-
STUDIA KULTUROZNAWCZE
Rada Programowa:
M A G O R Z A T A HENDRYKOWSKA
JERZY KMITA
JACEK SJKA
KRYSTYNA ZAMIARA
ANNA ZEIDLER-JANISZEWSKA
Redaktor odpowiedzialny:
ANNA ZEIDLER-JANISZEWSKA
AWANGARDA W PERSPEKTYWIE POSTMODERNIZMU
pod redakcj GRZEGORZA DZIAMSKIEGO
^
Wydawnictwo Fundacji Humaniom
Pozna 1996
-
ZYGMUNT BAUMAN
PONOWOCZESNO, CZYLI O NIEMOLIWOCI AWANGARDY
Sowo awangarda" ('stra przednia' w tumaczeniu dosownym)
przywouje na myl oddzia czoowy, ktry wyprzedza reszt wojska - cho
pozostawia j w tyle po to tylko, by utorowa jej drog; tras przebyt
przez batalion, ktremu kazano przedrze si na tereny jeszcze
(chwilowo) nie zdobyte, powtrz za czas pewien puki, dywizje i
korpusy. Na odlego przestrzenn nakada si dystans czasowy - co robi
dzi forpoczta, zrobi prdzej czy pniej wszyscy pozostali. Oddzia
czyni czoowym zaoenie, e za nim pjd inni; uznajemy go za awangard,
bo wiemy, gdzie przd a gdzie ty i gdzie przebiega linia frontu, od
jakiej poczynaj si oba kierunki - ale te i dlatego, e uwaamy t lini
za z natury swej ruchom, i spodziewamy si, e pozostanie ona w
ruchu, podajc w kierunku wyznaczonym przez kroki tych, co na
przedzie. Pojcie awangardy" czerpie zatem sens z zaoenia o
uporzdkowaniu zarwno przestrzeni, jak i czasu i o zasadniczej
koordynacji obu porzdkw. W wiecie, w jakim mona mwi sensownie o
awangardzie", przd" jak i ty" maj zarazem przestrzenny, jak i
czasowy wymiar.
Z tej to przyczyny nie ma sensu mwi o awangardzie" w wiecie
ponowoczesnym. Peno w tym wiecie ruchu, ale ruchu bezadnego, w
jakim jedna zmiana miejsca nie rni si od drugiej - a w kadym razie
wyrokowa o rnicach midzy nimi nie sposb, jako e nie mona ju wpisywa
wymiaru czasowego w odlegoci przestrzenne, a i sama przestrze i
czas nie s ju ukadami uporzdkowanymi, zrnicowanymi wewntrznie. Nie
wiadomo tu, gdzie przd a gdzie ty, a wic i nie wiadomo, co jest
wsteczne. Nie ma przecie nowatorstwa, gdy brak kanonu, nie ma
herezji, gdy brak ortodoksji! Ju w 1967 roku Leonard B. Meyer
sygnalizowa, e sztuka wspczesna znalaza
-
22 ZYGMUNT BAUMAN
si w stanie zmienno-staym", stanie ruchomego zastoju" (stasis):
aden jej fragment nie trwa w bezruchu, ale nie ma w tym
rozgardiaszu systemu czy logiki, ruchy czstek nie dodaj si do
siebie, a cao nie rusza si z miejsca - efekt znany uczniom szkolnym
pod nazw ruchu Browna". Rzec mona, e zabrako dzi linii frontu,
wedle ktrej mona byoby okreli, co jest ruchem naprzd a co cofaniem
si; zamiast regularnej armii bitwy tocz oddziay partyzanckie;
zamiast ofensywy o z gry zadanych celach strategicznych tocz si
niekoczce si potyczki miejscowe pozbawione planu oglnego; nikt tu
nikomu drogi nie toruje i nikt nie oczekuje, e za nim pjd inni...
By posuy si przenoni Jurija Lotmana (ostrzejsz od kczy" Gauttariego
i Deleuze'a) - zamiast energii zagszczonej w rwcy nurt grskiego
potoku, jaki obi w skale koryto, ktrym odtd spywa bd posusznie
rzeczne wody -mamy tu energi rozproszon, energi pola minowego, na
jakim to tu, to wdzie rozlegaj si wybuchy, ktrych miejsca czy czasu
przewidzie si nie da.
Sztuka przeomu stulecia przeywaa swe nowatorstwo jako dziaanie
awangardowe dziki perspektywie modernizmu: owego ruchu
intelektualnego wyrosego ze zniecierpliwienia ospaoci i limaczym
tempem, w jakim nowoczesno realizowaa wasne obietnice i speniaa
nadzieje, jakie sama rozbudzia. Modernici traktowali te obietnice i
nadzieje na serio; przyjmowali bez zastrzee - bodaj e z wikszym ni
inni zapaem - wartoci, jakie cywilizacja nowoczesna wyniosa na
piedesta i jakim poprzysiga suy; wierzyli te niezachwianie w
wektorowo czasu, widzc upyw czasu jako ruch ukierunkowany, jako
ruch ze strzak" - w to wic, e to, co pniejsze jest take (winno by,
musi by) lepsze, a to co wczeniejsze, gorsze (zacofane, wsteczne,
uomne). Wypowiedzieli wojn rzeczywistoci zastanej nie w imi innych
wartoci i innej wizji wiata, ale w imi przyspieszenia tempa:
wypisali na sztandarze hic Rhodos, hic salta - obiecae, to
dotrzymaj sowa. Ale mogli te wypowiedzie wojn rzeczywistoci o tyle
tylko, o ile przyjmowali jej zaoenia, a wic wierzyli w postpowo
dziejw i w to, e pojawienie si bytw nowych czyni dawne, zastane
byty przeytkami i pozbawia je prawa do istnienia. Szo modernistom o
to, by przypi historii ostrogi, by dosypa paliwa lokomotywom
dziejw.
Stefan Morawski sporzdzi wyczerpujcy inwentarz cech, jakie czyy
wszystkie, skdind tak rne, odamy awangardy artystycznej: wszystkim
przywieca duch pionierski, wszystkie patrzyy z dystansem, niechtnie
i krytycznie na sztuk zastan i na rol jej przyznan w caoksztacie
spoecznego ycia, wszystkie pogardzay przeszoci i drwiy z jej
kanonw, wszystkie gorliwie teoretyzoway na temat wasnych poczyna,
doszukujc si w nich gbszego, dziejowego sensu, wszystkie - na wzr
ruchw rewolucyjnych - skonne byy dziaa zespoowo, zakada bractwa i
partie; wszystkie wreszcie sigay wzrokiem daleko poza sprawy,
jakimi si zajmoway, nie tylko uwaajc si za awangard sztuki, ale
traktujc sztuk sam jako najbardziej do przodu wysunit placwk
spoecznego postpu, zwiastuna przyszoci, wstp-
Ponowoczesno^czyli o niemoliwoci awangardy 23
ny szkic tego, co stanie si jutro powszechne - a czasami jako
taran druzgoccy przeszkody pitrzce si na drodze historii.
Wynika z powyszego opisu, e byli modernici plus modernes que la
modernit elle-mme: e dziaali z autorytetu cywilizacji nowoczesnej,
z jej poduszczenia i z jej przyzwolenia. Jak ona, tyle e bardziej
jeszcze ni ona, uwaali, e jedynym poytkiem z tradycji jest to, e
wiadomo, co naley ama - e granice istniej po to, by za nie
wykracza. Czerpali zreszt natchnienie (i prawo do ferowania wyrokw
wicych) z nauki i techniki - najbardziej niesfornych i krnbrnych
oddziaw szturmowych nowoczesnego antytrady-cjonalizmu: impresjonici
z antynewtonowskiej optyki, kubici z antykarte-zjaskiej teorii
wzgldnoci, surrealici z psychoanalizy, futuryci z silnikw
spalinowych i konwejerw. Bez cywilizacji nowoczesnej byli modernici
nie do pomylenia. Chcieli jej suy; nie ich byo win, e musieli swe
usugi narzuca. Win obarczali tych, co wbrew logice postpu lgnli do
kanonw ju przecie przezwycionych, ludzi o przestarzaych gustach
(czyli, w ich rozumieniu, pozbawionych gustu), nie nadajcych i nie
chccych nada za awangard; zwali ich, pogardliwie i obelywie,
kotunami, filistrami, mieszczastwem, posplstwem. Odmawiali im prawa
do sdw artystycznych, z definicji przecie reprezentujcych przeszo,
ktra stracia ju prawo do istnienia, nie mwic ju o prawie do
autorytetu.
Niedojrzaych, niedorozwinitych, zacofanych modernici chcieli
ksztaci, wychowywa, nawraca; tylko jako ci, co ucz i nawracaj,
mogli przecie trwa na czoowej pozycji. Ich gniew rodzi si z
zakopotania nauczycieli bezsilnych wobec tpoty i umysowego bezwadu
uczniw. Ale z natury swej uczniowie (jak dugo pozostan uczniami),
nie mog dotrzyma kroku nauczycielom, ani nawracani (jak dugo nie w
peni nawrceni) misjonarzom - s wic zawsze do oburzenia powody.
Gorzej jeszcze, jeli lekcja okae si dla uczniw nadspodziewanie
atwa; zatrze si wtedy granica midzy nauczycielem a uczniem, czowk a
peletonem, awangard a taborem. Jeli wychowankowie przyklasn
wychowawcom, miast si przeciw nim buntowa - bdzie to znak
niechybny, e nauki byy nie do radykalne, e czujno wychowawcw
karygodnie osaba, e w krucjacie przeciw filisterstwu poszo si na
niedopuszczalne kompromisy: awangardowo awangardy stanie pod
znakiem zapytania, a wraz z ni take jej prawo do duchowego
przewodnictwa, dyktowania dobrego smaku, oburzania przeciw
kotustwu, zajmowania postawy misjonarskiej.
Jest wic paradoksem awangardy, e sukces przyjmuje si za dowd
poraki, a klsk za wiadectwo susznoci sprawy. Awangarda cierpi z
powodu braku spoecznego uznania - ale boli j bardziej jeszcze
popularno i poklask. Tak si wic dzieje, e suszno swych racji i
radykalno dokonanego postpu mierzy ona gbi swego osamotnienia i si
sprzeciwu tych, jakich poprzysiga nawrci. Im bardziej lona i
opluwana, tym pewniejsza jest awangarda swej sprawy... Ze strachu
przed poklaskiem gawiedzi rodzi si
-
24 ZYGMUNT BAUMAN
gorczkowe poszukiwanie coraz to nowych, coraz to trudniejszych
do przyjcia form artystycznych. To, co miao by tylko rodkiem do
celu i stanem chwilowym, przeksztaca si niepostrzeenie w cel
nadrzdny i stan idealny; wynik kocowy jest taki, e wbrew
deklaracjom modernistw (jak to ku wielkiemu zgorszeniu swych
czytelnikw zauway ostatnio John Carey) wydaje si, jak gdyby czowka
inteligencji europejskiej podja zdecydowany wysiek odczenia mas od
kultury, jak gdyby podstawow funkcj sztuki nowoczesnej by podzia
publicznoci na dwie klasy - tych, ktrzy mog j zrozumie i tych,
ktrzy nie mog. O nic innego, powiada Carey, nie szo, jak o
utrzymanie dystansu i o wyszo inteligencji (jak wczeniej ju
sugerowa Pierre Bourdieu, o nic innego w kulturze artystycznej nie
idzie...).
W paradoksie zawiera si zarodek zguby (pisa Benjamin nie bez
kozery, e nowoczesno zrodzia si pod znakiem samobjstwa). A miaa ta
zguba nadej z dwu stron naraz.
Jakkolwiek awangarda przyspieszaaby biegu, nie zdoaaby umkn
posplstwu, jakim pogardzaa i ktrego owiecenia chciaa zarazem i baa
si. Rynek szybko zwszy szanse stratyfikacji niezrozumiaej" sztuki:
postara si wic o to, by ktokolwiek chcia powiadomi opini publiczn o
swym awansie, a mia po temu rodki, mg to uczyni atwo, zdobic sw
rezydencj najnowszymi zdobyczami kultury, jakie innych, zwykych i
nieokrzesanych miertelnikw, wprawiay w osupienie przemieszane z
przeraeniem - dajc w ten sposb dowody wasnego dobrego smaku (wasnej
kultury") i dystansu, dzielcego go od reszty, kultury" i smaku
pozbawionej. Zdaniem Petera Burgera, miertelny cios awangardzie
zada sukces komercjalny - skwapliwa inkorporacja" sztuki
awangardowej przez rynek artystyczny". Paradoks awangardy uczyni
sztuk nowoczesn symbolem dystynkcji; to w tej wanie roli znalaza
ona masowego nabywc wrd bogaccego si, a niepewnego swej pozycji
spoecznej mieszczastwa. Jako sztuka, mg wysiek awangardy nadal,
zgodnie z zamierzeniem twrcw, szokowa; jako narzdzie uwarstwienia i
samoutwierdzenia, sta si jednak przedmiotem rosncego wci popytu i
bezkrytycznego zachwytu. Poklask, jakiego awangarda pragna, bojc si
go zarazem jak ognia (ba, bogobojne niemal dla jej sztuki
uwielbienie) -nadszed, i to kuchennymi schodami; niejako triumf
modernistycznej misji, nie jako wiadectwo nawrcenia, lecz jako
wynik gorczkowych poszukiwa przenonych, nabywalnych symboli wyszoci
w wiecie, jaki wykorzeni tosamoci tradycyjne i uczyni konstrukcj
tosamoci zadaniem yciowym wykorzenionych. Wchonli sztuk awangardow
nie tylko ci, co si do niej (pod jej uszlachetniajcym wpywem)
przekonali, ile ci, ktrzy chcieli lni w jej odbitym blasku.
A ucieka przed puapk mona byo tylko do czasu. Prdzej czy pniej,
trzeba byo uderzy gow o mur; zbir granic do przekroczenia i barier
do druzgotania nie by nieskoczony. Kresem awangardowej epopei, jak
stwierdzi Umberto Eco, byo puste czy zwglone ptno, wytarty gumk
Rauschenberga
Ponowoczesno, czyli o niemoliwoci awangardy 25
rysunek de Kooniga, pusta galeria na wernisau Yvesa Kleina,
dziura wykopana pod Kassel przez Waltera de Maria, cisza na tamie
Cage'a, nie zapisana kartka papieru. Kresem sztuki jako rewolucji
permanentnej byo samounicestwienie. Nadszed moment, kiedy nie byo
ju dokd ucieka.
Koniec nadszed wic z zewntrz i od wewntrz naraz. wiat nie
pozwala awangardzie si oddali; ale i te nie byo ju czego
unicestwia, by z gruzw budowa pustelni. Powiedzie mona, e okazaa si
awangarda nowoczesn w zamyle, ale ponowoczesn w skutkach
(niezamierzonych ale i nieuniknionych)...
W dzisiejszym ponowoczesnym wiecie mwienie o awangardzie jest
nieporozumieniem -cho ten czy w artysta moe przyj postaw zapamitan
z czasw burzy i naporu; bdzie to jednak teraz poza raczej ni
postawa - ogoocona z dawnego sensu, pusta, nic nie zwiastujca i do
niczego nie zobowizujca, objaw nostalgii raczej ni buczucznoci, a z
pewnoci nie hartu ducha. Pojcie awangardy ponowoczesnej" jest
contradictio in adiecto.
Rnorodno stylw i gatunkw sztuki nie jest dzi projekcj czasu na
przestrze wspprzebywania; nie dziel si style na postpowe i
zacofane, nowe i przestarzae; nowe pomysy, jeli ju si pojawiaj, to
nie po to, by zastpi style dawniej praktykowane, ale aby wegetowa
obok nich, wygospodarowa dla siebie miejsce na zatoczonej, ciasnej
scenie sztuki. Gdy synchronia wypiera diachroni, gdy sukcesja
ustpuje historii - konkurencja zastpuje krucjat; nie ma ju mowy o
misji, o ordownictwie, o prawdzie jedynej i kadcej kres
niby-prawdom. Wszystkie style, i stare, i nowe, musz dochodzi swego
prawa bytu tymi samymi rodkami, podlegajc prawom, jakie rzdz dzi
ogem tworw kulturowych obliczonych, wedle celnego okrelenia
George'a Steinera, na maksymalny wstrzs i momentalny zanik" (na
przeadowanym rynku, zadaniem najtrudniejszym jest pochwycenie uwagi
klienta; ale te i trzeba na straganach zwalnia miejsce dla nowych
towarw zabiegajcych o uwag). A gdzie rzdzi konkurencja, nie ma
miejsca na bractwa, sodalicje czy zdyscyplinowanie i strzegce swej
czystoci szkoy, powoywane do ycia w czasach witej wojny - a wic nie
ma miejsca i na zbiorowo formuowane i zbiorowo strzeone kanony i
zasady. Kade dzieo startuje od punktu zerowego i nie myli o
potomstwie, niepomne przepisu Baudelaire'a, e nowatorstwo sztuki
nowoczesnej winno by klasyk in spe.
Pojcia takie jak: kotustwo, filisterstwo, wulgarno mogy suy za
jdro dramatw Bauckiego czy Zapolskiej - ale dwicz obco na tle
ponowoczesnej kakofonii podau i popytu. Jake tu przeprowadzi cezur,
jeli nie wie si ju (jak wizaa si dawniej, w czasach modernizmu)
nowo z rewolucj, nowatorstwo z postpem, a odrzucenie nowatorstwa z
zacofaniem i ciemnot? Wizja postpu pozwalaa na obiektywne, zdawaoby
si, sdy o tym, co jest sztuk, a co nie, co jest sztuk dobr, a co z
- i otaczaa aur sdw apodyktycznych opinie tych, co w jej imieniu
przemawiali. Gdy jej zabrako - wypada, jak podejrzewaj np. Howard
Backer czy Marcia Eaton,
-
26 ZYGMUNT BAUMAN
obej si etykietkami prestiowych galerii i sal koncertowych i
porwnawcz analiz cen osiganych przez dziea nie sprzedawane (co
zreszt sprowadza si do tego samego). Moc stratyfikacyjn, jaka
niegdy doprowadzia do triumfu/klski awangardy, posiada dzi nie tyle
dzieo sztuki, co miejsce, w jakim si je nabyo i cena, jak si za nie
zapacio. Pod tym jednak wzgldem nie rni si dziea sztuki od innych
symboli pozycyjnych pozyskiwanych za porednictwem rynku. Na czym
wic w wiecie ponowoczesnym, poawangardowym polega moe swoisto
sztuki?
Era awangardy (oglniej biorc, modernizmu artystycznego)
pozostawia po sobie pojcie sztuki jako oddziau szturmowego
historii. Awangarda przeywaa sw twrczo jako dziaalno rewolucyjn
(znane s sympatie, jakie wikszo artystw awangardowych ywia dla
politycznych ruchw rewolucyjnych z lewa czy z prawa, w ktrych
dopatrywaa si pobratymstwa duchowego i wsplnoty celw; sympatie
zreszt z reguy nie odwzajemnione przez politykw podejrzliwych wobec
tych, co przedkadaj zasady i kanony nad partyjne posuszestwo, a
nadto chronicznie zaaferowanych zdobywaniem masowego poparcia, wic
skonnych z natury do zagra populistycznych - przeto do schlebiania
tym gustom, jakim awangarda poprzysiga zagad). Sztuka miaa narzuca
rzeczywistoci ksztaty, na jakie rzeczywisto sama, nie wspomagana,
zdoby si nie moga.
Sztuka dzisiejsza dla odmiany mao si rzeczywistoci przejmuje;
mwic cilej, sama jest rzeczywistoci, i ta rzeczywisto, rzeczywisto
sztuki, jej wystarcza. I pod tym wzgldem sztuka dzieli los kultury
ponowoczesnej, ktra wedle okrelenia Baudrillarda jest kultur
symulacji, a nie reprezentacji. Sztuka jest jedn z wielu
alternatywnych rzeczywistoci, z ktrych kada posiada wasny zestaw
milczco przyjtych zaoe i wasne procedury i mechanizmy ich
uprawdziwiania" oraz samoodtwarzania si. Pytania o to, ktra z
rzeczywistoci jest bardziej rzeczywista", ktra pierwotna, a ktra
wtrna, ktra dla ktrej suy ma punktem odniesienia i sprawdzianem
poprawnoci, trac sens; a jeli nawet zadaje si je z nawyku, to nie
wiadomo przecie, jak zabra si do szukania odpowiedzi (symulacja,
powiada Baudrillard, nie jest udawaniem; w przypadku symulacji
choroby - dolegliwoci psycho-somatycznych - nie sposb odpowiedzie n
pytanie, czy pacjent cierpi naprawd").
Sztuka ponowoczesna zdobya niezaleno wobec nieartystycznej
rzeczywistoci, o jakiej si jej poprzednikom nie nio. Ale za swobod
bez precedensu wypadao zapaci, wyrzekajc si roje o torowaniu drogi
wiatu. Nie idzie tu o to, e sztuka dzisiejsza stracia uyteczno
spoeczn, faktyczn czy domnieman. Schnberg zradykalizowa Gautierowe
haso sztuka dla sztuki", powiadajc, e nic co uyteczne nie moe by
sztuk - ale nawet ten postulat radykalny nie obejmuje sytuacji
sztuki w wiecie ponowoczesnym, w jakim samo ju pojcie uytecznoci
spoecznej" traci sens, jako e na terenie, na jakim operuje sztuka,
nie jest bynajmniej jasne, a co wicej nie wydaje si jasne, co
miaoby przynie yciu spoecznemu poytek, a co szkod. Mwic cilej,
Ponowoczesno, czyli o niemoliwoci awangardy 27
ten typ wolnoci wobec rzeczywistoci spoecznej, jaki sta si
udziaem sztuki nie jest spenieniem Gautierowego postulatu.
Niezaleno nie oznacza autonomii, a haso sztuka dla sztuki" domaga
si autonomii wanie, prawa do samorzdu, a nie zerwania wizw z innymi
aspektami ycia. Dla modernistw, sztuka miaa by przewodnikiem ycia,
czasem i jego dyktatorem - a nie suebnic, i to dla spenienia tej
roli potrzebowaa wadzy samookrelenia i ferowania wasnych praw i
zasad. Mia wic slogan Gautiera sens tylko w odniesieniu do sztuki
awangardowej.
Niezaleno to nie to samo co autonomia, a uwolnienie od
trosk/obowizkw wobec rzeczywistoci pozaartystycznej nie musi rwna
si samoza-rzdzaniu. Jak powiada Baudrillard, wielko sztuki mierzy
si dzi rozgosem (tym dzieo wiksze, im liczniejsza widownia).
Donioso zdarzenia artystycznego wyznacza nie sia gosu czy potga
obrazu, lecz moc reproduktorw i wydajno kopiarek - za ani gonikami,
ani kopiarkami artyci nie zarzdzaj. Warhol wcieli t now sytuacj w
sztuk, ktr uprawia - obmylajc techniki, jakie likwiduj do reszty
pojcie oryginau i produkuj z miejsca kopie tylko: liczy si wszak
to, ile kopii sprzedano, a nie to, co si kopiuje.
Nie rozpoznaaby w tej sytuacji awangarda spenienia swego
programu -cho socjolog dopatrzy si w niej moe nastpstw
(niezamierzonych) awangardowej praktyki.
