Belgeler Gerçekleri Konuşuyor Cilt2

8/3/2019 Belgeler Gerekleri Konuuyor Cilt2

1/111

Ahmed Akgndz _ Belgeler Gerekleri Konuuyor Cilt2

NDEKLERTAKDM.....................,...............IOSMANLI HUKUKUNUN MAHYET VEKAYNAKLARI................................lI. .Geree Dayanmayan Fikirler...............lII. Avrupal Bir Hukuku Gerei Anlatyor......3III. NETCE...............................8FATH SULTAN MEHMED DEVRNDE DN VE VCDANHRRYET.......................9slm Hukukunda Din ve Vicdan Hrriyeti...........9Ftih'in Srplara Tand Din Hrriyeti............10stanbul'daki Kiliselerin Varl Ftih'in MsamahasnnEseridir.........................10CEZAYRLLERN KEND ARZULARIYLA OSMANLI DEVLETNE TABOLDUKLARINI GSTEREN NEML BR BELGE...............14Afrika'nn Kuzey Blgelerinin ve zellikle Cezayir'in OsmanlDevleti'ne ltihak..............15Marib lkelerinde Osmanl Hkimiyeti ve Cezayirlilerin YavuzSultan Selim'e Yazdklar Mektup. 17"Mtercem-i Mektub-i Kad ve Hatib ve Fukah ve Eimme ve Tccar vemen ve Kffe-i Re'y ve Amme-i Beryy- ve Medine-iCezayir.............21KUR'AN YAVUZ'UN MISIR FETHNE ARETEDYOR............................26


2/111

Yavuz'un Mceddidlii......;..................26bn-i Keml Kimdir?...........................27Kur'n Ayetlerinin Saysz Mn ve aretleri Vardr ". .28KUR'AN, YAVUZ'UN MISIR'I FETHEDECEN HABERVERYOR...........................29

"Feth-i Kahire-i Msr Hakknda Vki Olan m vearetler".................................35lmin nemi ve Knuni'nin Bir Mektubu...........40I. slmiyetle Gerek lmin Hakikatlar Birbirini Te'yidEder.....................40II. Kur'n ve Hadisin lme Verdii nem nkr Edilemez.........................41Mslman Ecdadmzn lme ve Alimlere Verdiinem.........................43Knuni'nin Ebussuud'a Gsterdii Hrmet..........43"Ebusuud Efendi Hazretlerine Hasta ken Sultan Sleyman

Hazretlerinin GnderdiiHatt- Hmyun Suretidir"......................44OSMANLI ARVLERNN HUKUKUMUZ AISINDAN ARZETTNEM................48I. Konunun Takdimi.......................48II. Tanzimat'tan nceki Ariv Belgeleri.........491. Mhimme Defterleri..................502. Tapu - Tahrir Defterleri ve OsmanlKanunnmeleri...............51VAKIF MEVZUATINDA ZARUR OLARAK TANZM GEREKHUSUSLAR..................53

I. Konunun Takdimi.......................53II. Vakfa Bak Amz Deimeli ve Derli Toplu Bir Vakf KanunuHazrlanmaldr .53III. Vakf Mallarnn Envanteri Yaplmal ve stimlk YoluylaHeba Edilen Vakf Mallar Tekrar Vakfa adeEdilmelidir..............58IV. Vakfiyelerdeki artlar, Vakf Hukukuna Uygun Olarak TefsirEdilmelidir............60V. Vakf Mallarnn letilmesi le Alkal Tanzimi GerekenHususlar .65VI. Diyanet Tekilat le Evkaf Birletirilmeli ve Hususi Bir

Evkaf Mahkemesi Kurulmaldr . . . .68VAKIFLARI KALDIRMAK FKR BATI'NIN.......70Mesele, Karn Doyurmak m?....................70Devletin Kontrol Hakk.........................71VAKIF MALLARININ ALENEN GASPI...........75Vakf Mallar Satlabilir mi?......................76Vakf Hukukuna Aykr arur...................77CHP daresi Hereyi Satyor.....................79Devletimizden stirhammz......................80Vakf Messesesinin Temel Fonksiyonlar ve Mstesna VAKIFLARDANMEVLANA CELALEDDN RUM

VAKIFLARI.................................82I. Vakfn fa Ettii Fonksiyonlar.............82


3/111

II. Kendilerinden Yararlanma Asndan Vakflarneitleri......................85. Mstesna Vakflar ve Celaleddin-i RumiEvkaf................................89ESK VE YEN HUKUKUMUZDA DEVLETN KURDUU

VAKIFLAR........................951. Konunun Takdimi........................952. Eski Hukukumuzda Devletin Kurduu Vakflar .96I. Genel Olarak..........................96ILEski Hukumuzda Devlet Vakflarnn Meneini Oluturan BazMeseleler.........98III.Devlet Vakflarnn Domasna Yolaan Sebepler veDouu............105IV. Osmanl Dnemindeki Tarihi Gelimeler. . .108V. Devlet Vakflaryla Alkal Baz Hkmler ..1113. Yeni Hukukumuzda Devletin Kurduu Vakflar 114

I. Genel Olarak.........................114II. Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakflar 117 4.Sonu................................122RESULLLAH'IN GETRDKLER.............124I. Giri.................................124II. Emsalsiz Bir Hukuk Nizam Getirmitir......125III. Emsalsiz Bir Ubudiyet rneidir...........130IV. Hrika Bir Medeniyet ve Ahlk Nizamn Te'sisEylemitir......................131V. Ecdadmzn Veladet-i Nebeviyeye Gsterdiihtimam.............................133

SLAMYET VE MLL BTNLMZ.......138I. Giri.................................138II. slm'da Devlete Ballk Esastr ve taatFarzdr..........................139III. Bu Millet Allah'n Senasnn ve Peygamberin Medhine NailOlmutur..................143IV. Devlete ve Biz Vatandalara Den Grev... .147MAHARET M, SALAHAT M?.................149Kur'n ve Hadis Ne Buyuruyor?.................150AVRUPA SLAM'DAN NEDEN KORKUYOR?.....156Hakiki Hristiyanlk slmiyete Muhalif Deildir.....156

Hristiyanlk, Ya Snecektir Ya da slm'laBirleecektir..........................158Avrupa'nn kiyzll........................160slmiyet Piskoposlar Megul Ediyor.............163MAM MUHAMMED MATURD VE HUKUKUN MENE LE LGLGRLER..............166Hayt ve ahsiyeti...........................166Hukukun, Menei ile lgili Grleri..............169EYTAN AYETLER SAFSATASI. ^...........172Mukayeseli Hukukda ve zellikle slm HUKUKUNDA KADININ HUKUKDURUMU.....179

I. Kadn Aile Hayatnn Temel Tadr........179


4/111

II. Deiik Toplumlarda Kadnn Fiili ve HukukiDurumu.....................180ESK HUKUKUMUZDA DEVLETN TEMELFONKSYONLARI....................197I. Konunun Takdimi......................197

II. slm Anayasa Hukukunun Temel Hkmleri ve DevletinFonksiyonlar................198Osmanl Devletinin Anayasal Dzeni ve AZINLIKLARA TANINANHAKLAR............205III. Muasr slm Hukukularnn Konuyla lgiliGayretleri........................211Do. Dr. Ahmet AkgndzIZMR/1990NL YAYINLARINIL , Basm Yaym Ambalaj Sanayi'tbaachk

871 Sk. No:' R,Tel: 250487-lboo> ve aittir.TAKDM"BELGELER GEREKLER KONUUYOR" SERSNN KNC KTABINI TAKDMEDERKENZaman,doru bir izgi zerinde hareket etmiyor ki, balang ve

biti noktalar gittike birbirinden uzaklasn. Belki yerkresinin hareketi gibi bir daire iinde dnyor. Bazan terakkiiinde yaz ve bahar mevsimini gsterir; bazan da tedenni iindek ve frtna mevsimini gsterir. Herkdan sonra bir bahar, hergeceden sonra bir sabah olduu gibi, insanolunun da bir sabah vebahar olacaktr.Yirminci yzyl,insanolunun komnizm karsnda titre-, dii vedinsizlik frtnasna tutulduu ibret dolu bir zaman dilimidir.Ancak beeriyetin hrriyet, medeniyet ve iman sabahna kavumaannn geldiini mjdeleyen emareler ufukta grnyor. tePolonya, Macaristan, ekoslovakya, Romanya ve Dou Almanya!...

Komnizm uykusundan uyanm, kendini hakiki saadet sabahnakavuturacak rehberleri beklemektedir. Bulgaristan, Rusya, in,Suriye ve Irak ise, ufukta grnen fecr-i kzibi yalanlamakta isede, gelmesi muhakkak olan fecr-i sdk'n nne geememektedir.Dnyada gecenin karanlnda kendini putlatran ve tabulatransahte kahramanlar ve kurtarclar, teker teker avuesko'-nunakbetine uramakta ve bir asrdr bellerini dayadklar zulmnkurunlarna bu sefer kendileri hedef olmaktadrlar.Trkiye de bu gelimelerden ister istemez etkilenecek ve bir asrayakndr demeklesin klc gibi mslman milletin zerinde dikilentabular ve korkuluklar birer birer yklacaktr. Ancak bu

yklmann metodu, tarihdekinin ve bugn dnyada yaanann aksineTrkiye'de farkl bir tarzda gerekleecektir. Onlar khn ile ve


5/111

silah ile bu ii yaparken, bizde gerek medeniyet, hak vehakkaniyetin manevi kllar ve belgeler, tabular ykpkorkuluklar defedecektir."Belgeler Gerekleri Konuuyor" adl serinin bu ikinci kitab da,tarihi gizlemeye alan ve karanlktan medet uman bir takm

tabularn yklmasna ve tarih hakikatlerin renilmesineyardmc olmak zere hazrlanmtr. Bu hizmeti ifa ettiinigsteren baz hususlar aklamakta fayda mlhaza ediyorum:Birincisi; Serinin birinci kitabnn alt ay nce yaplan birincibasks tkenmi ve ikinci basksnn hazrlklar tamamlanma safhasna gelmitir. Zikredilen durum, bu tr eserlere olan zaruriihtiyac gstermektedir.kincisi; Serinin birinci kitab, Mill Eitim Bakanl Talim veTerbiye Kurulu Bakanl'nca incelenerek, eitim ve retimasndan renci ve retmenlere tavsiye olunmutur (15.12.1989Tarih ve 2302 sayl tebliler dergisi).

ncs; Okuyucularn gsterdii alka ise, hepsinin zerindedir.Aldmz ok sayda mektuplarla veya telefonlarla, serinin devametmesi gerektiini belirtmeleri bize evk ve heyecan vermitir.Basnmzn hakka ve hakikate k de-erli mensuplarnn alkas ve kitab tavsiyesi de, hakikatlerinistenen ellere ulamas iin bir tevik unsuru olmutur.Okuyuculardan baz yapc tenkitler de aldk.Bunlar daha sonrakibasklarda ve bu ikinci kitaptaki makalelerde nazar- itibaraaldmz ve hakikatleri beyan ederken btl tasvir yolunagitmememiz ve safi zihinleri tadlil etmememiz gerektiini buradatekrar hatrlatmak ve msbet tenkitleriyle bize yardmc olanlara

teekkr etmek, nemli bir vazifemizdir.Serinin bu ikinci kitabnda da, bir ou ilk defa gn nakarlan belgeler ve hakikatlarla sizleri babaa brakrken, buserinin devam edeceini mjdeler; basm ilerini yrten NilYaynevi yetkililerine teekkr eder ve almak bizden,muvaffakiyet ise Allah'dan olduuna olan inancmz tekrar ifadeetmek isteriz.Ocak 1990, stanbul Do.Dr. Ahmet AKGNDZDO.DR. AHMET AKGNDZ12.2.1955 tarihinde ng Kazasnn Malkaya Ky'nde dodu.lkokulu ad geen kyde bitiren Akgndz, babas Cuma

Akgndz'den de Osmanlca rendi. Gaziantep Lisesi'ne devamederken Arapa'y da renen Akgndz, 1982 ylnda istanbulniversitesi Hukuk Fakltesi'nden mezun oldu. Mezuniyetinimteakip Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi'nin Kamu Hukuku blmHukuk Tarihi Anabilim dalna Aratrma Grevlisi olarak girdi veayn yl yksek lisansna da balad 1983 Kasm'nda ykseklisansn tamamlad. Ayn yl doktorasna balayan Akgndz,"slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi" adlteziyle ilgili aratrmalarda bulunmak zere 1985 ylnn ilkyarsnda kazand aratrma bursuyla Kuveyt'e girdi. 1986Austos'un-da doktor unvann ald ve bunu mteakiben Seluk

niversitesi Hukuk Fakl-tesi'ne Hukuk Tarihi Yardmc Doentiolarak tayin edildi.


6/111

1984-1985 ve 1985-1986 ders yllarnda Dicle Hukuk'da ve 1986-1987ders ylndan beri de Seluk Hukuk'da Trk Hukuk Tarihi ve GenelHukuk Tarihi derslerini yrten Akgndz, Arapa'dan vengilizce'den Doentlik dil snavlarn kazand. 3 Kasm 1987tarihinde Doent oldu ve ayn fakltenin ilgili bilim dalna

doent olarak tayin edildi 1986-1988 tarihleri arasndaBabakanlk Osmanl Arivinde "Osmanl Kanunnameleri" zerindearatrma yapan Akgn-dz'n ona yakn eseri ve ok sayda ilmmakaleleri bulunmaktadr.ESERLER1- Mukayeseli islam Ve Osmanl Hukuku Klliyt, Diyarbakr:Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi, 1986, 1000 s.2- islam Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, TrkTarih Kurumu, Ankara 1988, XXIX+4893- Seriye Sicilleri, c.l-II, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf,istanbul 1989 (I. Ksm, tek bana ve ile III. Ksm hey'et ile

birlikte)4- Belgeler Gerekleri Konuuyor (I), N Yaynevi, zmir 1989,180 s.5) Trk Hukuk Tarihi, c.I, Kamu Hukuku (Prof.Dr.H. Cin ilebirlikte), Seluk . Huk. F., Konya 1989,420 s.; c.II, zel Hukuk,Konya 1989,376s.6) Eski Anayasa Hukukumuz Ve islam Anayasas, Tima Yay.,ist.1989, 178 s.7) Kadri Paa'nn islam Eya Ve Borlar Hukuku, (Baslyor.)8) Klliyt- Kavnin, Kronolojik Fihrist, (Baslyor) Trk Veslam Devletlerinde,

9) Ariv ve Diplomatik lminin Temel Esaslar, 189 s. (TeksirHalinde).10) Genel Hukuk Tarihi Ders Notlan, (Teksir Halinde).OSMANLI HUKUKUNUN MAHYET VE KAYNAKLARII- GEREE DAYANMAYAN FKRLERnemle ifade etmek icab eder ki, Cumhuriyet sonras,Osmanl Hukuku ile alkal kaleme alnan eserlerde ve yaplanaratrmalarda, baz msterikler ve Trk ilim adamlar tarafndanortaya atlan bir ksm yeni ve garib iddialar gzmzearpmaktadr. Hatta bu iddialar, slm hukukundan habersiz hukukve kltr evrelerinde, sabit ve temel fikirmi gibi mtla

edilmektedir. Dikkat edilirse biz cumhuriyet sonras ifadesinikullandk. Zira Cumhuriyet ncesi ilim adamlarnn, mslman olsunmsterik olsun, byle ak bir hataya dtkleri grlmemitir.Bu sakat gre gre, Seluklular ve Osmanllarda, idar ve hukukmevzuatn nemli bir ksmn tekil eden kanunnmeler, lik biranlay ve yaklam neticesinde vaz'edilen rf hukukunmeyvesidirler. Dolaysyla Osmanl hukukunun kayna tam bellideildir ve Osmanl Devleti'nin belli bir hukuk sistemi ve resmibir hukuk kodu da yoktur1.Bu iddiann cevab, says onbinleri bulan er'iyye sicildefterleri ve milyonlarca ariv vesikasdr. Ancak unu

belirtmekte yarar vardr: Bu tr iddia sahipleri zellikle Trkolanlar sadece tarihi veya iktisatdrlar. slmi ilimler ve


7/111

hususan fkh alannda ihtisaslar yoktur. Kendi alanlarndanadide ahsiyetler olsalar da slm hukuku alannda eksiktirler.Batl ilim adamlar ise, zellikle Goldziher ve Joseph Schachtgibi pein fikirli olanlar, meseleyi bulandrma gayretiiindedirler. Buna, Cumhuriyet dnemindeki lik hukuk sisteminin

halka irin gsterilmesi iin Osmanl Devleti'nin de slmhukukunu tatbik etmedii ve kendine has lik bir hukuk nizamnuygulad yahut hukuk nizamndan mahrum kald eklindeki yarresmi1) Barkan.mer Ltf, Kanunlar, I-XXXIII, R A Kern, A, 1/29 vdgrler de destek verince, meseleye vkf olmayan Trk ve yabancilim adamlar, Osmanl hukuku hakknda yanlbilgilendirilmilerdir. Biz bu iddiann rtlmesini "OsmanlKanunnmeleri ve Hukuki Tahlilleri" adl eserimize havale ederek,burada, Osmanl hukukunun gerek mhiyeti ve kaynaklar hakkndakaleme alnan bir lyihadan bahsedeceiz.

II- AVRUPALI BR HUKUKU GERE ANLATIYORTanzimat sonrasnda yaplanlar gren ve kendi tabiriyle bir"Flemenk Gavuru" olduu halde, az da olsa slm ve Osmanlhukukunu bilen Hollanda'l bir gayr-i mslim hukukunun Osmanlhukukunun mahiyeti ve kaynaklar hakkndaki mtlasn ibretolsun diye, II. Abdulhamid'e arzet-tii lyihasndan zetleyerekburaya alrnak istiyoruz."(Osmanl Devleti, mslman bir devlettir). Mslmanlara grehukuk, ilah emirlerden ibarettir ve bunlar da din ve dnyevemirler olarak ikiye ayrlr (bdt muamelt). Bunlar birbirindenayrlmaz. Kur'n, mslmanlara gre pheden uzak ve ilah

emirleri muhtevi, mukaddes bir kitap-dr. Kur'n'da mevcut olanhukuk hkmler, ayrntl hkmler veya genel esaslar tarzndahukukun btn alanlarn ihtiva eder. Kayna ilham deil vahiyolan Kur'n, Hz. Mu-hammed'e indirilmi ve O'da tebli etmitir.Kur'n yle bir kitabdr ki, her harfi ve her hkm, btn zeminve zamanlarda geerlidir. Hristiyanlarm Kitab- Mukaddes'i gibisadece hukuk nizamnn esaslarn deil, hem esaslarn ve hem dedeimeyen bir ksm tafsil hkmlerini de cmi'dir. Snnet ise,Hz. Peygamber'in fiil,sz ve hareketleridir. BunlarnKur'n'dan fark, vahiy yoluyla deil, ilham yoluyla Allahtarafndan kalbine ilk edilmi olmasdr. Mslmanlara gre, Hz.

Muhammed bir beerdir; ancak doru szl ve vazifeli bir neb verasuldr. Btn gzel ahlk ve gelmi gemi ilimleri Allah'ninsanyla ztnda cem'ettiinden mmtaz bir insandr. Kur'n'nteblicisidir. Dinin tamamlaycsdr.Halife veya padiah (imam- meru') yeryznde Allah'nkanunlarn tatbik eden, ona kar sorumlu olan ve Kur'n ilesnnetin hkmlerine itaat ile mkellef olan bir zttr. Bu itaatiterkettii an, kendisine de itaat edilmez. Devleti idare ederkendevlet ricalinden mahir ve muktedir olanlarla meveret etmesiicabeder. Halife veya padiahn otoritesi, meru' daire ilesnrldr. Diledii gibi hareket edemez. Padiahn idaresi, ilhi

kanun ile kaytldr.


8/111

Halife veya padiahn teri salhiyeti, yani yasama gcnegelince; slmiyet dier dinler gibi srf akidden ibaretdeildir, belki kanunlar mecmuas hkmndedir ve bir hukuk nizamvardr. Maalesef Avrupallar ve Avrupa'da tahsil grmmslmanlar, bu nemli fark bilmemektedirler. Bana kalrsa bu

anlay sakattr; bunu anlamak iin Kur'n' okumak kfidir. Hz.Muhammed'in tebli ettii eriat, hibir vakit deiken vesallantda deildir. "Dnya ahiretin tarlasdr" denilmi vednyev saltanat da ihmal edilmemitir. Mcte-hidleri gayretleriortadadr. slmiyet, imdiye kadar bulunmu olduu hal ve tarzdangayr bir ekil ve renge girecek diyenlere sorarz: slmiyetsadece inan esaslarndan ibaret olsa, bu dinin artk yaamasiin mit ve almet kalr m?Her halde arktaki ahvlin slah iin kr krne tedbir-ler almaa kalkmak ahmaklktr. Kanaatime gre, Osmanldevletinin resmi dini slm'dr ve Avrupa'nn arzulad ey ise,

Osmanl Devleti'ni gayr-i mslim bir devlet haline getirmek veTrklerin dinlerini deitirmektir. slmiyet, din ve devlet olmakzere iki unsurdan teekkl eder. eriat, dini devletten ayramaz.Bu sebeble er'i erif, hem ibadet ve hem de muamelt cmdir.Padiah devletin hem hkim-i mut-lak, hem komutan ve hem debirinci imamdr. Hkmet, er'i hkmleri icraya ve vergitarhyla tahsiline nasl memur ise, ibadetlerin icrasna da ylememurdur.Mslmanlarn eriata verdikleri mn, bu kelimenin bizdeki kanunmnsna benzemez. Bunlarn eriat dedikleri ey (er'i erif),evvela Kur'n'dan, saniyen fkh kitablarmdaki ekliyle snnetten;

slisen fetvalardan yani fkh ilminde mtehasss olan imam vemctehidlerin vermi olduklar hukuk takrirlerden ibarettir.Geri Kur'n eriatn ana temelidir. Ancak bizdeki hkimleranayasa hkmlerine ne kadar az mracaat ederlerse, kadlar daKur'n'a ve tefsirlerine o kadar mracaat ederler. Zira Kur'n vesnnetteki hkmler danktr. Osmanl devletinde temel mevzuat,mehur mctehidlerin verdikleri fetvalar ve er' hkmleriderleyen fkh kitaplardr. Mctehidlerin de birinci tabakassahabelerdir ve bunlarn ittifaklarna da icma' denir. Kur'n,snnet ve icma', btn hukuk hkmlerin asl ve esasdr. Dierkanunlarn meruiyet dayana da bunlardr. slm hukukunun

drdnc kayna da kyas'dr. Bu ameliyeyi, ancak Kur'n, Snnetve cma' ile akln tenvir etmi ve bunlarn hkmlerine uymuolanlar yapabilirler.te asl slm kanunlarn tanzim edenler, byk mcte-hidhukukulardr. Bunlar Roma devletindeki hukukulara benzerler.slm mctehidleri, bizde kanun tanzim edenler gibi sadece mnevite'sirleri olmayp ayrca madd iktidar ve nfuzlar da o derecegalibdir ki, kadlar bile onlarn reylerine itaate mecburdurlar.Ancak kad'nn onun kadar ilim sahibi olmas hali bununistisnasn tekil eder. Bu iktidar ve nfuzlar devlet bakanncaverilmi bir ey deildir; slm limleri indinde kazandklar

hakl hretten ileri gelmektedir. Devlet reisi, bu gibifakihlerin re'ylerini resmen kabul ve tasdik etmekden baka birey


9/111

yapamaz ve bunlarn re'ylerini hibir zaman mzakere ve istiareyegetiremez. Osmanl devletinde resmen ilk defa byle bir fkhkitabnn resmi hukuk kodu olarak kabul "Mlteka'l-Ebhur" isimlikitap hakknda 1648 ve 1687 yllarnda vki olmutur. 1549'davefat eden brahim Habebfye ait olan bu eser, IV. Mehmed'in

emriyle Mevkuf t adyla Trke'ye tercme edilmitir. Mltekmecmuas, hukuk, ceza, aile, hacir, hacz ve devletler arasmnasebetlere ait hkmleri mildir. Bu sebeple Osmanldevletinin asl kanunlar mecmuasdr. Burada u iki noktann dabilinmesinde fayda vardr: Ehl-i snnet mslmanlarn kabul ettiidrt amel mezheb vardr. Osmanl devleti, resmen Hanefi mezhebinibenimsemitir. kinci husus, bir mezhebin hukukular hep aynderecede nfuz ve itibar sahibi deillerdir. Her mctehid,kendisinden byk bir fakihin re'yine uyar. Bu sebeple MltekKitab'nn resmen kabulnden beri tedvin ve telif olunmu fkhkitaplar, tamamen mezkur eserin erhi ve izah ile mahkemelerde

esas alnan fetvalardan ibarettir.rf ve detler, er'i erifin hkmlerini tamamlayan bir kanunmakamndadr. Buna ramen kad, rf ve detlere istinaden hkmveremez. Meer ki, fkh kitaplarnda davaya ait er'i hkmbulunmasn ve rfe mracaat edilecei belirtilmi olsun.Padiah da bir kanun yapabilir. Fakat bu kanun, er-i erifinteferruatdr. Asl kanun, mctehidlerin itihadyla Kur'-n vesnnetten alnan fkh kitaplarndaki hkmlerdir. Buna greOsmanl devletinde eyhlislm tarafndan veya hkimler yahutmftilerden biri tarafndan tasdik olunmam hibir kanun, fermanve irade-i seniyye dstr'ul-mel olamaz. Padiah mftlk icazeti

alm bir lim ise, bu vasfta bir padiahn tanzim edeceinizamlar, ferman ve iradeler fetva alnmadan yrrle girer.Padiah, arzu ettii hallerde zorla istedii ekilde fetvaalabilirse de, bu hal, er' hkmleri bozmu olmaz. Avrupallaragre, Osmanl kanunlar, padiahn keyf emirlerinden ibarettir.Avrupa'da cari olan fikirlere gre, eriat- Muhammediyye padiaholan zta, diledii ekilde hareket etme ve kanun vaz'etmek zeretam yetki vermitir. Padiah iradeleri kanuna bedeldir veyahutistedii gibi kanun yapar. Bu fikir, er-i erif hakknda bykbir bhtandr ve slm dininde masiyet ve byk gnahlardansaylr.

er-i erif, hem devlet ve hem de slm Padiahnn sfat veiktidarn ok iyi tayin etmitir. Ancak zaman ve zemine gredeiebilen idare tarz ve memleketin sosyal, iktiad ve idarnizam hakknda pek az ereve hkmleri vaz'etmitir. te slmpadiah kendisine tannan yetki erevesinde snrl yasamagcn, yukardaki mnda kullanabilir. Bu-nn iin Kanuni Sultan Sleyman, 1519 ve 1566 senelerinde mlk veasker meseleler hakknda bir kanun tanzim buyurmulardr ki, bukanun 1846 senesine kadar yrrlkte kalmtr. Sonralar meydanagetirilen nizamat ile ou hkmleri tashih ve ta'dilolunmutur."2

III- NETCE


10/111

Netice olarak Osmanl Devleti bir slm devletidir. Hukuk nizamda, uygulamadaki ba'z gayr- meru' durumlara ramen, slmhukukudur. Ancak Osmanl hukukundaki mevzuat hkmleri ikiksmdr: Birincisi, dorudan doruya Kur'n ve snnete dayananv efkh kitaplarnda ifadesini bulan hkmlerdir ki, bunlara er'i

hkmler, er', er-i erif denir. kincisi ise, er'i hkmlerintand snrl yasama yetkisine veya itihad esasnadayanlarak, zellikle mali hukuk, toprak hukuku, tazir cezalan,askeri hukuk ve idare hukukuna ait hukuk dzenlemeler ve temelinirf-det, amme maslahat gibi tli kaynaklar tekil eden itihadhkmlerdir ki, bunlara da yasa ve benzeri isimler verilir. Bunlarda slm'n esaslar dna kamaz ve slm hukukundan ayr birhukuk nizam imi gibi takdim edilemez.32) BOA. YEE, 14-1540, Dev!et-i Aliyye'deki Isiaht- Kanuniye,sh.5 vd 26-273) bn'l-Kayym, 'lam'I-Muvakk'n, IV/372-378, Cin/Akgndz,

Trk Hukuk Tarihi 1/140, 157.FTH SULTAN MEHMED DEVRNDE DN VE VCDAN HRRYETSLM HUKUKUNDA DN VE VCDAN HRRYETnce slm hukukundaki din ve vicdan hrriyeti ile alkal bazhkmleri zetleyelim. Sonra da Ftih Sultan Meh-med'in konu ileilgili iki tatbikatn beraber mtala edelim. slm hukukunda,slm'n tesbit ettii kaidelere riyet etmek artyla hi birmdahale ve engel szkonusu olmakszn herkes dnce ve inanhrriyetine sahiptir. slm'a gre btln tasviri ve fuhu tevikeden yahut slm' tahkir eden eylerin neri fikir hrriyetininerevesine dahil deildir. Konusu hak olmak artyla hr

dnmek", hak deil ayrca bir grevdir. Her ferdin, hibireyden ekinmeden zulme ve hakszla kar kmas gerekir.Devletin ve kamunun yararlarn zedelememek artyla her eitmeru' ve doru malumatn neri caizdir. Mrtedler ve putperestlerdnda btn din mensuplarnn inanlarna sayg gstermek slmahlkn gereidir. Bakalarnn inanlar ile alay etmek, inanhrriyetine ve ibadet serbestisine kar kmak caiz deildir.Btn bu konularda islm hukukunun mevcut hkmlerine riayetarttr. Burada unu da kaydedelim ki, sava yoluyla elde edilentopraklarda bulunan baka dinlere ait ma'bedlerin ifnas yahutibkas konusunda yetki slm devletine aittir1. Bu genel

prensipler nda imdi iki tarihi hdiseyi nakletmek istiyoruz:1) Kur'n.Bakara, 256; Mide 42,43,47; Ahzab, 60,61, ifna:Mahvetmek, ykmak. Ibka: Devamn temin, yerinde brakma.FTH'N SIRPLARA TANIDII DN HRRYETFtih Suldan Mehmed, Rumeli'deki fetihlerini genileterekSrbistan snrlarna geldii zaman, iki ate arasnda kalm olanSrplar, Macarlarla Trklerden birisini tercih etmekmecburiyetinde kalmlardr. O dnemde Srplar Ortodoks, Macarlarise Katolik idiler ve Romallar ile Latinler arasnda anlamazlkbulunduu gibi bunlar da birbirlerini hi sevmezlerdi. Macar KralJan Honyad, Srpllar elde etmek istiyordu. Srp Kral George

Brankovi, kendisini Trklere kar isyan etmeye tevik eden MacarKral nezdine bir heyet gn-dederek, "Macarlar Trklere galip


11/111

gelirse, Srpllarn mezhepleri olan Ortodoksluk hakknda ne gibimsaa-adelerde bulunacaksnz?" diye sordurmutur. Jan Honyad,"Srbistan'n her tarafnda Katolik Kilisleri tesis edeceim"sevabn vermitir. Ayn soruyu sormak zere dier bir heyeti deFtih Sultan Mehmed'e gndermi ve Ftih'in verdii cevap ise

yle olmutur: "Her caminin yan na bir kilise ina edilecek =cote de chaque mosquee, s'eleyera ne egilse, ou le tinespourront adorer leur diue." Bu cevab alan Srp Kral, hristiyanolan Macarlara deil, mslman olan Trklere yani Osmanllaraitaat etmitir.2STANBUL'DAK KLSELERN VARLII FTH'N MSAMAHASININ ESERDRslm devletler hukukunun hkmlerine gre, sulh yolu ilefethedilen lkelerde mevcut olan ehl-i kitaba ait ma'bed-2) De La Jonquere, hstore de PEmpre Ottoman, sh 164, OsmanNuri, Mecelle- Umur- Belediye, c l, sh 21710

lere asla dokunulmaz; ancak yenilerinin inasna da msaadeedilmez. Eskiden beri var olanlar temir edilebilir. Sava yoluylafethedilen topraklarda ise, durum tam tersinedir. Yani slmhkmdar, isterse, baka dinlere ait btn ma'bedleri yok eder vegayr-i mslimleri de srgn edebilir. te stanbul, tamamen savayoluyla fetholunmutur. Ayasofya'nn ve benzeri baz kiliselerincamiye evriliinin meruiyet sebebi zikredilen hkmdr3. Buhkm, stanbul apnda tatbik edilseydi, stanbul'daki btnkilise ve havralarn yklmas gerekirdi. stanbul'u Allah'nyardm ve klcnn kuvvetiyle fetheden Ftih Sultan Mehmed,Asayofya'y cami haline getirdikten sonra, papaz ve hahamlardan

oluan bir heyeti huzurunda kabul eder. Papaz ve hahamlar heyeti,stanbul'u savala fethettiini, dilerse stanbul'da hibir kiliseve havra brakmayacan bu durumun devletler hukukundan doan birhakk olduunu Ftih'e ifade ederler; ancak kendisine, kendilerineve ma'bedlerine kar stanbul'un sulh yol ile fethetmi gibikabul etmesini ve ge de olsa toplu halde huzuruna gelilerini bumnya vesile saymasn srarla talep etmilerdir. evresindekidin limlerine danan Ftih Sultan Mehmed, bu isteklerini gerievirmemi ve camiye evrilenlerin dnda kalan kilise vehavralara, hakk olduu halde mdahale etmemitir. Gnmze kadaryaayan kilise ve havralarn gerek srrnn, Ftih'in din ve

vicdan hrriyeti anlay oluunu, Osmanl Devleti'nin anleyhlislm Ebus-suud Efendi, verdii bir fetvada vuzuhakavuturmaktadr Bu fetvann orijinali aynen yledir: "MerhumSultan Mu-3) Cm, Halil/Akgunduz, Ahmet, Trk Hukuk Tarihi, c l, sh 393 vd11hammed Hn -Aleyh'ir-rahmetti vel'ufrn- hazretleri, Mahmiye-istanbul'u ve etrafndaki karyeleri anveten feth eylemi midir?El-Cevab: Ma'ruf olan anveten fe-tihdir. Amma kenais-i kadimesulhen fethe dellet eder. Sene hamsin ve erba'n ve tis'a-mi'e(945) tarihinde bu husus tefti olunmutur. 130 yanda bir

kimesne ve 110 yanda bir kimesne bulunup Yehud ve Nasara taifesiel altndan Sultan Muhammed Hn ile ittifak edb Tef-rk'a nusret


12/111

etmeyecek olub Sultan Muhammed dahi anlan seby etmeyb hallerizere mukarrer edecek olub bu vehile feth olundu deyu ahadetedb bu ahadet ile kensi-i kadme hali zere kalmtr. KetebehuEbussuud"4.Grlyor ki, Ftih Sultan Mehmed'in Srbistan'da tatbik edeceini

va'd ettii "Her caminin yannda birer kili-4) Ebussuud, Ma'ruzat, Ist.nv. Ktphanesi, Trke Yazmalar No:1798, vrk. 130/a-b.12se inasna msaade" durumu, stanbul'da da tatbik olunmutur.Fener'de Abdi Suba Mahallesindeki Caminin bitiiinde RumPatrikhanesi ile kilisenin mevcudiyeti, Osmanl Devleti'nin gerekmnda din ve vicdan hrriyetini gstermiyor mu? EdirnekapCaddesinin son ksmnda yer alan Mih-rimah Sultan Camii'nin hemenkarsnda bir Rum kilisesinin inasna msaade etmek, buhrriyetin madd delillerinden deil midir? Mslmanlarn gayr-i

mslimler hakkndaki ulvv-i cenab ve msamahasna karlk, gayr-i mslim devletlerin gemi asrlarda, zellikle Endls'de; sonasrlarda ise Osmanl hkimiyetinden kan memleketlerde kalanms-lman ahaliye reva grdkleri muameleler, tamamen din vevicdan hrriyetini ihlal ettiinden, mukayese bile edilemez. teBulgaristan ve ite nankr srail Devletii!.. 5; Umur, 1/217-218- CEZAYRLLERN KEND ARZULARIYLA OSMANLI DEVLETNE TBOLDUKLARINI GSTEREN NEML BR BELGEDnyadaki slm dmanlar ve zellikle Batllar, OsmanlDevleti'ni, klcnn korkusu ile topraklar fetheden, girdii

topraklara daima zorla yerleen, mn ve kltrden uzak smrcbir imparatorluk olarak grmekte ve gstermektedir. Ne acdr ki,onlarn bu propagandalarna kendilerinden ok biz Cumhuriyet nesliTrkler aldanm bulunmaktayz. yle ki, Bulgaristan hadiselerininzntsn yaadmz u gnlerde, elli yldr okullarmzdaokutulan ve zellikle Emin Oktay'a ait tarih kitaplarndan,Osmanl Devleti'ni, Ftih'in fetihlerini ve II. SultanAbdulhamid'in sert ancak bugn hikmeti anlalan i ve dsiyasetini anlatan satrlar bir gazetede neretseniz ve "Bulgartarihileri bylece bize iftira ediyor" diye de not dseniz,sivil ve resmi ahsiyetlerin takdirini toplayan bir yazar

olursunuz. Yani Bulgaristan'n bize mrev grdkleri zulm veyalan, bir zamanlar biz ecdadmza reva grmz. OsmanlDevleti'ni bir slm devleti deil, smrgeci bir imparatorlukgibi grmeye ve gstermeye almz. Tarihimizin bu arpklmutlaka dzeltilmelidir.Osmanl Devleti, zorla ve zulmle hakimiyetini mazlum milletlerekabul ettiren bir imparatorluk deildir. Belki, ms-lmanlarn vegayrimslimlerin, eski tbirle istimlet ile yani kendi meyil vearzularyla, adaletinde ve huzurundan istifade etmek gayesiylehkimiyeti altna girmeyi arzuladklar ve vardklar her yerei'ly- kelimetullah sayesiyle ayak basan

bir slm devletidir Altyz sene yaayan bir devletin elbettehaseneleri de seyyieleri de olacaktr. Ancak kader-i ilhinin bu


13/111

kadar uzun seneler yaamasn takdir ettii bu devletin, hasenatherhalde seyyitna glibdir. Balkanlar'daki baz h-ristiyangruplara, kiliselerde yaptklar yinlerde papazlar tarafndanyle dua ettirildiini, Amerika'da aratrma yapan bir arkadam,kilise kayt defterinin orijinalinden bir mzede bizzat okumu ve

bize nakletmiti. "Ya Rab! Bize de Osmanl hkimiyetinin altnagirmeyi nasib et ki, dinimizi huzur iinde yaayalm." O haldeOsmanl Devleti, klca dayal ve smrgeci bir imparatorlukdeil, eine tarihte ender rastlanacak olan bir slm devletidir.Burada Muhammed Abduh'un u szlerini tekrar etmekden edemeyeceiz(Padiah Abdulhamid'e yazd bir layihada diyor): "tikadediyorum ki, bu zamanda imann artlarnn birincisi Allah'aimandr. kincisi Peygamber'e imandr. ncs de, OsmanlDevleti'nin bekasna imandr. Zira bu devlet yklrsa, Alem-islm perien olacak ve sahipsiz kalacaktr."1AFRKA'NIN KUZEY BLGELERNN VE ZELLKLE CEZAYR'N OSMANLI

DEVLET'NELTHAKIYukardaki sylediklerimizin bir delili olmak zere mahhas birmisl zikretmek istiyoruz. Bilindii gibi Afrika'nn kuzeyblgelerine, Msr' bir tarafa brakrsanz Marib blgesidenmektedir. Marib kelime anlam itibaryla bat deme-1) Babakanlk Osmanl Arivi YEE, Akgunduz Belgeler GerekleriKonuuyor (1), Is tanbul, sh 162 vd15kir. Marib diyarn tarihiler e ayrrlar: Marib-i Aksa, Fasdevletinin bulunduu blgedir. Marib-i Evsat, Cezayir blgesidir.

Marib-i Edn da, imdiki Tunus ve ksmen de Libya topraklardr.Marib lkelerinin yerlilerine Berberiler denir. Antropolog vesosyologlorca sert mizal, bildiinden vazgemeyen, rf vedetlerine smsk balanan vahi bir kavim olarakvasflandrlrlar. Bizi asl ilgilendiren bu blgenin ve sertmizal Berberiler'in etkilendikleri din ve medeniyetlerdir2Berberiler, Emeviler zamannda islm'la tanmadan nce, 400 ylayakn Hristiyanln ve Roma Medeniyeti'nin te'-sirinde veistibdad altnda yaamlardr. ok ilgi ekici olan, bu zamanzarfnda, Berberiler'in sadece % 20'sinin hristiyan olabilmesi vekendi atalarna ait batl inanlardan asla taviz vermemesidir.

Roma Medeniyeti'nden kalan eser ise, Akdeniz kenarndaki Romaasker ve dukalarna ait baz harabe atolardan ibarettir.slmiyet ise, Kuzey Afrika'ya Hz. mer zamannda girmitir.nsan hayretlere dren taraf, vahi ve sert mizal olanBerberiler'in yzde sekseninin 40-50 sene iinde slmiyeti kabuletmesidir. u anda Marib lkelerindeki mslmanlarm nisbeti % 90civarndadr. Berberiler sadece slmiyet'i kabul etmeklekalmamlar; Kur'n lisan olan Arapa'y ana dillerinin yerineikme ettikleri gibi, aralarna yerleen mslman araplarlabirlikte tek rk haline gelmilerdir. te slm'n gnllerdekurduu taht, bu vahi milletin kurduu Muvahhidler, drisiler ve

Murabtlar Devleti gibi slm Devletlerinde grebilirsiniz.


14/111

2) islm Ansiklopedisi, Berberiler Maddesi, emseddin Sami,Kamus'l-Alm16MARB LKELERNDE OSMANLI HKMYET VE CEZAYRLLERN YAVUZSULTAN SELM'E YAZDIKLARI MEKTUP

Ksa zamanda Berberiler'in mslman olmalarn bir trlhazmedemeyen Roma'nm kalnts Batl devletler, daima mslmanMaribliler'i rahatsz etmilerdir. Bu blgelerde kurulan slmdevletleri, i ihtilaflar sebebiyle zayfladka, De-mokles'inklc gibi Fransz, spanyol ve talyanlar' karlarndagrmlerdir. te XVI. asrn ilk eyreinde Marib lkeleri yinehristiyan istilasna ma'ruz kalm ve kendi devletleri zayfdmtr. Bir tmarl sipahinin ocuklar olan Oru Reis ve HzrReis de, bu blgeye Ftih zamannda gelmiler ve yerlemilerdir.Bahadr kardeler, ksa zamanda hristi-yanlar durdurma ve iihtilaflar nlemek zere gayret gstermiler ve bunda da muvaffak

olmulardr. Avrupallar'm Marib mslmanlarn canavar gibiparalamay beklediini ok iyi bilen Cezayirli mslmanlar vebunlar birlie davet eden Oru ve Hzr kardeler areyi OsmanlSultan Yavuz Sultan Selim'e mektup yazmakta bulmulardr.Mektubun gayesini tek cmleyle zetleke mmkndr; "Biz OsmanlDevleti'ne tbi olmay ve o devletin bir vilayeti olarak kalmayistiyoruz. Mmknse Hzr Reis'i de bize Beylerbeyi (vali) olaraktayin ediniz"3sterseniz mektubun zetini de takdim edelim, sonra da orijinalinikaydedelim:3) Kr. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, c.II, sh. 364

vd.17"Cezayir'deki Kad, Alimler, imamlar, Hatipler, Tccarlar, Eminlerve btn re'ynn Sultan'a mektubudur.Sultanmzn yce makamna zafer ve saadet dualarmz takdimettikten sonra Cezayir'de olan biz bendeleri size yazp i'lanediyoruz ki:Sizin, bizim yanmzda byk bir mertebeniz vardr. Gn getikesize ta'zimin vcubuna ve lzumuna daha ok inanyoruz. Biztazimlerimizi size arzet-mek istiyoruz ki, mektup onun ifadesinekfi deildir. Biz, saadetinizle sevinliyiz. Size yle itimat

ediyoruz ki, gvenimizin ii, d, evveli ve ahiri gzelolacanza inanyoruz. Emrinize hazrz. Bu bendelerinizin sizehrmetten baka eyleri yoktur. erefli makamnzn devamnistiyoruz. Bu bendelerimizin Allah dmanlarnn yaptklarzulmler ve Allah dostu olan m'minle-rin yardmlar ile ilgilihaberleri uzundur. Ancak zeti udur ki:Azgn kfirler Endls' istila ettikten sonra Veh-rn kalesinegeldiler. Dier mslman beldelere tecavz iin Becaye ileTrablus'u aldlar. Sadece bizim diyarmz olan Cezair kald. Daireortasnda kalan nokta gibi, garip ve akn kaldk. Her taraftankfirler bizi sktrd. Biz de Habl-i Metin olan dinimize

sarlp Allah'a sndk. Kfirler bizi hakimiyetleri altna almakistediler. Biz de baktk grdk ki, baka remiz yok. Ehl-i


15/111

teslise mal, oluk-ocuk perian olmasn diye itaat ettik. Buskntdan sonra kfirler geldi; Vehran', Be-18cye'yi ve Trablus'u ald. Gemilerle bizi esir almaya u-ralar.te bu srada byk mcahit Oru Bey, bir miktar gazilerle

kageldiler. Biz de onu karladk. Ve "Allah'n fazldr" dedik.Bizi kurtard. Daha nce Becaya kalesine gelmi oray alm vemcahit Fakih Abdul-Abbas Ahmed bin Kad ile kurtarmd.Kfirlerin bir ksm kat ve bir ksm da ldrld. Mslmanlargalip oldular. Sonra Oru Bey oradan ayrlp bizim imdadmzakomutu. Oru Bey, Telmesan savanda ehit olunca kardeimcahit Hayreddin ona hayr'ul halef oldu. Tam adaleti ve er-ierife ittibandan baka bir eyini grmedik. Bize hami oldu.Mezkur, size de ok ta'zim etmekte, cihad asl vazife bilmekte veher eyini Allah yolunda feda etmektedir. Kendisini ily-ikelimetullah'a adamtr. Btn gayesi size hrmet ve itaat

olduundan biz de onu sevdik. Nasl sevmeyelim ki, bizimlebirlikte cihad iin at koturmaktadr.Bu sebeple yce makamnza arzumuz udur ki; Emrimiz Hayreddinsize dnmek istiyordu. Burann ileri gelenleri brakmadlar;"Hristiyanlardan korkarz" dediler. Bu sebeple size elimizolarak Fakih Ebl-Abbas Ahmed gnderildi. Biz emirimizle berabersizin hizmetinizdeyiz, dier hususlar mektubu getiren sizearzedecektir.1-10 Zilkade 925 (Ekim 1519)'44) Topkap Saray Arivi, No: 6456

19imdi de mektubun orijinalini zikredelim:"MTERCEM- MEKTB- KADI VE HATtB VEFUKAH VE EMME VE TCCAR VE MEN VEKFFE- RE'Y VE MME- BERYY-I VEMEDNE- CEZAYRMakam- li-i Sultaniye'ye du-i sa'd ve nasr ki, aksy- amaleeridirir, sal klndktan sonra, Medine-i Cezayir'de olanbendelerin yazub ilam eyledkleri budur ki;Makam- azimlinize bizim yanmzda bir mertebede tazim vardr ki,eyyam zerine vcubuna ve lzumuna mu'terifle-riz. Ve bab-

mreffe'anuza bir vehile icll ederiz ki, mektub ann mektmunavfi deildir, biz sadet-i eyyamnzla fe-rahlaruz ve zimam-ubudiyetinize irtisamla mstebirleriz ve size bir vehile itimadedriz ki, btn ve zahiri hlis ve evili ve evhirimstahsendir. Emrinizi Sami'leriz. Bu bendeler yannda cenab-muazzamnza gyet-i tazimden gayr nesne yoktur. Ve makam-erefinizin merref olmasn taleb ederiz. Bu bendelere a'd-idinden hadis olan ehvl ile ve Allah dostlar olan m'minlerinnasr ve advvllah olan kfirlerin hezimeti ile ahbr tavledirve hdise dahi cehledir. Amma mahsul budur ki;Tife-i tye Endls vatanna mstevli oldukda Veh-ran Kalesine

intikal eyledi. ir bilda ta'addi eylemek iin pes gelb Becayeile Trablus' aldktan sonra ki bizim ehrimiz olan Cezayir baki


16/111

kald, Vasat- dairede kalan nokta gibi garib ve hir kaldk. Hercnibden ehl-i kefere bize mzayaka verdi. Biz hemen habl-i metin-i dine teebbs edb Allah'a sndk. Pes tife-i tye bizitaleb eyledi ki, taht- zimmetine idhl eyleye, biz dahi nazaredb grdk ki, mihnet

21ve edid mted oldu. Bizzarure Hak Te'la ehl-i teslis zerinenusret myesser eyleyince, nefislerimz ve harimlerimz veevladmuz ve emvalimz korkusundan sulh eyledik ve seby ve tefrikhavfndan mdr ettik. nn lillhi ve inn ileyli r-ci'n. Bumzayakadan sonra ki, kffar gelb Vehran' ve Becaye'yi veTrablus' ald. Kasd eyledi ki, gemiler ile bize dahi mstevliolub esir eyleye ve birbirimizden tefrik ede. N-gah nsr- dinve hmi-i mslimn ve mcahid f sebilillah olan Oru Be birmikdar gaziler ile ka geldi. Biz dahi an kabul ve ikram ileistikbal eyledik. Zira havfmzdan Allah fazlyla bizi hals etdi.

Marnileyh Oru Be bize gelmezden evvel Tunus ehrinden BecayeHisarna gelmi idi. A'd-i dinden alub ihvn- mslimin iintamir eylemek kasdna. Pes kal'a-i mezbur mcahid slih fakihEbl-Abbas Ahmed bin Kad ile muhasara edb erknna tezelzlverb bnyann hedm eyleyb kal'aya girdiklerinde kfirlerbinyelerinin ihtilalini ve minyelerinin hulln mahedeeylediler. Kal'a- mez-brenin hizasnda mslmanlar hcum edbazm-l-bina bir burcun da aldlar. Anveten kal'aya dhil oldular.Kfirlerin ol kal'adan baz kaub ve baz ki, ruhlar naraulamasn Hak Te'la muaccel eylemi idi, kati olundu. Velhaslmslmanlar ol kfirler ile env- muharebe ve mukatele ile nel-

leyli ven-nehar irakdan guruba dein cenkler eylediler. Ta kimarnileyh Oru Be'in ashabndan bir cemaat mufarakateylediler. Marnileyh cem'at-i kalile ile ol kfirler arasndakald. Marnileyh bize gelb mlaki olmaa ve a'd-i dinden bizihals klmaa sebeb bu olmu idi. Pes marnileyh Oru BeTelmesan ehri muharebesinde -Rahimehullah- e-hid oldukda,karnda mcahid f sebilillah Eb-t-Tk Hay-22reddin hayr halef olub bizi hami oldu. Adl-i tmmndan ve er'-ierif-i nebevye ittibamdan gayr nesnesin grmedik. Mezkr dahidaima makam- a'lnz gyet-i tazimle tazimde ve emr-i cihada

itigalde olub i'l-i kelimetullah'a haris olman ve cmle-iamali saltanat- aliyyenize ment ve kemla-i ihtiramnz zeremebst olduu ecilden bizim dahi muhabbetimiz ann hakknda hlisve sabit olmutur. Nice muhabbet eylemeyelim ki, bizimle bile etekbelde sid-i ikdam zerine gelb bizimle bile cihad f sebilillahaniyet-i hlise ve kalb-i sdkla tevecch eylemidir. Ve iddet verahda Hak Te'-la'nn emri zerine kim olmaa ittifak edbdr.Akde-i ima-niyede kevkeb-i vehhce ve delil-i vzh'ul-minhcabenzer.Velhlet hzih bu bendelerin makam- liye ilam eylediklerioldur ki, mezkr emrimiz Hayreddin cnib-i a'lnza gitmee azimet

eylemi idi. Belde-i mezburenin urefs tazarru' edbkoyuvermediler. Kefere-i tyeden havf eylediimizden tr, Zira


17/111

nasra bize ziyade yaramaz kasddadr, biz hod gyet-i za'f vefelaketteyiz. Bu sebebden tr Bab- a'lnza fakih lim mderrisSeyyid Ebl-Abbas Ahmed bin Ali bin Ahmed irsal olundu. Bir mezkremirimizle Cenab- a'-lnzn hizmetkrlaryz. Ve iklim-i Becayeve garb ve ark ahalisi makam- a'lnzm hademesidir. Ve ir bu

bildda vki olan umuru ibu mektubla vardkda makam- a'lnzamez-bur ilam eylese gerekdir.Vesselm aleykm ve rahmetullahi ve berektuh.Ve hurrire f Evil-i ehr-5 Zilka'de min m-i hamse ve irn vetis-mie.23Zikrolunan Belde-i Cezayir'de Cmi-i A'zam'da mnzevi ve mu'tekifolan ubeydullah ve huveydim-i fukar-i ehli-snnet Muhammed binMansur bin Ali El-Haleb dahi mek-tub gnderb arz- gurbetdezikrolunan kavm-i zu'af ile mezkr Hayreddin gelb eriincehelake karib olduklarn ve mer-reten ba'da uhr fetretlere

urayub mihnetler ekteklerini ve hliy du-i devam- devlet-iPadiahye mdvemet eylediklerini ilam eylemi.Mtercem-i mektub-i ahali- Belde-i Cezayir min Bild-il-Maribki, hliy beleri merhum Oru Reis karnda Hayreddin imi."Bunun zerine Hayreddin Paa, Cezayir beylerbeyi olarak tayinedilmitir. te Osmanhlar'n Cezayir ve Tunus'u naslfethettiklerinin doru ahidi budur. Bu hakikat, 300 senemddetince Cezayir ve Tunus'un Osmanl elinde kalmasn teminetmitir, Osmanl elini ekince Avrupahlar'n zulm tekrarbalamtr. XX. asrda Cezayir'de yaplan Fransz vahetinibilmeyen yoktur.

Burada unu da belirtmekte yarar gryorum ki, gerek yukardaanlatld gibi olmasna ramen, Avrupallar gnmzde bile,Osmanhlar'n bu diyarlara zulmle girdiini, Ber-beriler'in hlhristyan yahut putperest olduklarn anlatabilmektedirler. Birzamanlar, Cezayir'de yaptklar vaheti, bize de mslmanlarmisyan olarak kabul ettirdikleri gibi, 1988 ylnda Roma'dayaplan bir ilm konferansda, Prof.Dr. Halil in'in bu belgeyitebli olarak sunmas zerine, hristiyan ilim adamlan ile Bathayran ok az Cezayir bilim (!) adamlar, itiraz etmekistemilerse de, yine hristiyan olan italyan Profesr-24

ler gerei kabul etmilerdir. 1989 hacc mnasebetiyle kendisiyletantm Fas Yksek Devlet Konesyi yesi (Divan- Meliki) Prof.Dr. Ahmed M'ul-Ayneyn de, bu vesikann mnsn tasdik etmi,benzeri mektuplarn kendi arivlerinde de bulunduunu ifadeettikten sonra unu sylemitir. "u anda sadece Marib lkelerideil, btn lem-i slm ayn zdrab iinde. Ne zaman lem-islm'a sahip kp bizi de sevindireceksiniz?" Biz de soruyoruz:"Ne zaman ey nesl-i cedid ve ne vakit ey slm'n bayraktan olananl milletin torunlar?" Bu sorunun cevabn vicdanmz vekalbimiz "Pek yaknda..." diye cevaplyor. Siz de katlyormusunuz, deerli okurlarm? Ve dua ediyor musunuz?

25KUR'N YAVUZ'UN MISIR FETHNE ARET EDYOR


18/111

YAVUZ'UN MCEDDDLOsmanl padiahlarndan Yavuz Sultan Selim, Trkler'-den ilk slmhalifesi unvann alan byk bir devlet adamdr. Baz limler,onun ittihad- slm'a olan hizmetlerinden dolay, siyas alandamceddid olduunu kabul ederler.

"htilf u tefrika endiesi,Ke-i kabrimde dahi da-dr eyler beni..." diyen Yavuz, ilketapta slm leminin birliini zedeleyen m-ni'leri ortadankaldrmaya azmetmitir. Evvel, gnmzde -kine benzer ekilde,islm'dan bihaber olduklar halde, Anadolu'da "Osmanl Sofisi"adyla slm ad altnda ia propagandas yapan ve OsmanlDevleti'ni ierden kertmeye alan iaya kar gevek davrananbabasn tahttan indirmitir. Sonra da ne zaman Avrupa'ya ldrcdarbe vurulma imkn dosa, ya onlarla ittifak ederek veya Osmanleyletlerini arkadan vurarak, slm ordularnn hzn kesenran'a kar sava am ve bu bely def etmitir. u anda bir

slm niversitesinin rektr olan byk bir limin ifadesi ile"Yavuz'un bu ldrc darbesi olmasayd, lem-i slm kyametekadar iann tasallutundan kurtulamazd." Yavuz'un bu nemlihizmetinden dolay, gnmzde art niyetli ve "Osmanl Sofisi"tipinde baz insanlarn, Yavuz'a dil uzattklarn esefle mahedeediyoruz. Ancak u gerei izah etmeden asl maksadageemeyeceiz.26Yavuz, btn hareketlerini ve bilhassa gazalarn, yanndanayrmad bn-i Keml gibi slm limlerine danarak ve onlarnfetvalarna dayanarak yapmtr. Bu sebepledir ki, biraz sonra

aklayacamz gibi, Kur'n'm iar yol ile de olsa, kendisindenbahsettii bahtiyar ahsiyetlerden olmutur.BN- KEML KMDR?1468-1543 yllar arasnda yaayan bn-i Keml'in asl ademseddin Ahmed'dir. Keml Paa-zde diye de bilinir. Tokatl olanbu Osmanl limi, paa olan dedesinin adna nis-bet edilir. Yavuzzamannda Anadolu Kazaskeri ve Kanun'-nin ilk yllarnda iseSeyh-l slm olan bn-i Keml, din ilimlerin tamamnda vezellikle de fkh, tefsir, kelm ve tarihte hakl bir hretesahiptir. Sadece Osmanl lkesinde deil, btn slm lemindekabul grmtr. Yavuz'un ran seferinden nce, Osmanl umum

efkrn ranllara kar hazrlamak ve iann sakat ynlerinigstermek zere bir Risale kaleme almtr. Bu eseri, hem OsmanlDevleti'nin siysetini ortaya koymu, hem de Yavuz'un kendisineolan muhabbetini artrmtr1. Bizim asl burada bahsedeceimizeseri ise, Kur'n yetlerinden Yavuz'un Msr' fethedeceine diriaretler ihtiva eden ve dedikleri aynen vki olan bir baka Ri-sle'sidir. Keml Paazade Ahmed Efendi, Enbiy Sresi'-nin 105.yetini, cif ir ilmi kaideleri erevesinde tahlil ederek,Yavuz'un Msr' fethedeceini, bunun kolay olacan ve gn ileyerini ayr ayr ortaya koymutur. Biz, bu nemli eserizetlemeden nce konuyla ilgili baz esaslar hatrlatmak

istioruz:


19/111

1) Sleymanye Ktphanesi, Pertev Paa, No 621 vrk 31/a vd.;islm Ansiklopedisi, 6/561 vd.27KUR'N YETLERNN SAYISIZ MN VE ARETLER VARDIREvvel; Reslullah'n da beynna gre, Kur'n yetlerinin zahir,

btn, iar, sarih ve remz ok mnlar ve her asra hitab edenhakikatlar vardr. "Her yetin dal var, buda var; her daln daba var, sonu var, elikleri var"eklindeki hadis, bu mnya iaret etmektedir. Zira Kur'n'-nmuhatab btn insanlardr. Kur'n, kinat kitabnn tercmesidir.Kinatn rengini deitiren her meseleyi vuzuha kavuturmutur.Hdiselerin satrlar altnda gizlenen hakikatlar ortayakaracak olan da yine Kur'n'dr. Dolaysyla slm ittihadnyakndan ilgilendiren Msr fethine de herhalde iaret edecektir.Ancak sarahat demiyoruz, iaret diyoruz. Bu ifadeye dikkat etmekgerekir.

kincisi: Btn ilim tarihilerinin -zellikle msman limlerin-ilimlerin tasnifinde kendisinden bahsettikleri "cifir ve camiailmi" diye bir ilim vardr. Bu ilim, baz chiller tarafndansuiistimal edilmi olsa bile, tamamen inkr da mmkn deildir.Cifir, kaza levhas; camia ise kader levhas demektir. KsacaAllah'n kader ve kaza levhlerinde olmu yahut olacak bazeyleri, yine Allah'n koyduu iaret ve gsterdii yollarlaortaya karma ilmine cifir ilmi denir. Bu ilmin nshaclk vefrklkle ilgisi yoktur. nk mam- Gazl ve bn-i Kemlgibi bu ilmi hakkyla bilen zatlar tarafndan da kullanlmtr.Hz. Ali'nin, bu ilmi Reslullah'dan rendii nakledilmektedir.

Son asrda bu ilmi hakkyla kullananlardan biri de,Bedizzaman'dr. Kur'n, "Beldetn Tayyibetn" ifadesiylestanbul'un fethine iaret ettii gibi,28Mu'avvizeteyn sresiyle de 1971 hdiselerine iaret etmitir.Birinciyi ilim, ikinciyi ilmin dnda kabul etmek, bir bakacahilliktir. Konuyu fazla uzatmak istemiyoruz2.ncs: bn-i Keml bu ilmin ehemmiyetini "Er-Rislet'l-Mnre"adl eserinde yle belirtmektedh; Byk evliyalarn kerametleride byledir. Mkil ve zor meselelerin istihrac gibi. Yanievliyalar, Kur'n yetlerinden, hatta her kelimesinden ve

harfinden ve hatta Reslullah'n hadislerinden baz mhim vemkil hakikatlar istihra etmilerdir. Bu onlara ilham nuruylamyesser olur. (sh.8) KUR'N, YAVUZ'UN MISIR'I FETHEDECEN HABERVERYORbn-i Keml, byk ilm dehasyla Kurn'm Enbiya S-resi'ndeki105. yetini, cifir ilminin kaidelerine gre tahlil ediyor ve buyetten Msr lkesinin, hicretten 922 yl sonra, k (zemherir)gnlerinde fethedileceini, Msr ellerinden alnan kavmin klediye bilindiklerini, fethedenlerin hr Osmanllarn olacan,banda da Selim isimli bir komutann bulunacan Kur'n'niaretlerinden karyor ve Yavuz'a arze-diyor. senelik Msr

Seferinde Yavuz, bn-i Keml ile beraber, Kur'n'n verdii


20/111

haberleri birlikte mahede ediyorlar. imdi biz de beraberce buyeti grelim:"phesiz biz "zikr"den (yani Tevrat'dan yahut baz hakikatlarihtar ettikden) sonra Zebur'da yazdk ki, yeryz, (fesadlardanalnr) ve verasete, hilfete lyk salih kullanma verilir, onlara

miras kalr"3. Bu yet,2) Ktip elebi, Kef-z-Zunn, c I, sh.591-592, Sad Nursi,Sikke-i Tasdk- Gayb.3) Elmal, 3373-3374.29kinatta tekvin eratm kaidelerinden olan "eslah kanunu" yahut"elyak kanunu"nu anlatmaktadr. Yani devam ve bekann srr,salhat ve liykat kanununa baldr, bozuklarn devam ve bekahakk yoktur. Olsa muvakkattir. Msr'n Yavuz tarafndan fethindede bu hakikat tecelli etmitir.Ibn-i Keml'in tesbitlerine gre, bu yet, Msr fethine on

cihetle iaret etmektedir:1- yet, Msr fethinin hicr 920'den sonra vuku' bulacan habervermektedir. Zira yetteki "$& -^


21/111

4) Sleymanye Ktphanesi, Esat Efendi, No 3729, vrk 136/a-138/a31"FETH-' KHRE-1 MISIR HAKKINDA VK OLAN M VE ARETTR"Hz. Sultan Selim Hn el-Merhh Khire-i Msr' feth eyledklerindeel-merhm Keml Paa-zde Ahmed Efendi Hazretleri Feth-i Msr

hakknda buyurduklar m ve irt ve takrirleridir ki ayan vebeyn olunup buraya ketbolundu:Mezbr yet-i kerimenin ibrt- erfesi tahtnda irt-latifesi vardr ki, diyr- Msr tarih-i hicretten 922 ylgeicek eyym- zemherirde kul elinden suhuletle ka, ol taifeisti'sl olunup iklm-i mezbrun emrt mer-i ahrra intikalede. Mestur kavmin diraht- buhtnn.. mr-i suhtin bostn-cihandan kah, ve kam eden cey-i zaferkeyin pi kademleri Osmanola. Ol ibaretle onlara Osmanler diyeler. Ma'mre-i mezbreninfethi zamannda asker-i mansrun makdim-i mukaddemleri olan Sultn- Azm-n Selim ismi ile msemm ola.

Kaziyye-i marziyye olan irt ki, tertib zere vkiolmutur:35Evvelkisi: Vka- mesturenin zaman- huds ve tarih-i hicretin920'den sonra vuk'unu tebyn eder. Me'haz-i ibre "^TJJl jju^"dir. Lafz- "zikr"in adedi 920'dir. La cerem medll- iaret,vakann tarih-i mezbrda vukudur.ikincisi: Mezkre hdisenin vuk'u ki, hicretin 920'sinden 2 ylgetikten sonra olduun bildrr. Me'haz-i i b re "-u/"dr.Mebny- iaret kide-i tahlildir. Mesel harf-i "ba"ki i'tibr-adedde 2'dir. fraz edicek baki, kalan kelm "P" d/r. Medll-i

iaret, "add-i zikirden sonra iki" demek olur. ncs: Zaman-vk'a, eyym- it ve hengm- zemherir olmasn bildirir.Me'haz- iaret "jj*>" J>" dur. Vechi budur ki, harf-i "J"edt-zarf dr. Zarf olduu itibaryla dhil olduu kelimenin vasatnaiaret eder. Burada medhl "W W" d "fi" meddeddir. Vasatndavki olan harf, "z"dir. Annla zemheine iarettir ki, medll-lugvisi souktur ve medll- Arabsi erbe'indir.Drdnc: Mahall-i hdise ki, diyr- Msr olmasn izhr eder.Medr- ibaret tarif-i "^jt" d/r. Zira arz ki, Kelm- Kadm'demu'arref bil-lm ola, ma'hd ve mtebdir olan arz- Msr'dr.Nitekim Kur'an- Azm'in mevk'- addesinde vki olmudur.

Cmleden biri bu yet-i kerimedir.(Araf-l 37)Ve bir yet-i kerime dahi budur ki:(Kasas-6) Ve bir yet-i kerime dahi budur ki:((Kasas- 5) Ve bir yet-i kerime dahi budur ki:(Mide- 21)36Ve bir yet-i kerime dahi budur ki:(Araf- 127) Ve bir yeti-i kerime dahi budur ki: ^Ve bir yet-i kerime dahi budur ki: J ^Lll j&\ j&j 's1 J* ^ -'j^^Vl

(Yusuf- 21)


22/111

Beincisi: Ma'mre-i mezbrenin kul zerinden hurucudur. stihracsekizinci iaretin beynna muhtcdr.Altncs: Huu/-/ feth-i kll, cz' zamanda suhuletle myesserolmasn bildirir. Me'haz-i ibare "^ji " dr. Vech-i iaret budurki, irsle hsl olan mlk- mal snlla husul ve vusul bulur.

Yedincisi: Vilyet-i mezbrenin kul elinden intikli keyfiyetinbeyan eder. Ol taifenin itaat ve inkyd ile ya gayr diyaracily- vatan etmeleriyle olmayp belki levh-i kintdan ne/s-/haytlar b- t ile mahu olub bilklliye isti'sl olmalaryla/dn bildirir. Me'haz-i iaret yine zikrolunan ibaredir ki: "^"dr. Zahiren irs suhuletle hsl olur.Sekizincisi: klm-i mezbrun mer- ahrra intiklin bildirir.Me'haz-i ibare: "csr->L^" d/r. Vech-i iaret budur ki ibre-imezbredeki id -inisbetunuisbtederki, ol kavim kimseye mensubolmayp, zira Hak Celle ve Alaya nisbet gayra nisbetden ib eder.Gayra nisbet ihtimali olmaycak hrriyete aslna mte'ayyin olur.

Zira sol kimseye ki, rkk tri olmu ola, ya kendnn yaeslfndan ba'znn mevly- uteksna alka-i veldan kurtulmaz.Tife-i ahrra mukabil olup ahz olunmalar itibariyle ol meksr-makhr olan kavm memlikden dr olmalar m n/eh/m olur.37Dokuzunsu: Tife-i mezbrenin p- kademleri ol cey-i zafer-keyin mensbunileyhleri Osman idn bildirir. Me'haz-i ibare: "LP" d/r. Burada mebny- iaret kide-i tahlildir. Mesellafz- "^^Lf" den harf-i ayn ifraz edb dahi baki kelm "


23/111

39LMN NEM VE KANUN'NN BR MEKTUBUI- SLMYETLE GEREK LMN HAKKATLARI BRBRN TE'YD EDERBiz mslmanlar dnya rahatndan, gayr- mslimleri de hiretsaadetinden mahrum eden ve slm gneinin tutulmasna sebep olan,

slmn yanl anlalmasyla ortaya kan ve baz din dmanlartarafndan kasden yaylmaya allan bir iddia vardr. O daslmn hakikatlar ile ilmin esaslar arasnda bir atma vemuhalefetin var olduunun vah-medilmesidir. Bilindii gibi vehim;var olmayan eye haylde vcud rengi verilmesidir. Arslanheykelinin paralamasndan korkup kamak gibi. Bu da yle bir ey.Kur'n'n yetleri ve Reslullah'n hadsleri ahittir ki,slmiyet ilimlere efendilik etmi, btn ilimlerin nihhudutlarn ve temel esaslarn irad etmi, gerek ilmin daimareisi ve pederi olmutur. Kle efendisine, hizmetkr reisine veevlt pederine nasl d-

1) Beduzzaman, Muhkemet stanbul 1977, sh 7/840man ve muarz olabilir? Ama ac bir gerektir ki, yanl anlamalarve olmad halde var zannedilen hayal muhalefetler, imdiyekadar hkmn icra edebilmitir. Hl, fnbir ahsn "hitbe"siniilkokul ocuuna ezberletmeyi "ilim ve uygarlk" kabul edip de,"eskilere ve yenilere ait btn ilimlerin anahtar" olan Kur'n'lailme balanmasn, ilme engel sayan gafiller vardr1. Bu tiphdiseleri duyduka tekrar idrk ediyoruz ki, bizim dmanmzmevcut: Cehalet, ihtilf ve fakirlik. lim ve marifet silahylacehaletin kellesini uurabilmek iin, bir teyp gibi sadece madd

ilimlerle donatlmak yetmemektedir. Manev ilimlerle de mcehhezolmamz icabetmektedir Dnyaya ait ilimler aklmz tenvirederken, slm ilimler de kalbimizi aydnlatmaldr. Aksitakdirde ya gaflet ve inkrn mahkmu yahut da taassub ve ha-mkatin mazlumu olmaya devam edeceizII- KUR'N VE HADSN LME VERD NEM NKR EDLEMEZKur'n- Kerm; "Hi bilenlerle bilmiyenler bir olur mu?" diyerek,ilim ehli ile chiller arasndaki imtiyaz aka beyan ettiigibi, ilmin ve limlerin ak faziletini de u yetle ifdeetmitir; "Allah, iinizden iman etmi olanlarla, kendilerine ilimverilmi bulunanlarn derecelerini ykseltir"2. "Kullar arasndan

Allah'dan ancak lim olanlar korkar" hkmyle de limin ilim adamolmak haysiyetiyle hibir eyin deil, sadece ve sadece hakknkulu olmas gerektiine iaret et-2) Kur'n, Mcadele, yet 1141mektedir. unu ifde edelim ki, en byk ilim, iman ilmidir. Busebeple, mm de olsa, hakik bir m'min, chil deildir Kendiimannn derecesine gre bir limdir.3Reslllah ise, ilmini ktye kullanmyan ve ilmiyle ameli ihmletmeyen gerek ilim adamlar hakknda unlar sylemektedir:"Kyamet gn Allah, limleri toplar ve yle buyurur: Ben size

srf hayr murd ettiim iin kalbinize ilim ve hikmeti koydum.Haydi cennete gidiniz; sizin mevcut kusurlarnz da affettim.",


24/111

"lim, benim ve benden nceki peygamberlerin mirasdr.", "limadamlar dnyann k veren lmbalar, benim ve peygamberlerinmirassdrlar.", "limler kumandandr; Allah'dan korkanmttakiler efendilerdir ve onlarla beraber olmak ise mutlakkrdr.", "limlerin mrekkebi, ehitlerin kanyla tartlr da,

limlerin mrekkepleri ar gelir."... Bu medhedici beynlarnyannda zellikle asrmzda mislini oka grmek mmkn olanlem-ss, yani ilmini ktye kullananlar hakknda ise utehditlerde bulunmaktadr: "hirzamanda bir grup gelir; cahillerreisleri olur. nsanlara hev ve arzularna gre fetva verirler.Hem kendileri saparlar ve hem de insanlar saptrlar." "Fakihler(slm hukukular ve limler), peygamberlerin eminidirler. Ancakbu durum, onlarn dnyaya dalmamalarna ve saltanat uyuntusuolmamalarna baldr. Byle bir durumda onlardan iddetlekann." Bir dier hadste ise, "mmetim hakknda en okkorktuum tehlikelerden biri, dil bilen mnafklardr"

buyurmaktadr.43) Elmalh, Hak Dm Kur'n Dili, 25134) Bkz Elmalh, 4792-4797MSLMAN ECDADIMIZIN LME VE LMLERE VERD NEMKur'n'n teviki ve Reslllah'n senkr szleri sebebiyle,slm'n ilk emrinin "Oku" olduunu ok iyi bilen mslmanecdadmz, ilme ve ilim adamlarna dima sahip kmlardrOsmanl devleti'nde, delile dayanmayan baz iddialarn tersine,bata eyhlislm olmak zere ilim adamlar dima batac edilmive onlarn uyarc ikazlar her zaman gzn-ne alnmtr OsmanGazi'nin Dursun Fakih'e danmadan gazaya kmadn tarihlerden

okuyoruz. Ftih'in ulemya gsterdii hrmeti eserlerinden vetalebe olma arzusundan anlyoruz. Yavuz Sultan Selim'in ise,Zenbilli Ali Efendi'nin, krc da olsa ikazlarna kulak veriphrmet ettiini ve bn-i Keml'in ilm beyan ve fetvalar ilegazaya yneldiini tarihilerden dinliyoruz. Msr Seferiesnasnda bn-i Keml'in atnn ayandan srayan amurunpislettii cbbesini kabre gtrmek iin sanduka'da saklad veen aziz mal olarak kabul ettiini ibretle seyrediyoruz. imdi,balklarn belirttiim bu eref sayfalarndan, pek bilinmediinitahmin ettiim birisini, nazarlara arzetmek istiyoruz.KNUN'NN EBUSSUUD'A GSTERD HRMET

Bir arkiyat yle der: "Kanun'nin eserleri st ste konulsa,yle bir sralama ortaya kar: En altta zafer dolu gazalar,onun stde geride brakt mimar san'at bideleri ve en sttede ortaya koyduu ilm ve hukuk bidelerdir..." Ki, bu bidelerinmimar da Ebssuud'dur. Avrupa'y titrettii ve hametli birsaltanat hayatn 46 yl devam ettirdii iin43"muhteem" unvann alan Kanun Sultan Sleyman, idar ve hukukhayatnda Ebssuud'a mutlaka danrd. Kanunnmelerin oununtasarsn, Ebssuud hazrlamt. O'nun zamannda eyhlislmlar,sadrazama tekaddm etmiler ve en ok maa alan devlet memuru

haline gelmilerdir. te bunun delili olmak zere, Ebssuud'unhastalanmas zerine Kanun'nin ona gnderdii gemi olsun


25/111

mektubunu sizlere takdim ediyor ve deerlendirmeyi okuyucularahavale ediyoruz:"EBSSUUD EFEND HAZRETLERNE HASTA KEN SULTAN SLEYMANHAZRETLERNN GNDERD HATT-I HMYN SURETDRHalde haldeim, sinde sindam; hiret karndam; tark-i hakda

yoldam Molla Ebssuud Hazretleri!Du-i b-had iblndan sonra, nedir haliniz ve nicedir Mizc-lzm'ul-imtizcmz Shhatde ve fiyetde misiniz? Hazret-i Hak,hazine-i hafiyyesinden keml-i afiyet ve selmet eyleye Bi mennihltuflarndan niyaz molunur ki, evkt- mbrekede bu muhlslarnkalb-i eriflerinden ihra ve iz'-c etmeyeler. Ola ki, kffar-hkisr mnhezim ve mked-der ve askir-i slm ummeden mansr vemuzaffer olup, rzen lllhi te'lya muvafk amel ola.Ed-du smme'd-duBende-i HdaSleyman Hn- b Riya".5

5} Suleymanye Ktphanesi Esad Efendi, No 3729, Vrk 36/a45Sadeletirince lezzetinin kaacan bile bile, bu tarih mektububiraz gnmzn diline yaklatrmak istiyoruz:"Halde haldeim, yata yadam, hiret kardam, doru yoldayoldam Molla Ebssuud Efendi Hazretleri!Sonsuz dualarm sizlere tebli ettikten sonra, nedir haliniz venicedir her zaman iyi olmas icabeden mizacnz? diye soruyorum.Shhat ve afiyette misiniz? Yce Allah, gizli hazinesinden shhatve afiyet nasibeylesin. Onun insanyla ltuf larndan niyaz olunurki, mbarek vakitlerde sizi candan seven bu kardeinizi, kalb-i

eriflerinizden karmaya ve uzak tutmayasnz. Ola ki, duanzlakfirler malup ve slm or-dular da mansr muzaffer olalar.Bylece Allah'n rzsna uygun amel ola.Du-yine dua Yce Allah'n kulu Riyasz ve samimi dost SleymanHn..."Krk alt yllk saltanat boyunca Ebssuud'dan ald fetvalartatbik eden, ancak nemli kanunlarndan dolay, slm'a muhalifharekette bulundum mu acaba diye korkan Kanun Sultn Sleyman,dnyadan kabrine sadece bir san-duka gtrmtr. Bu nedir? diyesual edenlere de "eyhl-slm'n fetvalardr. Kabirde tedvinettiim kanunlardan muaheze olunursam hid olarak bunlar

gstereceim" cevabn vermitir.Kendisine bylesine hrmet gsterilen Ebssuuud, acaba bu hrmetelyk myd? Elbette lykt. Ancak onun di-46ma 'hakkn kulu', ilmin hizmetkr olduuna ve sultann slamamuhalif isteklerine iddetle ve hiddetle kar ktna dir birhdiseyi de, isterseniz bir baka yazmzda beraber grelim."Gerek lim, hak bildii ilimden bakasnn kulu olmaz" sz ileyazmza son verelim.47OSMANLI ARVLERNN HUKUKUMUZ AISINDAN ARZETT NEM

I- KONUNUN TAKDM


26/111

Bilindii gibi 986 yllk tarihimizde yani Karahanllar'danOsmanl Devletinin sonuna kadar devam eden tarih devresinde, esaskabul edilen hukuk sistemi slm hukuku olmutur. Mslman TrkDevletlerinin slm hukukunun, hkmlerine, er'i erif adylatitizlikle riayet ettiklerini ve grlen gayri meru hallerin

uygulamann suiistimali eklinde kendini gsterdiini ve istisnaiolduunu, hem eski mahkeme kararlar demek olan er'iye sicillerive hem de dier ariv belgeleri aka gstermektedir. Bu sebeple,eski hukukumuzun birinci elden kaynaklan arasnda ilk srayseriye sicilleri ve ariv belgeleri tekil etmektedir. er'iyesicilleri zerinde ayrca bir baka yazmzda duracaz buyazmzda ariv bel-gpleri zerinde durmak istiyoruz.1Ariv belgelerinden kastmz zellikle stanbul'daki BabakanlkOsmanl Arivinde bulunan belgelerdir. Saylar tahminen 100milyonu bulan ve tasnifi iin u anda hummal bir faaliyetyrtlen Osmanl Arivi'ndeki belgeler, Osmanl Devleti'nin

yasama (snrl), yrtme ve yarg ilemlerinin hukuka uygun olupolmadn gsteren mahhaz deliller dir. Trk Hukuk Tarihi'ninzellikle dare, Anayasa, Dev-1) Bkz Akgunduz, Ahmet er'iye Sicilleri, c l, Ksm l istanbul198848letler ve Mal Hukuk ile ilgili en nemli uygulama rnekleri vedaha dorusu tarihi seyri, bu arivde bulunmaktadr. Tan-zimattansonra ise bu arivimiz btn hukukun birinci elden kayna halinegelmitir. Zira Tanzimat sonras yasama ve icra organlarna aitbtn belgeler ve hukuki dzenlemelerin asllar ve gerekeleri bu

arivde bulunan evrak arasndadr. Netice olarak unu belirtmekteyarar vardr: Osmanl Hukuku ile ilgili olarak, bu arivebavurulmadan yaplan her alma mutlaka eksiktir. Ayn ekildeslm Hukuku'na ait temel eserler, yani Fkh kitaplarna mracaatedilmeden sadece ariv belgelerine dayanarak Osmanl Hukukuhususunda yaplan her aratrma da eksik kalr. Zira bu iki kaynakbirbirinin mtemmim czdrler.2Osmanl Arivi'ndeki belgeleri, hukuk tarihimiz asndan,Tanzimat'tan nce ve sonraki belgeler diye iki ana gruba ayrmakmmkndr. Bu yazmzda Tanzimat'tan nceki belgeler arasnda,Osmanl Hukukunu yakndan ilgilendiren nemli fonlara iaret

edelim:II- TANZMAT'TAN NCEK ARV BELGELERTanzimat'tan nceki Osmanl Arivi belgeleri, deiik fonlaraltnda ksmen tasnif edilmi bulunmaktadr ve geriye kalanksmnn tasnif ilemleri de devam etmektedir. Bunlar arasndapadiah srasna gre bir ksm dank belgeleri tasnif eden AliEmirtasnifini (180.700 belge); konularna ve idar birimlere grehazrlanm olan bn'l-Emin Tasnifi'ni; Tanzimat ncesi nemlibelgeleri ihtiva eden ve konularna gre2) Akta, Necat/Bnark, ismet, El-arf ul Osman, Amman 1986 sh3vd etin Atlla Babakanlk Arivi Klavuzu, istanbul 1979 sh 5 6

49


27/111

yaplm olan Cevdet Tasnifi'ni; 1316-1690 yllar arasndakibelgelerden bir ksmn ihtiva eden Fezkete Tasnifi'ni zelliklezikretmekte fayda vardr3. Bu tasnifler iinde de hukuku yakndanilgilendiren belgeler varsa da, biz Osmanl Hu-kuku'nu direktilgilendiren baz nemli fonlara ksaca iaret edeceiz. yle ki:

l- Mhimme Defterleri:Bunlar Osmanl Devleti'nin en st yrtme organ, temyiz mahkemesive istinaf mahkemesi olarak grev yapan Di-van'la alkalbelgelerdir. Divan- Hmyn'un iki nemli fonksiyonu mevcuttur.Birincisi; Bu divan, devlete ait siyas, idar, mal ve httasker ilerin grld, incelenerek konuulduu ve nihakarara baland en yksek bir J mercidir. kincisi;Divan- Hmyn ayn zamanda adl ve''4 idar yksek bir mahkemedir. Direkt mracaat zerinebazdavalar dorudan grld gibi, yine mracaat zerine baz

davalar da istinaf en ve temyizen grlr. Her iki mahiyettekidivan kararlar, telhis adyla Sadrazam tarafndan padiahaarzedilir ve padiahn tasdikinden geince hkm adn alr. Buhkmlerin nemlileri Mhimme ad verilen defterlere kaydedilir.te Osmanl Devleti'nin idar ve adl hayatn dorudanilgilendiren bu defterler, Osmanl Hukuku'nun birinci eldenkaynaklardr. 961-1323/1553-1905 yllar arasndaki 352 senelikdevreyi klandracak bu defterlerin says 263'tr. Ayrca 14adet Mhimme Zeyli Defterleri ve 15 adet de Mhimme-i Msr veMektm Defterleri mevcuttur43) etin, 7-12

4) Setolu, Mithat, Muhteva Bakmndan Baveklet Arivi, 13-35,etin, 49 vd.502- Tapu-Tahrir Defterleri ve Osmanl Kanunnmeleri:Bunlara Bb- Defteri veya Defterhaneye ait defterler dedenmektedir. Fkh kitaplarnda Kuyd- Deftir-i Hkniye adverilmektedir. lkesi ok geni olan Osmanl Devleti'ndefethedilen topraklar, tescil amacyla tayin edilen hey'etlervastasyla yazlr ve bunlara dayanlarak arazi ve emlkkaytlar muntazam bir ekilde tutulurdu. Muharrir veya l-yazcdenen ahslar tarafndan tutulan bu defterlere Tapu-Tahrir

Defterleri veya Kuyd- Hkniye dendiini belirtmitik.Bu defterler arasnda idar tekilt ve nfus durumunu dagsteren ve ayrntl bilgiler ihtiva edenlere "mufassal" ve dahazet bilgiler ihtiva edenlere ise "mcmel" ad verilirdi. Biziasl ilgilendiren bu defterlerin banda yeralan ve sz konusuarazinin mal ve hukuk esaslarn tanzim eden kanunnmelerdir.Btn zenginliini topraktan karan bir medeniyet nizamnnzelliklerini ve bu arada Osmanl Devleti'nin sosyal ve iktisadibnyesini aydnlatacak olan hukuk ve mal mevzuatn dayandesaslar, bu kanunnmelerde derlenmitir. Osmanl mal hukuku vetoprak hukukunun en nemli kayna olan kanunnamelerin yerald

Tapu Tahrir Defter-leri'nin en eskisi II. Murad devrine kadar


28/111

iner. Saylan 1094' bulur. Ayrca Ankara'da Tapu-Kadastro GenelMdrl Arivi'nde bu defterlerden 250 adet bulunmaktadr.5nemle belirtelim ki Osmanl Kanunnameleri, slm Hukuku'nun Ull-emre tand belli alanlardaki yani ta'zir ce-5) Akta/Bmark, 329 vd , etin, 83 vd

51zalar, toprak rejimi, baz vergiler ve askeri hukuk dallarndakisnrl yasama yetkisi sonucu ortaya kan hukuki dzenlemelerolup iki ksmdr. Birincisi; umumi kanunnamelerdir ve Ftih,Yavuz, Kanuni, IV. Murad gibi baz padiahlar zamannda hazrlananve Kanun- Osmani diye bilinen bu hukuki dzenlemeler tapu tahrirdefterindeki kanunnamelerin de esasn tekil etmektedir.kincisi; eylet ve sancaklara has hususi kanunnmelerdir ve umumkanunnmelerin husus yerlere adapte edilmi ekilleridir.Bunlarn says 500' bulmaktadr. Tapu-Tahrir defterlerindeyeralan kanunnameler bunlardr6. Bu kanunnamelerin tamamn,

hukuki tahlilleri ve er'i hkmlerle mukayesesi ile beraber,mstakil bir klliyat halinde yayna hazrlyoruz. Nasip olursaneredeceiz.6) Baran mer Ltf XV ve XVI Asrlarda Osmanl imparatorluundaZira Ekonomi nm Hukuk ve Mal Esaslar52VAKIF MEVZUATINDA ZARUR OLARAK TANZM GEREKEN HUSUSLARI- KONUNUN TAKDMDnyann en zengin vakf eserlerine sahip olan, ancak vakfmevzuat darma dank bulunan lkemizde, elbette ki vakfmevzuatnn aksayan btn ynlerini, bir teblie veya bir gnlk

ilm toplantlara sdrmak mmkn deildir. Ancak "bir eytamamyla elde edilemezse, tamamen de terkedilemez" kaidesimucibince, vakf mevzuatnda tanzimi zaruret haline gelen bazkonulara dikkat ekeceiz. Aratrmalarmzn sonularna vekanaatimize gre vakf messesesi ve dolaysyla vakf mevzuathakknda tanzimi zaruri olan baz hususlar unlardr:II- VAKFA BAKI AIMIZ DEMEL VE DERL TOPLU BR VAKIF KANUNUHAZIRLANMALIDIRBu balk altnda iki husus zerinde durmak istiyoruz.Birincisi: Vakf messesesine olan ve elli senedir devam edenbak amz yani vakf zihniyetimiz deimelidir. Bu deimeden

kasdm udur: Vakf messesesi, her ne kadar benzeri messeselere,baka millet ve devletlerde de rastlamak mmkn olsa da, slmHukukuna has ve Mslman Trk Milletine zg bir messesedir.Cemiyet hayatnda tek hedefin menfaat olduuna inananlar vemenfaati esas kabul edenler, yardmlamann ve bireyler arasmnasebetlerin tek bir eklini bilirler; o da bir menfaatkarl olan yardmlamadr Bu anlayta olanlar, taraflardansadece birine yararl53olan art bile kabul etmezler. Btn hukuk sistemleri, bu tarzyardmlamann hkmlerini zaten vaz'etmilerdir. Ancak cemiyet

hayatnda herkes bir ivaz vererek karlnda bireyler almayamuktedir deildir. te hayatn gayesinin sadece menfaat deil,


29/111

kurbet yani sevab, ibadet ve fazilet olduuna inanan mslmanlarve mslman ecdadmz, bir dier yardmlama eklini daha kabuletmektedirler ki, bu, tamamen fedakrla, Allah rzasna vefazilet anlayna dayanmaktadr. te asrlarca, kamuya yararlher hizmete damgasn basm olan vakf messesesinin menei bu

anlaytr. Cumhuriyetten sonra karlan vakf mevzuatnda ise,birinci anlay hakimdir1. 1932 tarihinde svireli hukuku HansLeemann'-n bakanlnda hazrlanarak T.B.M.M.'ne sunulanlayihann gerekesinde de bu hakikat itiraf edilmi ve ancakgerei yaplmamtr:"Medeni Kanun vz', o konuda te'sisler hakknda bir fasl mevcutiken neden dolay eski vakflar iin ayrca bir kanun yaplmasnalzum grd. nk onda benliinden ve sosyal varlndan esergrd; mukaddes yurdunun her tarafnda serpilmi abidelerininkubbe ve duvarnda kendi dehasnn; hastahanelerinde,kprlerinde, emelerinde, sebillerinde Trk hayrhahlk ve

cmertliinin inceliini ve bykln sezdi. nkr kabildeildir ki, bu hasenatn bu kadar bol olmasnda ibadet kasd damessir bir mil idi... maln mensub olduu cemiyetin refahnasarfetmek bugn iin de en yksek medeniyet iar deil midir?"2.Maalesef, biraz(1) Akgndz, Ahmet, slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda VakfMessesesi... sh.1-2(2) V.U.M 4 Terinievvel 1926 Tarihinden Evvel Vcud Bulmu OlanVakflarn Ne Suretle dare Edilebilecei Hakknda MuhtelifLayihalar, Ankara, 1933, sh 117 vd.54

sonra temas edeceimiz gibi, bu itiraflarn gerei, Cumhuriyetdnemi vakf mevzuatnn ilk meyvelerine asla yansmam ve vakfmevzuat hazrlanrken, menfaat karl yardmlamay esas alanbirinci zihniyet hakim olmutur. Aksi takdirde sadece stanbul'da230.000 vakf mal, hem de o zaman 35.000.- TL.lik yerler 200.-TL.'ya ve 25.000.- TL. olan yerler 125.- TL.'ya satlr myd?Deerli hukuku Ebl-Ula Mardin "vakf usl, bat hukukunda ancak18. asrda kan medeni kanunlarda yer almtr." derken, Franszhukukusu M.Robe'de "vakfn bizde benzeri yoktur. Bu ne birbalama, hatta ne de bir sbs-titon yani intikal edicibalamadr" itirafnda bulunmaktadr. Trk hukuk tarihinde ise,

261 hicr ylnda yani IX. mildi asrda yazlan Hassafn drtyzsayfalk eseri elimizde bulunmaktadr. Bir Avusturya sefirininOsmanl dneminde stanbul'da grd vakf eserleri karsndakaleme ald u htra satrlar da bu zihniyet farkllnaka ortaya koymaktadr: "Evlerine masraf etmeyen ve yalnzcayamurdan korunmakla yetinen Trkler, camilerine, okullarna,imaretlerine, hastahanelerine ve umumi banyolarna byk bir itinagsteriyorlar. Biz ise, domuz ahrn andran kiliselerdeoturuyoruz, parasn kiliseye yatracak kadar enayi olmadmzdnyor ve meyhanelerimizi sslemeye alyoruz"3te bylesine bir birinden farkl iki zihniyetten birine ya ni

Trk-slm zihniyetine ait vakf messesesini, dierinin yani


30/111

Avrupa hristiyan zihniyetinin llerine gre tanzim etmeyekalkrsanz, 100 trilyonu aan deerdeki vakf mal varl-(3) Kari Tebly, Desaadet'de Avusturya Sefirleri (ev Seluk nl),Ankara 1988, sh. 190 vd55

ndan, Vakflar Genel Mdrl'n idare edecek gelir eldeedemezsiniz. Zihniyet deimeli derken eskiye dnelim demiyorum.Ancak maziye ait eserleri kendi artlar ierisindedeerlendirelim; vakf messeselerine yabanc bir zihniyeti deil,anl ecdadmzn metodunu esas alarak modern bir dzenlemeyegidelim diyorum.ikinci husus; derli toplu bir vakf kanunu hazrlanmas gerektiikonusudur. Konuyu biraz daha aalm. Dnyann en zengin vakfeserlerine sahip olan Cumhuriyet Trkiye'-sindeki vakf mevzuattam bir u'cubedir. 1926 tarihli Tatbikat Knununa gre, MedeniKanunun yrrle girmesinden sonra kurulan vakflar, Medeni

Kanunun hkmlerine yani 903 sayl kanundan nceki ta'birle"te'sis" hkmlerine tabi'dir. Vakfn manev atmosferini "tesis"kelimesinde bulamayan Trk milleti, bu hkmlere iltifatetmeyince, konu, 1967 tarih ve 903 sayl kanunla, maeri vicdanacazip gelecek ekilde deitirilmitir. 1926 tarihinden ncekurulan vakflar hakknda ise, bir tatbikat kanunu karlacava'dedil-mitir. 5 Haziran 1935 tarihinde, yabanc hukukularntavsiyeleri dahi gzard edilerek ve maalesef 1932 tarihli birmazbatada yer alan "Osmanl devrinin mill hayat ezen ve milletinmedeniyet yolunda ilerlemesine engel olan an'anelerini bir hamledeykarken" eklindeki cmleye uygun olarak karlan 2762 sayl

Tatbikat Kanunu, vakflarn "nereden kt bamza bu bela"eklinde deerlendirmi ve vakf malvarlnn yarsndan fazlasheben mensur edilmitir. Hans Le-emann gibi uzman hukukularn"vakf mallar en iyi surette56evkafn elinde muhafaza edilir. Eer kanun koyucu, kuvvetli birsebep olmadan, vakflara el atarsa, nc ahslan kamu yarariin te'sis yapma arzusu ilel-ebed felce uratlm olacaktr"eklindeki szlanmalarna iltifat edilmemitir4. Ayrca bu kanun,devletin elinde vakf hvviyetini koruyarak kalan vakf mallarnidare ve iletilmesiyle ilgili de yeterli hkmler ihtiva

etmemektedir. Vakflar Genel Mdrl'nn idari tekilat ilealkal 1956 tarih ve 6760 sayl kanunun da yeterli olduusylenemez.Bu konuda belirtilmesi gereken bir husus da udur: Vakf mallarniletilmesi ve idaresi ile alkal, tarih boyunca "ahkm- evkaf"isimli ayr bir vakf hukuku gelitirmiizdir. Bunun benzerine uanda slm lkelerinde de rastlamak mmkndr. Mslman ecdadmzvakf, yetim ve devlet maln daima ayr statde mtalaa etmitir.Eski vakflar yakndan tanyan hukukularmz da aynkanaattedirler. Bu konuda eski vakf hukukumuza mracaat etmekmecburiyetindeyiz. Zira bu messeseyle yeni yeni tanan bat veya

bir baka millet yahut devlet bize misal tekil edemez.5


31/111

Yukarda zikredilen sebeble, eski vakflarn da ruhuna tersdmeyecek ekilde, hem vakf mallarn idaresini ve hem deiletilmesini ve dier meselelerini tanzim eden derli toplu yenibir vakf kanunun tanzimine zaruri ihtiya bulunduukanaatindeyiz.

imdi de bu yeni dzenlemede mutlaka yer almas gereken bazkonularn zerinde zellikle durmak istiyorum:(4) Muhtelif Layihalar, 13-14(5) Bkz Berki, Al Himmet, Vakflar, 1/55-56, Saymen, Fent h ,Hkm ahslar, sh 19257III- VAKF MALLARININ ENVANTER YAPILMALI VE STMLK YOLUYLA HEBAEDLEN VAKIF MALLAR TEKRAR VAKFA ADE EDLMELDRzlerek ifade edelim ki, 1935 tarihli Tatbikat Kanunundan sonraTrkiye'deki vakf mallar, meru' veya gayr- meru olduudnlmeden elden karlma yoluna gidilmitir. Hatta bazan

sadece vakf hukukunun kaideleri deil, ahlkn kaideleri degzard edilmitir. stanbul'da sadece 230.000 gayrimenkulun eldenkarldn; metre ile llerek camiler aras 500 metreden azise kk camilerin ykldn ve yaplanlarn hibir ekildemeru'iyyet dayanann bulunmadn amme efkar bizden iyibilmektedir. Gayemiz yaplan hatann tasviri deildir. Tamamenhukuki yollarla, elden karlmas hukuken mmkn olmayan vakfmallar vakfa iade yoluna gidilmelidir. Konu ile ilgili 7044sayl Kanun gzden geirilmeli ve buna ilerlikkazandrlmaldr. u iki hususu hatrlattktan sonra teklifimizimahhas hale getirelim:

Birincisi, vakf mallar, kendi aralarnda iki ana guruba ayrlr:1) Messesat- Hayriye denen ve dorudan doruya aynylayararlanlan cami, medrese, kpr ve hastahane gibi vakflardrki, hem eski hukukumuzda ve hem de yeni hukukumuzda, bunlardazamanamnn geerli olmad, iptal olunamayaca vedokunulmazlnn basit sebeplerle ihll edilemeyecei kesinolarak kabul edilmitir. ayet tarihte bir hata yaplm vebunlara tecavz edilmi ise, bu hatay dzeltmek bizlerin tarihigrevi olacaktr. 2) Msakkafat yani atl binalar ve mstegillatyani arazi trnden olan vakf iletmeleridir. Bu guruba dahilolan vakf mallar arasnda yer alan miri

58arazi trnden yani tahsisat kabilinden vakflarn devletetasfiyesi, hakl sebeplerle belki meru' grlebilir. Bu vasftaolmayan sahih vakflarn kyamete kadar iptal edilemeyecei vedokunulmazlklarnn bulunduu tarih ve ilm bir hakikattir.kincisi; 1935 tarih ve 2762 sayl Tatbikat Kanununun neticesiolarak, braknz normal sahih vakflara, messesat- nayriyeyebile yle tecavzler yaplmtr ki, bu uygulama neticesindeinanlmaz garabetler ortaya kmtr. Buna mahhas bir misalvermek istiyorum: Size igzar birisi, Ankara'da bir src kursuamak istediini, ancak merkezde uygun bir arsa bulamadn, bu

sebeble de bo durduunu grd Meclis parknn bir kesindenveya Antkabir'in bahesinden bir yer kendisine tahsis edilmesi


32/111

talebini iletse, cevabnz ne olur? Maalesef ayn garabet yakntarihimizde ilenmi ve mesela Sleymaniye ve Sultanahmed gibi uluma'-bedlerin, nerdeyse saaklar bile, hem de ounluu gayr-imslim olan insanlara kiraya deil mlk olarak satlmtr. Bu,zaman gemekle meriyyet kazanacak bir mesele deildir.

are udur:Vaktflar Genel Mdrl, bata stanbul olmak zere, eskivakflarn ciddi bir envanterini yapmaldr. Envanter yaplmsanazariyatta kalmamaldr. Bu vakflar arasnda, nemli messest-hayriyeye ncelik verilmeli ve istimlk yoluyla, bu eserlervakflara kazandrlmaldr. Bu arada zaten vakflarn olanmallara da sahip klmaldr. stanbul Sley-maniye'de yleyerler vardr ki, kimin olduuna (ki asl vakftr) kimse kararverememektedir. Bu durum vuzuha kavuturulmaldr6(6) Akgunduz Vakf Messesesi, 209 vd59

IV- VAKFYELERDEK ARTLAR, VAKIF HUKUKUNA UYGUN OLARAK TEFSREDLMELDRMutlaka hukuki bir dzenlemeye gidilmesi ve uyulacak metodlarnihrnal edilmeden tayin edilmesi gereken konulardan biri de,vakfiyelerdeki artlarn tefsiri mes'elesidir. Bilindii gibi,1926 tarihli Tatbikat Kanunu, bu tarihten nceki vakflarla ilgilibir Tatbikat Kanunu karlacan va'detmi-tir. Yani bu kanunsadece bir tatbikat kanunudur. Dolaysy-le eski vakflara aitvakfiyelerin tefsiri ve yorumu, yine eski vakf hukukumuzunesaslarna gre yaplacaktr. Zaten 1926 tarihli TatbikatKanununun 43. maddesi de Medeni Kanun, Borlar Kanunu ve Tatbikat

Kanununa aykr hkmler ile Mecelle ilga edilmitir demekte vebunun dndaki eski mevzuatn yrrlkte olduunu kabuletmektedir. Bu ksa giriten sonra u hususlarn bilinmesindezaruret gryoruz.1) Eski vakf hukukumuzun bu konudaki hkmlerini zetlemekistiyorum. Bilindii gibi, vakf balayclk kazannca, vakfhkm ahsiyetinin tabi olaca tzk hkmleri demek olanvakfiyedeki artlar da kesinlik kazanr. Vakfeden, kendisine vemteveliye, bu artlan deitirme yetkisi tanmadka, kendileride deitiremez. Hatta bu husus, "vkfn art, riin nassgibidir" ifadesiyle genel bir vakf hukuku kaidesi haline

gelmitir. Ancak bu kaide de yanl tefsir edilmemelidir. Eskihukukulara gre bunun mns, vakfedenin meru' olan artlan,kanun hkmleri gibidir tarzndadr. Ayrca bu kaidenin nemliistisnalar vardr7. Zira hukukun(7) Akgunduz, Vakf, 196 vd60(er-i erifin) genel prensiplerine aykr olan artlara muhalefetetmek hem caiz ve hem de bir vecibedir. Ayrca vakf hakknda dahayararl olan veya zaruret bulunan ba'z istisnai hallerde mahkemekarar ile vakfedenin artlarna aykr davra-nlmas ve vakfnlehine olan tasarrufun yaplmas caizdir. Ancak nemle belirtelim

ki, vakf artlarnn deitirilmesi hususunda hakime tannan bu


33/111

takdir hakk, maslahat prensibi yani vakfa ve gayesine dahayararl olan tercih etmekle kaytldr.82) Vakfiyedeki artlarla ilgili olarak u mes'elenin debilinmesinde yarar vardr.Vakfn gayesinin deitirilmesidir. Vakfiyede bu yetki mtevelli

veya bir bakasna tannmadka, vakfn amacnndeitirilemeyecei genel bir kaidedir. Bu genel kaidenin de ikiistisnas vardr:Birincisi; vakfeden ve gaye asndan birlik arzeden vakflardanbirinin geliri, dierine, ihtiya ve zaruret artylaharcanabilir. Bir mektebin tamir masraflar ve retmen maalariin ayr ayr vakflar yaplmsa, ihtiya annda gelir transferiyaplabilir.9 Osmanl devletinin son zamanlarnda bu kaide birazdaha gevetilmi ve gayede birlik yeterli grlmtr. Bu sebeplehayat artlarnn deimesi sonucu amalar ortadan kalkan,mertunlehleri kaybolan ve gelirleri sarfe-dilecek hayrat

messeseleri olmayan vakflara evkaf- mn-derise ad verilmi vebu eit vakflarn amalar, yine vakf hukukunun izdii kurbetgayesinin dna klmamak ar-(8) mer Hilmi Ahkmu'l-Evkaf, m 166 vd(9) mer Hilmi, 346, Akgunduz, Vakf, 218 vd61tyla ve mahkeme kararyla birlikte Sultann da tasdikiyledeitirilebilir eklindeki gr esas alnmtr. Ancak bu dei-tirmeye-messest- hayriye asla dahil deildir ve yeni gayenin debirinci gayeye yakn olmas icabeder. Osmanl Devleti, bu eitvakf gelirlerini nemli bir hayr gayesi olan marife

devretmitir ve Dar'-afaka bu eit vakflarn geliri ilekurulmutur.10kincisi; kurulu amac asndan zamann deimesiyle halknkendisine ihtiyac kalmayan veya harap olduundan amacna hizmetetmeyen mstananh vakflar da nemli bir hususdur. Bunlar, eerMessest- Hayriye ise, ancak yine bu eit hayr cihetlerinetahsis edilebilir. Messest- Hayriye dnda kalan bu eitvakflar ise, mahkeme karar ile o hayr messeselerine yeritibar ile en yakn ve ayn cinsten olan ve yeterli geliribulunmayan bir baka vakfa harcanabilir. Yani ayn maksatla tesisedilen en yakn vakfa tahsis olunabilir.11

Netice olarak vakfn gayesi, Messest- Hayriye ise ancak zarurethalinde benzeri gaye ile deitirilebiliyor. Kk camininyklarak byk cami yaplmas, eski bir medresenin ayn gayelibir eitim messesesine devri gibi. Dier vakflar ise en yaknbenzer gayeli vakfa tahsis edilebiliyor.3) Asl sonuca geliyoruz: Cumhuriyet dneminde, vakfiye artlarile alkal bu zikrettiklerimiz dnda mevzuat olmadn dahance belirttik. Buna ramen tatbikat tam bir kargaadr.Yukardaki hkmlerden art ve gaye deiimi-(10) Evkaf- Mnderse Talimat, istanbul 1325, sh 5 vdAkgnduz, Vakf, 218 vd

(11) mer Hilmi, m 343-344, Akgnduz, Vakf, 221 vd62


34/111

ne ancak hkim ile beraber yetkili icra organnn kararverebileceini anlyoruz. Halbuki vakf hukukuna uygun olan ba'ztasarruflarn, acdr ki yarg organlar tarafndan aslaratrlmadan uygunsuzluuna; tam tersine vakf hukukuna aykrolan ba'z tasarruflarn ise, ayn organlar tarafndan uygunluuna

karar verildiini grnce, hayret ediyor ve zlyoruz. kimahhas misal vereyim:Birincisi; Ayasofya'dr. Ayasofya 400 senelik camidir vevakfiyesinde de bu gayeyi deitirenlere lanet edilmitir. Hemmessest- hayriyeden olduu ve hem de mzelik gayesi ile camilikgayesi arasnda tam bir tezad bulunduu iin, ne mahkeme byle birgaye deiimine karar verebilir ve ne de Bakanlar kurulu byle birkarar alabilir. Vakf hukukuna yzde yz ters olmasna ramen, bukarar (hem de shhati pheli olan bir karar) meru' kabuledilmektedir. unu da belirtelim ki, idar veya adl bir karar,hukuka aykr ise, karar alan organda bulunan ahslarn

ahsiyeti, asla meriy-yet dayana olamaz. Ayrca, eerAyasofya'nn mze haline getirilmesi karar, Lozan Andlamas'nn42. maddesinde yer alan "Trk hkmeti" mezkr ekalliyetlere aitkiliselere, havralara, mezarlklara ve sair messest- diniyyeyeher trl himayeyi bah eylemeyi taahhd eder" cmlesine da-yandrlmsa, tarih bir hata ilenmitir. Zira Ayasofya kiliseolarak ekalliyetlere ait deil, 400 senedir cami olarak ms-lmanTrklere aittir. Bu kartrmann ve bu fahi hatann bir an ncedzeltilmesi icabeder.12(12) Lozan Muhedenamesi, istanbul 1339, sh 15, md 42/1163

ikincisi; Vakf Guraba Hastahanesidir. Bu hastaneye ait vakf, birniversite kurabilir mi? sorusu gnlerce kamuoyunu meguletmitir. Halbuki, niversite kurulmak ile vakfa ait eski gayeiptal edilmemektedir. Vakf senedinde byle bir art olmasa bile,vakfn gayesini iptal etmeden belki o gayeyi teyid etmek iin ekbir hizmet getirilmesine yukardaki hkmlere gre mahkeme kararverebilir ve icra organnn tasdiki yeterlidir. Yukardaanlatacamz gibi, "maarif hizmeti" vakf hukukunda mutlak birhayr maksad olarak kabul edilmitir ve evkaf- mnderise denilenvakflar, Osmanl devleti zamannda bu esasa dayanlarak, sbyanmekteblerine tahsis olunmutur. Ayrca bir vakfn asl gayesi

iptal edilmeden ek nitelerle de geniletilmesi mmkndr.Mtevelli, vakfn geliri ile byle bir yola gitmise vakfa tashihiyani mahkemenin karar ile vakfa dahil olur. Eer baka finanskayna ile alnmsa vakfa ilhak edilmi saylr. Buzikredilenler sz-konusu olmasa bile, Ayasofya vakf hukukunaaykr olarak Bakanlar Kurulu karar ile mze haline getirilmi vemeru kabul edilmise, Vakf Guraba, gayesi deitirilmeden ilhakyolu ile ve vakf hukukuna uygun olarak niversite'ye yine yetkiliorganlarn karar ile kavuturulmusa ve bu da gayr-i meru ilanediliyorsa, burada bir zihniyet arpkl var demektir. Acabahukuka aykr olarak alnan birinci bakanlar kurulu kararn

meru', hukuka uygun olarak alnan ikinci karan gayr-i meru halegetiren gerek sebep nedir?


35/111

te vakf hukukundaki bu tr garabetlere dur demek iin yenitedvin edilecek vakflar kanununda vakfiyedeki artlar mes'elesi,ayrntl olarak tanzim edilmelidir.64V- VAKIF MALLARININ LETLMES LE ALKALI TANZM GEREKEN

HUSUSLARElden kan vakf mallan dnda, eldeki vakf mallaryla alakalda baz nemli mes'eleler vardr. Eldeki vakf mallarnndeerinin 200 trilyonu getiini tahmin edenler bulunmasnaramen, bunlarn iletilmesinden elde edilen gelirin 200 milyarbulmad kanaatindeyim. Bunun en nemli sebebi vakf mallarnniletilmesindeki ciddi hatalardr. Tebliimin giriinde debelirttiim gibi, vakf kanunu vakf mallarn iletilmesine hashkmler de ihtiva etmelidir yahut genel kanunlarda vakf mallarile alakal istisnalar getirilmelidir. Ayr bir vakf hukukundanhabersiz olan Avrupa hukuk mant ile bu fikrimiz

badamayabilir. Ancak tarih realite budur. Zira mlk mallar,malikleri, kanlar pahasna da olsa, korurlar ve iletilmesindekisuiistimalleri nlerler. Vakf mallarda ise mtevelliden yahutgenel anlamda mtevelli olan genel mdrlkten ayn titizliibeklemek vakaya terstir. O halde vakf mallar, iletilmesihususunda sahipsiz gibidir. Ecdadmz bu a kapamak iin, vakfmallaryla ilgili tasarruflar konusunda, genel hkmlerin yanndahususi hkmler de vazetmilerdir. Bugn de buna zaruret vardr.stanbul'da yle dkknlar vardr ki, ayn caddede vakfa aitolanlar 1000 liraya kiraya verilmise, zele ait olanlar 100.000liraya kiraya verilmitir. Kanaatime gre sayn genel mdrlk

yetkilileri de bunu teyid edeceklerdir. Bu mnasebetle bazhususlar belirtmek istiyorum:1) Vakf mallarnn kiraya verilmesi, en nemli iletmeyollarndandr. Mslman ecdadmz, vakf mallar ile alaka-65l kira akitlerindeki suiistimalleri asgariye indirmek iin ba'ztedbirler almlardr. Bu tedbirler, modernletirilerek, bugn dealnabilir. Bazlarn zikredeceim:Birincisi; vakf mallarnda kiralayan mtevelli veya evkaftekiltdr. Kirac ise, herkes olamamaktadr. Mtevelli veyaresm yetkili, vakf maln, kendisi veya vesayeti altndakilere

kiraya veremeyecei gibi, usl, fr' ve eine de ki-ralayamayacaktr. Bunun tek istisnas, kira bedelinin ecrimi-silyani rayi kira bedelinden fazla olmas halidir.13ikincisi; vakf mallan ecr-i misil yani rayi kira bedelindenaaya kiraya verilmemelidir. Byle bir durumda, kira akdi fasidkabul edilmitir. Ayasofya evkaf kiraclar, Kanuni SultanSleyman'dan vakf zengin olduu iin, kira bedellerini ecr-imisle ykseltmemesi iin ferman almlar ve bu ferman grenEbu's-Suud'un cevab ise u olmutur: "Padiah emri ile nmeruolan nesne meru' olmaz." Rayi kira bedeli ile kiraya verilen birvakf malnn kira bedeli, kira akdinin sresi iinde, enflasyon

ve benzen sebeplerle art gsterirse, kiracnn ecr-i mislitamamlayaca yahut kira akdinin feshedilecei kabul edilmitir.14


36/111

ncs: kira akdinde srenin snrl ve belirli olmass daarttr. Zaruri haller dnda, tercih edilen gre gre, arazinev'inden olan vakf mallar bir yl, atl vakf mallar ise yldan fazla kiraya verilmemelidir. Zaruri hal denilerek uzunsreli kira akdi kabul edilen icareteynli ve mukataal vakflar

nceleri ok iyi neticeler vermi ise de, sonuta vakflarn k-(13) mer H'm, m 383-384, Akgunduz, Vakf, 305 306(14) Akgunduz Vakf, 306 vdmeine sebep olmutur. Sre bitiminde, rayi kira bedeli ile akidyenilenebilecektir.15Vakf mallarn kira bedellerinin gln duruma geldii vesuiistimallerin maalesef engellenemedii gnmzde, vakfkanununda yer almak zere, mutlaka benzeri hukuki tedbirlerinalnmas arttr.2) Bir dier nemli husus da, kira yoluyla iletilmesi mmknolmayan yahut harap vaziyette bulunan vakf mallarn gelir getirir

hale sokulmas iin alnmas gereken tedbirlerdir. Bu eittedbirlerin amme vicdannda kabul grmesi iin, eski vakfhukukumuzun hkmlerine aykr olmayan tedbirlerin alnmasicabeder. Kanaatimize ve aratrmalarmza gre bu tr baztedbirler Osmanl Hukuku'nda da alnmtr, ikisini zikredelim:Birincisi; yap-ilet-devret modeline benzeyen marsad usuldr.Bunun hukuki mahiyeti udur: Vakf bir maln geliri bulunmad,tamiri ve baka trl iletilmesi de mmkn olmad takdirde,mtevelli, bor para alr, vakf tamir eder veya yeniden inaeyler. Sonra da kira bedelini borcuna mahsup etmek artyla vakfnalacaklsna szkonusu iletmeyi kiraya verir, vakfn borcu, kira

veya iletme geliri ile tamamlandnda, sz konusu iletmetamamen vakfa dner. Meneini Hanbeli mezhebi hukukularnngr tekil eden, Osmanl tatbikatnda da grlen ve bazynleri ile icreteyn usulne benzeyen bu iletme metodu, eskivakf hukukumuzun esaslar erevesinde, gnmzdeki moderniletme tarzlarnn hukuki dayanan tekil edebilir. Bunun iinmahke-(15) Akgunduz, Vakf, 311 vd67me karar yeterli grlmtr.16ikincisi; her ne kadar baz tenkitlere maruz kalm ise de,

iletilmeyen vakf harabelerin ve arsalarn deerlendirilmesi iinde tarihte yaanm baz hadiseler mevcuttur. ok ciddi ve titizartlarla bu anlatacamz usl de caiz grlmtr. Mesela,Memlkl Sultan Kansu Gavri, Kahire'de Cem-lun denilen vakfdkknlar ina' ettiinde, vakf finans darlnda olduu iin,tccarlara belli bir mebla karlnda dkknlarn muayyen birgelir payn veya devaml kiraclk hakkn vermitir. Belli birmebla karlnda tccarlarn sahip olduu hakka hulv adverilmektedir. Osmanl d

Documents

Belgeler Gerçekleri Konuşuyor Cilt2