l l

l l

2>

Interesuje nas sztuka majca co z ducha awangardy Manifest N ooawangardy

_..L

PARADOKSAWANGARDY

NIEZNONA UPORCZY-

WO AWANGARDY

Jednym z bardziej zaskakujcych, zastanawi;~jcych, ale te niewygodnych i kopotliwych elementw w pejzau wspczesnej sztuki jest uporczywe trwanie projektu awangardowego. Pomimo kolejnych poraek i mnocych si dowodw na to, e jego realizacja nie jest

moliwa, przez ostatnie sto lat w kadej niemal dekadzie postulaty awangardy byy formuowane ponownie w nowych kontekstach i przez kolejne pokolenia artystw oraz teoretykw sztuki. Jest to zaskakujce, bo znajdziemy mnstwo powodw, dla ktrych projekt awangardowy mgby spoczywa ju spokojnie w grobie. Wystarczy pobienie spojrze na instytucjonalno-

-spoeczn panoram wspczesnej sztuki, aby przekona si, e pod wieloma wzgldami znajdujemy si dokadnie na antypodach projektu awangardowego. Sztuka- nawet najbardziej wywrotowa i krytyczna-zostaa z powodzeniem wchonita przez rynek oraz kultur mieszczask, stajc si intelektualn rozrywk i luksusow armatur burua~i. Artyci pozbawieni krytycznego nastawienia bez enady oddaj si produkcji ekstremalnie drogich dekoracji do mieszczaskich salonw lub kolejnych eksponatw do korporacyjnych kolekcji sztuki. Uosobieniem tego stanu rzeczy jest posta Damiena Hirsta, ktry podbijanie rynkowej wartoci swoich prac podnis do rangi artystycznego programu. Artyci staj si gwiazdami mediw, a ich portrety

zdobi okadki wysokonakadowych magazynw. Banki kolekcjonuj sztuk, a galerie sztuki wygldajjak banki. Najwiksze i najbardziej prestiowe instytucje, jak M oMA, Muzeum Guggenheima czyTate Modern na kadym kroku afirmuj swoj radosn unifikacj ze strukturami wielkiego biznesu i wysokich finansw: Corporate Memberships, Unilever Series, UBS Openings etc. Wysze krgi wiata sztuki to poszowo--kawiorowy midzynarodowy jetset, rwnie glamurowy i wystajlowany, co wiat hollywoodzkich gwiazd.

114

JANSOWA

Nie jest trudno wyobrazi sobie, e w obliczu tak wyranej poraki de do uczynienia ze sztuki instrumentu spoecznej zmiany, postulaty jej

spoecznego i politycznego zaangaowania zniknyby cakowicie z horyzontu zainteresowa artystw oraz teoretykw. W taki sposb przecie wraz z upadkiem spoecznego prestiu religii i popularyzacj druku znikn pomys, e sztuka to Biblia pauperum, ktrej zadaniem jest ilustrowanie religijnych prawd. Pojawienie si i upowszechnienie fotografii podwayo warto impresjonistycznego postulatu, aby malarskie obrazy suyy utrwalaniu ulotnych chwil. Z awangard jest jednak inaczej: pomimo spektakularnego tryumfu Spektaklu, uparcie i systematycznie pojawiaj si coraz to nowe prbywskrzeszenia projektu awangardowego.

Zupenie inne spoeczne funkcjonowanie sztuki jest w nich traktowanejeli niejako podstawowy postulat, to przynajmniej jako moliwy horyzont. Wci

syszymy gosy artystw, ktrzy chc, aby sztuka przyniosa skutek, aby staa si sposobem ksztatowania form zbiorowego ycia, aby bya spoecznie stosowana,

.aby przestaa by domen samych tylko "galeryjnych d" men etc.

Mona oczywicie prbowa wytumaczy ten stan rzeczy, wskazujc na dziaanie czynnikw zewntrznych wobec sztuki jako takiej. Na przykad na dbanie o wizerunek: w czasach, gdy funkcjonowanie sztuki- nawet jej rynku- zaley w duej mierze od kondycji instytucji publicznych; ostentacyjna

ekskluzywno nie jest strategi korzystn dla wiata sztuki. Takwic zamiast aroganckiej elitarnoci, irytujcej dla przecitnego obywatela, z ktrego podatkw utrzymuje si publiczne instytucje sztuki, artyci, kuratorzy i teoretycy przywdziewaj maski zatroskanych spoecznikw, walczcych o lepszy

wiat. Okazanie spoecznej wraliwoci mogoby te by bardzo uyteczne z punktu widzenia artystw,

115

NIEZNONA UPORCZY-WO AWANGARDY

1.

zwaszcza jeli oskara si ich o zbytni eksk1uzywno, komercyjno lub voyerystyczne pasoytowanic na

spoecznych patologiach.

Inne rozwizanie paradoksu awangardy mogoby odwoywa si do ekonomii libidalnej: kto miaby ochot zadeklarowa, e tworzy na potrzebywskich elit, korporacji, bankw i prywatnych kolekcjonerw? N a wet przed samym sob trudno jest co takiego przyzna, nie mwic ju o funkcjonowaniu w dyskursie publicznym. Dobrze jest natomiast

przyata sobie gb artysty gboko zainteresowanego ywotnymi problemami spoeczestwa i pracujcego na rzecz leczenia spoecznych i narodowych traum.

Tego rodzaju prbywytumaczenia paradoksu awangardy nie s cakowicie pozbawione sensu. Istniej przypadki- a nawet cae grupy przypadkw- wobec ktrych takie wytumaczenia przedstawiaj do suszn

diagnoz. Cyniczne zawaszczanie ideaw i postulatw awangardowych jest faktem1 Nie sdz jednak, aby dao si w ten sposb w peni wyjani nieznon uporczywo awangardy. Zrdo, z ktrego czerpie ona sw wyjtkow si, nie znajduje si poza sztuk i dlatego nie moe nim by ani ekonomia libidalna artystw, ani podejmowane w celach PR -owych prby instrumentalizacji postaw awangardowych. Tkwi ono raczej

Pisaem ju o tym obszernie gdzie indziej. Por. J. Sowa, Galeryjne mendy muszq by trendy, czyli system lewicowej mody, "Kresy", nr 1-2

w samym rdzeniu sztuki nowoczesnej jako pewnego projektu estetycznego, przy czym

estetyk trzeba tutaj rozumie nie w wskim, artystycznym sensie, ale tak, jak definiuje j tradycja niemieckiego idealizmu: jako domen wszelkich postrzegalnych form, w tym rwnie form spoecznej organizacji ludzkiego wiata. Jak postaram si po kaza w dalszej czci (77-78) 2009.

116

JANSOWA

tego tekstu, uporczywe powroty awangardy traktowa naley jako symptom- w sensie psychoanalitycznym, czyli jako prawd przebijajc si przez fasz- klinczu, w ktrym utkna dzisiaj sztuka: projekt awangardowy jest w obecnych warunkach spoeczno-politycznych

niemoliwy do zrealizowania, nie mona go jednak porzuci, poniewa ma on charakter fundujcy i istotowy dla obecnego paradygmatu twrczoci artystycznej, czy te dla- mwic kategoriami Jacques' a Ranciere' a- estetycznego reimu sztuk, ktry znajduje si w sercu wspczesnych sztuk wizualnych.

KWIAT AWANGARDOWEGO SEKRETU

Termin "awangarda" ma tyle znacze, e zacz wypada od ucilenia, co mam na my~li, uywajc tego sowa. Oddajmy gos przywoywanemu przed momentem Ranciere'owi, ktry proponuje wyrnienie dwch odmiennych typw czy idei awangardy:

Zjednej strony mamy topograficzn i militarn ide siy, ktra maszeruje na czele, uosabia inteligemj ruchu, wciela jego si, decyduje o kierunku historycznych przemian i zgodnie z wasn wol

okrela ich polityczny charakter. Krtko mwic, jest to idea pewnego typu politycznej podmiotowoci, a mianowicie partii kroczcej przed szeregiem i wywodzcej swoj zdolno do rzdzenia z umiejtnoci odczytywania oraz interpretowania wskazwek historii. Z drugiej strony mamy ide awangardy, ktrej istotjest, zgodnie z modelem Schillerowskim, estetyczna antycypmja przyszoci. jeli w obrbie estetycznego reimu sztuk koncepga awangardy majaki sens, to tylko w tym drugim znaczeniu: nie jako postpowe oderwanie artystycznej nowoci od teraniejszoci, ale jako wynajdywanie zmysowo postrzegalnych form

117

NIEZNONA UPORCZY-WO AWANGARDY

2. J. Ranciere, Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka,

tum. M. Kropiwnicki, J. Sowa, Krakw 2007, s. 92.

3. W Polsce np. Piotr Piotrowski. Por. np. P. Piotrowski, Awangarda i modernizm; [w:] tego, W cieniu Ducha m pa. Notatki nowojorskie, Pozna 1996, s. 27-48. W nieco podobnym kierunku idzie Peter Biirger. Por. P. Biirger, Theoryofthe Avant-Garde, Manchester 1984, tam zwaszcza wstp J. Schu!tc-Sassego, Theory ofModernism versus Theory oftheAvant-Garde, s. VII-XLVII. Do wtku tego wrc jeszcze w dalszej

czci tekstu.

4. Najstarszy program systemu niemieckiego idealizmu [w: J G.F. Hegel, Pisma wczesne z filozofii religii, tum. G. Sowiski, Krakw 1999, s. 276 (podkrelenia takjak w oryginale). Autorstwo tego tekstu, ktry zachowa si tylko we fragmencie, jest dyskutowane. Czsto przypisuje si je wsplnie Heglowi, Schellingowi i 1-Iiilderlinowi, ktrzy dzielili jeden pokj w akademiku Seminarium Protestanckiego Tiibinger StiftwTiibingen i wtedy -by moe- zredagowali swj "manifest".

i materialnych ram przyszego ycia. Tojcst to, co awangarda "estetyczna" ofiarowaaawangardzie "politycznej'~ a raczej co chciaajej ofiarowa i wierzya, e to robi, przeksztacajc polityk w caociowy program ycia2

Tak rozumiana awangarda jest projektem par excellence nowoczesnym i nie naley

przeciwstawia jej modernizmowi, jak czasem sytuujj niektrzy badacze3 Jej rde za Rancierem poszukiwa mona nie tyle w artystycznych awangardach z pocztkw XX wieku, ile raczej w starszym o ponad sto lat estetycznym programie niemieckiego romantyzmu i idealizmu. W datowanym na 1796lub 1797 rok tekcie przypisywanym Heglowi znale mona sformuowan po raz pierwszy ide projektu, ktry w XX wieku bdzie animowa niezliczon ilo ruchw awangardowych:

jestem przekonany, e najwyszym aktem rozumu, aktem, w ktrym rozum obejmuje wszystkie idee, jest akt estetyczny, e prawda i dobro spokrewniaj

si tylko w piknie. Filozof musi mie tyle samo siy estetycznej, co poeta. ( . .)Filozofia ducha jest filozofi estetyczn. W adnej kwestii nie mona

by byskotliwym, nawet o historii nie mona byskotliwie rozprawia- bez zmysu estetycznego. ( .. ) PoezJa uzyska dziki temu wysz godno, na koniec stanie si tym, czym bya na pocztkunauczvcielkq ludzkoci; albowiem nie bdzie ju

~

filozofii, nie bdzie ju historii,jedynie sztuka poetycka przeyje wszystkie pozostae nauki i sztuki 4

Istot dwudziestowiecznych awangard estetycznych bdzie wanie to spokrewnienie

118

JANSOWA

prawdy i dobra w piknie, dziki ktremu sztuka staje si Schillerowsk estetyczn antycypacj przyszoci. Polityka i estetyka stapiaj si w jedno, przeksztacajc

si w "caociowy program ycia''.

Sposb tego "spokrewnienia" i "przeksztacenia" jest j~dnak szczeglny i stanowi tutaj istot problemu.

Zrdowo nie chodzio w nim o nic, co dzisiaj mogoby -zwaszcza w Polsce- kojarzy si z awangardowym

powoaniem sztuki lub artysty. Nie miao si ono odby ani poprzez zwrcenie zainteresowania artystw ku problematyce spoecznej lub politycznej, ani poprzez wykorzystanie sztuki w celach propagandowych, ani dziki gonym politycznym deklaracjom, ani te nie miao przybiera formy "pracy z lokaln

spoecznoci" i powicenia si organizowaniu "warsztatw". Realizacja spoecznej misji sztuki

miaa dokona si poprzez procedur Heglowskiego Aujhebung. Zgodnie z jej logik dwa przeciwstawne elementy- w tym wypadku z jednej strony og

wiata, ycia i rzeczywistoci, a z drugiej -sztuka jako . pewien szczeglny rodzaj aktywnoci- miay zosta

jednoczenie zniszczone i wsplnie zrealizowane w nowej formie stanowicej syntez wczeniejszych

przeciwiestw. To zniesienie- bo tak najczciej na polski tumaczy si HeglowskieAujhebung- jest aktem zarwno destrukcji wczeniej istniejcych elementw, jak i ich zachowania oraz realizacji na wyszym poziomie. O to wanie chodzi, gdy liczne awangardy XX wieku domagaj si zniesienia lub

przezwycienia sztuki- o jej najwysz realizacj poprzez "rozpuszczenie" w tym, co zazwyczaj zwyklimy jej przeciwstawia: w zwykej rzeczywistoci, w otaczajcym nas codziennym yciu. Ta druga strona- ycie i rzeczywisto- rwnie miaa zosta zniesiona, dziki swoistej "estetyzacji". Terminu tego nie naley jednak rozumie w ten sposb, jak funkcjonuje on potocznie, czy te jak posugiwa si

119

NIEZNONA UPORCZY-

WO AWANGARDY

nimJean-Paul Sartre. Nie chodzi ani o "upikszenie" otaczajcego nas wiata, ani o wyparcie jego brudu i ndzypoprzez otoczenie si adnymi przedmiotami. Estetyzacja rzeczywistoci polega tu na potraktowaniu

caej rzeczywistoci ludzkiej -a wic rwnie instytucji, relacji, norm i wartoci spoecznych- jako zespou postrzegalnych i odczuwalnych form. Jest to wic estetyka w sensie filozoficznym wyznaczonym przez pole zainteresowa tradycji kantowskiej. W splnota

spoeczna widziana z tej perspektywy jest wsplnot estetyczn, to znaczywsplnot zbudowan w oparciu o okrelone formy, ktrych istnienie ma postrzegalny zmysowo wymiar: widzialno, syszalno,

moliwo zajmowania pewnych pozycji, dostpu do okrelonych miejsc w okrelonym czasie, uprawnienie do wystpowania w pewnych rolach etc. Spoeczestwo jest wic materi, ktr mona w twrczym akcie

ksztatowa. Awangardowym artystjest ten, kto uwaa, e materiaem, na ktrym pracuje i ktry urabia zgodnie z ideami zrodzonymi w umyle, nie jest glina, powierzchnia obrazu, metal, dwik, wiato lub jakiekolwiek sensorium, ale formy rzeczywistoci i realnego ycia. Z takiego punktu widzenia

rozrnienie midzy sztuk a kadym sposobem oddziaywania na ludzk rzeczywisto nie ma ju wikszego sensu. Sztuka jest uprawianiem polityki, a uprawianie polityki to sztuka. To samo moe dotyczy aktywizmu spoecznego, budowania miast, a nawet prowadzenia wojny.

AWANGARDAJAKO ZNIESIENIE SZTUKI

Tak zarysowana idea awangardy pojawia si w XX wieku we wszystkich waciwie dyscyplinach artystycznych i w prbach dokonania spoeczno-politycznej rewolucji podejmowanych poza sztuk. Odnajdujemy j w lettryzmie, dadaizmie,

120

JANSOWA

konstruktywizmie, w spoecznych utopiach, ktre jak Fiume generaa D' Annunzio domagay si, aby sztuka bya zasad organizujc ycie, w architekturze i urbanistyce modernistycznej, w sytuacjonistycznej idei "pikna sytuacji" i rewolucji ycia codziennego etc. Zgodnie z ni konstruowano cae miasta, jak na przykad Chancligar h Le Corbusiera. Bya te

inspiracj dla nowych dyscyplin twrczych, ktre posikoway si mniej lub bardziej awangardowym

imaginarium,jednoczenie odchodzc jednak od jej podstawowych postulatw. Z jednej strony, mona tu wskaza sztuk uytkow, dizajn i projektowanie

przemysowe, a z drugiej- reklam. Najdoskonalszym -i najbliszym penej realizacji- wcieleniem idei awangardowych w praktyk by ruch sytuacjonistw. Pojawi si on jednoczenie i zaistnia w takim samym stopniu na czterech paszczyznach: praktyki artystycznej (wystarczy wspomnie filmy Guya Deborda czy Rene Vieneta), aktywizmu spoecznego

(dziaalno na rzecz samoorganizacji robotnikw w fabrykach, zaangaowanie w wydarzenia maja

. '68), refleksji teoretycznej (niezliczone pamflety, Spoeczestwo spektaklu Deborda, Rewolucja ycia codziennego Vaneigema) oraz ycia codziennego (dryf, psychogeografia). Dlatego sytuacjonizm wymyka si tradycyjnym podziaom na dyscypliny artystyczne i sfery aktywnoci, istniejc rwnolegle i w takim samym stopniu we wszystkich z nich. Wida to doskonale, jeli sprbujemy

dokona retrospektywnego podsumowania sytuacjonistycznego projektu na tle spoecznej i artystycznej historii XX wieku: nie da si napisa rzetelnej historii dwudziestowiecznej sztuki,

pomijajc sytuacjonistw, ale nie da si rwnie napisa rzetelnej historii ruchw spoecznych, teorii kultury i politycznych idei, nie wspominajc o nich. Lepiej ni cokolwiek innego wiadczy to o awangardowym charakterze ich przedsiwzicia.

121

NIEZNONA UPORCZY-WO AWANGARDY

Ostatnim wanym artyst, czerpicym en masse z awangardowego projektu, by]oseph Beuys.Jcgo koncepcja rzeby spoecznej, powtarzanie maksymy

"Kady jest artyst", inicjatywy takie jak zakadanie partii politycznej jako rodzaj dziaalnoci artystycznej

s na wskro awangardowe w zdefiniowanym powyej, heglowsko-idealistycznym sensie tego terminu.

Sztuk wspczesn czy jednak z ide awangardy wi silniejsza i bardziej intymna ni sama tylko aplikacja pewnych strategii czy postulatw. Inaczej

ni w innych dyscyplinach artystycznych, ktre w XX wieku przeszy dramatyczn transformacj, zachoway jednak zasadnicz cigo ze swoj historyczn

tradycj, sztuki wizualne podjy prb radykalnej rewizji wasnego paradygmatu, ktra nosi znamiona heglowskiegoAufoebung (chocia nie jest nim do

koca, co-jak mi si wydaje- stanowi sedno ich obecnego klinczu). Mam na myli gest wykonany przez Marcela Duchampa, dziki ktremu produkowany

przemysowo i seryjnie przedmiot- czysta antyteza dziea sztuki jako pojedynczego przedmiotu uksztatowanego dziki geniuszowi artysty- zosta podniesiony do rangi sztuki. Moment ten ma charakter radykalnego zerwania nieporwnywalnie silniejszego

ni np. odejcie muzyki od systemu tonalnego czy pniejsze pojawienie si muzyki konkretnej i elektronicznej. Gest Duchampa redefiniuje jzyk sztuki, znoszc zarwno jego wczeniejszy

sownik, jak i gramatyk. Po nim nie ma ju adnych wyrnionych obiektw, ktre mogyby sta si

dzieami sztuki w odrnieniu od innych, ktre nie posiadaj takiej potencji, co stanowi istot rewolucji estetycznej, bo-jak pisze Ranciere- "[w estetycznym

reimie sztuki] okrelenie estetyczny oznacza, e tosamo sztuki nie definiuje si ju w oparciu o rozrnienie midzy sposobami wytwarzania, ale dziki waciwemu dzieom sztuki sposobowi,

122

JANSOWA

5.

w jaki mona je postrzega [m ode d etre sensible] "5 Ca sztuk po Duchampie da si zinterpretowa jako prb zbadania wszystkich moliwych konsekwencji tego pojedynczego gestu.

Trudno nie zauway tu ruchu Heglowskiego Aufoebung: zniesienie rozrnienia midzy

dan pozycj (sfera przedmiotw zwykych) a jej negacj (przedmioty artystyczne) na rzecz ich syntezy (wszystko jako potencjalny materia nowego rodzaju sztuki). Z punktu widzenia projektu awangardowego gest Duchampa zatrzymuje si jednak w p drogi. Zniesienie ma charakter poowiczny, bo chocia jzyk sztuki obejmuje swoj potencjaln ekstensj

ca rzeczywisto, to nie pojawiaj si adne nowe mechanizmy, ktre gwarantowayby faktyczn realizacj tej potencji. Artysta moe zaoy parti polityczn i bdzie ona dzieem sztuki, wci pozostajjednak partie, na ktre aden artysta nie ma wpywu. To poowiczne zniesienie staje si wic rodzajem faszywej obietnicy: w zasadzie sztuka realizuje swoj

awangardow misj, jest "spenieniem si czystej, bezwarunkowo wolnej myli w zmysowo postrzegalnych formach ycia"6, nie ma jednak mocy doprowadzenia owego zniesienia do koca, to znaczywprowadzenia wycie drugiej

czci rwnania- ksztatowania zgodnie z estetyczn wizj spoecznych i politycznych formy ludzkiego wiata. Chocia cay wiat

Ranciere_, dz. cyt., s. 83.

staje si potencjalnie sztuk, sztuka nie staje si -nawet potencjalnie- caym wiatem. Pozostaje

uwiziona w cudzysowie artystycznego "projektu", ktry dopasowuje si do istniejcego wczeniej, nie-awangardowego, a nawet antyawangardowego sposobu dystrybucji widzialnoci: sztuka wykonuje transgresywne, 6. Tame, s. 89.

123

NIEZNONA UPORCZY~ WO AWANGARDY

7. Por. G. Dickie,Art and t he Aesthetic.An lnstitutiona/ Analy.

124

JANSOWA

wywrotowy, ich spoeczno-instytucjonalne funkcjonowanie pozostaje cakowicie bezpieczne dla status quo8

AWANGARDA,ANTYAWANGARDAI QUASI-AWANGARDA

8. Por. P. Biirger, dz. cyt., s.90.

Dochodzimy tu do istoty problemu, o ktrym pisaem na pocztku tekstu: do klinczu, w jaki zapana zostaa sztuka niezdolna ani do realizacji awangardowego programu, ani do jego ostatecznego porzucenia. To pierwsze nie jest bowiem moliwe ze wzgldu na niedokoczony proces znoszenia (Aujhebung) sztuki, ktry nie wyszed poza Duchampowski gest rozszerzenia ekstensji jzyka sztuki i utkn w ten sposb w p drogi midzy szt~k o charakterze dekoracyjnym tworzon na potrzeby elit (a tak w wikszoci funkcjonowaa sztuka a do pocztkw XX wieku) a awangardowym zniesieniem sztuki poprzez rozpuszczenie jej w formach zwykego ycia. Drugie wyjcie

-cakowite porzucenie i przekrelenie projektu awangardowego- nie jest natomiast wykonalne, poniewa wymagaoby cofnicia caej sztuki do fazy poprzedzajcej Duchampa. Istnieje spora liczba artystw, ktrzy zachowuj si tak, jakby wanie o to im chodzio. Mam na myli spore segmenty twrcw funkcjonujcych wycznie na rynku sztuki (np. Igor Mi to raj) lub w obiegu akademickim (np. Stanisaw Rodziski). Tego rodzaju ariergardowy program nie ma jednak szans na zdefiniowanie charakteru sztuki jako caoci. Procesy spoecznej i kulturowej zmiany maj charakter entropijnyw sensie czasowej nieodwracalnoci rozkadu okrelonych struktur, co oznacza, e cokolwiek bymy nie zrobili, nie da si wrci do momentu

125

NIEZNONA UPORCZY

poprzedzajcego jakie wydarzenie, tak jak nie da si wcisn pasty do zbw do tubki, z ktrej zostaa wycinita.

w o AWANGARDY

9. Uywam tu terminologii psychoanalitycznej w metaforyczny, teoretyczno-kulturowy, a nie kliniczny sposb. Chodzi mi wic o uwypuklenie pewnych aspektw praktyk

kuturowych noszcych charakterystyczne znamiona mechanizmw opisanych w odniesieniu do funkcjonowania indywidualnej psychiki. Nie naley wic doszukiwa si tu bezporedniej i penej aplikacji psychoanalitycznej aparatury pojciowej.

Dzikuj Kubie Mikurdzie za dyskusj, ktra pozwolia mi

doprecyzowa uycie terminw zaczerpnitych z psychoanalizy.

Sztuka znajduje si wic w rodzaju katatonicznego uwidu przypominajcego

sytuacj nieszczsnego bohatera filmu Le passe-muraille, ktry niespodziewanie straci swoj zdolno przenikania przez ciany w momencie, gdy znajdowa si w jednej z nich. Istniej trzy rne sposoby radzenia sobie z tym awangardowym klinczem, ktre mona opisa, odwoujc si do zdiagnozowanych przez psychoanaliz mechanizmw obronnych ego9 O pierwszej pisaem przed momentem i polega ona na cakowitym zaprzeczeniu istnienia awangardowego projektu i prbie powrotu do czasw przedawangardowej czystoci, gdy w sztuce chodzio przede wszystkim o pikno,

ekspresj, przeycie estetyczne etc.Jest to strategia jawnie anty-awangardowa. Dwie pozostae nazwabym natomiast quasi--awangardowymi10.Jedna z nich opiera si na idealizacji i jest prb realizacji projektu awangardowego w jego wycznie estetycznym wymiarze, ktry podniesiony zostaje do rangi celu samego w sobie kosztem przekrelenia jego spoecznych lub politycznych implikacji 11 Nacisk kadziony jest wic na wytwarzanie nowych paradygmatw estetycznych i podbijanie przez sztuk nowych terytoriw, brak jednak wyranego zainteresowania relacj midzy

sztuk a yciem. Dobrym przykadem tego rodzaju strategii jest minimalizm i niektre przejawy netartulub sztuki wideo

(zwaszcza w ich wczesnej, eksperymentalnej fazie, gdy rdem fascynacji byy dla artystw zaskakujce moliwoci nowych mediw).

illl

l

III

1

:1 l

li

126

JANSOWA

10. W bardziej dosadny i krytyczny sposb

mona by nazwa je "pseudoawangardowymi". Wydaje mi si jednak,

e przedrostek "quasi-" jest tu lepszy. Nie chodzi bynajmniej o jego bardziej dyplomatyczn form. Przedrostek"pseudo-" sygnalizuje, e mamy do czynienia z czym, co udaje, aspiruje, zwodzi, prbuje przekona nas, e jest czym, z czym nie ma wiele wsplnego. Tutaj tymczasem chodzi o strategie w niemoliwy do zanegowania sposb spokrewnione z projektem awangardowym i mniej lub hardziej . jawnie odwoujce si do niego. Nie maj jednak faktycznie awangardowego charakteru, poniewa nic znosz opozycji

midzy sztuk a rzeczywistoci. Maj q si wic do awangardy mniej wicej tak, jak quasi-kwadrofonia do autentycznej kwadrofonii.

11. Zamiast o idealizacji

mona bv tu rwnie mwi o .rodzaju sublimacji, bo dla

stosujcych t strategi domena estetyczna -w ws )

128

JANSOWA

W sytuacji awangardowej syntezy sztuki i ycia mamy do czynienia z jednym tylko elementem: awangardow praxis. T syntez wida doskonale w przypadku tych inicjatyw, ktre najbardziej zbliyy si do realizacji awangardowego projektu, jak wspomniana ju dziaalno sytuacjonistw. Pytanie,jaki wpyw na praktyk dryfu miaa sytuacjonistyczna teoria wyraona w Spoeczestwie spektaklu (lub na odwrt), nie ma z punktu widzenia sytuacjonizmu adnego sensu. Mona zada je z zewntrz, jest to jednak rodzaj zimnej chirurgii przypominajcej rozkrawanie ukadu nerwowego i pytanie, jaki wpyw na paty czoowe ma aktywno hipokampa. Teoria i praktyka bya dla sytuacjonistw jednym i tym samym, co wielokrotnie podkrela Debord. Upiera si przy tym do tego stopnia, e gdy wydawca Spoeczestwa spektaklu doczy do ksiek reklamo:w opask z hasem

"Myl sytuacjonistyczna'', Debord doprowadzi do wycofania z dystrybucji caego nakadu.

Kolejne quasi-awangardowe elementy konstrukcji nonej ManifestuNooawangardy to kategorie "uytecznoci" i "autonomii". Z pozycji awangardowych mona wobec nich wysun te same zastrzeenia, co wobec uycia terminw "laboratorium'' i "wpyw": mwienie o uytecznoci i autonomii ma sens tylko i wycznie w wiecie ufundowanym na separacji sztuki i ycia. Nie miayby one adnej racji bytu, gdyby udao si zrealizowa awangardowy projekt zniesienia sztuki.

Spora cz dyskusji wok tego manifestu koncentrowaa si na postulacie autonomii. Zarzucano autorom i autorce, konserwatyzm lub domaganie si szczeglnych, cechowych przywilejw dla artystw. Wedug mnie ciekawsza i bardziej symptomatyczna jest rola, jak w rozumowaniu nooawangardzistw odgrywa kategoria "uytecznoci". Trudno bowiem wyzby si

li

129

NIEZNONA UPORCZY-WO AWANGARDY

12. Zob. A. Adach,

wraenia, e pomimo elitarnoci, ktra przebija si przez tekst i ktr wietnie wydoby Adam Adach, cytujc kontrowersyjne opinie guru teorii niezwykle rzadkich zdarze Nassima Nicholasa Taleba12, chc oni jako wytumaczy si przed wiatem, zyska

akceptacj i uzasadni fakt, e spoeczestwo powinno utrzymywa artystw. W zamian za autonomi obiecuj uyteczno (przypadkow i nieliniow, ale jednak). Pokazuje to, jak bardzo jestemywszyscy przesiknici pragmatyzmem i utylitaryzmem

spoeczestwa mieszczaskiego. Nawet artyci, kuratorzy i teoretycy pretendujcy do radykalizmu -bo Manifest Nooawangardy jest radykalny, nie w sensie politycznym, ale w rdowym znaczeniu terminu "radykalny", czyli sigajcy do korzeni- nie maj tyle odwagi, aby powiedzie, e sztuka to eksces, potlacz, karnawa i fajerwerki. Zamiast tego tumacz nam, e mogjednak do czego si przyda i odegra kluczow rol w zmianie spoeczno-politycznych parametrw rzeczywistoci.

Mona oczywicie zapyta, czy to le,

NOmanife.

130 i odradzanie si awangardowych postulatw, nawet

JANSOWA

w formie czciowej, zdeformowanej, zrepresjonowanej lub wypaczonej. Oznacza to, e w awangardowej utopii jest jednak co niesychanie pocigajcego: niedajce si do koca wykorzeni pragnienie wyrwania si ze wiata ufundowanego na separacji i alienacji. A skoro tak, to naleywci mie nadziej, e projekt awangardowy nie jest cakowicie martwy i ruch Heglowskiego Aufoebung zostanie by moe doprowadzony do koca.

COZTSZTUK?

13. Zob. J. Banasiak, Nooawangarda nie maluje, "Obieg", wydanie internetowe: www.obieg. pllwydarzcnie/13677#2 ( tahe w niniejszym tomie).

14. Na ten temat por. wywiad Adama Mazura z ukaszem Rondud: Tymczasowa koalicja (w niniejszym tomie).

Zarysowana powyej pobiena clekonstrukcja Manifestu Nooawangardy pozwala postawi w nieco innym wietle kwesti, ktra bya uparcie wakowana w wielu rozwaaniach na temat programu nooawangardzistw, a mianowicie jego stosunek do p

132

JANSOWA

16.

mona wyobrazi sobie zupenie inn "przydatno" sztuki, ktr prowizorycznie (czyli do czasu rewolucji) i na swj wasny uytek jako odbiorca stawiam ponad propozycjami obu stron. Idzie ona w kierunku wyznaczonym przez byskotliwych teoretykw, ktrzy nie ciesz si jednak niestety szczeglnym uznaniem w krgach sztuki wspczesnej. Jest tak zapewne dlatego,

e nie s w stanie dostarczy artystom i kuratorom ~ektycznych ekscytacji porwnywalnych z pismami Zizka czy Badiou, dziki ktrym cakowicie niewinne i do cna mieszczaskie przedsiwzicie, jakim jest dzisiaj sztuka, mona otoczy aur subwersji i rewolucyjnego radykalizmu. Mam na myli Michaia Bachtina, Bruno Bettelheima iJ ohana Huizing. Sztuka widziana w takiej perspektywie jest czym "cudownym i poytecznym''. Poytek z niej jest taki jak z bani, snw, karnawaw lub bazenady. Przyrwnanie artystw do baznw, a sztuki do snu i karnawau nie powinno by bynajmniej odczytywane jako brak szacunku dla twrcw czy te dla

caego spoecznego przedsiwzicia zwanego sztuk 16

Wrcz przeciwnie-wyobramy sobie wiat, w ktrym nigdy nie ma karnawau, nikt nie opowiada bani, baznowanie jest zabronione,

A tym, ktrzy chcieliby zarzuci mi, e sarn siebie umieszczam w innym porzdku, polecam lektur doskonaego tekstu Tcrry'ego Eageltona pokazujcego, jak inspiracj dla badania i krytyki kultury

moe by figura klowna:

a pic, nie mamy snw. Wikszo zgodzi si, e jest to wizja koszmarna. Ci, ktrzy myl inaczej, szybko zmieniliby zdanie, gdyby kiedykolwiek dane im byo przey jej realizacj. Za ludyczno-oniryczno-karnawaowym rozumieniem sztuki nie musi te wcale i pragmatyczny argument o koniecznoci pozbawienia jej spoecznego lub pastwowego wsparcia. Wyobramy sobie, e moglibymy

paci mniejsze podatki, ale za cen pozbawienia si snw. Ilu z nas by si na to zdecydowao? Niektrzy moe tak, ale mionikw marze sennych znalazoby si zapewne wystarczajco wielu, abymy mogli nadal ni.

T. Eagelton, Criticas Clown, [w:j Marxism and the lnierpretation ofCulture, C. Nelson, L. Grossberg (red.), Chicago 1988, ss. 619-631.