47
2.2.Bask Gruplar ve Siyasi Partiler
Bask Gruplar, günümüzde tek partili ve çok partili rejimlerde, siyasal
sistemin birçok kesiminde varlklarn göstermekte, siyasal kararlarn alnnda etkili
olabilmekte ve hatta kararlara yön vermektedirler. Baggott bask grubunu “kamu
yararn gözeten politikalara, karlatrmal bir alan olarak etki etmeyi aratran ve
politik parti olarak tanmlanamayacak” Thomas ise “her zaman olamasa bile genelde
46
Bask gruplar, devaml
Özbudun’a göre “Siyasi Partiler halkn desteini salamak suretiyle devlet
mekanizmalarnn kontrolünü ele geçirmeye veya sürdürmeye çalan sürekli ve
istikrarl bir örgüte sahip siyasal topluluklardr.” 49
Siyasi Partiler bireyler tarafndan oluturulan çeitli gruplarn içinde en
tekilatls, en kapsamls ve en yaygn olandr. Siyasal Partiler yerel düzeyde de
faaliyet gösterir ve merkezi örgütle de ilikisi vardr. Yalnzca faaliyetleri ile iktidar
etkilemeyi deil, ayn zamanda tek balarna veya ortaklaa olarak siyasal iktidar ele
geçirmek için bilinçli bir çaba gösterir. Bu faaliyetleri sürdürürken, seçmenler
arasndan taraftar kazanmak ya da herhangi bir ekilde halkn desteini ve
sempatisini kazanmaya çalr. Öz’e göre ”Bu özelliklerden dolay siyasi partiler,
bask gruplar ve lobiler gibi siyasi tekilatlardan ayrlabilecei gibi, klipler, hizipler
ve kulüpler gibi oluumlardan da fark ortaya çkacaktr.” 50
Siyasal Partiler için “Devlet mekanizmasn ele geçirmek veya sürdürmek”
amac varken, bask gruplar ise ”stek ve çkarlarn etkileme yoluyla iktidara iletme
ve iktidar paylama” amac ile yetinir. 51
Siyasi Partilerle bask gruplar arasnda geçici veya sürekli bir iliki içinde
olabilirler. Çam’a göre bask grubu bir çkar grubudur. Fakat ideolojik eilimi
zayftr. Partilerle organik balar yoktur. Ancak çkarlarnn kamuoyu önünde
savunmasn yaparken, siyasi partilerle geçici somut konular kapsayan
yaknlamalara girebilmektedir. Burada bahsi geçen bask gruplarn, partiler d
kurulmu, amac siyasal ve ideolojik olmad için, kurulularnda partilerin rolü
yoktur. deolojik eilimi ar basan bask gruplarnn, önceden bir siyasi parti ile
organik ba yokken, daha sonra ideolojileri çerçevesinde, kamuoyu oluturmak için
48
Gülcan Ik, “Bir Bask Grubu Olarak Tüsiad’n Türkiye’nin Avrupa Birlii’ne Tam Üyelik
Sürecindeki
likiler ve
Tantm Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2006 49
Ergun Özbudun, Siyasal Partiler, 3.bs., Ankara, AÜHF Yaynlar, 1979, s.4 50
Aksoy,a.g.e., s.24 51
Akad, a.g.e., s.71
siyasi partilerle geçici ilikilere girdiklerinde, zamanla o siyasi partiyle organik ba
oluabilir. ngiltere’de içi sendikalarnn ngiliz çi Partisi ve A.B.D.’de içi
sendikalarnn Demokrat Partiye olan eilimleri ile tannmtr. Bask gruplar hiçbir
partiyle tam uyuum içinde olamayaca ve hiçbir partinin kendi çkarlarn
savunamayaca gerekçesiyle, yeni bir parti kuruculuu görevini üstlenir. Bat
demokrasilerinde kurulan içi partileri gibi. ngiltere’de görüldüü gibi içi
sendikalar içi partisi iktidarda iken, siyasal faaliyetlerini yavalatrken,
muhafazakar partinin iktidarnda daha çatmac bir hal almaktadr. Sadece bask
gruplarnn siyasi parti kurduu gibi, gerekirse siyasal partilerde kendi görü ve
çkarlarn savunan bask gruplar kurabilir. Bazen siyasi partiler toplumda gerekli
destei bulamadklar zaman, çeitli sosyal kültürel görünümlü; gençlik, kadn
haklar gibi kurulularla, toplumdan destek almay düünebilir. Bamsz bask
grubu kavramna ters düen bu durumlarda bask gruplarnn baar ans düer ve
bilhassa siyasi partilerin ie karmaya balamasyla, zaten bölünmeye eilimli olan
bu bask gruplar daha büyük bir bölünmeye neden olmaktadr. 52
Bask gruplar ile siyasi partiler arasnda ikinci bir iliki biçimi de bask
gruplarnn siyasi partiler içindeki gruplar ve kiilerle çok özel ilikiler
gelitirmesidir. Daver bu yolla baz bask gruplarnn parti programlarn
hazrladklarn belirtmektedir. 53
pazarlklar sonucunda üyelerini seçim dönemlerinde belli bir partinin
desteklenmesine yönlendirebilir. Dier bir yöntem ise, bask gruplarnn kendi
üyeleri arasndan belli saydaki kiiyi seçim listelerine sokmak için siyasal partilerle
ilikiye girmektir. Bazen de siyasi partiler seçim listelerinde güçlü bask gruplarna
kontenjan ayrmaktadr. Bask gruplar iyi ilikiler kurduklar siyasi partilerin
iktidarda veya muhalefette olmalarna göre, siyasal otoriteyi destekleyici veya
zorlatrc tavrlar gelitirme olana vardr. Baz bask gruplar, partilerden özerk
bir örgüt stratejisi gelitirebilirler. Bununla kendi çkarlarnn korumak
düüncesindedir. Bask gruplarnn partiler üstü bir strateji takip etmesinin bir sebebi
de gevek parti örgütlenmelerinin arlkta olduu ülkelerde, ulusal düzeyde
52
Bülent Daver, Siyaset Bilimine Giri, Ankara, Siyasal Kitabevi, 1993, s.244
21
verilmesini üyelerine öütleyebilir. 54
Esin’e göre bask gruplarnn daha çok sorunlarla ve bunlarla ilikin
politikalara önem verirken, siyasal partiler daha çok seçimlere ve seçmenlere yönelik
eylemde bulunabilir. Bask gruplar, siyasal partilerle ilikilerinde, siyasal partilere
sorunlarn ileterek, bu konuda bilgi vererek ve sorunlarna ilikin politikalar sunup
önereceklerdir. Ayrca siyasi partilerde iktidar ele geçirmek için, bask gruplarndan
gerekli bilgi ve destekleri almak isteyeceklerdir. Kapani’ye göre, siyasal partilerin
“çkarlarn birletirilmesi” fonksiyonuna karlk; bask gruplarnn “çkarlarn
açklanmas” fonksiyonuna sahip olduklar söylenmektedir. 55
2. 3. Bask Gruplar ve Lobicilik
Lobiler, bask gruplar ve çkar gruplar kavramlar genelde birbirlerinin
yerine kullanlsa da farkl anlamlar ifade eder. Lobiler ise bask gruplarnn,
çkarlarna uygun olarak yasalarn hazrlanmas, kabul edilmesi ya da deitirilmesi
konusunda faaliyet gösteren türüdür. Lobicilik, hem iç politikada, i dünyasnda
(büyük irketler ve markalarda) hem de uluslararas alanda, yani sosyal hayatn her
alannda karmza çkar. Lobi kavram günlük kullanmda “hol, koridor, kulis” gibi
anlamlara gelirken, gayri resmi anlamda parlamento ile dier siyasi ve ekonomik
çevrelerde kendi siyasi görülerini etkin klmaya çalan topluluklardr. Lobici
kavram, menfaat gözeten lobilere, dinlenme odalarna ve yasama yapanlarn salon
geçilerine yldklar 1800’lü yllara dayanr. Önceleri “lobi ajan” denilen bu
kiiler 1830’lu yllarda lobiciler olarak adlandrlmaya baland. Lobiciler parlamento
koridorlarnda milletvekili ve bakanlarla ilikiye geçip, onlar temsil ettikleri çkarlar
dorultusunda yönlendirmeye çalmaktadrlar. Lobicilik faaliyetlerinin en etkili
olduu yer Amerika’dr. lk ortaya çkt zamanlar gayri ahlaki olarak nitelendirilen
lobicilik zamanla yasal bir çerçeveye oturtularak, demokratik yaamn önemli bir
parças haline gelmitir. Lobici, siyasi ya da kendi çkar grubu adna hükümeti, siyasi
54
Bask grubu mensuplarnn
yasama ve yürütme organn etkileme faaliyetlerinde bulunurken, direkt olarak maddi
bir çkar salamak amac yoktur. Lobiciler ise yasama ve yürütmeden kendi
lehlerinde karar çkmas durumunda, maddi kazanç salama olanaklar vardr. 57
Erylmaz’a göre “Lobicilik kavram olarak bask gruplarnn yönetimi etkilemek için
yürüttükleri faaliyetlerin yasal nitelik kazandrlarak kurumsallam eklidir.” 58
Akçal’ya göre “Bask gruplarnn siyasi iktidar üzerindeki etki araçlarnn bir ksm
gizlidir. Bir ksm ise, açk ve resmi olup yasalarla düzenlenmitir. Resmi ve açk
ekilde yaplan faaliyete lobi denilmektedir.” 59
Lobicilik daha önce de belirtildii
gibi, bir tekilat adna meclisi etkileme faaliyeti olarak gerçekleir. Bu çalma
metodu, bask gruplarnn iktidarla kurduu etki-tepki ilikisinin bir türünü oluturur.
Bask gruplarnn iktidarla ilikileri faaliyetlerinin sadece bir bölümünü oluturur.
Lobicilik, sadece yasama organ üyelerini etkilemeye yönelik olan ilikilerle
snrldr. Akad’a göre “Bu faaliyeti gösteren kiiler bireysel olarak çalabilecekleri
gibi, herhangi bir bask grubu adna da çalan kiiler olabilir.” Buradan anlalaca
üzere, lobiler için önemli olan nokta metottur. Bask gruplar için önemli olan ölçü
hedeftir. Burada bask grubu için amaç, sadece yasama ve yürütme kuvvetini
etkileme hedefine ulamaktr. Bunun gerçeklemesi için, hangi araç ve yollarla
yaplacana dair bizzat karar alma veya tekilat kurma zorunluluu yoktur. Bask
gruplar burada etkileme iini lobilere brakabilir. Abadan’a göre, bask gruplar
hiçbir zaman dorudan hükümet üzerinde fiilen kontrol görevini ifa etmez. Sadece
amaçlar etki ve bask yapmaktr. Abadan’n “Kanun Simsarl” olarak
nitelendirdii “Lobiler, direktif vermek üzere tekilatlanm bulunan bir bask
grubudur.” Sonuç itibariyle lobiler, bask gruplarnn hedeflerini gerçekletirmek
için, yasama ve yürütme organn etkilemeye, çaba harcayan görevlendirilmi ajan
müesseseleridir. 60
56
Markus Ürek, Nejat Doan, Lobicilik ve Bask Gruplar: Devlet, Sivil Toplum ve Demokrasi,
stanbul, nkilap Yaynevi, 2011, s.12 57
Tark ahim, Siyasi Katlm ve Bask Gruplar, Ankara, Makro Ltd. ti., Eitim Yaynlar, 1994,
s.43 58
Aksoy, a.g.e., s.23 59
Nazif Akçal, Çada Siyasi Rejimler, zmir, Bilgehan Basmevi, 1995, s.107 60
Ay, a.g.e., s.432-433
lk olarak Latincede “civillis” kelimesinden gelen ve askeri olmayan kiileri
kasteden sivil ve toplum kelimelerini ihtiva eden sivil toplum kavram, ilk olarak
batda domu ve önceleri ehir hayatnn getirdii haklar ve yükümlülükleri ifade
etmek amacyla kullanlmaya balanmtr. Mardin’e göre sivil toplum üç unsuru
içinde barndrmtr.
1-Medenilik anlay 2-Bat Avrupa’nn toplumsal tarihinde çok önemli bir
sosyal aama 3-Tarih felsefesi alannda bir tartmann konusu olma özelliidir.
Ana tartma konusu, ekonominin sivil toplum kavramnn içinde mi yoksa
dnda mdr? eklinde olmutur. Hegel ekonomiyi sivil toplum kavramnn içine
almtr. Marks ise, ekonomiyi kavramn dnda ele almaktadr. Hegel’e göre sivil
toplum, devlet ile aile arasndaki ahlaki bir hayat sahasdr. Marks göre sivil toplum
alt yapy tekil eder. Gramsci’ye göre sivil toplum alt yapsal deil, üst yapsal alana
aittir.
Keane’e göre, “Sivil toplum devlet d aktivitelerle uraan, gerekirse devlet
üzerinde bütün basklar uygulayabilen ekonomik, kültürel gönüllü toplamdr.” Buna
göre, sivil toplum denilince akla devletten özerk ve devletin uygulamalarn
snrlamak isteyen çeitli gönüllü kurulular, sendikalar, sosyal hareketler ve bask
gruplar gelmektedir. Bunun üzerine ina edilen örgütlere de sivil toplum örgütleri ya
da bunlardan “devlete kar bir grubun menfaatini savunanlara” da bask grubu
denilmektedir. 61
Sivil toplum kavram, kimi zaman çkar ve bask gruplar kavram ile e
anlamda kullanlmakta, kimi zaman da farkl anlamlarda kullanlmaktadr. Burada
literatürde yaygn olarak kullanlan iki tanm vereceiz.
Ylmaz’a göre “Sivil toplum, devletin ve devlet otoritesinin dndaki
ekonomik ve toplumsal alan nitelemek için kullanlan ve kendi ilke ve kurallarna
göre ileyen, otorite alan dnda kendi kendini düzenleyen özerk alanlar ifade
etmek üzere kullanlan bir kavramdr. Dier bir ifadeyle sivil toplum devletin
61
müdahalesi dnda birey ve gruplarn kendi alanlarn düzenlemeleri anlamnda
kullanlmaktadr.” Atar’a göre “Sivil toplum kavram, devlet denetimi ya da
basksnn ulaamad veya belirleyici olamad alanlarda, bireylerin/gruplarn
devletten izin almadan, kovuturmaya urama korkusu tamadan ve ekonomik
ilikilerin basksndan da büyük ölçüde bamsz olarak hareket ederek tutum
belirleyebildikleri, sosyo-kültürel etkinliklerde bulunabildikleri, gönüllü ve rzaya
dayal ilikilerin, etkinliklerin ve kurumlarn oluturabildii bir toplumu ifade
eder.” 62
Sivil toplumlarn ekonomik faaliyetlerin dnda, dini, kültürel ve sosyal
faaliyetler ile toplumsal süreçte yer alrken, illa bir siyasi hedefe sahip olmas art
deildir. Yorgancya göre “Grup eklinde oluan her türlü örgütlenmenin temelinde
ortak bir çkarn var olduu ve oluan örgütlenmenin genel amacn bu ortak
çkarlarn korunmas ve gelitirilmesi olduu fikri temelinde, devlet haricinde oluan
ve eylem ve etkinliklerini hükümet, parlamento, siyasi partiler ve bürokrasi üzerinde
odaklayan çkar gruplar sivil toplum kurulular ile ayn anlamda kabul
edilmektedir.” Çkar gruplar devlet dndaki özel sektör ve üçüncü sektör
dahilindeki tüm organizasyonlar kapsamaktadr. Çkar ve bask gruplar da “sivil
toplum kurulular” emsiyesi altnda düünülebilir. 63
Ancak bask grubu olup sivil toplum kuruluu olmayan kurumlarda
mevcuttur. Bask gruplarnn tümü sivil olmayabilir. Ordu, mahkemeler,
üniversiteler, bürokrasi gibi resmi kurumlar bask grubu olarak kabul edilen resmi
kurumlardr. Sivil toplum örgütleri de bask grubu olma özelliini tayabilir. Bu
durumda sivil toplum örgütü kavram ile bask grubu kavram iç içe geçmektedir.
Siyasal iktidar üzerinde etkide bulunma fonksiyonunu icra etmekte olan sivil toplum
örgütlerini de bask grubu olarak adlandrmak bu sorunu çözmede bavurulabilecek
en iyi yoldur. 64
62
Cokun Can Aktan, Hakan Ay, Hilmi Çoban, “Siyasal Karar Alma Sürecinde Çkar Gruplar”,
Modern
Politik ktisat: Kamu Tercihi, Ed. C. Can Aktan-Dilek Dileyici, Ankara, Seçkin Yaynlar, 2007,
s.5 63
konularndan biridir. Literatürde çok fazla ve farkl bask grubu snflandrlmasna
rastlanmaktadr. Buna karn kesin bir fikir birliine varlamam ve kesin bir
snflandrmaya gidilememitir. Her siyaset bilimci kendine özgü kriterlere göre
snflandrmaya yönelmitir. Bunun kaynanda ise, siyasi otorite üzerinde etkili bir
güç olduu iddia edilen baz bask gruplarnn gerçekten bask grubu olup olmad
tartmasdr. Medya, ordu ve bürokrasinin bask grubu olup olmad konusunda
ortak bir görü yoktur. Bask gruplarnn siyasi otoriteyi etkilemek için kullandklar
yöntemler, bask gruplarnn yapsal farkllklar yaratr. Bu farkllklar bask
gruplarnn snflandrlmasnda karmaklk ve çeitlilik ortaya çkarr.
3.2.Bask Gruplarnn Snflandrlmas
Bask gruplar, bulunduklar ülkenin sahip olduu demokrasi anlayna ve
siyasal rejimine göre farkllam bir yap göstermektedir. Meynaud’a göre bask
gruplar, o ülkenin sosyoekonomik yapsna ve ideolojik kavgalarna göre ekillenir.
Bu bakmdan ülkeden ülkeye anlaml deiikler görülür ki birkaç unlardr:
Etkenlerden birincisi, ekonomik faaliyetin büyük kesimlerinden her birinin milli
hasladaki oranna baldr. Ayrca dardan büyük sayda göçmen kabul edilen
ülkelerde, belli bir ülkeden veya belli bir corafyadan gelen kiileri bir araya
toplayan gruplarn var olduklar görülür. Çeitli dinlere ve mezheplere mensup
insanlarda kendi aralarnda gruplamalar oluturur. Kültür, sosyal, ekonomik
gelimeleri ve siyasal yaplar birbirine benzeyen ülkelerde bask gruplar köklü
olarak yerletii yerlerdir. Bask gruplar gruplandrlmas baz kriterlere göre yaplr.
Bu kriterlerden bir tanesi, bask gruplarn bir araya getiren amaçlardan bir tanesi
maddi çkarlardr. Buna örnek meslek kurulardr. Dieri ise manevi ve ahlaksal
durumlarn korunmasnda ve bir takm ideal ve davalarn sürdürülmesi amacyla bir
26
araya gelmi bask gruplardr. Bunlar çkar amac gütmezler. Meynaud bunlar, biraz
belirsiz fakat esnek olan bir snfa, ideolojik eilimli gruplar snfna sokar. 65
Bianchi ise ikili ayrm yaparak birinci guruba örgütlenmemi ekonomik çkar
gruplarn, ikinci gruba ise örgütlenmi bask gruplarn koymutur. Birinci grubun
basklar düzensiz, yeterince gelimemi, karmak, kendine has ve duygusaldr.
kinci gruptakiler ise düzenli, sabit, effaf, özel ve genel vastalara sahip gruplardr. 66
Buffelan, bask gruplarn “frsatç”, “uzman” ve “baka kimlik arkasna
gizlenmi” olarak üçe ayrmaktadr. Meynaud “meslek kurulular” ve “ideolojik
eilimli gruplar” olarak ikiye, Jeanneau’de “ekonomik amaçl” ve ”amac ekonomik
olmayan” gibi ikili bir ayrma gitmitir. 67
3.2.1.Amaçlarna Göre Bask Gruplar
Amaçlarna göre göre bask gruplar ikiye ayrlr. Birincisi ortak “Çkarlar”
etrafnda toplanan gruplardr. kincisi ise ortak “Tutumlar” etrafnda toplanan
gruplardr.
Bu grupta öncelik grup üyelerinin ekonomik çkarlarn gözetmek ve gelitirmek
amacyla faaliyette bulunurlar. Bu ana kategorinin içinde 3 alt grup kategorisi
bulunur.
irketler, holdingler)
3.Tarm Sektörü (çiftçi birlikleri, tarm kooperatifleri) 68
Amerikal siyasal bilimci Key’in “üç büyükler” olarak nitelendirdii bu
gruplar, hemen hemen bütün çoulcu ülkelerde en güçlü ve en etkili bask gruplar
olarak tannr. Bu üç büyüklerin dnda memur sendikalar, esnaf kurulular ve
65
odalar, mimar ve mühendis odalar…) bu kategori içerisinde yer alr.
kinci kategoride ortak “tutumlar” etrafnda birleen bask gruplar yer alr.
Burada grup üyelerinin ekonomik, maddi ya da mesleki çkar deil, korunmak
istenen ortak manevi deeri veya ortak davasdr. Üyeler arasnda sosyal bakmdan
homojenlik yoktur. Bunlar toplumun deiik kesimlerinden gelen, deiik mesleklere
mensup kiiler olabilir. Bu gruplara en iyi örnek “fikir kulüpleri” gösterilebilir.
Bunlar dnda insan haklar, rkçlkla mücadele, silahszlanma ve çevre koruma
dernekleri olarak çeitli alanlarda faaliyet gösteren gruplardr. Dinsel ve etnik
gruplarda bu kategori içerisinde gösterilir. Bu arada bask gruplarn her zaman bu iki
kategoriden birine yerletirmenin kolay olamad, yani ayrmn kesin bir ayrm
olmad öne sürülebilir. Örnein Barolar Birlii’nin üyelerinin mesleki ve ekonomik
çkarlarn koruyan bir bask grubu olarak kabul edilmesinin yannda, avukatlk
kanunun parlamentodan geçii sürecinde, bu siyasi aktörleri etkileme ilevi olan
baka bir kategorideki bask grubu olarak karmza çkar. 69
3.2.2.Çalma Alanlarna Göre Bask Gruplar
3.2.2.1.Özel Bask Gruplar
Özel bask gruplar daha çok özel sektörde çalan kiilerin din, rk, spor, fikir
ve mesleki alana yönelik kurduklar dernekler, kulüplerdir. Bu gruplar kendi
üyelerinin ve gruplarnn çkarlar için yönetim üzerinde bask kurmak için faaliyette
bulunur.
Dantay, Yargtay, Yüksek Hakimler Kurulu, Devlet Planlama Tekilatlar, Bürokrat
ve Teknokrat Guruplar vardr. Siyasi otoritenin zayf kald dönemlerde yarg
organlar siyasi iktidar üzerinde bask oluturmaya çalr. Yürürlükteki kanunlarn
69
Ayn zamanda idarenin uygulamalarn denetleyen Dantay, idarenin baz karalarn
iptal eder. Yasama organnn çkard baz kanunlar ve baz özelletirme yasalarn,
Anayasa Mahkemesi anayasaya uymad gerekçesiyle iptal etmitir. Yasama
organlar, soru, önerge, meclis aratrmas, genel görüme gibi baz yollarla
yürütmeyi denetler. Yürütme organ veya hükümetin de bir bask grubu olduu
görüü öne sürülür. Yürürlüe konduktan sonra hükümet programlarnn zaman
almas bürokrat ve teknokratlarn bask grubu gibi davranmalarna sebebiyet
vermektedir.
Kamusal alanda en önemli sorulardan biri; ordu bask grubu olabilir mi?
Günümüzde ordunun dünyann çeitli ülkelerinde siyasal hayata müdahale ettii
görülmütür. Ordunun silah gücüyle, iktidar ele geçirdii zaman, onun bir” bask
grubu” olduundan söz edilemez. Bu resmen askeri diktatörlüktür. Bu bizim
konumuza girmez. Askeri müdahale o ülkedeki salksz bir sosyal yap ve düük bir
siyasal kültür olduunu gösterir. Ordunun silahl müdahalesi ile onun sadece snrl
bir siyasal etki yaratma amacn birbirinden ayrmak gerekir. Baz gelimi çoulcu
sistemlerde dahi, ordunun zaman zaman baz alanlarda (özellikle milli savunma, d
politika, milli güvenlik ve ordunun ihtiyaçlar konularnda) siyasal kararlar üzerinde
etki yaratma faaliyetine giritii görülür. te bu snrl ve ölçülü çerçeve içinde,
dier kamu gruplar gibi “bask grubu” rolü oynad söylenebilir. Ordunun ayrca
personelinin ekonomik düzeylerini ve mesleki durumlarn daha iyi bir hale getirmek
için siyasi otorite üzerinde yapm olduu faaliyetler de mesleki “bask grubu” rolü
olarak görünebilir. 70
Yaplarna göre bask gruplarna, baz siyaset bilimciler, üyelerine göre bask
gruplar olarak adlandrmaktadr.
3.2.3.1.Kitle Bask Gruplar
Kitle bask gruplar ile üyeleri arasnda sk bir iliki vardr. Bu gruplar
güçlerini üye saysnn çokluundan ve tekilatlanma düzeylerinden alr. Üyelerinin
çokluu disiplinli bir örgütlenmeyi ve belirli bürokratik yaplanmay zorunlu klar. 71
Mesleki olarak milyonlarca kiiyi kapsamaktadr. Bu bask gruplar, geni meslek
gruplarn kapsayan içi kesimi ve tarm kesimini temsil eden örgütlerde ve
sendikalarda rastlanlmaktadr. Bu grubun üyeleri toplumun anonim kiilerinden
oluur. Üyelerinin aidatlar önemlidir. Üyelerinin maddi durumlar zayf olduundan,
üye aidat toplamak için hizmet edecek memurlar alnmtr. Üyelerin örgüte bal
kalmalarn salamak için, bask grubunun çizgisinde ideolojik çalmalarn
yaplmas, konferans ve gece dersleri düzenlenmesi ve gazete yaynlanmas, örgüt
faaliyetlerinin önemli bir bölümünü oluturur. 72
Kitle bask gruplar, sadece meslek
çkarlarn savunan örgütlerden ibaret deil, gençlik örgütleri ve eski muharip gazi
dernekleri de kitle bask grubuna dahil edilmektedir. 73
3.2.3.2.Kadro Bask Gruplar
Kadro bask gruplar güçlerini, kitle bask gruplarndan farkl olarak üye
saylarndan deil, üyelerinin niteliklerinden almaktadr. Bu grubun üyelerinin sahip
olduklar ekonomik güç, onlar toplumda etkili bir konuma getirir. Snrl sayda üye
olmas örgüt yaplanmasnn esnek olmasn salamakta, üyelerin toplumda
oynadklar kiisel rol ve ekonomik düzeyleri bask grubuna katlmalar için yeterli
görülmektedir. TÜSAD, MÜSAD gibi örgütler kadro bask gruplarndan saylr.
Ayrca Rotary ve Lions Kulüpleri, Mülkiyeliler Birlii’de bu gruplardan saylr. 74
71
Duverger bask gruplarn snflandrrken, gelitirmi olduu “Genel bir
teorik model eskizi’ verilerini esas almtr. Gruplar “Plüralist toplum modeli”
içinde ele alyor.
Duverger ilk deiken olarak “ekonomiyi” alyor. Batllar 1945’den uluslarn
gelimi veya az-gelimi diye ikiye ayrlmasndan sonra, toplumlarn evriminin
insan aklna deil, teknik gelimenin eseri olduu görüünde birlemektedir. Sosyal
sistemi yeni biçimde çözümleyen bu yaklama “model developpementaliste” yani
“gelitirmeci” model” denmektedir. 75
batnn üretim teknikleri yan sra, modern makineleri kullanacak bilgi ve yetenekte
teknisyenler, mühendisler ve uzman kadrolara ihtiyaç vard. Marksistlerle faklar da
buradan douyordu. Teknik gelimenin sonunda bat toplumlarnda özellikle yaam
biçimlerindeki benzerlikler snflar aras çatma törpülenmi ve yumuatmtr. Bir
de ekonomik gelimeyle birlikte ortaya çkan “orta snf” ta eklenirse, çatmann
artk snflar aras deil, sosyal tabaka ve kategoriler arasnda uzlama içinde
sürdürdüü gerçei ortaya çkar. Uzlamadan kast, bu toplumlarda kültür düzeyinin
yüksek olmas ve sosyal tansiyonun düük olmas, sürtümelerin plüralist demokratik
rejim içinde halledilmesini zorunlu klyor. Bu anlamda snflardan ancak “karlkl
eitsizliin bulunduu hiyerarik topluluklardr ve eitsizlik fikrinin kaltm yoluyla
sürecei inancdr.” Biçiminde bir tanmlamayla açklayan Duverger’e göre ikinci
deiken bu “sosyal snflar” dr. 76
Genel teorik modelin üçüncü deikeni “ideolojiler” ‘dir. Bunlar geçerlik
kazand toplumlardaki deerlerin esas sistemi ve taban, temeli oluturmaktadr.
deolojiler, politik yap ve snflarla yakn iliki içinde bulunur. Liberal ideolojinin
kurduu doktrinler bütününün batda siyasal kurumlar kurulmasndan önce
75
yaam koullarna eritikçe, ideoloji ortaya çkarak sosyal süreçte yerini alr. Burada
iaret edilmek istenen, ideolojilerin çamzda fonksiyonel öneminin, sistemin
elemanlar üzerindeki etkinliinin ne ölçüde arttdr. Batda ve Marksist rejimlerde
siyasal kurumlarn çk noktasn, tarihsel evrimim gösterdii ideolojik boyutlardan
ald, bu süreç içinde biçimlendii söylenecektir. 77
Dördüncü ve son deiken “politik örgütler” ‘dir. Tümüyle otoritelerin
rollerini belirleyen kurumlar, iktidar kullanma yollarn, topluluun üyelerini
iktidara balamay kapsar (yani yasama, yürütme ve bir yönüyle yargy). Geni
anlamda hukuku, yürürlük koullarn, yaptrmlarn içine alr. Bu haliyle siyasal
cihaz, kendini kullananlar eliyle belli bir özerklie kavuur. Siyasal mekanizmay ele
geçiren yetkililer, ilk bata bal olduu hiyerarik topluluklarn (snflarn)
sözcülüünü yüklenmiken, giderek onlardan ayrlarak yetkilerini artrrlar. Zamanla
orta snf kökenli bu iktidar seçkinleri, kendi balarna karar verecek ve bunlar karar
sürecine kabul ettirebilecek güce kavutuklar görülecektir. 78
3.2.4.2.Mehmet Akad’n Bask Gruplar Snflandrmas
Mehmet Akad, Duverger’den daha farkl bir bask grubu snflandrmas
yapmaktadr. Akad’a göre politik yaamn çok yönlülüü (plüralist yaps) ve bat
toplumlarnda ideolojilerin öneminin artmas, birinci olarak gösterdiimiz
“ekonomik deiken” ‘in önemini azaltm ve ikinci plana düürmütür. Burada
temel elemanlar; snflar, ideolojik ve politik yap üçlüsünün i birliine
balanmtr. Bu anlamda teknik gelime sistemin itici gücü deil, etkileyici bir
eleman olarak kabul ediliyor. Mehmet Akad’n bask gruplar snflandrmas
öyledir.
77
(Ziraat Odalar)
-çi Sendikalar (Federasyonlar)
Mehmet Akad kategoriler aras bask gruplarndan söz etmektedir. Bunlar
Esnaf ve Sanatkarlar Odas ve Ordu’dur. Esnaf ve Sanatkarlar Odalarn, Snfsal-
deolojik Bask Grubu kategorisine sokmaktadr. Bir yanyla; snfsal özellii ile
snfsal bölüme, siyasal yaamdaki etkinliinden dolay, politik bölüme yaknlk
göstermektedir. Esnaf ve sanatkarlarn bir ksmnn orta ve küçük boyda iletmeler
olmas, dier bir bölümünün büyüyüp gelierek ticaret veya sanayi iverenin arasna
katlabilme olasl, kesin bir biçimde snflamaya olanak vermiyor. Ordunun yerini
ve toplumsal fonksiyonunu da kesin bir biçimde saptamak olana pek yok gibi
g&