Embed Size (px)
Citation preview
A T A T Ü R K K Ü L T Ü R , D İ L VE T A R İ H Y Ü K S E K K U R U M U T Ü R K T A R İ H K U R U M U
ISSN 0041-4255
B E L L E T E NDÖRT AYDA BİR ÇIKAR
C ilt: LXXIII
Aralık 2009
A N K A R A - 2009
İ Ç İ N D E K İ L E RM a k a le le r , İ n c e le m e le r : SayfaYILMAZ, HAKAN-ÇAVUŞOĞLU, RAFET-BAYKA RA, İSMAİL-GÜLTEKİN,
TİMUR-GÖKCE, BİLCAN: Van Kalecik (Urartu) Toplum una Ait Calcaneuslarda Artiküler Faset (Facies Articularis 'Falaris) Tipleri( 1 çizim, 1 harita ve 2 resim ile birlikte)......................................................... 619
ÖZFIRAT, AYNUR: Bozkurt Kurgan Mezarlığı Kazıları (15 çizim ve ‘29 resimile birlikte)............................................................................................................... 635
ORUÇ, HATİCE: Gazi Hüsrev Bey’in Saraybosna’daki Vakıfları......................... 645DEMİRCAN, YASEMİN: 1720 Tarihli Tahrir Defterine Göre Nakşa Adası’nda
Yapılan Düzenlemeler ve Reâyânm Durum u (1 belge ile birlikte)........... 671BEYAZIT, MUSTAFA: Yok Olan Kültür Varlıklarımızdan Denizli’deki Kurşun-
luoğlu Konağı ( 2 plan ve 12 resim ile birlikte).............................................. 681AYDIN, ÖNDER: Sultan II. A bdülham id Devri Camilerine Eskişehir
Mahmudiye’den İki Örnek: Çarşı ve H ara Camileri (20 resim ve 4 çizimile birlikte) .............................................................................................................. 695
TÜRK, FAHRİ: Edirne Bulgar Cemaati ve Polonya Azınlık Okulu “Polak Mektep” ........................................................................................................................... 705
TORUK, FERRUH: Fransız Gezgin Vital Cuinet’in Gözüyle Çankırı (2 haritaile birlikte)............................................................................................................... 721
DEMİRTAŞ, MEHMET: XIX. Yüzyılda İstanbul’a Göçü Önlem ek İçin AlmanTedbirler: Men-i M ürûr Uygulaması ve Karşılaşılan G üçlük ler............... 739
Ç e v i r i le r :MORAVCSIK, GYULA, (Çev. Vural Yıldırım): Buda’da Bizans İm paratorları ve
Elçileri..................................................................................................................... ^55TREPAVLOV, V.V., (Çev. İlyas Kamalov): XIII-XVII. Yüzyıllarda Deşt-i Kıpçak
Türkleri Hac Yolunda.......................................................................................... 775
K i ta p T a n ı t m a l a r :ÖZFIRAT, AYNUR: Anadolu’da Pişen Toprak/Earth Fired in Anatolia, Gönül Pak-
soy-Rezan Has M üzesi......................................................................................... 789ÇAKMAK, AHMET: E. E m in e N a z a -D ö n m e z , Wooden Mosçues of the Samsun
Regioıı, Turkey, From the Past to the Present, in the Light of Surveys Carried out inthe Years 2001-2003................................................................................................. 791
İLGÜREL, MÜCTEBA: V a k ’a n ü v is S u b h î M e h m e d E fe n d i, Subhî Tarihi, (Haz. Mesut A ydıner)..................................................................................... 793
KAYAPINAR, LEVENT: D i m i t r i s J . Ka s t r i t s i s , The Sons of Bayezid EmpireBuilding and Representation in the Ottoman Civil War of 1402-13...................... 795
KAYAPINAR, AYŞE: N e n a d M o a c a n i n , Town and Country on the Middle Da-nube, 1526-1690....................................................................................................... 801
2009 Yılı Birinci Yarısında Kütüphanemize Gelen Kitaplar ve D ergiler............. 805İngilizce Ö zetler................................................................................................................. 873
BELLETEN
Sahibi ve Yazı İş le ri M üdürü / P roprietor and R edactor in C hiefT ü rk T arih K urum u A dına / Turkish H istorical Society
PROF. DR. ALİ B İR İN C İ
Yayın Kom isyonu / Com m ission o f PublicationsProf. Dr. Kem al Ç İÇ E K Prof. Dr. Ö zer ERG EN Ç
Prof. Dr. Kâzım Yaşar K O PRA M A N Prof. Dr. A hm et Yaşar O C A K
Prof. Dr. M ehm et Ö Z Prof. Dr. H aru n TA ŞK IRA N
H akem ler / RefereesDoç. Dr. Ayten SEZER A RIĞ
Prof. Dr. Bekir D EN İZ Prof. Dr. Ö zer ERG EN Ç
Prof. Dr. Pâl F O D O R Prof. Dr. A hm et KANK AL
Prof. Dr. A hm et Yaşar O CA K Prof. Dr. M ehm et Ö Z
Prof. Dr. M etin Ö ZBEK Prof. Dr. H aru n TA ŞK IRA N
Prof. Dr. A bdüsselam ULUÇAM Prof. Dr. B ahaeddin Y EDİY ILD IZ
Adres/Address:Türk Tarih Kurumu, Kızılay Sokak No: 1 06100-Sıhhiye/ANKARA Tel: 310 23 68/210-217
310 25 00 Fax: 310 16 98 http://www.ttk.org.tr. [email protected].
ISSN 0041-4255
Yerel Süreli30 Kasım 2009 - ANKARA
Türk Tarih Kurumu yayınlarım İnternet üzerinden alabileceğiniz adresler İnternet A dresi: http://e-magaza.ttk.org.tr. e-posta: [email protected].
Sahibi ve Yazı İşleri Müdürü’nün Ev Adresi:Prof. Dr. Ali BİRİNCİSerpil Sokağı Nu. 7/1 Seyranbağları / ANKARA
ÖNCÜ BASIMEVİ tarafından basılmıştır.Adres: Öncü Basımevi Ltd. Şti. Kâzım Karabekir Caddesi Ali Kabakçı İş HanıNo: 85/2 İskitler/AnkaraT e l: (0312) 384 31 20 Faks: 384 31 19
BOZKURT KURGAN MEZARLIĞI KAZILARI
AYNUR ÖZFIRAT*
Bozkurt kurgan mezarlığı Ağrı ili, Doğubeyazıt ilçesinin 16 km. kuzeyinde ve Ağrı D ağı’nın batı eteğindedir. 2007 yılında bu m ezarlıkta ilk kazılara başlanm ıştır.
Doğu A nadolu Bölgesi’nin özellikle kuzeydoğu kesim inde kurgan türü yığm a taş tepeli m ezar anıtların ın varlığı uzun yıllardan beri bilinir. Ancak Rus bilim adam ları E. R essler’in Kars yakınlarındaki K üçük Ç atm a kurganlarında 1900 y ılında1, R K. K uchin’in ise 1916’d a E rzurum yakınındaki Köprüköy’de2 yaptığı kazılardan günüm üze kadar geçen yüzyılda T ürkiye’de başka hiçbir kurgan arkeolojik olarak kazılıp incelenebilm iş değildir. Buna karşılık sınır kom şularım ız G ürcistan, E rm enistan, N ahçıvan ve İran A zerbaycan’ında pek çok kurgan m ezar uzun yıllardan beri kazılarak incelenmiştir.
Bölgede Muş, Bitlis, Van, Ağrı ve İğdır ve illerinde 1995’den beri sürdürdüğüm üz yüzey araştırm alarında çok sayıda kurganın varlığı ortaya konm uştur3. Böylece bu kü ltürün batı yayılımı açıklık kazanm ıştır. A raştırm alarım ızdan elde ettiğimiz sonuçlara göre kurgan türü m ezarlar batıda Muş- E rzurum arasına çekilebilecek b ir hat, güneyde ise T endürek ve A ladağlarla
* Doç. Dr. Aynur Özfırat, Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Tayfur Sökmen Kampüsü Serinyol - Antakya, Hatay, [email protected]
Başkanlığını yürüttüğümüz kazıya Prof Dr. Veli Sevin ve Prof. Dr. Necla Arslan Sevin ile Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü’nden Araş. Gör. Nilgün Coşkun Köse, Araş. Gör. Gulan Ayaz, Arş. Gör. Sabahattin Erdoğan ve Araş. Gör. Davut Yiğitpaşa, katılmıştır. Jeofizik çalışmalar Prof. Dr. G. Mahmut Drahor başkanlığında Araş. Gör. Meriç Aziz Berge ve yüksek lisansiyer Haşan Hüseyin Demiröz tarafından yürütülmüştür. Bakanlık temsilciği görevini ise 2007 yılında Sema Dayan, 2008 yılında Günay Bayram yapmışlardır. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün izin ve destekleriyle yapılan kazı aynı zamanda Türk Tarih Kurumu ve TÜBİTAK (Proje No: SBB-105K063) proje destekleriyle gerçekleştirilmiştir. Tüm bu kurumlara, Bakanlık temsilcisi olarak görev yapan meslekdaşlarıma ve ekip üyelerine teşekkür ederim.
1 Martirosyan 1964:58, 61; Özfırat 2001b: 67-68.
2 Martirosyan 1964: 75-77.
3 Özfırat 2001b: 71-75; Özfırat 2006; Özfırat Baskıda a; Özfırat Baskıda b.
636 AYNUR ÖZFIRAT
sınırlanır. T endürek ve A ladağ’ın güneyinde ve aynı zam anda Van Gölü Havzasının kuzeyinde yer alan Çaldıran-Erciş-Patnos yöresinde az sayıda görünür. Van Gölü Havzası bu birkaç örnek dışında kurgan kü ltü rünün dışındadır. Belirlemiş olduğum uz kurgan tü rü m ezarlar Güney Kafkasya ve Iran Azerbaycanı’nda olduğu gibi Erken Transkafkasya D önem i’nin sonundan O rta D em ir Ç ağı’na değin uzanan b ir süreç içinde yer alırlar.
Bozkurt kurgan mezarlığı yüzey araştırm alarım ızda belirlenm iş olan m ezarlıklarından biridir, yakınında yerleşime ait izlere rastlanm am ıştır. Doğubeyazıt ovasının kuzeydoğu ucunda ve Ağrı D ağı’nın batı eteğindeki alçak ve geniş b ir yam açta yer alır (Çizim 1; Resim 1). Bozkurt köyünden başlayarak kuzeye doğru yaklaşık 12 km 2 lik geniş b ir a lana yayılmıştır. İlk kazı çalışm alarının sonuçlarına göre m ezarlar çoğunlukla kurgan türünde- dir. M ezarlıkta yüzeyden elde edilen çanak çöm lekler büyük o randa O rta Tunç ve Son Tunç/Erken D em ir Ç ağı’na aittir. G üneybatısında ve köyün kuzeyinde yer alan M elecam i kayalığında ayrıca Geç Kalkolitik D önem , İlk Tunç Çağ ve O rtaçağ’a ait çanak çöm lek parçaları görülm ektedir (Resim 2-3). Olasılıkla M elecam i kayalığının üstünde ve güney eteklerinde b ir Geç Kalkolitik Dönem ve İlk Tunç Çağı yerleşimi yer alm aktadır.
Kazı Ç alışm aları2007 yılında m ezarlıkta ilk kazılar yapılm ış (Çizim 2), 2008 yılında ise
jeofizik çalışm alara başlanm ıştır. Bu çalışm aların ilk sezonunda son derece geniş b ir alana yayılmış olan m ezarlıkta Ağrı D ağı’ndan inen büyük seller nedeniyle yüzey deform asyonlarının oldukça yoğun olduğu belirlenm iştir (Resim 4). Bu nedenle m ezarların konum ları, dağılım ları ve biçimsel özeliklerinin anlaşılabilm esi için geniş alanlarda kazılara başlam adan önce m ezarlık alanında jeofizik çalışm alara ağırlık verilm esi planlanm ıştır.
M ezarlığın kuzeybatısında 7 adet kurgan incelenmiş, güneydeki M elecami Kayalığı’nın güney eteklerinde olasılıkla alçak kurgan tü ründe iki m ezar tem izlenm iştir (Çizim 1-2). İncelenen kurganların , biri dışında, tüm ü kaçak kazı ile soyulmuştur. Yalnızca 7 no’lu kurganda in situ bulgulara erişi- lebilmiştir. Kurgan türü m ezarların özelliklerini çok iyi tanım adığım ız için özellikle tahrib edilm iş m ezarlarda çalışılmıştır. D aha geniş çaplı kazılara başlam adan önce bu m ezarlar hakkında bilgi sahibi olm ak istedik. K urganların ortak özellikleri şöyledir: İşlenm em iş küçük taşlarla yapılm ış yığm a tepeler 0.60 ile 1.50 m. arasında değişen yükseklikte ve 8 ile 12 m. kadar
BOZKURT KURGAN MEZARLIĞI KAZILARI 637
çapındadır. Yığma tepenin altındaki m ezarlar taş örgü veya taş sandıktır. 7 no’lu kurganda yığm a taş tepenin altında ve 1.00 m derinlikteki taş örgü m ezar dikdörtgen planlı ve doğu-batı doğrultuludur. 1.20 x 0.60 m boyutların- dadır. M ezarda b ir insan iskeleti, b ir çanak ve b ir çöm lek ele geçirilm iştir1. Kaçak kazı ile tahrip edilm iş o lm alarına rağm en çalışm a yaptığımız diğer kurganlardaki m ezarların aynı tü rde olduğu belirgindir. Bu kurganlardan ele geçirdiğim iz çanak çöm lek O rta Tunç Ç ağı’na aittir.
M ezarlığın güneybatısında M elecam i kayalığının güney yam acında incelediğimiz 2 m ezar taş örgüdür. B unlar dikdörtgen planlı ve yarı işlenmiş orta boy taşlarla yapılmıştır. Üzerleri iri kapak taşlarıyla örtü lü olmalıydı, yalnızca 1 no’lu m ezarda bir adet kapak taşm a rastladık. Bu m ezarlar alçak kurganlar şeklinde olabilir. M ezarlığın bu alan ında kaçak kazının çok yoğun olması nedenle üst örtüyü tam olarak belirlem ek m üm kün olm am ıştır. H er ikisi de kaçak kazıyla tahrib edildiği için m ezarların içindeki iskeletlerin göm ü şekilleri anlaşılam am ıştır.
Kurgan 1
Kuzeybatı a lanında yer alır. K urganın yığm a tepesi küçük işlenm em iş taşlarla yapılm ıştır, 12 m taban, 4 m zirve çapında ve m evcut yüksekliği 0.60 m. d ir (Çizim 3; Resim 5). O rijinal yüksekliği yaklaşık 1.00 m. olmalıdır. Yığma tepe işlenm em iş o rta boy taşlarla çevrilerek sınırlanm ıştır. K urganın yığm a tepesinin altında 1.20 m derinlikte taş sandık m ezar yer alır (Resim 6). M ezar d ikdörtgen planlı ve doğu-batı doğrultuludur. 1.80 x 1.20 m bo- yu tlarındadır (Çizim 3). 0.80 x 0.40 m boyutlarında yarı işlenmiş taşlarla yapılmıştır. Üst örtüye ait kapak taşm a rastlanm am ıştır. Az sayıda bulun tu ele geçmiştir. Bunlar m ezar odasının batısında yer alan bazı hayvan kem ikleri ile az sayıda çanak çöm lek parçasıdır.
Kurgan 2Kuzeybatı a lanında yer alır. K urganın yığm a tepesi küçük işlenm em iş
taşlarla yapılmıştır, 8 m. taban, 2.50 m. zirve çapında ve m evcut yüksekliği 0.90 m. d ir (Çizim 4; Resim 7). O rijinal yüksekliği yaklaşık 1.00 m olmalıdır. K urganın yığm a tepesinin altında 1.30 m derinlikte taş sandık m ezar yer alır (Resim 8). T ahribat nedeniyle m im arisi belirgin değildir. A ncak m ezarın
* Bozkurt kazısı iskeletleri Prof. Dr. Ayla Sevim tarafından çalışılmaktadır. Detaylı raporlar kendisi tarafından yayınlanacaktır.
G38 AYNUR ÖZFIRAT
tabanına ait taşlara göre d ikdörtgen planlı ve doğu-batı doğrultulu olduğu anlaşılm aktadır (Çizim 4). Taban taşlarının ölçüsü 1.05 x 0.50 m boyutların- dadır. O rta boy yarı işlenmiş taşlarla yapılmıştır. Üst örtüye ait kapak taşm a rastlanm am ıştır.
Kurgan 3Kuzeybatı alanında yer alır. K urganın yığm a tepesi küçük işlenm em iş
taşlarla yapılmıştır, 10.00 m. taban, 4.00 m. zirve çapında ve m evcut yüksekliği 1.00 m. d ir (Çizim 5; Resim 9). O rijinal yüksekliği yaklaşık 1.50 m olm alıdır. K urganın yığm a tepesinin altında 1.20 m derinlikte taş örgü m ezar yer alır (Resim 10). M ezar d ikdörtgen planlı ve doğu-batı doğrultuludur. 1.20 x 0.60 m boyutlarındadır, O rta boy yarı işlenmiş taşlarla yapılm ıştır (Çizim 5). Üst örtüye ait kapak taşm a rastlanm am ıştır.
Kurgan 4Kuzeybatı a lanında yer alır. K urganın yığm a tepesi küçük işlenm em iş
taşlarla yapılmıştır, 10 m. taban, 4 m. zirve çapında ve m evcut yüksekliği 1.25 m. dir (Çizim 6; Resim 11). O rijinal yüksekliği yaklaşık 1.00 m olm alıdır. K urganın yığm a tepesinin altındaki m ezar tahrip edildiği için m im ari belirlenem em iştir (Resim 12; Çizim 6). Az sayıda bulun tu ele geçmiştir. Bunlar O rta Tunç Çağ ve O rtaçağ’a ait çanak çöm lek parçalarıdır.
Kurgan 5Kuzeybatı a lanında yer alır. K urganın yığm a tepesi küçük işlenm em iş
taşlarla yapılmıştır, 13 m. taban, 5 m. zirve çapında ve mevcut yüksekliği 0.80 m. d ir (Çizim 7; Resim 13). O rijinal yüksekliği yaklaşık 1.50 m olm alıdır. Yığma tepenin altında 2 m derinlikte taş sandık m ezar yer alır (Resim 14). M ezar d ikdörtgen planlı ve güneydoğu-kuzeybatı doğrultuludur. 1.20 x 0.75 m boyutlarındadır, 0.50 x 0.30 m boyutlarında yarı işlenmiş taşlarla yapılm ıştır (Çizim 7). Üst örtüye ait kapak taşm a rastlanm am ıştır. Az sayıda buluntu ele geçmiştir. Bunlar O rta Tunç Çağ, Son Tunç/Erken D em ir Çağ ve O rtaçağ’a ait çanak çömlek parçalarıdır.
Kurgan 6Kuzeybatı alan ında yer alır. K urganın yığm a tepesi küçük işlenm em iş
taşlarla yapılmıştır, 7 m taban, 3.50 m. zirve çapında ve m evcut yüksekliği 0.70 m. d ir (Çizim 8; Resim 15). O rijinal yüksekliği yaklaşık 1.00 m olm alı
BOZKURT KURGAN MEZARLIĞI KAZILARI 639
dır. K urganın yığm a tepesinin altındaki m ezar tah rip edildiği için m im ari belirlenem em iştir (Resim 16; Çizim 8).
Kurgan 7Kuzeybatı a lanında yer alır. K urganın yığm a tepesi küçük işlenm em iş
taşlarla yapılm ıştır, 9.50 m. taban, 3.50 m. zirve çapında ve yüksekliği 0.70 m. d ir (Çizim 9; Resim 17). Yığma tepenin altında 1.00 m derinlikte taş örgü m ezar yer alır (Resim 18). M ezar d ikdörtgen planlı ve doğu-batı doğrultu ludur. 1.20 x 0.60 m boyutlarındadır, küçük boy yarı işlenm iş taşlarla yapılm ıştır (Çizim 9). Üst ö rtü yığm a taşlarla yapılmıştır, o rta boy işlenm em iş taşlar kullanılm ıştır. M ezarda b ir insan iskeleti, b ir çanak ve b ir çöm lek bulunm uştur. Ü zerindeki yığm a taşlar iskeletin tahrip olm asına neden olm uştur. Bu sebeple iskeletin insitu d u ru m u n a rağm en göm ü şekli belirlenem em iştir. Ç anak çöm lekler O rta Tunç Ç ağı’na aittir.
M ezar 1
M elecam i kayalığının güney yam acında yer alır (Resim 19). Bu alanda m ezarların çok sık olması ve yoğun tahriba t nedeniyle m ezarın tü rü kesin olarak anlaşılam am ıştır, olasılıkla alçak kurgandı. M ezar taş örgü türünde- d ir (Çizim 10; Resim 20). D ikdörtgen planlı, 1.80 x 1.20 m boyutlarında ve kuzeydoğu-güneybatı doğrultuludur. M ezar yarı işlenm iş 2 sıra o rta boy taşlarla yapılmıştır. Üzeri iri ve yassı taşlarla örtü lüdür, yalnızca b ir adet 1.40 x 1.20 m boyutlarında kapak taşı m evcuttur. M ezarda birden fazla göm ü yapılmıştır. Üç adet insan iskeletine ait kafatası bulunm uştur. Kem ikler mezarın farklı yönlerinde dağınık şekilde ele geçmiştir. İlk incelem elere göre bu iskelet b ir kadına aittir.
M ezar 2
M elecam i kayalığının güney yam acında yer alır (Resim 19). Bu alanda m ezarların çok sık olması ve yoğun tahriba t nedeniyle m ezarın türü kesin olarak anlaşılam am ıştır, olasılıkla alçak kurgandı. M ezar taş örgü türünde- d ir (Çizim 11; Resim 21). D ikdörtgen planlı ve doğu-batı doğrultuludur. 1.50 x 1.00 m boyutlarındadır, yarı işlenm iş o rta boy taşlarla yapılm ıştır. Üst örtüye ait kapak taşına rastlanılm am ıştır. M ezarda bir adet kafatasına rastlanmıştır. Kem ikler m ezarın farklı yönlerinde dağınık şekilde ele geçmiştir. Az sayıda bu luntu ele geçmiştir. B unlar b ir adet O rta Tunç Ç ağı’na ait çömlek parçası ve b ir adet obsidyen alet parçasıdır.
640 AYNUR ÖZFIRAT
BuluntularElde ettiğimiz bulun tu lar çanak çöm leklerdir ve K urgan 7’de bulduk
larım ız dışında yüzey m alzemesidir. Geç Kalkolitik D önem ’den O rta Dem ir Ç ağ/U rartu D önem ine değin kesintisiz bir süreci kapsarlar.
Geç Kalkolitik Dönem çanak çömleği M elecami kayalığının güneyinde yoğunlukla bulunm uştur. Kahve-kiremit bitki katkılı ya da krem astarlı bitki katkılı olm ak üzere iki mal grubu görülür (Çizim 12). Bu büyük grupların dışında b ir adet ‘Sioni W are’ çöm lek parçası vardır (Çizim 12: 1; Resim 22). Bu parça basit ağız kenarlı, dik boyunlu ve yuvarlak gövdelidir. Koyu gri renkte ham urlu, ham urunun renginde astarlı, o rta kum katkılı ve el yapımıdır. Ağız kenarında bu m al g rubunun özelliği olan çentik dizisi vardır. Kahve-kiremit (Resim 23) ve Krem astarlı bitki katkılı mal g rup larına ait parçalar genellikle devetüyü, kahve ve k irem it renklerde ham urlu , ham u ru nun renginde ya da krem renkte astarlı, orta-kaba kum ve bitki katkılı, o rta pişirilmiş, açkısız ve el yapım ıdır. Biçim olarak çöm leklerden oluşur, basit ve kapalı ağızlı, yuvarlak gövdeli biri dışında, basit ağız kenarlı, boyunlu ve yuvarlak gövdelidirler. Boyunlar dik ya da dışa çekiktir. Bu parçaların yüzeyinde bitki katkı izleri belirgindir.
İlk Tunç Çağ parçaları sayıca azdır. M elecam i kayalığının güneyinde ve devam ında köyün sınırındaki kum luk alanda bulunm uşlardır, bu alanda taban suyunun çok fazla olması nedeniyle bu luntu durum ları açık değildir. Bu parçalar Kura-Aras kültürüne aittir, Krem astarlı açkılı ve Çift renkli açkılı olm ak üzere iki mal g rubuna ayrılırlar (Çizim 13). Çift renkli m ala ait parçalar kahve ve kirem it renklerde ham urludurlar, yüzey ve kesitlerin siyah görünüm ü fırınlam a nedeniyledir, h am urunun renginde astarlı, kaba ya da o rta kum katkılı, büyük o randa kötü pişirilm iş, açkılı ve el yapım ıdırlar. Siyah görünüm lü olan kapların boyun ve ağız kısımları kirem it ya da krem olm ak üzere fırınlam a nedeniyle farklı renktedir. Krem astarlı parçalar aynı özelliklere sahiptir yalnızca dış yüzleri krem renkte astarlı oluşuyla ayrılır (Resim 24). H er iki grup form olarak farklı değildir, çöm lekler dik ağızlı, uzun boyunlu ve oval gövdeli, çanaklar ise basit veya dışa çekik açık ağızlı ve yuvarlak gövdelidir. Kura-Aras çanak çömleği için çok tanıdık olan form lar ve Nahçıvan kulpları görülür.
O rta Tunç Çağ çanak çömleği Kahve-kiremit açkılı ve Siyah açkılı m aldan oluşur (Çizim 14). Kahve-kiremit açkılı m ala ait parçalar M elecam i ka
BOZKURT KURGAN MEZARLIĞI KAZILARI 641
yalığının güneyinden ve K urgan 7’den ele geçirilmiştir. Siyah açkılı mal ise çoğunlukla K urgan 5 ve M elecam i kayalığının doğusundaki b ir kurgandan toplanm ıştır. H epsi çarkta yapılmış bu parçalar, genellikle o rta kum katkılı, o rta veya kötü pişirilm iş ve açkılıdır. Bu dönem çanak çöm leğinde açkı parlak değildir. Kahve-kiremit açkılı m alda parçalar kahve ve kirem it renklerde ham urlu ve ham urların ın renginde astarlıdır, siyah açkılı m alda kesitler ve yüzey siyah renklerdedir, bu parçaların içi yüzeylerinde genellikle ham urlarının rengi olan kahve renk görülür (Resim 25-26). Form olarak çanaklar basit ve yivli ağız kenarlı, kapalı ağızlı ve yuvarlak gövdeli, çöm lekler ise basit ağız kenarlı, alçak boyunlu ve oval gövdelidir. Çöm leklere ait olan bezemeli gövde parçaları siyah açkılı m ala aittir (Resim 27). Bu parçalar Güney Kafkasya O rta Tunç Çağı için çok belirgin b ir özellik olan tarak baskı ile ban tlar ve üçgenlerle bezenm işlerdir, Trialeti, Üzerliktepe, Lori Berd, Lça- şen, Ariç, M etsam or, Keti, Verin Naver, Sisian ve K ültepe IFde çok yakın benzerleri vardır.
Son Tunç/Erken D em ir Çağ çanak çömleği Kahve-kiremit ve Gri-siyah m alla temsil edilir (Çizim 15). Bu parçaların b ir kısmı K urgan 5 ’ten diğerleri M elecami kayalığının güneyinden ve doğusundaki kurganlardan ele geçmişlerdir. Genellikle o rta kum katkılı, o rta veya kötü pişirilm iş ve çarkta yapılm ışlardır. Kahve-kiremit m alda parçalar kahve ve kirem it renklerde ham urlu ve ham urların ın renginde astarlıdır, açkılı ve açkısız örnekler vardır (Resim 28-29). Gri-siyah m alda kesitler ve yüzey koyu gri ve siyah renklerdedir, açkısız ve açkılı parçalar vardır. H er iki g rup ta da biçim olarak yalnızca çöm lek parçaları ele geçmiştir. Çöm lekler basit ağız kenarlı, alçak boyunlu ve yuvarlak gövdeliler ile basit ve dışa kalınlaştırılm ış ağız kenarlı, yüksek boyunlu ve oval gövdeli olarak ikiye ayrılabilir. Bezem ede yivler, kazınarak yapılmış üçgenler ve çentik dizileri hakim dir. Bu dönem çanak çömleği daha önceki dönem lerde olduğu gibi başta Elar, Keti, H orom , Lori Berd, Dvina, A rtik, Lçasen, M etsam or, Kültepe I ve II gibi olm ak üzere G üney Kafkasya m erkezleri ile benzerlik içindedir.
O rta D em ir Ç ağ/U rartu D önem ine ait çanak çöm lek oldukça az sayıdadır. Bunlar Kahve-kiremit açkılı ve Kırm ızı cilalı (Biainili) tü ründed ir (Çizim 15). Kahve-kiremit açkılı m ala ait iki çanak parçası d ışa kalınlaştırılm ış ağız kenarlı, açık ağızlı ve yuvarlak gövdelidir. Kahve ve kirem it renklerde ham urlu ve ham urların ın renginde astarlı, açkılı ve çark yapım ıdırlar. Urar-
Belleten C. LXXIII, 41
642 AYNUR ÖZFIRAT
tu çanak çöm leğinin en tanıdık grubu olan Kırm ızı cilalı (Biainili) m al tek parçadır, basit ve dışa çekik ağızlı b ir testi ya da çömleğe aittir.
SonuçBozkurt Kurgan M ezarlığı kazısı, O rta Asya’da M.O. 5. binyıldan,
Kafkasya’da ise M.Ö. 4. binyılın ikinci yarısından beri varlığını bildiğim iz kurganların Doğu A nadolu bölgesindeki yayılımı ve tarihlenm esi konusuna açıklık getirecektir5. G üney Kafkasya’da ise M.Ö. 3. binyılın ortalarından beri var olduğu Doğu G ürcistan’daki M artkopi, Bedeni ve Trialeti gibi anıtsal kurganlardan bilinm ektedir6. Bozkurt M ezarlığının Geç Kalkolitik D önem ’den O rta D em ir Ç ağı’na değin uzanan bir süreci kapsayan çanak çöm lekleri ve m ezarları yapısal özellikleriyle ortak b ir kü ltürü paylaştığı G üney Transkafkasya ve İran Azerbaycanı m erkezleriyle ile oldukça yakın özellikler gösterir.
BibliyografyaA nthony 1986Anthony, D. W., “T he ‘K urgan C u ltu re ,’ Indo-E uropean O rigins, and the Domesti-
cation of the Horse: A R econsideration”, Current Arıthropology, 27: 291-314.
D japaridze 1991Djaparidze, O. M., Die Georgische Archâologie (Stein und Bronzezeit), Tbilisi.
D japaridze 1995aD japaridze, O. M., “Die Zeit F rühen K urgane”, Urıter Wegs zum Goldenen Vlies: Ar-
chaeologische Funde aus Georgierı, A. M iron ve W. O rth m an n (Eds.), 69-78, Muse- um für Vor-und Frühgeschischte Saarbrücken, Saarbrücken.
D japaridze 1995bD japaridze, O. M., “M ittlere Bronzezeit”, Urıter Wegs zum Goldenen Vlies: Archaeologi-
sche Funde aus Georgien, A. M iron ve W. O rth m an n (Eds.), 79-94, M useum für Vor-und Frühgeschischte Saarbrücken, Saarbrücken.
5 Anthony 1986; Gimbutas 1997; Nagler 1996; Korenevsky 1995.
(i Djaparidze 1991: 325-337; Djaparidze 1995a; Djaparidze 1995b; Edens 1995; Kushnareva 1997: 81- 207; Lordkipanidse 1991: 54-92; Puturidze 2003a; Puturidze 2003b; Rubinson 1976.
BOZKURT KURGAN MEZARLIĞI KAZILARI 643
Edens 1995Edens, C., “Transcaucasia at the end of the Early Bronze Age”, Bulletin o f the Ameri
can Schools o f Oriental Research, 299/300: 53-64.
Gimbutas 1997Gimbutas, M., The Kurgan Culture and The Indo-Europeanization of Europe: Selected Artic-
lesfrom 1952 to 1993, Journal of Indo-European Studies Monograph 18, Insti- tute for the Study of Man Washington D.C., YVashington.
Korenevsky 1995Korenevsky, S. N., Galugay I: Poselenie Maikopskoi Kulturi, Rossikaya Akademiya Nayk,
Institut Etnologi i Antropologi, Moskva.
Kushnareva 1997Kushnareva, K., The Southern Caucasus in Prehistory: Stages o f cultural and socioeconomic
devolopment from the eight to the second millennium B. C., Rusçadan çeviri H. N. Michael, The University Museum of Pennsylvania Monograph 99, Philadelp- hia.
Lordkipanidze 1991Lordkipanidze, O., Archaologie in Georgien, Von der Altsteinzeit zum Mittelalter, Quellen
und Forschungen zur prâhistorischen und provinzialrömischen Archaologie 5, Weinheim.
Nagler 1996Nagler, von A., Kurgane der Mozdok-Steppe in Nordkaukasien, Deutsches Archâologisches
Institut Eurasien Abteilung, Archaologie in Eurasien 3, Espelkamp.
Özfırat 2001aÖzfırat, A., Doğu Anadolu Yayla Kültürleri (M.Ö. 11. Binyıl), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat
Yayınları.
Özfırat 2001bÖzfırat, A., “Erste Betrachtungen zum ostanatolischen Hochland im 2. Jt. v. Chr.”,
İstanbuler Mitteilungen, 51: 27-60.
Özfırat 2006Özfırat, A., “Pre-classical Survey in Eastern Turkey. Fifth Preliminary Report: Van
Lake Basin and Mt. Ağrı Region”, Studi Micerıei ed Egeo Anatolici, 48: 177-207.
644 AYNUR ÖZFIRAT
Özfırat BaskıdaÖzfırat, A., “Archaeological Investigations in the Mt. Ağrı Region: Bronze and Iron
Ages”, Proceedings o f the 6lh International Congress on the Archaeology o f the Ancient Near East (Rome, 5thT0lh May 2008).
Özfırat Baskıda bÖzfırat, A., “Ağrı Dağı Kurganları”, XV. Türk Tarih Kongresi, (Ankara, 11-15 Eylül
2006): Türk Tarih Kurumu.
Puturidze 2003aPuturidze, M., “Social and economic shifts in the South Caucasian Middle Bronze
Age”, Archaeology in the borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond, A. T. Smith ve K. S. Rubinson (Eds.), 111-127, University of California, Cotsen Insti- tute Monograph 47, Los Angeles.
Puturidze 2003bPuturidze, M., “The picture of development of Middle Bronze Age cultures South
Caucasian (Summary)”, Problems of Caucasian Bronze-Iron Age archaeology, Dedica- ted to the 75th birth anniversary o f Rostom Abramishvili, V.Japakidze, D. Kacharava, B. Maisuradze, G. Kvirkvelia, M. Nioradze, R. Ramishvili, J. Amiranishvili (Eds.), 57-58, The Centre for Archaeological Studies of Georgian Academy of Sciences. Dziebani, Supplement X, Tbilisi.
Rubinson 1976Rubinson, K. S., The Trialeti Culture, Ph. D. thesis, Columbia University, Dept. of Art
History and Archaeology, University Microfilms, Ann Arbor.
Çizim 1: Bozkurt Mezarlığı Topografik Plan
Aynur Özfırat
Çizim 2: Bozkurt Mezarlığı Plan
Aynur Örfırat
rA
BOZKURT KURGAN 1
° kc
Çizim 3: Kurgan 1
Aynur Özfırat
BOZKURT KURGAN 2 k
D0 1 m '4f >
Çizim 4: Kurgan 2
Aynur Özfırat
BOZKURT KURGAN 30 1 m M
Ç izim 5: Kurgan 3
Aynur Özfırat
Ç izim 6: Kurgan 4
Aynur Özfırat
A1^ o < f ? ^ o ^ 0 o 0 0 o qC
Ûo°0 0 o oV »!ö ^n0O<aPOoÇxO/) 0 O 0 £><%> 0»o8 4 ) ^ 0 ? o p G V
o r» Â ^ V ^ ?o o°û°o0 0f: °o^o0nD%^ Vo°'°-°n?<*?' “ 8 & « Oo SQo2o °°7o0İ “0oO ° ( ? 2 o ^ û S
c f b c f - o o 0. 0^ <?#>? $£°cbszvg ş oûa:o £7 O < / &Q £>Ö° .ûV J o°Q iio V “4 V !> ^ ° 0-
j>S ;°.V.° °ö 0 Q oo0°°o°^? o oC\°„ C> o . ff 00.> ‘00f c o V . ° O °°00 0oQ »û o°o0?0 PS ^ ?|® ^ O o0 0 ^ -°5a
? ' ° o D.o " o 0 o 0 . O 0 0 O O Û O O O ^ o o
A -A Kesiti
BOZKURT KURGAN 5O_____ 1 m
Ç izim 7: Kurgan 5
Aynur Özfırat
BOZKURT KURGAN 6 K0_______ 1 m
Çizim 8: Kurgan 6
Aynur Özfırat
Çizim 9: Kurgan 7
Aynur Özfırat
BOZKURT MEZAR 1 *0 1 m
Çizim 10: Mezar 1
Aynur Özfırat
Çizim 11: Mezar 2
Aynur Özfırat
Çizim 12: Geç Kalkolitik Dönem Çanak Çömleği
Aynur Özfırat
Ç izim 13: İlk Tunç Çağ Çanak Çömleği
ur Özfırat
«■ m
I ,
I Ol S
Orta Tun ç Ç ağ: Siyah Açkılı Mal
/
Orta Tun ç Ç ağ: Kah ve-Kirem it Açkılı Mal
Çizim 14: Orta Tunç Çağ Çanak Çömleği
Aynur Özfırat
Çizim 15: Demir Çağ Çanak Çömleği
Aynur Özfırat
R esim 1: Bozkurt Mezarlığı Genel Görünüm
R esim 2: Melecami Kayalığı Genel Görünüm
Aynur Özfırat
Resim 3: Melecami Kayalığı Güney Etek
Resim 4: Büyük Ağrı Dağı’ndan inen sel yatağı
Aynur Özfırat
R esim 5: K urgan 1
R esim 6: Kurgan 1 Mezar
Aynur Özfırat
Resim 7: Kurgan 2
Resim 8: Kurgan 2 Mezar
Aynur Özfırat
Resim 9: Kurgan 3
Resim 10: Kurgan 3 Mezar
Aynur Özfırat
Resim 11: K urgan 4
R esim 12: Kurgan 4 Mezar
Aynur Özfırat
R esim 13: K urgan 5
Resim 14: Kurgan 5 Mezar
Aynur Özfırat
R esim 16: Kurgan 6 Mezar
Aynur Özfırat
Resim 17: Kurgan 7
R esim 18: Kurgan 7 Mezar
Aynur Özfırat
Resim 19: M ezar 1 ve 2
Resim 20: Mezar 1
Aynur Özfırat
Resim 22: Geç Kalkolitik Dönem Çanak (‘Sioni Ware’: Melecami Güney Alanı)
Aynur Özfırat
R esim 23: Geç Kalkolitik Dönem Çanak Çömleği (Kahve-Kiremit Bitki Katkılı Mal: Melecami Güney Alanı)
R esim 24: İlk Tunç Çağ Çömlek (Krem Astarlı Mal: Melecami Güney Alanı)
Aynur Özfırat
Resim 26: Orta Tunç Çağ Çömlek (Kahve-Kiremit Açkılı Mal: Kurgan 7)
Aynur Özfırat
Resim 28: Erken Demir Çağ Çanak Çömlek (Kahve-Kiremit Mal: Melecami Güney Alanı
Aynur Özfırat
R esim 29: Erken Demir Çağ Çömlek (Kahve-Kiremit Mal: Melecami Doğu Alanı)
