Bazat e Rrjetave Kompjuterike

FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE-NATYRORE DEPARTAMENTI I MATEMATIKS

Edmond Aliaga Elver Bajrami

BAZAT E RRJETAVE KOMPJUTERIKE

Ligjrata t autorizuara

Prishtin, maj 2004

I. HYRJE

Rrjeta sht nj mekanizm q i mundson kompjuterve t shprndar dhe prdoruesve t tyre t komunikojn dhe t shfrytzojn resurset e prbashkta. Prkundr prdorimit t tyre t gjer, rrjetat mbesin shtjet m misterioze t teknologjis informative.

! !

Meq standardet e rrjetave jan t vendosura nga disa organizata t ndryshme pr vendosjen e standardeve, ne gjithashtu do t prbledhim edhe kto organizata t ndryshme standardesh, standardet e tyre dhe fardo ndrrelacioni n mes tyre. Nj nga m t rendsishmit sht modeli shtat nivelsh (Open System Interconnect - OSI) Reference Model. N kt model, secili nivel prkrah bashksi t ndryshme funksionesh. Modeli gjithashtu shrben edhe si mjet i mrekullueshm pr t kuptuarit e rrjetave duke i ndar ato n komponente t ndryshme funksionale.

I. HYRJE 2

1.1. Zhvillimi i rrjetave kompjuterike

Rrjetat historikisht ishin zgjidhje t lidhshmris s lart q ishin pjes integrale e zgjidhjes kompjuterike me pronsi t barabart. Kompanit q automatizonin t dhnat e tyre gjat funksioneve prpunuese ose llogaritare gjat ditve primitive para paraqitjes s kompjuterve personal duhej t aplikonin tek prodhuesi prkats pr zgjidhje adekuate.

Konfiguracionet tipike prfshinin terminalet e kyura q ishin t lidhura harduerikisht pr njsit kontrolluese. Paisjet kontrolluese ofronin qasje t shumfisht tek paisjet komunikuese q ofronin lidhje t kornizave kryesore. Kto paisje komunikuese ishin t grumbulluara n llogarits fillim-mbarim t pjess s kornizs kryesore. Llogaritsi i till, i lejonte shum paisjeve komunikuese t ndanin kanalet e veanta pr kornizn kryesore. Ndryshimi n shpejtsi t t hyrave dhe daljeve dhe procesori i kornizs kryesore, paraqiste zgjidhjen m efektive.

1.2. Kartela e rrjets

Kartela e rrjets (Network Interface Card NIC) sht pllak e prbr prej qarqeve t integruara q mundsojn komunikimin n rrjet prej dhe n kompjuter. Ky tip i kartelave njihet edhe me emrin LAN adapter, sht i vendosur n pllakn am dhe shrben si port pr lidhje n rrjet.

Kartela e rrjets komunikon me rrjetn nprmjet lidhjes serike, ndrsa me kompjuterin komunikon nprmjet lidhjes paralele. do kartel e till krkon nj IRQ (interrupt request), adresn hyrje/dalje (input/output address) dhe softuerin prkats pr t punuar me nj sistem operativ (shembull me Windows). Kjo kartel mund t disejnohet si kartel e tipit Ethernet, kartel Token Ring apo si kartel FDDI (fiber distributed data interface).

I. HYRJE 3

Kur t bhet zgjedhja e kartels s rrjets, duhet t kemi parasysh tre faktor kyq:

Tipi i rrjets (p.sh. Ethernet, Token Ring apo FDDI) Lloji i mediumit (p.sh. kabllo me tela t prdredhur n ifte, kabllo koaksial, apo

kabllo me fije optike) Tipi i magjistrales (p.sh. PCI tek kompjutert m t ri apo ISA tek kompjutert m

t vjetr)

NIC-u mundson q shum konferencier (hosts) t lidhen n rrjet dhe konsiderohet

si nj ndr komponentet kyqe n krijimin e rrjetave n prgjithsi. Kur paraqitet nevoja q t instalojm nj kartel t till n kompjuter, duhet shiquar disa nga mundsit t cekura si m posht:

Instalimi i kartels s till n nj kompjuter i cili nuk ka pasur m hert kartel t rrjets

Ndrrimi i kartels s prishur apo pjesrisht t dmtuar Ndrrimi i kartels me shpejtsi 10 Mbps n kartel me shpejtsi 10/100 Mbps Ndrrimi i performansave n kartel duke e prdorur t ashtuquajturen urz

(jumper). Jumper-i sht nj ur metalike i cili e mbyll qarkun elektrik n nj pozit t caktuar duke i bashkuar zakonisht ifte t ndryshme t pinve (kmbzave) q gjinden n kartel

I. HYRJE 4

Kartelat e rrjets q instalohen n kompjutert e llojit Laptop, lidhen me an t slloteve t njohura si PCMCIA dhe zakonisht kto kartela kan madhsi m t vogl fizike se sa kartelat q vendosen n kompjutert e llojit Desktop.

1.3. Konfigurimi i performansave t kompjuterit pr lidhje n

rrjet

Pas instalimit fizik t kartels s rrjets, nevojitet edhe instalimi softverik, qllim i t cilit sht q kompjuteri t lidhet n rrjet. Pra, pasi q t jet instaluar hardueri, nevojitet q t instalohet dhe konfigurohet softueri. Varsisht prej sistemit operativ me t cilin disponojm, hapat esencial q duhet ndrmarr pr nj konfigurim, jan:

Zgjedhja e kartels pr konfigurim softverik Dhnia e sakt e adresave TCP/IP Zgjedhja e shfletuesit (browser) prkats (shembull, Internet Explorer, Netscape

Commander, Mozzila, Opera etj.) Plotsimi me t dhna tjera relevante (nse sht e nevojshme)

I. HYRJE 5

1.4. Softueri bazik i kompjuterit N mnyr q shfrytzuesi i kompjuterit t shoh gjith at q manipulohet me shenime n kompjuter, patjetr se i nevojitet edhe softueri pr shfletim. Si rrjedhoj, n do kompjuter duhet q t jet i instaluar edhe shfletuesi (browser) q shrben pr shiqim fizik t tr asaj q manipulohet me shenime apo programe t ndryshme. Kur bhet fjal te rrjetat kompjuterike, shfletuesit m t shpesht q prdoren jan: Internet Explorer, Netscape Commander, Mozilla, Opera etj. Me fjal tjera, shfletuesi i web-it (web browser) vepron sipas krkesave t shfrytzuesit, duke kontaktuar me serverin e web-it (web server), krkimi i informatave, pranimi i informatave dhe paraqitja e tyre n ekran. Shfletuesi sht nj softuer i cili e interpreton gjuhn e HTML-s (Hypertext Markup Language), gjuh e cila e dekodon prmbajtjen e faqs s web-it (web page). HTML prezenton grafik, zra dhe shenime tjera, t cilat shfletuesi i paraqet n ekran. Shfletuesit t cilt m s shpeshti i prdorim jan Inernet Explorer dhe Netscape Commander, t cilt i kan disa ngjashmri si: prezentojn fajlla t HTML-s, kryejn shrbime t posts elektronike (e-mail), transferojn t dhna si dhe kryejn funksione tjera, prderisa i kan edhe disa dallime si: Netscape Commander zn m pak vend n diskun e fort dhe nga shumica e prdoruesve thuhet se sht m i leht t prdoret se sa Internet Explorer-i.

I. HYRJE 6

1.5. Gjersia e brezit t transmetimit t paketave (Bandwidth)

Gjat transmetimit (udhtimit) t paketave prej nj vendi n vendin tjetr, duhet pasur parasysh dy komponente q jan kyqe n kuptimin e rrjetave kompjuterike, e ato jan: sa informata (kapaciteti i paketave) mund t udhtojn prej nj vendi n vendin tjetr pr nj koh t caktuar.

Gjersia e brezit t transmetimit t paketave (ang. Bandwidth) sht matsi i kapacitetit t paketave (q matet me bit) n njsin e kohs (q matet me sekonda) q nevojitet pr t udhtuar ato informata n rrugn e caktuar. Njsia e bandwidth-it sht bit n sekond (bps bit per second). Koncepti i bandwidth-it sht i njejt sikur pr LAN ashtu edhe pr WAN. Sa m i madh q t jet bandwidth-i, aq m shum informata (paketa) do t mund t udhtojn pr koh sa m t shkurtr.

Pr t pasur m qart konceptin e bandwidth-it, mund t marrim nj analogji nga jeta e prditshme duke marrur shembullin e rrjetimit t ujsjellsit. Gypat e ujit i krahasojm me mediumet (n rastin ton konkret, kablli UTP, STP etj.), gjersin e gypit e krahasojm me bandwidth-in e mediumit, ndrsa ujin e krahasojm me informata (paketa). Si shembull, sa m i gjr t jet gypi i ujit (thn m ndryshe, sa m i madh t jet diametri i gypit), aq m shum sasi t ujit mund t qarkullojn pr nj koh t caktuar, kurse tek rrjetat kompjuterike, sa m i madh t jet bandwidth-i, aq m shum paketa (informata) mund t udhtojn pr nj koh t caktuar.

Sa i prket gjersis s brezit t transmetimit t paketave (bandwidth), ajo vlen pr tr rrjetn, prderisa duhet t ceket edhe shpejtsia momentale me t ciln disponojm (ang. throughput).

Meq, varsisht prej mediumit q disponojm, bandwidth-i ndryshon, ku sigurisht se pr kabllot me fije optike, bandwidth-i sht dukshm m i madh se sa te mediumet tjera, shpejtsia momentale (throughput) sht gjithnj m e vogl ose baraz me bandwidth-in.

Faktort q ndikojn n prcaktimin e shpejtsis momentale (throughput) n krahasim me bandwidth-in jan: njsit e rrjets interne, tipi i paketave q transmetohen, topologjia e ndrtuar e rrjets, numri i shfrytzuesve t asaj rrjete etj. Sa m i madh q t jet numri i shfrytzuesve n at rrjet, throughput-i ka gjasa t jet m i vogl n krahasim me bandwidth-in q disponon ajo rrjet. Si shembull mund t marrim nse n nj rrjet kemi bandwidth-in prej 64 Kbps dhe jan diku rreth 20 shfrytzues, ather nse ndonjri prej tyre dshiron t shkarkoj (download) ndonj paket t shenimeve nga Interneti, ato shenime pothuajse asnjher nuk mund t shkarkohen me shpejtsi prej 64 Kbps, por mundet me qen me shpejtsi (prafrsisht) prej 9 Kbps, pr arsye se edhe shfrytzuesit tjer ndoshta n at koh jan duke shkarkuar paketa t tjera dhe se edhe ata duhet t shfrytzojn bandwidth-in e njejt sikurse shfrytzuesi i lartprmendur.

I. HYRJE 7

Nj analogji me kt mundet me qen nse kthehemi te shembulli me ujsjellsin. N nj qytet ku sht i instaluar rrjeti i ujsjellsit, do shtpi e konsiderojm si shfrytzues t atij rrjeti dhe prderisa gypi qendror i ujsjellsit (n rastin ton konkret bandwidth-i) ndoshta e ka diametrin prej 2 metrave, n shtpin e caktuar (n rastin ton, shfrytzuesi prkats), diametrin e gypit t ujit ndoshta e ka vetm 2 centimetra, sepse pjesa tjetr e sasis s ujit duhet t shprndahet edhe te shfrytzuesit e tjer t atij rrjeti.

II. MODELET E STUDIMIT T RRJETS 8

II. MODELET E STUDIMIT T RRJETS

2.1. Modeli OSI

N fund t viteve t 80-ta dhe n fillim t viteve t 90-ta kishte nj rritje t theksuar t numrit dhe madhsis s prgjithshme t rrjets. Megjithat, shumica e rrjetave t mparshme ishin t ndrtuara duke shfrytzuar implementimin e harduer-it dhe softuer-it. Kjo rezultoi q shum rrjeta t ishin jokompatibile mes veti dhe kshtu q komunikimi n mes t rrjetave ishte shum i vshtir. Pr t zgjidhur kt problem, Organizata Ndrkombtare pr Standarde (ISO) hulumtoi disa skema t rrjetave. ISO erdhi n prfundim q kishte nevoj t krijohet nj model i rrjets q do ti ndihmonte konstruktuesve t rrjets t implemetojn rrjeta q mund t komunikojn dhe funksionojn s bashku. Si rezultat n vitin 1984 u publikua Modeli Referues OSI.

2.2. Modeli referues OSI

Modeli referues OSI sht modeli kryesor pr komunikimet e rrjetave. Edhepse ka modele t tjera, sot shumica e ofruesve t rrjetave, i ndrlidhin prodhimet e tyre me modelin referues OSI, veanrisht kur ata dshirojn ti msojn prdoruesit n prdorimin e prodhimeve t tyre. Ata e konsiderojn at si mjetin m t mir pr ti msuar njerzit n lidhje me drgimin dhe pranimin e t dhnave n rrjet.

Modeli referues OSI i lejon prdoruesve t vizualizojn funksionet e rrjets q zhvillohen n secilin nivel. M e rndsishme sht q Modeli referues OSI sht korniz q mund t prdoret pr t kuptuar se si informacionet udhtojn npr rrjet. Modeli referues OSI gjithashtu mund t prdoret pr t vizualizuar se si informacioni ose pakot e t dhnave udhtojn nga programet aplikative sic jan tabelat dhe dokumentet npr mediumin e rrjets (kabllo etj.). Pastaj zhvendoset n programet tjera aplikative q jan t vendosura n kompjuter apo n rrjet tjetr edhe nse drguesi dhe pranuesi kan lloje t ndryshme t mediave t rrjetave.

Modeli referues OSI, ka shtat nivele dhe secili prej tyre ilustron funksione t pjesshme t rrjets. Kjo ndarje e funksioneve quhet nivelizim. Ndarja e rrejts n shtat nivele ofron prparsit vijuese:

E ndan komunikimin e rrjetave n pjes m t vogla pr ta br m t leht pr ta kuptuar.

I standardizon komponentet e rrjets pr t lejuar zhvillimin dhe prkrahjen e ofruesve t shumfisht.

Mundson lloje t ndryshme t harduer-it dhe softuer-it t rrjetave pr komunikim mes tyre.


Parandalon ndryshimet n njrin nivelizues nga efektet e tjerve kshtu q ata t mund t zhvillohen m shpejt.

I ndan rrjetat komunikuese n pjes t vogla pr ta br procesin e t msuarit m leht pr tu kuptuar.

Procesi i qarkullimit t informacioneve n mes t kompjuterve sht i ndar n shtat shkall t vogla dhe m t menaxhueshme n modelin referues OSI. Secili nga shtat problemet e vogla prfaqsohet nga niveli i tij n model. Shtat nivelet e modelit referues OSI jan:

Niveli 7: Niveli i aplikimit (Aplication layer) Niveli 6: Niveli i prezentimit (Presentation layer) Niveli 5: Niveli i sesionit (Session layer) Niveli 4: Niveli i transportit (Transport layer) Niveli 3: Niveli i rrjets (Network layer) Niveli 2: Niveli i lidhjes s shnimeve (Data link layer) Niveli 1: Niveli fizik (Physical layer)

Niveli 7: Niveli i aplikimit (Aplication layer)

Niveli i aplikimit sht niveli m i afrt i OSI pr prdoruesit. Ai i ofron aplikacioneve t prdoruesve shrbime t rrjetave. Dallohet nga nivelet tjera n at se nuk i ofron shrbime asnj niveli tjetr t OSI por vetm aplikacioneve jasht modelit OSI. Shembuj t aplikacioneve t tilla jan programet tabelare, programet pr prgatitje dokumentesh si dhe terminalet e programeve bankare. Niveli i aplikimit themelon mundsin e komunikimit t menduar n mes t partnerve, sinkronizon dhe themelon marrveshje pr prmirsim gabimesh dhe kontroll t integritetit t t dhnave. Nse dshironi t mbani mend nivelin 7 me disa fjal mendoni pr krkuesit (browser).


Niveli 6: Niveli i prezentimit (Presentation layer)

Niveli i prezentimit siguron q informacionet q i drgon niveli i aplikimit t nj sistemi jan t lexueshme nga niveli i aplikimit t nj sistemi tjetr. Nse sht e nevojshme, niveli i prezentimit prkthen n mes t formateve t shumfishta t t dhnave duke prdorur nj format t zakonshm. Nse dshironi t mbani mend nivelin 6 mendoni pr formatin e prbashkt t t dhnave.

Niveli 5: Niveli i sesionit (Session layer)

Si tregon emrtimi, niveli i sesionit, themelon, menaxhon dhe prfundon sesionet n mes t dy konferencierve apo nyjeve (hosts) q komunikojn. Niveli i sesionit ofron shrbimet e tij nivelit t prezentimit. Ai gjithashtu sinkronizon dialogun n mes t dy niveleve t prezentimit t dy konferencierve dhe menaxhon shkmbimin e t dhnave mes tyre. Ve sesionit t rregullimit, niveli i sesionit ofron masa pr transferim efikas t t dhnave, klas t shrbimeve dhe raportim qortues, nivelit t prezentimit. Nse dshironi t mbani mend nivelin 5 me disa fjal mendoni pr dialogun dhe bisedimet.

Niveli 4: Niveli i transportit (Transport layer)

Niveli i transportit segmenton t dhnat nga sistemet e drguesit dhe i rigrumbullon t dhnat n burimin e t dhnave n sistemin e pranuesit. Kufiri ndrmjet nivelit t transportit dhe nivelit t sesionit mund t mendohet si kufi ndrmjet protokoleve t aplikimit dhe protokoleve t rrjedhjes s t dhnave. Gjersa niveli i aplikimit, prezentimit dhe i sesionit kan t bjn me shtje aplikative, katr nivelet e ulta kan t bjn me shtjen e transportimit t t dhnave.

Niveli i transportit synon t ofroj shrbime t transportit q t mbroj nivelet e siprme nga detalet e implementimit t transportit. Thn n mnyr m specifike, shtjet si ajo se sa sht i besueshm transporti n mes t dy konferencierve sht shqetsim i nivelit t transportit. Gjat ofrimit t shrbimeve, niveli i transportit themelon, mirmban dhe prfundon n mnyr t mirfillt qarqet virtuale. Gjat ofrimit t shrbimeve t besueshme prdoret detektimi i gabimeve t transportit dhe riparimi i kontrolls s rrjedhjes s informacioneve. Nse dshironi t mbani n mend me pak fjal Nivelin 4 mendoni pr kualitetin e shrbimit dhe seriozitetin.

Niveli 3: Niveli i Rrjets (Network layer)

Niveli i rrjets sht nivel kompleks q ofron lidhshmri dhe selektim t rrugs n mes t dy sistemeve t konferencierve (nyjeve) q mund t jen t vendosur n rrjeta t ndara gjeografikisht. Nse dshironi t mbani n mend nivelin 3 me pak fjal mendoni pr selektimin e rrugs, rrugtimin (routing) dhe adresimin logjik.


Niveli 2: Niveli i lidhjes s shenimeve (Data Link)

Niveli data link ofron transit t sigurt t t dhnave prgjat lidhjes fizike. Duke kryer kt funksion, niveli data link ka t bj me adresimin fizik (e kundrta e atij logjik), topologjin e rrjets, qasjen e rrjets, lajmrimin e gabimit, drgimi i caktuar i kornizave, dhe kontrolln e rrjedhjes s informatave. Nse dshironi t prkujtoni Nivelin 2 me pak fjal, mendoni pr kornizat dhe kontrolln media access control.

Niveli 1: Niveli fizik (Physical layer)

Niveli fizik definon specifikacionet elektrike, mekanike, procedurale dhe funksionale pr aktivizimin, mirmbajtjen dhe deaktivizimin e lidhjes fizike n mes t sistemeve t fundme. Kto karakteristika si niveli i tensionit, ndryshimet e tensionit, shkallt e t dhnave fizike, maksimumi i distancs s transmetimit, konektort fizik dhe t tjer dhe atributet e ngjashme definohen nga specifikacionet e nivelit fizik. Nse dshironi t mbani mend nivelin 1, prkujtoni sinjalet dhe mediat.

2.3. Mbshtjellja e shenimeve me t dhna plotsuese (Enkapsulimi - Encapsulation)

T gjitha komunikimet n rrjet e kan origjinn n burim dhe drgohen n destinacion. Informata e drguar n rrjet referohet si e dhn ose si pako e t dhnave. Nse nj kompjuter (host A) dshiron t drgoj t dhna kompjuterit tjetr (host B), s pari t dhnat duhet t paketohen me an t procesit q quhet enkapsulim.


Enkapsulimi mbshtjell shenimet (paketat e shenimeve) me informacionet e domosdoshme para se t kalojn n rrjet. Kshtu q gjersa pakot e t dhnave lvizin posht niveleve t modelit OSI, atij i bashkangjiten header - t, dhe informacione t tjera.

Pr t par se si zhvillohet enkapsulimi, le t shqyrtojm shembullin se si t dhnat udhtojn npr nivele si tregohet n figurn e mposhtme. Pasi t dhnat t jen drguar nga burimi, si prshkruhet n figur, ato udhtojn prmes nivelit t aplikimit n nivelet e tjera. Si mund t shihet, paketimi dhe rrjedhja e t dhnave t shkmbyera shkon prmes ndryshimeve gjersa nivelet kryejn shrbimet e tyre pr prdoruesit. Si ilustrohet n figur, rrjeta duhet t kryej pes hapat vijues pr enkapsulim t t dhnave:

1. Ndrtimi i t dhnave -

Kur prdoruesi e drgon nj e-mail, karakteret alfanumerike konvertohen n t dhna q mund t udhtojn prgjat ndr-rrjets (internetwork).

2. Paketimi i t dhnave pr transportin fillim-mbarim (end-to-end) -

T dhnat paketohen pr transportin ndr-rrjetor (internetwork). Duke prdorur segmente, funksioni i transportit siguron q konferenciert (hosts) n t dy ant e sistemit t e-mail-it t mund t komunikojn sigurt.

3. Shtimi i IP adress s rrjets n header -

T dhnat vendosen n pako ose datagram q prmban header-i i rrjets me adres logjike t burimit dhe destinacionit. Kto adresa i ndihmojn paisjeve t rrjets t drgojn pakot npr rrjet sipas rrugs s zgjedhur.

4. Shtimi i header-it t shtress s lidhjeve t shenimeve -

do paisje n rrjet duhet t vendos pakon n nj korniz. Korniza mundson lidhje tek paisja tjetr e lidhur drejtprdrejt n rrjet. Secila paisje n rrugn e


zgjedhur t rrjets krkon vendosjen n korniz (framing) n mnyr q t lidhet me paisjen tjetr.

5. Konvertimi n bit pr transmetim -

Korniza duhet t konvertohet n form t 1-ve dhe 0-ve (bit) pr transmetim n medium (kryesisht si medium prdoret teli). Funksioni i ors (A clocking function) i mundson paisjeve t dallojn kto bite gjersa ata udhtojn npr medium. Mediumi n ndr-rrjetn (internetwork) fizike mund t ndryshoj prgjat rrugs s prdorur. Pr shembull, porosia e e-mail-it mund t ket origjinn n LAN, kalon n boshtin e campus-it, dhe t dal jasht lidhjes (linkut) n WAN gjersa t arrij destinacionin e saj n ndonj rrjet t largt WAN.

2.4. Modeli TCP/IP

Departamenti i Mbrojtjes (D.M) i SH.B.A krijoi modelin referues TCP/IP pr shkak se dshironte nj rrjet q mund t mbijetoj n fardo kushte, prfshir edhe luftn nukleare. Pr t ilustruar kt, paramendoni botn n luft, e kryqzuar me lloje t ndryshme t lidhjeve prfshir telat, mikrovalt, kabllot me fije optike dhe lidhjet satelitore. Pastaj imagjinoni se ndr-rrjeta (internetwork) (e cila n kt rast ka mundur t jet e shkatrruar nga lufta) duhet t drgoni informacione t dhna (n form t pakove), pa marr parasysh kushtet e ndonj nyje t veant t rrjets. Departamenti i mbrojtjes dshironte q pakot e tij t shkojn n do koh, n fardo kushte, nga secili vend n tjetrin. Ishte nj problem shum i vshtir dizajnimi q solli n krjimin e modelit TCP/IP, dhe i cili q ather sht br standard sipas t cilit sht zgjeruar interneti.

Gjersa lexoni pr nivelet e modelit TCP/IP, mbani n mend, synimi origjinal i Internetit, ju ndihmon t kuptoni pse gjrat jan ashtu si jan. Modeli TCP/IP ka katr nivele: nivelin e aplikimit, nivelin e transportit, nivelin e Internetit dhe nivelin e qasjes n rrjet. sht me rndsi t theksohet se disa nga nivelet e modelit TCP/IP kan t njjtat


emrtime si edhe nivelet e modelit OSI. Nuk duhet ngatrruar nivelet e ktyre dy modeleve, pr shkak se niveli i aplikimit ka funksione t ndryshme n secilin nga dy modelet e siprprmendura.

Niveli 4: Niveli i aplikimit (Aplication layer)

Dizajnert e TCP/IP kuptuan q protokolet e niveleve t larta duhet t prfshijn detale pr nivelin e aplikimit dhe t prezentimit. Ata e krijuan nj nivel t aplikimit q merret me protokolet e niveleve t larta, shtjet e prfaqsimit, dekodimin dhe kontrolln e dialogut. TCP/IP kombinon t gjitha shtjet q kan t bjn me aplikimin n nj nivel dhe sigurojn q kto t dhna t jen t paketuara si duhet pr n nivelin tjetr.

Niveli 3: Niveli i transportit (Transport layer)

Niveli i transportit merret me cilsin e shrbimeve t siguris, kontrolls s rrjedhjeve dhe korrektimit t gabimit. Nj nga protokolet e tij, protokoli pr kontroll t transmetimit (transmission control protocol-TCP), ofron mundsi t shklqyeshme dhe fleksibile pr t krijuar komunikim t besueshm, rrjedhje t mir informatash dhe gabime t vogla n rrjet. TCP sht protokol me lidhje t orientuar dhe dialogon mes burimit dhe destinacionit gjersa paketon informatat e nivelit t aplikimit n njsi t quajtura segmente. Lidhja e orientuar nuk nnkupton q ekziston qarku n mes t kompjuterve komunikues (q do t ishte qark switching). Tek niveli 4 kjo nnkuptohet si: segmentet udhtojn para dhe pas n mes t dy konferencierve (hosts) pr t br t ditur se ekziston lidhja logjike pr nj periudh t caktuar. Kjo njihet si packet switching.

Niveli 2: Niveli i Internetit (Internet layer)

Qllimi i nivelit t Internetit sht t drgoj pakot nga burimi n ndr-rrjet (internetwork) dhe t bj ato t arrijn n destinacion pavarsisht nga rruga dhe rrjeta q ata zgjedhin. Protokoli specifik q udhheq me kt nivel quhet Protokoli i Internetit


(Internet protocol -IP). Prcaktimi i rrugs m t mir dhe packet switching bhet n kt nivel. Mendoni pr kt n aspekt t sistemit postar. Kur ju e drgoni nj letr, ju nuk dini se si ajo arrin atje (ka mundsi t ndryshme), por ju ju intereson q letra t arrij.

Niveli 1: Niveli i qasjes n rrjet (Network access layer)

Emrtimi i ktij niveli sht shum i gjer dhe disi konfuz. Gjithashtu njihet edhe si niveli konferencier n rrjet (host-to-network). sht niveli q merret me t gjitha shtjet q i krkon nj IP adres pr t br lidhjen fizike. Prfshin detalet e teknologjis s LAN dhe WAN, dhe t gjitha detalet n nivelin fizik OSI dhe at t lidhjes s shenimeve (data link).

2.5. Grafi i protokolit TCP/IP

Diagrami i treguar n figur quhet grafi i protokolit. Ai ilustron disa nga protokolet e prbashkta q jan specifikuar nga modeli referues TCP/IP. N nivelin e aplikimit, ju do t vreni detyra t ndryshme q ju mund t mos i njihni, por q do prdorues i Internetit i prdor do dit. Kto aplikime mund t prfshijn me sa vijon:


FTP - File Transfer Protocol HTTP - Hypertext Transfer Protocol SMTP - Simple Mail Transfer protocol DNS - Domain Name System TFTP - Trivial File Transfer Protocol

Modeli TCP/IP thekson maksimumin e fleksibilitetit n nivelin e aplikimit pr ata q prgatisin softuerin. Niveli i transportit prfshin dy protokole: protokolin pr kontroll t transmisionit ((transmission control protocol (TCP)) dhe protokolin e datagramit t prdoruesit (user datagram protocol (UDP)). Niveli m i ult, niveli i qasjes n rrjet i referohet teknologjis s pjesshme t LAN dhe WAN q sht prdorur.

N modelin TCP/IP, pa marr parasysh se cili aplikacion krkon shrbime t rrjets dhe pa marr parasysh se cili protokol sht prdorur, ekziston vetm nj protokol i rrjets protokoli i Internetit ose IP. Ky sht nj vendim i paramenduar i dizajnit. IP shrben si nj protokol universal q lejon cilindo kompjuter, nga cilido vend t komunikoj n do koh.

2.6. Krahasimi i modelit OSI dhe modelit TCP/IP

Nse krahasojm modelin OSI dhe modelin TCP/IP, vrejm se ata kan ngjashmri dhe dallime.


Ngjashmrit:

Q t dy posedojn nivele Q t dy posedojn nivele t aplikimit ndonse ato kryejn shrbime t ndryshme Q t dy posedojn nivele transporti t krahasueshm dhe nivele t rrjets Profesionistt e rrjetave duhet q ti dijn q t dyja

Dallimet:

TCP/IP kombinon nivelin e sesionit dhe t prezentimit n nivelin e aplikimit TCP/IP duket m i thjesht sepse ka m pak nivele por kjo sht vetm ide e

gabuar. Niveli OSI, me nivelet e tij m shum n numr dhe m pak komplekse sht m i thjesht pr tu zhvilluar dhe pr t zgjidhur probleme.

Protokolet TCP/IP jan standarde rreth t cilave sht zhvilluar Interneti, kshtu q modeli TCP/IP fiton m shum kredibilitet pr shkak t protokoleve t tij. Pr dallim, rrjetat tipike nuk jan t ndrtuara n baz t protokoleve t OSI modelit edhe pse OSI modeli sht shfrytzuar si udhrrfyes.

III. TOPOLOGJIT E RRJETAVE DHE LAN 18

III. TOPOLOGJIT E RRJETAVE DHE LAN

3.1. Topologjia e msimit

Topologjia definon strukturn e rrjets. Kto jan dy pjes t definimit t topologjis: topologjia fizike q paraqet nivelin e tanishm t telit (media), dhe topologjia logjike, q definon rrjedhjen e t dhnave npr rrjet. Topologjit fizike q m s shpeshti prdoren jan Magjistralja, Rrethi apo Unaza , Ylli, Ylli i zgjeruar, Hierarkalja, dhe e Przier. Kto jan dhn n figurn e m poshtme.

Topologjia magjistrale (bus), nyjet e veanta i lidh pr nj bosht. T gjith konferenciert (hosts) n t lidhen n mnyr t drejtprdrejt.


Topologjia e rrethit (e unazs) e lidh njrin host tek tjetri dhe t fundit tek i pari. Kjo krijon nj unaz fizike t kabllos.

Topoligjia e yllit lidh t gjith nyjet n nj pik qendrore. Kjo pik zakonisht sht nj hub ose switch.

Topologjia e yllit t zgjeruar lidh yjet individuale s bashku duke i lidhur hub-t/switch-t. Kjo e zgjat gjatsin dhe madhsin e rrjets.

Topologjia hierarkale sht e krijuar ngjashm si ajo e yllit t zgjeruar. N vend se t lidhen s bashku hub-t/switch-t, sistemi sht i lidhur me kompjuter. Kompjuteri kontrollon trafikun n topologji.

Topologjia e przier prdoret kur nuk ka absolutisht ndrprerje n komunikime. Sistemet kontrolluese t termocentraleve nukleare jan nj shembull i ktij lloji t topologjis. Me an t ksaj topologjie, secili konferencier (host) sht i lidhur me t gjith t tjert. Kjo gjithashtu reflekton dizajnin e Internetit, q ka shum rrug pr secilin nga lokacionet.


Topologjia logjike e rrjets sht se si konferenciert (host) komunikojn npr medium. Dy llojet m t shpeshta t topologjis logjike jan broadcast and token passing. Topolgjia logjike gjithashtu definon rrugt q informacioni i kalon npr rrjet. Pr shembull, t gjith format e Ethernet-it prdorin magjistralen logjike (logical bus), edhe kur rrjeta sht fizikisht e lidhur me tela n form t yllit ose yllit t zgjeruar. Rrjetat Token Ring prdorin unazn logjike, pr shkak se informacionet rrjedhin nga nj host tek tjetri n mnyr t paprcaktuar, por n shumicn e rasteve ato prdorin topologjin e yllit fizik (physical star).

Topologjia Broadcast thjesht nnkupton se secili konferencier (host) drgon t dhnat e tij tek t gjith koferenciert (hosts) n mediumin e rrjets. Nuk ka rregull q stacionet e zbatojn pr t prdorur rrjetn, vlen i pari q vjen i pari shrbehet. Kjo sht mnyra e funksionimit t Ethernet-it.

Lloji i dyt sht token passing. Token-passing kontrollon qasjen n rrjet duke ln shenja elektronike n varg pr secilin konferencier (host). Kur host pranon kt shenj, kjo nnkupton se host mund t drgoj t dhna n rrjet. Nse konferencieri (host) nuk ka pr t drguar t dhna, ai e kalon kt shenj tek konferencieri (host) tjetr dhe procesi vazhdon t prsritet.

3.2. Topologjit e rrjets

Fjala topologji mund t mendohet si studim i lokacionit". Topologjia sht shkenc e matematiks, ku pasqyrimi i nyjeve (pikave) dhe lidhjeve (drejtzave) shpesh prmban modele (patterns). Seksioni n vijim sqaron lloje t ndryshme t topologjive t prdorura n rrjeta nga perspektiva matematike. Ktu tregohet se si topologjia fizike prshkruan planin pr tela dhe paisje fizike.


Prfundimisht, topologjia logjike do t prdoret pr t msuar si rrjedh informacioni npr rrjet pr t prcaktuar se kur mund t ngjajn prplasjet (ndeshjet).

Rrjeta mund t ket nj lloj t topologjis fizike, dhe trsisht lloj tjetr t topologjis logjike. Pr shembull, Ethernet 10BASE-T prdor topologjin fizike t tipit ylli i zgjeruar, por vepron duke prdorur topologjin logjike t tipit magjistrale (bus). Token Ring prdor yllin fizik (physical star) dhe unazn logjike (logical ring). FDDI prdorin unazn logjike dhe fizike.

3.2.1. Rrjeta topologjike Linear bus

-Aspekti matematik

Topologjia magjistrale ka t gjitha nyjet t lidhura drejtprdrejt n nj lidhje dhe nuk ka lidhje tjera n mes t nyjeve.


-Aspekti fizik

Secili host sht i lidhur me nj tel t prbashkt. N kt topologji, paisjet kryesore jan ato q lejojn q host ti bashkangjitet ose t lidhet n nj medium t vetm q shfrytzohet bashkarisht. Nj prparsi e ksaj topologjie sht se t gjitha nyjet (hosts) jan t lidhura me njra tjetrn, dhe kshtu mund t komunikojn drejtprdrejt. Nj mangsi e ksaj topologjie sht q ndrprerja n kabllo, ndrpren nyjet nga njra tjetra.

-Aspekti logjik

Topolgjia magjistrale (bus) mundson secils paisje t rrjets t shoh t gjitha sinjalet nga t gjitha paisjet tjera. Kjo mund t jet nj prparsi nse dshirojm q t gjitha informacionet t shkojn n seciln paisje. Megjithat, mund t jet mangsi pr shkak se problemet e trafikut dhe prplasjet jan t prbashkta.

3.2.2. Rrjeta topologjike unazore

-Aspekti matematik

Topologjia unazore (ring) sht nj unaz e vetme e mbyllur q prbhet nga nyjet dhe lidhjet, me seciln nyje t lidhur vetm dy nyje (adjacent).

-Aspekti fizik

Topologjia tregon t gjitha paisjet t lidhura drejtprdrejt me njri tjetrin n at q quhet zinxhiri margaritar. N zinxhirin margaritar rezultati i nj paisje sht i lidhur me hyrjen e tjetrit. Kjo sht e ngjashme me mnyrn n t ciln miu n PC Apple lidhet n tastier dhe pastaj n PC.

-Aspekti logjik

N mnyr q informacioni t rrjedh, secili stacion duhet t kaloj informacione tek stacionet e tyre m t afrta (adjacent).


3.2.3. Rrjeta topologjike duale unazore

-Aspekti matematik

Topologjia duale unazore prbhet nga dy unaza koncentrike, ku secila prej tyre sht e lidhur me unazn fiqnje. Dy unazat nuk jan t lidhura.

-Aspekti fizik

Topologjia duale unazore sht e ngjashme me topologjin unazore me prjashtim se atje ekiston unaza dytsore redundante q lidh t njjtat paisje. Me fjal t tjera, n mnyr q t siguroj siguri dhe fleksibilitet n rrjet, secila paisje e rrjets sht pjes e dy topologjive unazore t pavarura.

-Aspekti logjik

Topologjia duale unazore vepron si dy unaza t pavarura, nga t cilat vetm njra prdoret gjat nj intervali kohor.

3.2.4. Rrjeta topologjike e yllit

-Aspekti matematik

Topologjia e yllit ka nyje qendrore me t gjitha lidhjet n nyjet tjera q dalin nga ajo dhe nuk prcjell lidhjet tjera.


-Aspekti fizik

Topologjia yll ka nyjen qendrore me t gjitha lidhjet q dalin nga ajo. Prparsi primare e saj sht q lejon t gjitha nyjet tjera t komunikojn n mnyr t prshtatshme mes vete. Mangsia e saj kryesore sht se nse dshton nyja qendrore, e tr rrjeta kyqet. Varsisht nga paisja e rrjets e prdorur n rrjetn yll, ndeshjet mund t paraqesin problem.

-Aspekti logjik

Rrjedha e informacioneve shkon npr nj paisje. Kjo mund t jet e dshirueshme pr siguri ose pr arsye t qasjeve t kufizuara, por do t jet shum i prekshm ndaj problemeve n nyjen qendrore t yllit.

3.2.5. Rrjeta topologjike e yllit t zgjeruar

-Aspekti matematik

Topologjia e yllit t zgjeruar prsrit topologjin yll, prve q secila nyje q lidhet me nyjen qendrore sht gjithashtu edhe qendr e nj ylli tjetr.

-Aspekti fizik

Topologjia e yllit t zgjeruar si brtham e ka topologjin yll, ku secila nga fundet e nyjeve t topologjis veprojn si qendra t topologjive t tyre yll. Prparsi e ksaj sht q mban rrug m t shkurtr t kabllimit, dhe kufizon numrin e paisjeve q kan nevoj t ndrlidhen me ndonj nga nyjet qendrore.

-Aspekti logjik

Topologjia e yllit t zgjeruar sht shum hierarkike, dhe inkurajohet q informacionet t mbesin lokale. Ky sht pikrisht si strukturimi i tanishm i sistemit telefonik.


3.2.6. Rrjeta topologjike n form druri (hierarkale)

-Aspekti matematik

Topologjia n form druri (apo hierarkale) sht e ngjashme me topologjin e yllit t zgjeruar. Dallimi kryesor sht q kjo nuk prdor nyje qendrore. N vend t tyre, ajo prdor nyjet e trungut prej nga drgon degt n nyjet tjera. Ekzistojn dy lloje t topologjis dru, druri binar (secila nyje ndahet n dy lidhje) dhe boshtin e drurit (boshti i trungut ka nyjet e degve me lidhje q lshohen prej saj).

-Aspekti fizik

Trungu sht nj tel q ka disa nivele t degve.

-Aspekti logjik

Rrjedhja e informacioneve sht hierarkale.

3.2.7. Rrjeta topologjike komplete (mesh)

-Aspekti matematik

N topologjin komplete (mesh), secila nyje sht e lidhur drejtprdrejt me seciln nyje tjetr.


-Aspekti fizik

Kjo lidhje ka prparsi dhe mangsi t veanta. Nj prparsi sht se do nyje sht fizikisht e lidhur me nyjen tjetr. Nse ndonj lidhje dshton s funksionuari, informacionet mund t rrjedhin prmes nyjeve t tjera pr t arritur n cakun e tyre. Nj prparsi e ksaj topologjie sht se ky lloj i i topologjis lejon q informatat t rrjedhin prgjat shum drejtimeve n rrugn e tyre n rrjet. Mangsi primare fizike sht q pr m shum nyje sasia e mediave pr lidhje tejngarkohet.

-Aspekti logjik

Sjellja e topologjis komplete varet n mas t madhe nga paisjet e prdorura.

3.2.8. Rrjeta Topologjike celulare

-Aspekti matematik

Topologjia celulare prbhet nga zonat heksagonale ose gjashtkndshe, ku secila prej tyre ka n qendr nyje individuale.

-Aspekti fizik

Topologjia celulare paraqet zon gjeografike q sht e ndar n regjione pr qllime t teknologjis pa tela. Kjo sht nj teknologji q nga dita n dit po bhet m e rndsishme. N topologjin celulare m nuk ka lidhje fizike, vetm val elektromagnetike. Ndonjher nyjet pranuese zhvendosen (pr shembull, automobili me celular), dhe ndonjher lvizin nyjet q drgojn informacione (pr shembull lidhjet satelitore).Prparsi e qart e topologjis celulare (pa tela) sht se nuk ka media t prekshme prve atmosfers s toks ose vakuumit t hapsirs ndrplanetare (dhe satelitve). Mangsit jan se sinjalet jan prezente kudo n mobil.

-Aspekti logjik

Teknologjit celulare komunikojn mes vete drejtprdrejt (prmes kufizimeve n distanc)


3.3. Teknologjia e rrjets

Ethernet - Nj nga teknologjit kryesore t LAN, udhheq numrin m t madh t LAN-ve.

Token Ring - nga IBM, prcolli Ethernet-in dhe tani sht n prdorim t gjer nga nj numr i gjer i rrjetave t IBM-it.

FDDI - gjithashtu duke prdorur tokens, tash sht nj LAN i njohur.

Ne do t prqndrohemi n standardet Ethernet IEEE 802.3 LAN.

10Base-2 (thin Ethernet) lejon segmente t rrjets t kabllove koaksiale deri n 185 m t gjat

10Base-5 (thick Ethernet) - lejon segmente t rrjets t kabllove koaksiale deri n 500 m t gjat

10Base-T - lejon korniza t Ethernet-it n tela me ifte t dredhura

Standardet 10Base-5 and 10Base-2 ofrojn shrbime pr disa stacione t segmenteve t LAN. Stacionet jan t bashkangjitura me segmentet me an t kabllit q starton nga attachment unit interface (AUI) n stacionin e nj transiveri (shnderruesi, ang. transceiver) q sht drejtprdrejt i lidhur me kabllin koaksial t Ethernet-it.

Etherneti dhe data link 802, prgatisin t dhna pr transportin prgjat lidhjes fizike q bashkon dy paisje. Pr shembul, tri paisje mund t lidhen drejtprdrejt me njra tjetrn prgjat Ethernet LAN.

Qllimi i ktij indikatori sht t tregoj pjest dgjuese dhe transmetuese t CSMA/CD. Konferencieri ndgjon pr qetsi n LAN (CS, Carrier Sense). Secili konferencier (Every host) n LAN sht i lir t transmetoj kur dgjon silence (MA, Multiple Access - qasja e shumfisht).

Nj nyje e trnasmetimit udhton n tr rrjetn dhe pranohet si dhe ekzaminohet nga do nyje.

Kur stacioni dshiron t transmetoj sinjalin, ai kontrollon rrjetn pr t prcaktuar nse ndonj stacion tjetr sht duke transmetuar. Nse rrjeta nuk sht duke u prdorur, stacioni vazhdon me transmetimin.

Gjat drgimit t sinjalit, stacioni monitoron rrjetn pr t siguruar se asnj stacion tjetr nuk sht duke tranmetuar n at koh.


Nse dy stacione transmetojn n t njjtn koh, nse kjo duhet t ndodh, ata do t shkaktojn nj prplasje (collision). T gjitha stacionet i ndrpresin drgimin e kornizave pr nj periudh kohe t caktuar n mnyr t rastit.

3.4. Rrjetat lokale (Local area network - LAN)

Nj zgjidhje e hershme e ktyre problemeve ishte krjimi i rrjetave lokale (LANs). LAN-et mund t lidhnin t gjitha stacionet punuese, periferike, terminalet, dhe pajisjet tjera n kuadr t nj ndrtese. Kjo u mundsoi q bizneset duke prdorur teknologjin kompjuterike t prdorin s bashku n mnyr efikase dokumentet dhe printert.

LAN-et prbheshin nga kompjutert, kartelat e rrjets (network interface cards), mediat e rrjets (networking media), paisjet pr kontroll t trafikut n rrjet, dhe paisjet periferike (peripheral devices). LAN-et bn t mundshme pr bizneset q prdorin teknologji kompjuterike pr t prdorur bashkarisht dhe n mnyr efikase gjrat si printert dhe fajllat dhe bn t mundshme komunikimet si e-mail-i. LAN-i lidh s bashku t dhnat, komunikimet, llogaritjet dhe servert e shenimeve.

LAN-et jan t dizajnuar pr t kryer punt vijuese:

Operojn brenda kufinjve t caktuar gjeografik Lejojn shum prdoruesve ti qasen mediave me gjersi t lart t bandwidth-it Ofrojn lidhje me orar t plot pr shrbimet lokale

3.5. Paisjet e LAN n nj topologji

Paisjet q lidhen drejtprdrejt n segmentin e rrjets u referohemi si konferencier (hosts). Kta konferencier apo nyje (hosts) prfshijn kompjutert, q t dy klientt dhe servert, printert, skenert dhe shum paisje t tjera. Kto paisje i ofrojn prdoruesve lidhje n rrjet. Prdoruesit mund t shfrytzojn bashkarisht, krijojn dhe marrin informacione. Paisjet e konferencierit (host) mund t ekzistojn edhe pa rrjet. Megjithat, mundsit e konferencierit (hosts) pa rrjet jan n mas t gjr t kufizuara.

Paisjet e konferencierit (host) nuk jan pjes e asnjrit nga nivelet e prmendura. Ata kan lidhje fizike n rrjet me an t karteles s rrjets (network interface card NIC). Nivelet e tjera t OSI kryhen n softuer jasht konferencierve (host). Kjo nnkupton se ata operojn n t gjitha 7 nivelet e modelit OSI. Ky proces i lejon konferencierit (host) t drgoj e-mail-a, t shtyp raporte, skenon figura ose ti qaset bazs s t dhnave. Nj PC mund t konsiderohet si rrjet e vogl. Ai lidh magjistralen dhe sllotet pr zgjerim (expansion slots) me CPU, RAM, dhe ROM.


Simbolet pr konferencier (hosts) nuk jan standarde n komunitetin e rrjetave. Megjithat ata jan mjaft t qart.

Kompjutert n LAN kryejn funksione elementare. Kjo sht q prdoruesve tu ofrojn mundsi pothuajse t pafundme. Prpunimi i dokumenteve, prezentimi, tabelat dhe programeve t bazave t shnimeve mund t startohen. Kjo mundsohet me an t softuerit modern, mikroelektroniks dhe nj sasie t vogl t hollash. Ato gjithashtu mundson t startohet me web shfletuesin. Shfletuesi mundson qasje t shpejt tek informacionet nprmes World Wide Web. Mund t drgohen e-mail, editimi n grafik, ruajtja e informacioneve n baza t t dhnave, lojra t ndryshme dhe komunikimi me t tjert n bot. Lista e aplikacioneve po shtohet nga dita n dit.

Simbolet pr media ndryshojn. Pr shembull: simboli i Ethernetit sht kryesisht vij e drejt me vijat normale q projektohen nga ajo; simboli i rrjets token-ring sht rreth ku jan t bashkangjitur nyjet; dhe pr FDDI, simboli sht dy rrethe koncentrike t bashkangjitura pr paisje.

Funksioni elementar i mediave sht t kryejn rrjedhjen e informacioneve n form t bitve dhe bajtve npr LAN. Ekzistojn rrjeta kompjuterike me lloje t ndryshme t mediave. Secila media ka prparsit dhe mangsit. Ajo ka paraqet prparsi pr nj media (mimi i kabllit t kategoris s 5) mund t jet mangsi pr tjetrn (mimi i kabllit fiber-optik). Ekzistojn disa faktor pr t matur prparsit e mediave t ndryshme:

Gjatsia e kabllos mimi Lehtsia e instalimit

Kabllot koaksiale, kabllot fibr optik, e madje edhe hapsira e lir mund t bart sinjale t rrjets.

3.5.1. Repitert (repetears)

Si u cek m lart tek pjesa e medias s rrjets, ka shum lloje t mediave dhe secila prej tyre ka prparsit dhe mangsit e veta. Nj nga mangsit e atyre t tipit kabllovik q ne prdorim sht gjatsia e kabllos (CAT 5 UTP). Maksimumi i gjatsis s kabllos UTP n rrjet sht 100 metra. Nse dshirojm ta zgjerojm rrjetn ton prtej ktij kufiri, rrjets son duhet tia shtojm nj paisje. Kjo pajisje quhet repiter (repeater).

Termi repeater vjen nga ditt e hershme t komunikimit vizuel kur njeriu i gjendur n nj kodr dhe q prsrit sinjalin q sapo e kishte marr nga personi i cili gjendet n kodrn n t majt t tij dhe q kt sinjal duhet tia komunikoj personit q gjendet n kodrn e cila sht n ann e djatht. Gjithashtu ky term vjen nga telegrafi, telefoni, mikrovalt dhe komunikimi optik ku t gjitha prej tyre prdrorin repiter pr t forcuar sinjalet e tyre n distanca t largta.


Qllimi i nj repiteri sht t gjeneroj sinjalet e rrjets n nivel t bitve dhe t lejoj atyre t udhtojn n distanca t largta n media. Kjo gjithashtu njihet edhe si Rregulla 5-4-3, kur zgjerohen segmentet e LAN. Kjo rregull thot se mund t lidhen pes segmente t rrjets end-to-end duke prdorur katr repiter por vetm tri segmente mund t ken host (komjuter) n t.

Termi repiter tradicionalisht nnkuptonte nj port t vetm "n" dhe nj port t vetm "jasht" paisjes. Pothuaj t gjith repitert n rrjet sot paraqesin paisje shumportshe, t njohura si hub. Repitert klasifikohen si paisje t Nivelit 1 n modelin OSI, sepse ata veprojn vetm n nivel t bitve dhe nuk interesohen pr informacione t tjera.


3.5.2. Hub-t

Qllimi i nj hub-i sht t rigjeneroj sinjalet e rrjets. Kjo kryhet n nivel t bitve pr nj numr t madh t nyjeve (hosts) (pr shembull, 4, 8, 16 ose madje 24) duke prdorur procesin e njohur si koncentrim. Vrejm se definimi i hub-it sht i ngjashm me at t repiterit, dhe kjo sht arsyeja pse hub njihet edhe si repiter shumportsh.

N fakt, nj hub nuk sht asgj m shum se sa repiter me dy e m shum porta. Dy arsye pr prdorimin e hub-ve jan: krijimi i piks qendrore lidhse pr mediat me tel dhe rritja e siguris s rrjets. Besueshmria (siguria) e rrjets rritet duke i lejuar ndonjrit nga kabllot t bie (dshtoj) pa penguar rrjetn n trsi. Kjo dalon nga topologjia magjistrale (bus) kur dshtimi i nj kabllo do t pengoj tr rrjetn. Hub-t konsiderohen paisje t Nivelit 1 sepse ata gjenerojn sinjalet dhe i transmetojn n t gjitha portet (komunikimet e rrjets) prve pr portn ku sht pranuar sinjali.

Ekzistojn klasifikime t ndryshme pr hub-t n rrjet. Klasifikimi i par sht hub aktiv dhe pasiv. Shumica e hub-v modern jan aktiv; ata pranojn energji nga


furnizuesi pr t rigjeneruar sinjalet e rrjets. Disa hub-a quhen paisje pasive pr shkak se ata thjesht ndajn sinjalin pr prdorues t shumt, p.sh. duke prdorur "Y" cord n CD player pr t prdorur m shum se nj bashksi (set) t ndgjueseve. Hub-t pasiv nuk rigjenerojn bitt kshtu q ata nuk e zgjerojn gjatsin e kabllos. Ata thjesht lejojn nj ose m shum nyje t lidhen n t njjtin segment kabllovik.

Nj klasifikim tjetr i hub-ve sht intelegjent ose dumb. Hub-t intelegjent kan porte konzolle (console), q nnkupton q ato mund t programohen pr t menaxhuar trafikun. Hub-t Dumb, thjesht marrin sinjalin hyrs t rrjets dhe e prsritin at n seciln port pa aftsi t kryerjes s ndonj menaxhimi.

Roli i hub-it n rrjetn Token Ring kryhet nga Njsia pr Qasje t Medias (Media Access Unit - MAU). Fizikisht ai i ngjan nj hub-i, por teknologjia token-ring sht shum e ndryshme. N FDDI, MAU quhet koncentrator. MAU-t jan gjithashtu paisje t nivelit 1.

3.5.3. Urat (Bridges)

Ura (Bridge) sht paisje e nivelit 2 e dizajnuar pr t lidhur dy segmente t LAN-it. Qllimi i bridge sht t filtroj trafikun n LAN, t mbaj trafikun lokal, pastaj t lejoj lidhshmri me pjest tjera (segmentet) e LAN pr trafikun q sht drejtuar atje. Shtrohet pyetja se si ura (bridge) din se cili trafik sht lokal e cili nuk sht. Prgjigja sht e njjt me at t shrbimeve postare kur pyeten se cila letr sht lokale. Ai shiqon n adresat lokale. do paisje e rrjets ka adres unike MAC n NIC, bridge mbajn shnimet e gjurmve ku MAC adresat jan n njrn an t bridge si dhe marrin vendime n baz t lists s MAC adress.


Pamja e urave (bridges) ndryshon varsisht nga lloji. Edhepse rutert (routers) dhe switch-t kan marr shumicn e funksioneve t urs (bridge), ato edhe m mbesin t rndsishme n shum rrjeta. Pr t kuptuar switching dhe routing s pari duhet t kuptojm bridging.

Tradicionalisht, termi bridge i referohet paisjes q ka vetm dy porta. Megjithat, do t shohim q urat (bridges) iu referohen tre ose m shum porteve. Ajo ka n t vrtet e definon bridge sht niveli i 2, filtrimi i kornizave dhe se si arrihet prfundimi aktual. Pikrisht si sht par n rastin e kombinimit t repiterit/hub-it, sht edhe nj paisje q prdoret pr lidhje t shumfishta t urave (bridge).

3.5.4. Switch-t

Switch-i si edhe ura, sht paisje e nivelit 2. N fakt switch quhet ura shumportshe, pikrisht si hub-i q quhet repiter shumportsh. Dallimi n mes t hub-it dhe switch-it sht q switch-t marrin vendime bazuar n MAC adresat dhe hub-t nuk marrin vendime. Pr shkak t vendimeve q marrin switch-t, ato e bjn LAN shum m efikas. Ato e bjn duke "transferuar" t dhnat vetm jasht ports n t ciln sht lidhur konferencieri (nyja) adekuat. Pr dallim, hub-i do t drgoj t dhna jasht t gjith porteve t tij ashtu q t gjitha nyjet t shohin dhe prpunojn (pranojn dhe refuzojn) t gjitha t dhnat.N shiqim t pare, switch-t shpesh prngjajn me hub-t. Q t dy, hub-t dhe switch-t kan shum porte t ndrlidhjes, meq pjes t funksioneve t tyre bazohen n koncentrimin e lidhshmris (t lejuarit e shum paisjeve t lidhen me nj port t rrjets). Dallimi n mes t hub-it dhe switch-it sht n at se ka ndodh n brendi t paisjes.

Qllimi i switch-it sht t koncentroj lidhshmrin, gjat brjes s t dhnave pr transmetim m efikas. Tani, pr switch-in mendojm si dika q sht n gjendje t kombinoj lidhshmrin e hub-it me rregullimin e trafikut t nj ure n secilin port. Ai i lidh kornizat nga portet hyrse (interfaces) pr tek ato dalse, gjersa secilit port i ofron bandwidth t plot (shpejtsia e transmetimit t t dhnave n mediumin e rrjets).


3.5.5. Rutert (Routers)

Router-t operojn n nivelin e rrjets s modelit t OSI, prndryshe t njohur si niveli 3. Duke punuar n nivelin 3, router-i mund t marr vendime bazuar n adresat e rrjets q sht e kundrta me nivelin induvidual 2 t MAC adresave. Router-t mund gjithashtu t lidhin teknologji t ndryshme t nivelit 2, si Ethernet, Token-ring dhe FDDI. Pr shkak t aftsis s tyre pr t rrugtuar (route) pakot bazuar n informacionet e nivelit 3, router-t jan br boshti i Internetit duke startuar IP protokolet.

Qllimi i router-it sht t vzhgoj adresat e pakove hyrse t nivelit 3, t zgjedh rrugn m t mir pr to n rrjet dhe pastaj ti ndaj pr n portn e mirfillt dalse. Router-t jan paisjet m t rndsishme n rrjeta t mdha q rregullojn trafikun. Ato mundsojn virtualisht do lloj kompjuteri t komunikoj me kompjutert n pjest e tjera t bots. Duke kryer kto funksione elementare, router-t munden gjithashtu t ekzekutojn edhe shum detyra.

Router-i n vete prmban dy qllime primare. Kto dy qllime jan selektimi i rrugs dhe rrugtimi (switching) i pakove me rrugt m t mira. Router-i mund t ket shum lloje t portave hyrse.


Figura tregon portin serik q sht lidhje e WAN. Kjo figur gjithashtu tregon portin lidhs t konzols, q ofron lidhje t drejtprdrejt t router pr konfigurim.

Figura tregon nj lloj tjetr t portit t ndrmjetsuesit (interface). Tipi i treguar sht porti i Ethernet, dhe paraqet lidhje LAN. Ky router i veant ka t dy konektort 10BASE-T dhe AUI pr lidhje t Ethernet.

3.5.6. Ret (Clouds)

Simboli cloud sugjeron nj rrjet tjetr, mbase tr Internetin. Na prkujton q ekziston nj rrug pr tu lidhur me rrjetn globale (Internetin), por nuk furnizon t gjitha detalet e asaj lidhje ose asaj rrjete.


Cloud kan shum karakteristika fizike. Pr t kuptuar m mir kt nocion, mund t mendojm pr t gjitha paisjet q lidhin kompjuterin ton me disa kompjuter n distanc t largt, mbase n ndonj kontinent tjetr. Nuk ekziston mundsia pr t sqaruar t gjitha proceset dhe paisjet q do t kyeshin n krjimin e ksaj lidhje.

Qllimi i clouds, sht t prezentoj nj grup t madh t detaleve q nuk jan t lidhura me situatn, ose prshkrim n fardo kohe. sht me rndsi t prkujtohet se n kt pik, jemi t interesuar vetm n at se si lidhet LAN me WAN m t mdhenj dhe me Internetin (WAN prfundimtar), kshtu q do kompjuter mund t komunikon me kompjuter tjetr n do koh dhe n do vend. Pr shkak se cloud nuk sht n realitet paisje e vetme, por nj grumbull paisjesh q operojn n t gjitha nivelet e modelit OSI, klasifikohet si pajisje e Nivelit 1-7.

IV. MEDIUMET 37

IV. MEDIUMET

4.1. Mediumet, Konekcionet dhe Prplasjet

N baz t Modelit OSI, rrjetat kompjuterike n aspektin fizik, duhet t ndrtohen n nj form solide, t ciln form zakonisht e quajm shtresa 1 ose shtresa fizike. Kjo shtres definon t gjitha specifikacionet mekanike, elektrike, procedurale dhe funksionale pr aktivizim, mirmbajtje dhe deaktivizim n mes t dy sistemeve (ang. end systems). T gjitha mediumet bjn pjes n shtresn fizike ndr t cilat me disa prej tyre edhe jemi t familjarizuar, si sht rasti me kabllot UTP (Unshielded Twisted Pair) dhe STP (Shielded Twisted Pair), pastaj po n kt shtres hyjn edhe mediumet tjera si jan kabllot koaksial dhe kabllot me fije optike (fiber-optic).

4.1.1. Kablli STP (Shielded Twisted Pair).-

Kablli STP kombinon teknikat e mbuless dhe iftzimit t telave. sht kabll i prbr prej 8 telave t cilt dallohen n mes veti pr nga ngjyra e mbshtjellsit t vet. Prej 8 telave sa gjinden brenda ktij kablli, jan t iftzuar n 4 grupe nga 2 tela. Specifik e ktij kablli sht se prbhet prej 4 telave me 4 ngjyra t ndryshme, q jan pothuajse standarde e ato jan ngjyra e portokallt, e gjelbrt, e kaltrt dhe ngjyra kafe, prderisa telat t cilt iftzohen me kta 4 telat primar, mbshtjellsit e tyre i kan ngjyrat gjysm portokallt, gjysm gjelbrt, gjysm kaltrt dhe gjysm kafe prkatsisht. do ift i telave sht i mbshtjellur me folie metalike. T katr iftet e telave jan prsri t mbshtjellur me nj folie metalike t prbashkt. Kablli STP zvoglon zhurmn elektrike, interferncat elektromagnetike dhe interferencat radiofonike.

Gjatsia maksimale e transmetimit t paketave t shenimeve me ann e ktij mediumi sht 100 metra, ndrsa gjersia e brezit t transmetimit sht 10 100 Mbps

IV. MEDIUMET 38

4.1.2. Kablli UTP (Unshielded Twisted Pair).-

Kablli UTP sht i ngjashm me kabllin STP me disa dallime t vogla, pasi q ky lloj mediumi sht m i leht pr tu terminuar (instaluar) pasi q n kt kabll ekziston vetm nj mbules dhe at n pjesn e jashtme t t 4 ifteve t telave (shih figurn). Edhe ky kabll ka gjatsin e transmetimit deri n 100 metra ndrsa brezin e transmetimit 10 100 Mbps.

Konektori i cili duhet terminuar n kt medium quhet konektori RJ-45. Duhet pasur kujdes gjat terminimit sepse nse e thejm kabllon nn knd m t madh se 90 shkall, mund q t jet mosfunksional.

4.1.3. Kablli koaksial

Pr dallim nga mediumet q u ceken m lart, kablli koaksial prbhet prej nj pruesi t bakrit n mes, i cili sht n form t nj cilindri t holl dhe i cili pastaj sht i mbuluar me nj izolues plastik, e m pas prbhet prej mbshtjellsit t grshetuar t bakrit i cili prdoret si pruesi i dyt brenda ktij mediumi, dhe se t gjitha kto jan t izoluara me mbshtjellsin e jashtm.

IV. MEDIUMET 39

Pr ndrtim t rrjetave kompjuterike lokale, nuk sht m i prdorshm se sa kablli UTP, sidomos jo n kto 10 vitet e fundit, pasi q kartelat e rrjets me t cilat lidhet ky kabll nuk kan shpejtsi t transmetimit t paketave m t madhe se 10 Mbps. Nj prparsi e ktij mediumi sht se gjatsia e ktij kablli mund t shkoj deri n 500 metra, gj q e bn t prdorshm kur kemi t bjm me lidhje t nyjeve q jan n distanca m t mdha. Konektori i cili duhet terminuar n kt medium quhet konektori BNC.

4.1.4. Kablli me fije optike

Mediumi i cili sht pothuajse m i prsosuri sht pa dyshim kablli fiber-optik. Karakterisitk e tij sht se n vend t pruesve t bakrit, prbhet prej pruesve t qelqit t cilin e bn shum m efikas si n shpejtsi t transmetimit t paketave ashtu edhe n mundsin e transmetimit t paketave n distanca shum m t mdha se sa mediumet tjera. Gjatsia e transmetimit shkon deri n 2000 metra tek kabllot e tipit multimode dhe deri n 3000 metra tek kabllot e tipit singlemode. sht i preferueshm q t prdoret kur kemi t bjm lidhjen e nyjeve n distanca t mdha, ndrsa bn q t prdoret edhe pr lidhje t nyjeve n distanca t vogla megjithse n treg kushton shum m shtrenjt se sa mediumet tjera. Gjat terminimit t ktij kablli duhet pasur kujdes sepse sht shum i ndieshm dhe se nj thyerje e ktij kablli nn nj knd m t madh se sa duhet, mund t shkaktoj q t jet mosfunskional.

4.1.5. Valt elektromagnetike

Sinjalet radiofonike (Wireless Signals) jan valt elektromagnetike. Edhe valt elektromagnetike konsiderohen nj lloj mediumi i cili bn t mundur transmetimin e t dhnave nprmjet vakuumit t hapsirs s jashtme dhe ajrit. Meq, pr kt lloj mediumi nuk nevojitet kurrfar mediumi fizik, at e bn shum t prshtatshm dhe t gjithanshm n komunikim n distanca t mdha. Shpejtsia e transmetimit n kto lloj mediume krahasohet me shpejtsin e drits, prderisa edhe gjersia e brezit t transmetimit t t dhnave mundet me qen m e madhe se sa te mediumet tjera. Ekzistojn lloje t ndryshme t valve t tilla t cilat dallohen n mes veti n baz t frekuencs q posedojn. Prderisa valt me frekuenc m t dobt, kan gjatsi m t madhe t transmetimit, valt me frekuenc m t lart, kan gjatsi m t vogl t transmetimit.

IV. MEDIUMET 40

4.2. Specifikacionet e kabllit dhe terminimet

Me zhvillimin e teknologjis, n vitet e 80-ta, shum prodhues n mbar botn filluan prodhime t ndryshme t mediumeve pr t plotsuar nevojat e shfrytzuesve. Me at rast edhe jan krijuar laramani prodhimesh t cilat nuk kan qen kompatibile n mes prodhuesve t ndryshm dhe me kt edhe mosfunksionalitet n mes t nyjeve t cilat kan prdorur paisje nga prodhues t ndryshm. Pr kt qllim Organizata Ndrkombtare pr Standardizim (ISO) ka caktuar disa standarde, t cilat standarde sht dashur tju prmbahen t gjith ata q mirreshin dhe q mirren me prodhime t tilla. Standardet pr mediume t rrjetave jan zhvilluar dhe prcaktuar nga disa grupe, t cilat jan:

IEEE - Institute of Electrical and Electronics Engineers UL - Underwriters Laboratories EIA - Electronic Industries Alliance TIA - Telecommunications Industry Association

Dy organizatat e fundit m von kan caktuar listn e standardeve t cilat njihen si

standardet TIA/EIA. Instituti IEEE ka caktuar krkesat pr kabllim n specifikacionet 802.3 dhe 802.5 pr sistemet Ethernet dhe Token Ring. Standardet pr sistemin FDDI jan caktuar nga ANSI dhe ISO/IEC. Organizatat e lartprmendura gjithashtu kan caktuar specifikacionet e kabllimit t cilat kan t bjn kryesisht me standardet e siguris, si dhe kan parapar se mediumet STP dhe UTP munden me qen shum t prshtatshme pr ndrtimin e rrjetave lokale kompjuterike. Nga t gjitha organizatat e prmendura m lart, TIA/EIA ka pasur ndikimin m t madh n prcaktimin e standardeve pr mediumet e rrjetave. Standardet TIA/EIA-568-A dhe TIA/EIA-569-A, kan qen dhe jan m t prshtatshmet pr krijimin e nj hapsire t madhe pr prodhime t ndryshme nga prodhues t ndryshm, pasi q krkesat e tyre nuk jan t kufizuara n madhsi apo gjra t imta t prodhimeve, gj q prodhuesve u bn t mundur q t jen shum fleksibil dhe ekspanzonues. Standardet TIA/EIA ndahen n 5 kategori dhe at CAT 1, CAT 2, CAT 3, CAT 4 dhe CAT 5, ndr t cilat kategoria e pest (CAT 5) prdoret m s shumti dhe nga e cila kategori do t bazohemi edhe ne pr terminim t kabllove.

IV. MEDIUMET 41

4.3. Specifikimi i kabllit dhe terminimi

Meq do t bazohemi n rrjeta kompjuterike lokale, do t shiqojm terminimin hap pas hapi t nj kablli UTP sipas kategoris CAT 5

IV. MEDIUMET 42

Pas terminimit dhe testimit t kabllit t till, mund t realizohet lidhja n mes t dy konferncierve (host-ve) nprmjt HUB-it ose SWITCH-it, me rast do t realizohet edhe rrjeta e par lokale e thjesht. N munges t nj shprndarsi t till, mund t terminohet edhe kablli i ashtuquajtur crossover cable i cili bn t mundur lidhjen e dy kompjuterve n mes veti pa ndonj paisje ndihmse (prjashtimisht posedimit t kartelave t rrjets). Se si bhet terminimi i kabllove t tilla, do t shohim m von, ndrsa tash do t prqndrohemi n standardet e prcaktuara nga TIA/EIA. N figurat e prezentuara m lart, shihet qart se pas zhveshjes s kabllit, pason dredhja e telave e

IV. MEDIUMET 43

pastaj organizimi i telave sipas ngjyrave. Sipas standardeve, ekzistojn dy kategori t organizimit t ngjyrave brenda kategoris CAT5 dhe at kategoria T568B ose Cat B dhe kategoria T568A ose Cat A. Rradhitja e ngjyrave sipas Cat B, sht si m posht (duke i prdorur disa shkurtesa pr ngjyrat, t cilat jan t dhna me sqarime: Cat B ose T568B 1 2 3 4 5 6 7 8 GjP P GjG K GjK G GjKf Kf P Portokall GjP Gjysmportokall K Kaltrt GjK Gjysmkaltrt G Gjelbrt GjG Gjysmgjelbrt Kf Kaft GjKf Gjysmkaft Numrat q figurojn mbi shkurtesa t ngjyrave vetm se tregojn se cila ngjyr duhet t radhitet nga ana e majt duke shkuar nga ana e djatht. Pas organizimit (vendosjes s telave) t till, q t gjith vendosen n konektorin RJ-45, ashtu q kmbza e konektorit vendoset n pozit te posht. N t njejtn mnyr veprohet edhe n ann tjetr t kabllit dhe vetm ather mund t themi se kemi terminuar nj kabllo UTP sipas Cat B. Terminimin e kabllit mund ta kryejm edhe sipas Cat A. Radhitja e ngjyrave sipas Cat A duket kshtu: Cat A ose T568A 1 2 3 4 5 6 7 8 GjG G GjP K GjK P GjKf Kf Sa i prket kabllit crossover, terminimi i tij kryhet n at mnyr q n njren an t kabllit, radhitjen e telave e bjm sipas kategoris B, ndrsa n ann tjetr sipas kategoris A. Pas terminimit, vjen testimi i kabllit. Pr t pasur m leht testimin dhe vlersimin e ktij lloj kablli, mund t shrbehemi edhe me grafikonin n vazhdim:

IV. MEDIUMET 44

Cat B ose T568B 1 2 3 4 5 6 7 8 GjP P GjG K GjK G GjKf Kf GjG G GjP K GjK P GjKf Kf 1 2 3 4 5 6 7 8 Cat A ose T568A ose sipas figurs n vazhdim

4.4. Komponentet dhe njsit e Nivelit 1 Ndr teknologjit m t prhapura t LAN-it jan: Ethernet, Token Ring dhe

FDDI, prderisa ne do t prqdrohemi n teknologjin Ethernet 10 BASE-T. Si dihet, LAN-i operon n zona t kufizuara gjeografike dhe gjithashtu shquhet

pr qasje t shum shfrytzuesve dhe shpejtsi t mdha operimi. Pr kt shkak teknologjia Ethernet sht dizajnuar n mnyr q n rrjetat kompjuterike t tipit t dhomave apo ndrtesave t kujdeset pr bartje t shenimeve dhe kryerje te funksioneve t tjera.

IV. MEDIUMET 45

Teknologjia Ethernet 10BASE-T kryesisht bazohet n kornizat e mediumeve t telave t iftzuar t dredhur. Pr teknologjin e till fokusohemi n komponentet pasive si jan kabllot, konektort, prizat, modulet dhe koleksionet e moduleve (patch panels), dhe n komponentet active si jan repitert (prsritsit), hub-t dhe transmetuesit (transceivers) apo koduesit e sinjaleve.

Sa i prket komponenteve pasive (komponente q nuk nevojitet furnizim me

rrym elektrike), terminimi standard 10BASE-T sht konektori RJ-45 q sht prmendur m hert tek specifikimi i kabllit dhe terminimi. Konektori i till sht i ngjashm me konektort q shrbejn pr lidhje telefonike q njihet si konektori RJ-11, me dallimin se n konektorin RJ-11 vendosen 4 prues brenda nj kablli, kurse tek konektori RJ-45 vendosen 8 prues, aq prues sa ka edhe kablli UTP ose STP. Konektori prmban 8 spirale t holla metalike n maje t tij t cilat krijojn kontakt me t tet pruesit e kabllit (pas terminimit).

Kablli standard 10BASE-T sht kablli me 8 prues i kategoris 5 (CAT 5), me

t cilin bashkvepron konektori RJ-45. Nj komponent tjetr pasive sht edhe moduli RJ-45. Emrtohet si Moduli RJ-45 pr shkak se lidhet me konektorin RJ-45 n mnyr q t krijohen kontaktet e pruesve prej nj komponente n komponentn tjetr.

Modulet e tilla jan t vendosura edhe n kartelat e rrjets

Moduli RJ-45 nga dy knde t ndryshme

IV. MEDIUMET 46

Pruesit e mediumit n fjal jan n kontakt me karteln nprmjet modulit nga ana e kartels dhe konektorit nga ana e mediumit (n rastin specifik nga ana e kabllit UTP). Sikurse tek konektort edhe modulet n brendi prbhen prej 8 spiraleve t holla metalike, ku pas vendosjes s kabllit (s bashku me konektorin) n modul, spiralet metalike t konektorit krijojn kontakt me spiralet metalike t modulit, dhe n kt mnyr bhet edhe lidhja elektrike n mes t dy nyjeve n rrjet.

Si shembull mund t marrim kur dy kompjuter lidhen mes veti nprmjet nj

kablli UTP ose STP (t tipit crossover) , e dim se q t dy duhet t posedojn kartela t rrjets dhe pasi q kartelat e tilla e kan nga nj modul t till, si dhe nga ana tjetr kablli UTP n t dy ant duhet t jet i terminuar me konektor RJ-45, krijohet lidhja e kompjuterve nprmjet kontakteve t tilla elektrike.

Prizat jan vende t posaqme ku vendosen modulet (prjashtimisht prej kartels s

rrjets). Pr ti mbajtur n mend m leht prizat e moduleve, mund ti kujtojm prizat e rryms elektrike q gjenden dokund ku sht i instaluar rrjeti elektrik dhe q do kush ju qaset atyre kur i nevojitet rryma elektrike.

Koleksioni i moduleve (patch panels) sht nj pllak (zakonisht metalike) n t

ciln vendosen module t shumta.

Zakonisht koleksionet e tilla vijn me nga 12, 24 apo 48 vende pr vendosjen e moduleve t cilat nevojiten pr lidhje t segmenteve t ndryshme t nj apo disa LAN-ve.

Sikurse koleksioni i moduleve ashtu edhe prizat e lartprmendura prdoren gjat

ndrtimit t LAN-ve.T gjitha kto paisje pasive i takojn nivelit t par t OSI modelit. N grupin e komponenteve aktive, prveq prsritsve (repeaters) dhe hub-ve q

kemi folur m hert, bn pjes koduesi i sinjaleve (transceiver). Transceiver-i ndryshe sht edhe si transmetues edhe si pranues i sinjaleve pr shkak se sinjalin e konverton nga nj form n formn tjetr.

IV. MEDIUMET 47

Si shihet nga figura, n munges t kartels s rrjets n kompjuterin t cilin dshirojm t lidhim n rrjet, mund t shfrytzojm portet tjera t cilat disponon kompjuteri (si p.sh. portet serike), ndrsa q transceiver-i konverton sinjalin n from t prshtatshme dhe q kompjuteri t pasurohet edhe me nj port tjetr si sht porti pr konektorin RJ-45. N koht e sotme transceiver-t e till prodhohen edhe n forma t tjera si p.sh. n njrn an prdoren portet USB (t cilt jan shum prezent dhe efikas) dhe n ann tjetr portet RJ-45. Edhe komponentet aktive i takojn nivelit t par t OSI modelit.

T gjitha komponentet si aktive ashtu edhe ato pasive kan t bjn vetm me

bit, dhe nuk mund t pranojn informata ose adresa logjike, prandaj edhe themi se kto komponente kryejn vetm pun fizike, rrjedhimisht i takojn nivelit t par q njihet si niveli fizik.

4.5. Prplasjet dhe shkatrrimet e shenimeve

Para se t tregojm se si ndodhin prplasjet dhe shkatrrimet e pjesrishme ose t trsishme t shenimeve gjat trasmetimit t tyre n rrjeta kompjuterike, t prqndrohemi fillimisht n disa lloje t lidhjeve t nyjeve n rrejta kompjuterike.

Ekzistojn lidhje direkte dhe indirekte t nyjeve n rrjeta. Tek lidhjet direkte, host-t shfrytzojn resurse t prbashkta t nivelit t par.

Lidhja e till direkte njihet me emrin si hapsira e mediumit t prbashkt, ku si shihet n figur do kompjuter sht i lidhur pr nj medium qoft ai kabll UTP, koaksial apo kabll me fije optike. Lidhja tjetr me emrin hapsira e zgjeruar e mediumit t prbashkt, sht nj tip i veant i lidhjes s siprprmendur.

Lidhja e till sht e ngjashme me lidhjen e par me dallimin q sht shfrytzuar edhe nj komponent tjetr e nivelit t par (si sht repiteri), pr t zgjeruar rrjetn pr m shum shfrytzues n distanca m t mdha se sa mund t prballojn mediumet

IV. MEDIUMET 48

prkatse, shembull tek kabllot UTP nse kemi nj rrjet ku nyjet jan t larguara n mes veti n gjatsi m t madhe se 100 metra. Lidhja me emrin hapsira pik pr pik, sht lidhja kur vetm dy kompjuter jan t lidhur n mes veti.

Nj lidhje e till mund t krijohet kur lidhen dy kompjuter nprmjet kabllit crossover ose nprmjet lidhjeve telefonike.

Sa i prket lidhjeve indirekte, dallojm dy tipe: tipin e transferimit qarkor dhe tipin e transferimit t paketave.

Transferimi qarkor sht rrjet me lidhje indirekte n t cilat qarqet elektrike mundsojn komunikimin.

Tipi i transferimit t paketave, sht nj lidhje n mes t kompjuterve q komunikojn, ku kompjuteri burimor drgon porosi n form t paketave tek kompjuteri destinues.

do paket prmban informata pr rrugtimin deri te kompjuteri destinues. Ky lloj i rrjetimeve ka prparsi n at q shum shfrytzues mund t prdorin reusrse t prbashkta porse edhe ka mangsi n at q mund t ndodhin konflikte gjat transferimit t paketave nga nj vend n vendin tjetr. Udhtimi i paketave t shenimeve npr mediume realizohet n form t bitve. Prplasja e shenimeve ndodh kur dy bit t paketave t ndryshme tentojn t udhtojn n t njejtn koh npr t njejtin medium. Tek rrjetat e vogla kompjuterike, mundsia e prplasjes s shenimeve sht m e vogl pr shkak t krkesave m t vogla pr transferim t bitve (me fjal tjera t paketave t shenimeve, pr shkak se paketat prbhen prej vargut t bitve) duke pasur parasysh edhe numrin e vogl t shfrytzuesve, por situata nuk qndron njejt tek rrejtat e mdha kur me miliarda bit udhtojn brenda nj sekonde.

IV. MEDIUMET 49

Prplasjet m s shumti ndodhin kur trafiku sht i tejngarkuar n rrjet. Nse kemi t bjm me rrjet ku shfrytzohet mediumi i prbashkt (sikur te lidhja direkte, tipi i par), pra kur t gjitha paketat udhtojn npr t njejtin medium, mundsia e prplasjes s shenimeve sht shum e madhe, sepse dy bit t dy paketave t ndryshme nuk mund t kalojn n t njejtn koh. Ngjashm sht edhe tek rasti i rrjetave t ndrtuara sipas topologjis s yllit apo yllit t zgjeruar, ku segmentet e ksaj rrjete jan t lidhura me njsi (paisje) jofiltruese si jan repitert apo hub-t. Topologjia Ethernet mundson q vetm nj paket e shenimeve (mundet me qen edhe me varg t madh t bitve) t udhtoj npr nj medium pr nj koh t caktuar, dhe nse kemi t bjm me rrjet q nyjet jan t lidhura pr nj medium dhe n t njejtn koh edhe ndonj kompjuter tjetr tenton t transferoj paketa n at koh npr t njejtin medium, ather ndodh prplasja e shenimeve me dme t theksuara. Hapsira e rrjets ku paketat e shenimeve e kan origjinn dhe vendi ku ndodhin prplasjet quhet zona e prplasjeve (collision domain). Nj kabll (medium) mundet me qen i lidhur me nj kabll tjetr nprmjet koleksionit t moduleve, repiterit apo hub-it dhe se t gjitha kto komponente bjn pjes n zonn e prplasjeve. Kur ndodhin prplasjet e paketave, ato shkatrrohen bit pr bit. Meq prplasjet ndikojn n zvoglimin e performansave efikase t rrjetave, duhet pasur parasysh fillimisht nse kemi t bjm me rrjeta t tipit medium i prbashkt ku secila nyje shfrytzon t njejtin medium, LAN-i i till mundsisht duhet t ndahet n segmente m t vogla t lidhjeve, ku ato segmente do t mund t lidheshin me paisje t cilat bjn pastrimin e trafikut. Kur themi pr pastrimin e trafikut, nnkuptohet vendosja e ndonj ure apo switch-i n mes t segmenteve, pr shkak se repitert dhe hub-t nuk bjn pastrimin e trafikut. Meq hub-i bn pjes n nivelin e par, do paket e shenimeve q vjen deri tek hub-i, ai at paket t shenimeve e shprndan n tr portet rrespektivisht n t gjitha nyjet q jan t lidhura pr t, prderisa switch-i, paketn e till do ta transferonte vetm n at nyje pr t ciln sht e destinuar ajo paket me rast do t kursente pjesn tjetr t mediumit pa e ngarkuar pa nevoj, sepse switch-i bazohet edhe n adresat logjike, gj t ciln hub-i nuk mundet ta bn. N rastin kur rrjetn e zgjerojm me paisje t cilat bjn pastrimin e trafikut, si ura apo switch-i, ather prve q kemi br ndarjen e rrjets n segmente, kemi br t mundur

Tek rrjetat e tipit medium i prbashkt, nse bjm ndarjen e saj n segmente duke shfrytzuar repitert ose hub-t (si n figur), nuk kemi arritur q t zgjidhim problemin e zvoglimit t zons s prplasjeve, prkundrazi zona e prplasjeve mbetet e njejt ose bhet zgjerimi i saj (n rastin kur shtohen edhe m shum kompjuter n kuadr t asaj rrjete)

IV. MEDIUMET 50

q edhe zonn e prplasjeve t ndajm n aq pjes sa ka edhe segmente (shih figurn n vazhdim). Performansat m t mira t rrjetave jan ato kur rrjetat arrijm ti ndajm n sa m shum segmente t prcjellura me paisje pr filtrim t trafikut.

V. IP ADRESIMI 51

V. IP ADRESIMI

5.1. Shtresa e rrjets dhe IP adresat

N kuadr t OSI modelit, si shtres e tret sht e njohur si shtresa e rrjets e cila ka pr detyr t kontrollon rrjedhn n trafikun e shenimeve. Pr dallim nga shtresa e dyt, ktu kryhet adresimi logjik me qllim t caktimit t rrugs (path determination) s pakos nga burimi pr n destinacion. Si paisje q bn pjes n shtresn e tret sht ruteri (router). Nga ruteri caktohet edhe shtegu i lvizjes s paketave. Caktimi i shtegut sht process q e shfrytzon ruteri pr zgjedhjen e nyjes s ardhshme q do t lviz pakoja e shenimeve pr n destinacion duke u bazuar n bandwidth-in e lidhjes, nyjen, IP adresn etj.

5.2. IP adresat dhe klast e IP adress

do IP adres sht e prbr prej 32 bitve. IP adresa sht e prezentuar si katr oktete t ndara me pike ndrmjet veti. Pr shfrytzim m t leht nga ana e shfrytzuesit, IP adresat n literatur, por edhe n makinat llogaritse i shenojm me an t numrave decimal, n kuptimin q ato funksionojn si adresa me 32 bit, por q jan t prezentuara me 4 numra decimal t ndara me pika, dhe at me numrat prej 0 deri n numrin 255 (sepse numri binar prej 8 bitve vlern m t madhe n numr decimal mund t merr numrin 255, pra 000000002 = 0 dhe numri i fundit 111111112=255) ose si n figurn n vazhdim.

V. IP ADRESIMI 52

IP adresa prbhet prej dy komponenteve kryesore: fusha e rrjets (Network ID) dhe fusha e shfrytzuesit t rrjets (Host ID).

Fusha e rrjets (Network ID) identifikon rrjetn s cils i sht shoqruar ajo paisje dhe parametrat e saj jan t caktuar prej INIC (Internet Network Information Center), prdeisa fusha e shfrytzuesit t rrjets (Host ID) caktohet nga administratori i rrjets dhe identifikon paisjen e caktuar n at rrjet.

IP adresat ndahen n tri klas varsisht prej numrit t bitve t rezervuar pr pjesn (fushn) e rrjetit (Network ID) dhe pr fushn e shfrytzuesit t rrjets (Host ID). Klast e IP adress jan:

Klasa A, Klasa B dhe Klasa C

Klasa A prfshin vetm oktetin e par (8 bitt e par) t IP adress nga fusha e rrjetit

dhe tri oktetet tjera i mbeten pr shfrytzim nga ana e Host ID-s. Karakteristik e IP adresave t ksaj klase sht se biti i par sht gjithmon 0. Rangu i adresave t mundshme sht prej 1.0.0.0 deri n 127.0.0.0 (duhet pasur parasysh se kta numra jan t shprehur si numra decimal). Pra, numri i adresave t mundshme nga kjo klas sht 16,777,214.

Klasa B prfshin dy oktetet e para (16 bitt e par) t IP adress nga fusha e rrjetit dhe dy oktetet tjera i mbeten pr shfrytzim nga ana e Host ID-s. Karakteristik e IP adresave t ksaj klase sht se dy bitt e par jan gjithmon 102 . Rangu i adresave t

V. IP ADRESIMI 53

mundshme sht prej 128.0.0.0 deri n 191.255.0.0 (duhet pasur parasysh se kta numra jan t shprehur si numra decimal). Pra, numri i adresave t mundshme nga kjo klas sht 65,534.

Klasa C prfshin tri oktetet e para (24 bitt e par) t IP adress nga fusha e rrjetit

dhe vetm nj oktet i mbetet pr shfrytzim nga ana e Host ID-s. Karakteristik e IP adresave t ksaj klase sht se tre bitt e par jan gjithmon 1102 . Rangu i adresave t mundshme sht prej 192.0.0.0 deri n 223.255.255.0 (duhet pasur parasysh se kta numra jan t shprehur si numra decimal). Pra, numri i adresave t mundshme nga kjo klas sht 254.

V. IP ADRESIMI 54

Secila prej ktyre klasve kan edhe nga dy adresa karakteristike: adresn e rrjetit (network address) dhe adresn e emitmit (broadcast address). Adresa e rrjetit siguron mnyr t prshtatshme pr referim t t gjith adresave tjera n rrjet apo n nnrrjeta. Pr t komunikuar dy hoste nevojiten IP adresa t ndryshme pr secilin host. IP adresat t cilat prfundojn me 0 n bitt e hostit jan t rezervuara pr adres t rrjetit. Emitimi (broadcast) prfshin t gjitha host-et q gjenden n at rrjet dhe q kan network ID-n numr t njejt. IP adresa q prfundon me 1-she pr t gjith bitt e host-it rezervohet pr adres emetuese direkte (direct broadcast address. IP adresa q prfundon me 1-she pr t gjith bitt e rrjetit dhe bitt e hostit rezervohet pr adres emetuese lokale. Tabela e mposhtme, tregon disa shembuj pr ndarjen e IP adresave n klas prkatse si dhe adresat e tyre prkatse t rrjetit, host-it dhe t emitimit.

5.3. Ndarja e rrjets n nnrrjeta (subnetimi)

Nnrrjetat (Subnetworks) jan pjes m t vogla t rrjetave. Adresa e nnrrjets (subnetimi) prfshin klasn A, klasn B, ose klasn C t pjess s rrjetit (Network ID), plus edhe fushn e nnrrjets dhe fushn e shfrytzuesit t rrjets (Host ID). Pr t krijuar subnet adresn, administratori i rrjetit merr hua bitt nga hosti origjinal dhe i shton ata si fush e subnetimit. Adresat e subnetimit caktohen lokalisht prbrenda LAN-it, zakonisht nga administratori i rrjetit.

V. IP ADRESIMI 55

Minimumi i bitve q mund t merren hua sht 2 bit, kurse maksimumi i bitve q mund t merren hua varsisht prej klasve t IP adress sht: A: 22 bit ~ 222 - 2 = 4.194.302 nnrrjeta. B: 14 bit ~ 214 - 2 = 16.382 nnrrjeta. C: 06 bit ~ 206 - 2 = 62 nnrrjeta.

Documents

Bazat e Rrjetave Kompjuterike