DOĞU VE BATI – TÜRKÇE YAYINLANAN HIRVAT DERGİSİ VE ONUN HIRVAT-TÜRK İLİŞKİLERİNİN İLERLEMESİNDEKİ ROLÜ

Anđelko Vlašić*

ÖzetZagreb’de 1943 yılında Hırvatistan’da Türkçe yayınlanan ilk dergi Doğu ve Batı. Kültür, iktisat, sosyal

ve siyası mecmuası adı altında çıkmaya başlar. Ağustos 1944’e kadar toplam sekiz sayı basılmıştır. İlk sayısında yer alan açıklamada derginin amacının Türkiye Cumhuriyeti ve Hırvatistan Bağımsız Devleti arasında dostluk bağları kurmak ve bu bağları güçlendirmek olduğu bildirilmektedir. Derginin sahibi ve yayımcısı Hırvat Müslüman Yayınevi ve genel yayın yönetmeni Bosna Hersek asıllı edebiyatçı, büyük Türk dostu ve Türkiye uzmanı Abdurezak Hifzi Bjelevac idi. Yayın yönetmeninin yanında çoğunluğu Müslüman asıllı başka aydınlar, edebiyatçılar ve gazeteciler de dergiye yazılarıyla katkıda bulunmuşlardır. Dergi dönemin iktidarının desteğini almıştı ve dağıtımını Hırvatistan Bağımsız Devleti Dış İşleri Bakanlığı yapmaktaydı. Türkiye'de yaşamış olan Bosnalı göçmenlere yönelikti ve onların vesilesiyle Hırvatistan, Türkiye ile diplomatik ilişkiler kurmaya çalışmıştır. Bu bildiride, derginin ve yayın kurulunun siyasi ve tarihi geçmişi, aynı zamanda yazılar ve içerikleri, derginin ideolojik arka planı, siyasi hedefleri ve algıları; özellikle de onun İkinci Dünya Savaşı boyunca Hırvat-Türk ilişkilerinin gelişmesindeki rolü analiz edilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Doğu ve Batı, Abdurezak Hifzi Bjelevac, Hırvatistan Bağımsız Devleti, İkinci Dünya Savaşı, Türkiye

DOĞU VE BATI – CROATIAN PERIODICAL PUBLISHED IN TURKISH AND ITS ROLE IN THE DEVELOPMENT OF CROATIAN-TURKISH RELATIONS

AbstractDoğu ve Batı. Kültür, iktisat, sosyal ve siyası mecmuası (East and West. Cultural, Economic, Social and

Political Review), the first periodical published in Turkish in Croatia, was published in 1943 in Zagreb. The total of eight issues was published. In the announcement in its first issue, it’s said that the aim of the review was to establish relations of friendship between Republic of Turkey and the Independent State of Croatia and to strengthen those relations. Review’s owner and publisher was the Croatian Muslim Publishing House and its chief editor Abdurezak Hifzi Bjelevac, writer from Bosnia and Herzegovina, a friend of Turkey and an expert on Turkey. Apart from the editor, mostly Muslim intellectuals, writers and reporters contributed to the review. The periodical had the support of the government and the Foreign Ministry of the Independent State of Croatia was distributing it. It was directed to the Bosnian migrants living in Turkey and with their help Croatia aimed at the establishment of ıts diplomatic ties with Turkey. The paper analyses historical and political content of the periodical and its editorship, its ideological background, political aims and perceptions; and especially its role in the development of Croatian-Turkish relations during Second World War.

Key Words: Doğu ve Batı, Abdurezak Hifzi Bjelevac, Independent State of Croatia, Second World War, Turkey

Giriş

Hırvatistan Bağımsız Devleti (Hırvatça: Nezavisna Država Hrvatska, NDH), 1941 yılında Yugoslavya Krallığı'nın Mihver Devletleri’nce işgali sonrasında kurulan devlettir. Mihver Devletleri, Bosna-Hersek'i Hırvatistan'a bağlayarak faşist Ustaşa hareketi lideri Ante Pavelić'in yönetiminde faşist bir rejim kurmuştur. Ustaşalar, 1945 yılına kadar iktidardaydılar. NDH, sadece Mihver Devletleri üyeleri ve İspanya tarafından tanınmıştır. NDH yöneticileri, ülkeyi ve dış siyasetlerini Mihver Devletleri’nin, yani Almanya ve İtalya’nın, dış siyasetlerine bağlanmış olduklarından dostluk kurabilecekleri başka devletler bulmaya çalışıyorlardı. NDH Hükümeti tarafsız ülkelere kendisini kabul ettirmek istiyordu. Hırvatistan diğer ülkelerin yanı sıra Türkiye’ye de kendisini kabul ettirmek için Kasım 1941’den Aralık 1942’e kadar Türkiye’ye dört delegasyon göndermiştir. Tüm delegasyonlar başarısız olduğundan NDH

* Dr., Zagreb Üniversitesi, Türkoloji Bölümü Öğrencisi.

Hükümeti, taktiği değiştirip aynı amacı bir derginin kurulması vasıtasıyla gerçekleştirmek istiyordu.1

Eski Yugoslavya memleketlerinde Latin alfabesiyle Türkçe yayınlanan ikinci yayın2

olan ve Bosna-Hersek ile Hırvatistan’da ilk yayın olan Doğu ve Batı. Kültür, iktisat, sosyal ve siyasi mecmuası adındaki derginin ilk sayısı 6 Nisan 1943 yılında ve Zagreb’de (günümüzde Hırvatistan’da) ve aynı zamanda Saraybosna’da (günümüzde Bosna-Hersek’te) çıkmaya başlamıştır. Ayda bir kez yayınlanan derginin 15 Ağustos 1944’e kadar toplam sekiz sayısı basılmıştır. Derginin sahibi ve yayımcısı, Zagreb’deki Hırvat Müslüman Yayınevi idi. Dergi, ‘Tipografija’ Anonim Şirketi’nde, A4 formatında ve tamamıyla Türkçe olarak bastırılmıştır. Genellikle on iki sayfa olarak yayınlanan derginin sayfa sayısı zaman zaman değişmiştir: derginin en küçük sayısı (ikinci sayısı) sekiz sayfa, en büyük sayısı ise (yedinci sayısı) on sekiz sayfadan oluşur.

Genel yayın yönetmeni, Bosna Hersek asıllı edebiyatçı, büyük Türk dostu ve Türkiye uzmanı, İstanbul'da Galatasaray Lisesi’nde eğitim görmüş yazar, memur, gazeteci ve yayımcı Abdurezak Hifzi Bjelevac (1886-1972) idi. Bjelevac 1930 ve 1940 yıllarında o zamanki Yugoslavya Krallığı döneminde roman ve öyküler yayınlamış ve birkaç gazetede yöneticilik yapmıştır. 1931 yılında Belgrad’daki Presbiro’da Türkçe uzmanı olarak çalışmıştır.3 1930’lu yıllarda İstanbul’da ve Ankara’da Yugoslavya Krallığı’nın basın ataşesi olarak çalışırken oradaki Ulus, La République ve Cumhuriyet gazeteleriyle işbirliği yapmıştır.4 İkinci Dünya Savaşı sırasında Bosna-Hersek Müslümanlarının en çok takip ettiği yazardı. Bjelevac Zagreb’de Nisan 1942 yılında Hırvat Müslüman Yayınevi’ni kurmuştur. Yayınevinin amacı, İslam’a ait kitapların ve Hırvat yazarlarının eserlerinin Türkçe, Arapça ve Farsçaya çevirisinin yayınlanmasıydı. Yayınevinin en önemli projesi, Doğu ve Batı dergisinin yayınlanmasıydı: 1942 yılının ikinci yarısında kurucusu ve başyazarı olduğu derginin yayımlanması ve başyazarlığı görevi ona verilmiştir.5 Dergi, NDH Hükümeti’nin desteğini almıştı ve dağıtımını NDH Dış İşleri Bakanlığı yapmaktaydı. Bosna-Hersekli yazar Muris Idrizović, Bjelevac hakkında yazdığı kitabında “Bjelevac Doğu ve Batı dergisinin yayınlanmasına zorlandı” diye yazmıştır. Fakat Idrizović bu iddiasını açıklamamıştır.6 Belki Idrizović, Ustaşa rejiminin Bjelevac’ın derginin yayınlanmasına katılımına baskı yaptıklarını ima etmek istemiştir.

NDH iktidarı, Bosna-Hersek Müslümanlarının Hırvatlığını kanıtlamak için geniş propaganda yapıyordu. Hırvat halkının Müslüman kısmı olarak adlandırılan Bosna-Hersek Müslümanlarına İslam, özellikle Türk ve Arap kültürü ve uygarlığıyla bağlantı rolü atfedilmiştir. NDH kendisinin Batı Avrupa’yı İslam uygarlığıyla bağlama konusunda önemli bir uluslararası rol oynadığını ileri sürmüştür.7

Bosna-Hersekli gazeteci Munir Šahinović Ekremov (1910-1945) 1930’lu yıllardaki yayıncılık çalışmalarında Bosna-Hersek Müslümanlarının Hırvat milletine ait oldukları görüşünü savunmuştur. Turska – danas i sjutra (Türkiye – Bugün ve Yarın, 1939) kitabında İslam ve Hırvat milliyetçiliğini birbirine bağlamaya çalışmıştır. Kitabında Türkiye’ye göç etmiş Bosna-Hersek Müslümanlarının hayatı hakkında pek çok bilgi sunmuştur.8 Šahinović,

1 Ayrıntılı bilgi için: Nada Kisić Kolanović, “Nezavisna Država Hrvatska, zemlje jugoistočne Europe, Turska i Japan 1941.-1945.“, Nezavisna Država Hrvatska 1941.-1945. Zbornik radova, Zagreb 2009, s. 193-214.2 Eski Yugoslavya topraklarında Latin harfleriyle basılan ilk Türkçe gazete 1911 yılında Manastır-Bitola yayınlandı. Zekeriya Sami Efendi'nin çıkardığı gazetesinin adı Eças’tı.3 Aleksandar Stipčević (baş editör), Hrvatski biografski leksikon, C. III, Zagreb 1989, s. 421. Darko Stuparić (baş editör), Tko je tko u NDH – Hrvatska 1941.-1945., Zagreb 1997, s. 38.4 Ferid Karihman, Hrvatsko-bošnjačke teme, Zagreb 1996, s. 85.5 Darko Stuparić, a.g.e., s. 38.6 Muris Idrizović, Abdurezak Hifzi bjelevac 1886-1972. Život i književno djelo, Sarajevo 1978, s. 171.7 Jelić Butić, Fikreta, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941-1945., Zagreb 1978, 140. Fikreta Jelić Butić, “Bosna i Hercegovina u koncepciji stvaranja Nezavisne Države Hrvatske“, 1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1973, 48.8 Vinko Nikolić, „Munir Šahinović Ekremov (1900-1945)“, Hrvatska revija, sayı 4, Buenos Aires 1955, s. 359.

2

kitabında 300.000’e yakın “Hırvat Müslüman”’ın9 1878-1939 yılları arasında Bosna, Hersek ve Sancak’tan Türkiye’ye göç ettiklerini iddia etmiştir: “Bu konuda Türkiye’de herhangi bir istatistik yoktur. Türkiye’deki entelektüellerimiz, Cumhuriyet’te [yani Türkiye'de] 250.000-300.000 Hırvat kökenli kişinin yaşadığını iddia ediyorlar.” Šahinović, Bosna-Hersek Müslümanlarının Hırvat olduklarını iddia edip Hırvatistan ile göçmenlerin koparılamaz bağlarının olduğunu vurguluyordu: “Bu soydaşlarımızın üçüncü kuşakları bile Hırvatça konuşuyorlar, bu ailelerinin dili Hırvatçadır, onlar bugün de Türk değiller, kendilerini ‘Boşnak’ hissediyorlar.”10 Herhalde böyle bir motivasyon Türkçe dergisi kuruluşuna neden olmuştur. Fakat sözü geçen göçmenlerin Hırvatça konuştuğu halde onlar için çıkarılan derginin neden Türkçe olarak yayınlandığını herhangi bir sebebe bağlamak kolay değil.

Šahinović'in göre Bosna-Hersekli Müslüman göçmenler, 1912’den sonra İstanbul’a, Ankara’ya ve Batı Anadolu’ya göç etmiştiler: “Boşnaklar Türkiye’de her yerde var, her bölgede, her şehirde, hatta köylerde de. (…) Soydaşlarımız büyük gururla ‘Boşnak’ olduklarını hissediyorlar, çok defa eski diyarlarını düşünüyorlar, gözyaşlarıyla akrabalarım Bosna’da ya da Sancak’ta hala yaşıyor mu diye soruyorlar, memleketimizde insanlar nasıl yaşıyor, camileri hala duruyor mu, eskiden sahip oldukları arazilerde şimdi kimler yaşıyor, diye soruyorlar!”11 Bugünkü bilgilerimiz ışığında, Türkiye’deki Boşnak göçmenler hakkında neler söyleyebiliriz? Tarihçi Srećko M. Džaja yaklaşık 60.000 Bosna-Hersekli Müslüman göçmenin Türkiye’ye göç ettiğini belirtmektedir. Bu göçmenler, genellikle çağdaşlaştırma sürecine güçlükle uyum sağlayan, muhafazakâr Müslüman grubun üyeleriydi.12 Bu nedenle sözü geçen göçmenler, Hırvat milliyetçiliği de dahil olmak üzere her türlü milliyetçiliğe karşılardı. Bu, İslam dininin prensiplerine dayanan bir dirençti. Çünkü her tür milliyetçilik din temellerinden sapmadır.13 Bu nedenle hiçbir Hırvat delegasyonu Türkiye’de yaşayan Boşnaklar arasında herhangi bir başarı elde edememiştir.

Derginin genel özellikleri

İlk sayısında yer alan açıklamada derginin amacının Türkiye Cumhuriyeti ve NDH arasında dostluk bağları kurmak ve bu bağları güçlendirmek olduğu bildirilmektedir. Derginin son sayısında ise bu amaç şöyle tarif edilmiştir: bu dergi, “Türk efkârı umumisine, Avrupa’daki Türkologlara ve bizim Türkçe bilen okuyucu halkın mahdut bir kısmına tahsis edilmiştir.” Bundan başka, derginin yayın kurulu, Türkiye ile Hırvatistan arasında “birinci derecede kültür bağlarını bundan sonra iktisadi ve bunların vasıtasiyle siyasi münasebetlerini kurmağa arzu ediyordu”.14 Dergiyi inceledikten sonra derginin başlıca amacının Türkiye’nin NDH’yi tanımasının hayata geçirilmesi ve böylelikle Hırvatistan’ın tecritten kurtulması olduğunu diyebiliriz. Çünkü NDH’nin, Mihver Devletleri’nden, yani Nazi Almanyası şemsiyesi altında bulunan devletlerden başka bir dostu yoktu. Bu yüzden İkinci Dünya Savaşı zamanında tarafsız kalmaya çalışan Türkiye Cumhuriyeti bu alanda çok iyi bir fırsattı. Türkiye ile işbirliği kurulması mantıklı görünüyordu çünkü o dönemde Hırvatistan’da (yani günümüzdeki Hırvatistan ile Bosna-Hersek’te) yaklaşık olarak 800.000 Müslüman vardı.15

Boşnakların, Türkiye’ye karşı duydukları yakınlıkta, bu ülkede yaşayan binlerce akraba ve soydaşlarının özel bir etkisi vardır. Bu yüzden dergi, Türkiye'de yaşayan Bosnalı göçmenlere

9 Munir Šahinović Ekremov, Turska – danas i sjutra. Prosjek kroz život jedne države, Sarajevo 1939, s. 8.10 Munir Šahinović Ekremov, a.g.e., s. 8.11 Munir Šahinović Ekremov, a.g.e., s. 161-162.12 Srećko M. Džaja, Bosna i Hercegovina u Austro-ugarskom razdoblju (1878-1919). Inteligencija između tradicije i ideologije, Mostar – Zagreb 2001, s. 59.13 Nada Kisić Kolanović, a.g.e., s. 19.14 Hifzi Bjelevac, “Hırvat Müslüman Basımevi Doğu ve Batı”, Doğu ve Batı, sayı 8, Zagreb 1944, s. 13-14.15 Hrvoje Matković, Povijest Nezavisne Države Hrvatske, Zagreb 2002, s. 82.

3

yönelikti. Boşnakların vasıtasıyla NDH Hükümeti, Türkiye ile diplomatik ilişkiler kurmaya çalışıyordu.16

Derginin başyazarı Bjelevac’ın yanında çoğunluğu Müslüman asıllı başka entelektüeller, edebiyatçılar ve gazeteciler de dergiye yazılarıyla katkıda bulunmuşlardır. Yazıların altındaki imzalara bakıldığında makalelerin çoğunun Bjelovac’a ait olduğu görülür. Haberler, yorumlar ve diğer metinler Hakija Hadžić,17 Salih Baljić,18 Kasim Gujić,19 Latif Muftić,20 Hamdija Kreševljaković,21 Salih Alić,22 Ivan Esih23 ve başka yazarlar tarafından yazılıyordu. Bjelevac’la birlikte Adem Sokolović24 ve Şeriat hakimi Džemal Katana yazıları Türkçeye çeviriyorlardı. Sözü geçen yazarların çoğu o dönemde ve özellikle İkinci Dünya Savaşı yıllarından sonra tanınan bilim adamları arasında önemli bir yere sahiplerdi. Yazarlar özellikle olarak kültürel, bilimsel, popüler ve tarihi konulara vakıftı. Dergide, güncel siyasi konular çok daha az yer bulmaktaydı.

Yazı kurulu, derginin ikinci sayısında küçük bir bildiriyle dergiyi ayda iki defa çıkaracaklarını duyurmuşlardı. Bu bildirilerinde “Hey’eti Tahririye” başlığı altında şunu yazdılar: “Sayın okuyucularımızın izhar ettikleri arzuları üzerine, gazetemizin üçüncü nüshasını başka bir şekilde tertip edeceğiz, birinci sahifesi renkli ve resimli olacaktır. (…) Gazetemiz bundan sonra her ayın birinci ve on beşinci günlerinde olmak üzere ayda iki defa çıkacaktır. İleride daha çeşitli mevzularla beraber dili, üslubu düzeltmeğe, dilimin hatalarını mümkün olduğu kadar azaltmağa çalışacağız.”25 Yukarıda da Yayın Kurulunun duyurduğu gibi, derginin sonraki sayılarının içeriğinde fark edilebilen değişiklikler görülür fakat dergi

16 Nada Kisić Kolanović, a.g.e., s. 197.17 Hakija Hadžić (1883-1953), siyasetçi ve diplomat. Hırvatistan Hükümeti’nde en ileri gelen Müslüman kişilerin biriydi. Mart 1942’den Temmuz 1942’e kadar Hırvatistan Bağımsız Devleti Dış İşleri Bakanlığı’nda tam yetkili bakanı ve sıradışı elçisiydi. Temmuz 1944’den Mayıs 1945’e kadar Macaristan’daki Hırvat elçisiydi. İkinci Dünya Savaşı boyunca yayımcı olarak çalışıp dergilerde, özellikle Hırvatistan Müslüman ahalisine yönelik basında, pek çok yazıları yayınlamıştı. Aleksandar Stipčević, a.g.e., s. 382. Darko Stuparić, a.g.e., s. 148.18 Salih Baljić (1890-1968), siyasetçi ve diplomat. Ağustos 1941’den Ekim 1942’e kadar Zagreb’de yaşıp Üçüncü Erkek Lisesi’nde okutuyordu. Kasım 1942’den Mayıs 1945’e kadar Ljubljana’da (o zamanda Almanya) Hırvatistan konsolosu olarak çalıştı. Makalelerini çeşitli gazetelerde yayınlıyordu. Darko Stuparić, Tko a.g.e., s. 21. Alija Nametak, Sarajevski nekrologij, Zagreb – Zürich 1994, s. 140-141.19 Kasim Gujić (1906-1943), gazeteci ve yayımcı. İkinci Dünya Savaşı’ndan önce ve sonra tüm önemli Zagreb yayınlarında bilimsel incelemeler, makaleler ve seyahatnameleri yayınladı. Trpimir Macan (baş editör), Hrvatski biografski leksikon, C. V, Zagreb 2002, s. 302. Zlatko Hasanbegović, Muslimani u Zagrebu 1878.-1945. Doba utemeljenja, Zagreb 2007, s. 439.20 Latif Muftić (1919-1945), gazeteci. 1941 ile 1942 boyunca birkaç Hırvatistan idari bölümlerinde sekreter olarak çalıştı. Temmuz 1942'den “Croatia” Hırvat Danışma Bürosu'nda Türkçe haberleri çevirmeni olarak çalıştı. Bir süreliğine muhabir olarak Türkiye’de yaşadı. 1942 ve 1943 boyunca “Musa Ćazim Ćatić” Hırvat Akademik Kulübü başkanıydı. Şubat 1943 Zagreb’de Ustaşa Gençliği Başmüdürlüğü Yurtdışıyla İlişkileri Şubesi’nde Türk basını analizci görevine alındı. Zlatko Hasanbegovıć, a.g.e., s. 213-214, 390.21 Hamdija Kreševljaković (1890-1959), tarihçi. İkinci Dünya Savaşı’ndan önce ve sırasında Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Medresesi’nde ders verdi. Bosna-Hersek tarihini araştırıp Bosna-Hersek tarihiyle ilgili pek çok bilimsel yazılarını yayınlıyordu. Hırvatistan Bağımsız Devleti gazetelerinde pek çok makaleleri yayınlamıştır. Darko Stuparić, a.g.e., s. 208.22 Salih Alić (1906-1982), yazar ve gazeteci. 1942’e kadar Nova Hrvatska gazetesinde düzeltici olarak, sonra Hırvat Radyosu’nda gazeteci olarak çalıştı. Hırvatistan Bağımsız Devleti dergilerinde edebi ve başka kültür makaleleri yayınlıyordu. Darko Stuparić, a.g.e., s. 6. Zlatko Hasanbegović, a.g.e., s. 439.23 Ivan Esih (1898-1966), yazar ve çevirmen. Nisan 1941’den Hırvatistan Bağımsız Devleti Eğitim Bakanlığı Genel Eğitim Başmüdürlüğü Edebiyat ve Sanat Şubesi’nde çalıştı. 1943/1944 yılında Prosvjetni život gazetesini yönetti. Hırvat basınında makalelerini yayınlayıp pek çok dillerden çeviriyordu. Hırvat dilinde Türkçe, Arapça ve Farsça kökenli sözleri hakkında kitabı yayınladı: Turcizmi. Rječnik turskih, arapskih i perzijskih riječi u hrvatskom književnom jeziku i pučkom govoru (1942). Darko Stuparić, a.g.e., s. 110-111.24 Adem Sokolović (1886-1958), Zagreb’deki devlet lisesi profesörü, Zagreb Cemaat Meclisi üyesi (1937-1945) ve Zagreb Camii İnşa Edilmesi Vakfı Yönetim Kurulu’nun üyesi (1938-1945). Zlatko Hasanbegović, a.g.e., s. 252, 371.25 Hifzi Bjelevac, “Heyet-i Tahririyeden”, Doğu ve Batı, sayı 2, Zagreb 1943, s. 8.

4

ayda iki defa çıkarılamaz; güçlükle ancak ayda bir defa çıkarılır.26 Beşinci sayıdan sonra derginin baş sayfasında Saraybosna’da da değil, sadece Zagreb’de yayımlandığı yazılmaktadır. Ayrıca genellikle derginin son sayfasında yer alan ve derginin sahibi ile yayımcısından bahseden bilgide yazı kurulunun Saraybosna adresi belirtilmemektedir.

İlk sayısında, derginin yayınlanmaya başlaması hedefini anlatan bir önsöz ya da buna benzer bir bildiri yoktur. Hâlbuki ilk sayısının ikinci sayfasının dibinde çerçeve içine alınmış “Sayın karilerimize!” adı verilen ve “Heyet-i Tahririye” ibaresiyle imzalanmış (yani yazı kurulu tarafından yazılmış) metinde “Birinci defa olarak Müstakıl Hırvatistande Türk lisaninde çıkan bu bir mecmuadir. Şubhesiz kusurlar ve noksaurlar bulacaksiniz. Belki yazılarinde, dilınuzde. Bunu bize afv edeceksiniz. Bu mecmua Türk ve Hırvat milletler arasinde bir yol olmak; onların arasında daha sıkı bir dostlik kurmak samimi sâyı ve gayretle işimizi başladik.“ denmektedir. Demek ki bu metinde derginin amacının Türk ve Hırvat milletleri arasında aracılık yaparak daha iyi bir dostluk kurmak olduğu duyurulmaktadır. Ayrıca bu yazıda derginin metinlerinin yazarlarının Türkçesinin oldukça kötü olduğu göze çarpmaktadır. Derginin tüm sayılarında buna benzer hataları görmek mümkündür. Ancak takip eden örneklerde böyle hatalar, daha kolay okumak için hariç bırakılmaktadır.

Dergiyi okuduktan sonra şöyle bir sonuç çıkarılabilir ki derginin başyazarı Bjelevac, neredeyse derginin tüm yazılarını yazmış ve/veya çevirmiştir. Bjelevac 1906 yılında, yani 1928’deki Harf Devrimi’nden önce liseyi bitirmiştir. Bu nedenle derginin Türkçesi arkaik ve Türkçe yazımı kusurludur. Fakat Bjelevac 1930’lu yıllarda Yugoslavya Krallığı’nın Türkiye’deki diplomatik temsilciliklerinde çalışmıştır. Ancak 1940 yıllarındaki Türkçe yazımı ve grameri bakımından Doğu ve Batı’nın Türkçesi pek kötüdür. Dergide tüm Türkçe harflerin kullanıldığı fark edilmektedir. Buna rağmen dergideki metinler hatalarla doludur: bazen harf eksiklikleri veya fazlalıkları, bazen de sözcüklerin yazımında yanlış harflerin kullanıldığı görülmektedir. Bu hatalar tertip hataları değildir ve genellikle ünlü uyumuna veya başka Türkçe kuralına uyulmamasından kaynaklanan hatalardır. Örneğin derginin ilk sayısındaki ilk makaledeki ikinci cümle şu şekildedir: “Karpatlardan gelen Hırvatlar de heman ayni tarihte Adriyatik denizinin doğu sahiline yeleşmişlardir.“ 1940 yıllarındaki Türkçe yazım kurallarına göre bu cümle şöyle görünmeli: “Karpatlardan gelen Hırvatlar da heman aynı tarihte Adriyatik Denizinin doğu sahiline yerleşmişlerdir.“27

Türkiye’ye karşı sempati gösteren yazılar

Dergide, Türkiye Cumhuriyeti’ndeki güncel siyasi, iktisadi ve kültür olaylarına yer verilmektedir. Böyle bir ilginin sadece bu dergide olmadığını vurgulanmaktadır: “Hırvat basını Türkiye’nin medeni, iktisadi olduğu kadar siyasi hayatını da büyük bir ilgiyle takip etmektedir. Türkiye kaynaklarından gelen her haber, her makale ve salahiyetli kişilerin demeçleri büyük ilgi ile karşılanıyor. Aynı zamanda, realist görüş ile millet ve memleketini harptan ve harbin facialarından vikaye eden Türkiye hükümetini idare eden zatların şimdiye kadar böyle dirayet ve ferasetle yürüttükleri siyasetler için hiçbir mahfilde medih ve senalar esirgenmiyor.”28. Aynı makalede, bu ilginin, özellikle Hırvat Müslümanları arasında ilgiyle izlendiğini bildirmektedir. Bu yönde, Hrvatski narod ile Nova Hrvatska29 gazetelerinin öncülük yaptığını belirtilmektedir.30

Derginin yazarları, Türkiye ile Hırvatistan arasındaki tarihi ilişkileri aydınlatmaya çalışmaktaydı: “Türkiye’nin birçok asırlık idareleri altında, milliyet ve dinlerini 26 Fahri Kaya, “Zagrep’te Türkçe yayınlanan ‘Doğu ve Batı’ dergisinin Hırvat-Türk ilişkilerinin gelişmesindeki çabaları”, Dördüncü Uluslararası Güney-Doğu Avrupa Türkolojisi Sempozyumu Bildirileri, Prizren 2011, 134.27 Hakija Hadžić, “Hırvat Milleti ve İslam Doğusu“, Doğu ve Batı, sayı 1, Zagreb 1943, s. 2.28 Hifzi Bjelevac, “Hırvatların Türkiye’ye karşı ilgisi”, Doğu ve Batı, sayı 2, Zagreb 1943, s. 6.29 Sözü geçen dergiler, NDH zamanında Zagreb’de basılıp önde gelen gazetelerdi.30 Hifzi Bjelevac, “Hırvatların Türkiye’ye Karşı İlgisi”, Doğu ve Batı, sayı 2, Zagreb 1943, s. 6.

5

koruyabilmeleri, Türk fatihlerinin ulvi cenaplık, geniş kalplilik ve tahammüllerinden kuvvetli deliller, bu fatihlerin çeşit çeşit medenî faaliyyetlerini, bu büyük İslam devletinin uzunca müddet tahti idaresinde bulunan her taraftaki eser, ispat ediyor.” Tam tersine, “Zabıt edilmiş yerlerde kendilerinden donra viraneler, harabeler ve en kara hatıralar bırakan, Şimal Doğudan gelen yıkıcı milletlerin vahşi akınlarıyla taban tabana zıttı tepki” görülebilmektedir.31 Ayrıca derginin ilk sayısında, “Memleketimizin İslam kısmı ahalisinin Türkiye Cumhuriyeti’ne karşı ne kadar samimi bir hissiyat beslediği herkesin malumudur. Diğer ahalimizin dahi aynı his ile mütehassıs olduğu aşıkardır. Biz, Türkiye ile akrabalık ilişkilerle bağlıyız diyebiliriz; çünkü ahalimizin birçoğunun Türkiye’de akrabası vardır. Bunlar eski yurtta kalmış olan vatandaşları ile sıkı münasebette bulunuyor.”32 söylenmektedir. Dergide başka bir yerde Hırvatların Türkiye’ye karşı ilgisi şöyle tarif etmektedir: „Hırvat basını, Türkiye’nin medeni, iktisadi, olduğu kadar siyasi hayatını da büyük ilgi ile takip etmektedir. (…) Türkiye kaynaklarından gelen her haber, her makale ve salahiyyetli yerlerden verilen her demeç, burada büyük ilgi ile karşılanıyor. Aynı zamanda, realist görüşü ile millet ve memleketini harptan ve harbin facialarından vikaye eden Türkiye hükümetini idare eden zatların şimdiye kadar böyle dirayet ve ferasetle yürüttükleri siyasetçilerin hiçbir mahfilde metih ve senalardan esirgenmiyor.”33

Dergide karşılıklı dostluğun gelişmesi gereksinmesine adanmış metinlerin yanında, tarih boyunca var olan bağlardan da sıklıkla bahsedilmektedir. Derginin ikinci sayısındaki “Hırvatistan ve Türkiye” başlıklı metin, makale yazarı Salih Baljić, “Tarih dört asırdan fazla Türk ve Hırvat milletlerini birbirine bağlamıştır.” cümlesiyle yazısına başlıyor. Yazının devamında Osmanlıların, Hırvatistan’da Hırvatların milli kimliğine, diline ve adetlerine karşı hoş görülü davrandıklarının altı çizilmektedir. Hırvatların kendi haklarını koruyarak Osmanlıların, yani Türklerin bu davranışına karşı saygı gösterdikleri, verdikleri sözü sadakatle yerine getirip saygıya saygıyla karşılık verdikleri vurgulanmaktadır. Baljić, Osmanlıların Hırvatistan’da ve Bosna-Hersek’teki şehirlerin çoğunda ilk ve yüksek okulları açıp sayısız çeşmeler, şadırvanlar, imaretler, hanlar, camiler, hamamlar ve diğer yapıları inşa ettiklerini belirtmektedir.34 Osmanlıların, Hırvatların ulusal ve dini duygularına ve kurumlarına karşı son derece saygılı oldukları vurgulanmaktadır.35 Bu türden romantik bakış açısı, Doğu ve Batı’nın yazılarının çoğunda görülebilmektedir. Baljić, Türkiye’den bahsetmektedir: “Büyük kurtarıcı ve yenileştirici Kemal Atatürk ve sadık arkadaşlarının azim ve dirayetleri sayesinde şanlı Türk milleti... yeni ve modern devlet varlığı vücuduna gelmiştir. (…) Müsavat ve hürriyet haklarına malik oldukları” Müslümanlardan oluşan “yeni Hırvat devletinin, terakkiperver, asri, milli, kendi istiklalini muhafaza ve Avrupa’nın cenup doğusunda daimi sulh temin etmeye ve iyi münasebetlerini yakın ve uzak komşularla idame etmeye azimkar olduklarından yeni Türkiye’yi memnun ettiğine inanıyoruz.”36

Türk dili ve kültürü popüler hale getirmeye çalışmalar

Dergi yazarlarının amaçlarından biri, Türkleri Hırvatlara ve Hırvatları Türklere yaklaştırmaktı. Bu nedenle makalelerde Türk dili ve kültürü hakkında sıkça yazılar yazılıyordu. Başyazar Bjelevac, Türkolog Ivan Esih’in yeni basılmış kitabı hakkındaki yazısında şunları söylemiştir: “Türkler beş yüz sene bugünkü Balkan memleketlerde hâkim olmuşlar. Türkler hiç bir vakit ecnebi ırklara kendi dilini zorla vermek istememişler. Tabii şeklinde ve Türk dilinin güzel ahengi ile Bulgar, Yunan, Arnavut, Hırvat ve Sırp dilinde bazı 31 Hakija Hadžić, “Hırvat Müslümanları Ananevi Mücadelelerde”, Doğu ve Batı, sayı 3, Zagreb 1943, s. 2-3.32 Hifzi Bjelevac, “Türkiye Cumhuriyeti ve Müstakil Hırvatistan Hükümeti Arasında İktisadi ve Ticari Muamelatın İmkanı”, Doğu ve Batı, sayı 1, Zagreb 1943, s. 3.33 Hifzi Bjelevac, “Hırvatların Türkiye'ye Karşı İlgileri“, Doğu ve Batı, sayı 2, Zagreb 1943, s. 6.34 Salih Baljić, “Hırvatistan ve Türkiye“, Doğu ve Batı, sayı 2, Zagreb 1943, s. 1-2.35 Fahri Kaya, a.g.e., s. 135.36 Salih Baljić, a.g.e., s. 1-2.

6

kelimeler kalmıştır.” Bosna-Hersek Müslümanları “Türkçe bilmiyorlar, fakat o kadar çok Türk kelimeyi biliyoruz ki öteki Hırvatlar... bunları anlamıyorlar. Bu güçlüğü ortadan kaldırmak için Hırvat muharriri dr. Ivan Esih Türkçe bir kılavuzu yazıp Zagreb’de bastırmıştır. Bu kılavuz Türkçe bir lügati değil, yalnız Hırvat dilinde Türkçe kelime kullanıla küçük bir kitaptır. Bu küçük kılavuzdan öğreniyoruz ki Hırvat dilinde dört binden fazla Türkçe kelime kullanılır.”37 yazmıştır. Bunun dışında dergide, “Banja Luka’nın Hırvat Etnografya Müzesinde teşriki mesai eden, Türkçe ve Arapça tercümanı Bay Muhamed Gačević” hakkında yazısı basılmıştır. Yazıda, sözü geçen bilim adamı Gačević, Banja Luka'da „Türk dili kursunu açacaktır. Ahali arasında Türkçe için büyük bir alaka mevcuttur.”38 diye belirtilmektedir.

Dergide, Türkiye ve Türklerden bahsettiğinde Osmanlı İmparatorluğu ve Osmanlıları dile getirmemek mümkün olmamaktaydı: “Türkler Bosna-Hersek’te 415 sene hüküm sürmüşler. (1463-1878). Bu müddet içinde hemen hemen bütün Bosna-Hersek yerlerini donatan büyük sayıda cami ve köprüler yapmışlar. (...) Bugünlere kadar milletin menfaatine yarayan çeşmeler, şadırvanlar, hamamlar ve saire açıktan bize ispat ediyor ki bazılarının ister hususî maksatla olsun ister bilmiyerek olsun dedikleri gibi, Türkler bu taraflarda yıkmış değiller bilakis yapmışlar ve yaratmışlardır.”39

Türkoloji ile ilgilenmiş birkaç kişi hakkındaki ayrıntılı anma yazıları dergideki yazılarda ele alınan diğer konulardan biridir. Böylece derginin farklı sayılarında arkeolog, etnolog ve sanat tarihçisi Ćiro Truhelka'nın (1865-1942),40 gazeteci Mehmed Sulejmanpašić’in (1871-1943),41 tarihçi ve şarkiyatçı Aleksej Olesnicki’nin (1888-1943)42 ve tarihçi ve akademisyen Vladislav Skarić’in (1869-1943)43 anma yazıları bulunabilmektedir. Bundan başka derginin içeriğini Türk okuyucularına yaklaştırmak için dergide, ünlü Türk adamları hakkında yazıları yayınlanmıştır. Örneğin Koca Mimar Sinan Ağa,44 devlet adamı Ahmet Şefik Mithat Paşa45 ve yazar Tevfik Fikret hakkında.46

Bosna-Hersek Müslüman halkının durumu hakkındaki yazılar

Dergideki yazıların çoğunda, derginin gelecekteki okuyucularına, NDH’deki Müslümanların özgür yaşadıklarını ve her türlü haklara sahip olduklarını göstermek için harcadığı çabalar açıkça görülmektedir. Ayrıca birçok yazıda Hırvat Müslümanlarının temsilcileri ve ileri gelenlerinin NDH’nin siyasi görüşlerini kabul edip desteklediklerini önemle belirtmektedir. Bunu onaylamak için Hırvatistan Hükümeti ve çeşitli devlet kurumlarında yer alan Müslümanların isimleri her fırsatta değinmektedir. Örneğin, „Hırvat Müslümanları ve onların şimdiki vaziyeti“ başlığı altındaki yazıda “Müslümanlara gelince, hükümet reisi Ante Pavelić’in her vesileyle beyan ettiği gibi onlar en temiz kanlı Hırvatlar olduklarından, bütün hükümet işlerinde diğer Hırvatlarla müsavi olmaları, istidatlarına göre idari hükümete iştirak etmeleri ve bunun için memleket takviyesi için bütün maddi ve manevi

37 “Dr I. Esih: Turcizmi (Hırvat Dilinde Türk Lisanının İzleri)“, Doğu ve Batı, yıl 1 (1943), sayı 1, sayfa 10.38 Hifzi Bjelevac, “Banja Luka’da Türkçe Öğretme”, Doğu ve Batı, sayı 2, Zagreb 1943, s. 8.39 Hifzi Bjelevac, “Bosna-Hersek’te Türk Mimarlığı”, Doğu ve Batı, sayı 4, Zagreb 1943, s. 6-7.40 Hifzi Bjelevac, “Türkolog Doktor Çiro Truhelka’nın Ölümü”, Doğu ve Batı, sayı 1, Zagreb 1943, s. 6.41 Hifzi Bjelevac, “Merhum Mehmed Sulejmanpašić“, Doğu ve Batı, sayı 1, Zagreb 1943, s. 12.42Hifzi Bjelevac, “Hırvatistan Felsefe Fakültesi’nde Doğu Dilleri İçin Kürsü (Aleksej Olesnicki’nin Ölümü Münasebetiyle)”, Doğu ve Batı, sayı 4, Zagreb 1943, s. 8.43 Hifzi Bjelevac, “Vladislav Skarić”, Doğu ve Batı, sayı 5, Zagreb 1943, s. 12.44 Hifzi Bjelevac, “Mimar Sinan ve Heykeltraş Ivan Meštrović”, Doğu ve Batı, sayı 5, Zagreb 1943, s. 1-2.45 Reşad Kaynar, “Mithat Paşa – Bir İdealistin Hayatı”, sayı 8, Doğu ve Batı, s. 5-6. Orijinal yazı Cumhuriyet gazetesinden alınmıştır: Reşad Kaynar, “Mithat Paşa”, Cumhuriyet, İstanbul, 24 Nisan 1944, 2.46 Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, “Tevfik Fikret’in Ahlak Felsefesi”, Doğu ve Batı, sayı 5, Zagreb 1943, s. 5-6. Orijinal yazı Cumhuriyet gazetesinden alınmıştır: Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, “Tevfik Fikret’in Ahlâk Felsefesi”, Cumhuriyet, İstanbul, 19 Ağustos 1943, s. 2.

7

kuvvetlerinin sarf edilmesi lazım olacağı bedihidir.”47 vurgulanmaktadır. NDH Müslümanları bahsederken onların durumunun gayet iyi olduğunu gösterme çalışılmaktadır: “1919 senesinde hal edilen ve bir nevi yağma addedilebilen” tarım reformundan sonra „Bosna-Hersek Müslümanları büyük iktisadi krizine düştüler. Fakat bu felaketler kafi değilmiş gibi, milliyet ve insaniyetten ari Sırp şovinist rejimi başlarına siyasi felaketleri de saçmağa başladılar. (...) Müstakil Hırvat hükümetinin teşekkülünde Hırvat Müslümanları – evvelce oluğu gibi – kendi mümessilleri ve ileri gelen adamları vasıtasıyla Hırvat hükümetinin fikrini kabul edip ona bütün samimiyetleriyle bağlı olacaklarını ilan ve beyan ettiler. İşte bunun üzerine ilk teşekkül edilen Hırvat kabinesine başvekil muavini olarak” birkaç “tanınmış Hırvat Müslüman siyasetçileri” girmişlerdir. “Bunlardan başka bir çok Müslüman mütefekkiri dahi mesleklerine göre yüksek mevkilere tayin oluyor. Kendilerine tevcih olunan vazifelerini kemali sadakatle ve muvaffakiyetle ifa etmektedirler. Birçok mektep müdürleri, büyük dairi memurlar, diplomasi memurları, Müslümanlardır. (...) Müslümanlara gelince, Hükümet reisi Doktor Ante Pavelić’in her vesilede beyan ettiği gibi, onlar en temiz kanlı Hırvatlar olduklarından bütün hükümet işlerinde diğer Hırvatlarla müsavi olmaları, istidatlarına göre idareye ve hükümete iştirak etmeleri ve bunun için memleketin takviyesi için bütün maddi ve manevi kuvvetlerin sarf etmeleri lazım olacağı bedihidir.”48

Dergide, NDH Başkanı Pavelić’in Hırvatistan Müslüman halkına yönelik bayram tebrikleri yayınlanmıştır. Bu tebrikte, “Kurban Bayramı, hac ve kurbanlar bayramı münasebetiyle bütün Müslüman kardeşlere, bilhassa bu kader taşıyan günlerde diğer Hırvat savaşçılarıyla birlikte milletin en büyük nimetini – Hırvatistan’ın istiklal ve serbestini korumak için en büyük kurbanlar veren Müslüman savaşçılarına en kalbî tebriklerimi sunarım. Bayram mübarek olsun.”49 yazılmaktadır.

Derginin yedinci sayısı, NDH genelindeki şehirler ile köylerin, Müttefik Devletler’e ait savaş uçakları tarafından bombalanması fotoğraflarıyla doldurulmuştur. Çeşitli konularla ilgili metinler arasında, Bosna ile Dalmaçya’da bulunan yıkılmış apartman binaları, köprüler ve başka yapılarının fotoğraflarının arasına yerleştirilmiştir. Bombalanan binalarının fotoğraflarının altında “Anglosaksonların izleri: Bosna’da yıkılmış Müslüman evleri”, “Dalmaçya’da düşman uçaklarından yıkılmış büyük bir ev”, “Vahşi düşman uçaklarının tesiri”, “Bosna’dan kederli bir görünüş” ve “Burada da düşmanlar geçmişler”50 yazılmaktadır.

Bilim, kültür ve sanatları hakkındaki yazılar

Türkiye ve Türklere yakın görünmek ve karşılıklı dostluk ilişkilerini kurup geliştirmek amacıyla Doğu ve Batı’nın sayfalarında ünlü Bosna-Hersek Müslüman siyasetçi, yazar ve devlet adamı olarak tanınan birçok kişiyi aydınlatan yazılara geniş yer verilmektedir. Pek çok Türk bilim adamından bahsedip tüm bu kişilerin Türk kültürüyle çok sıkı bağlantıları oldukları belirtilmektedir.

Zagreb’de inşa edilmiş olan Poglavnik Camii hakkında da geniş bilgiye yer veriliyordu. Bu caminin inşası NDH rejiminin büyük bir projesiydi: “Şimdiki vaziyete göre Müstakil Hırvat Hükümeti’nin dâhilinde binden ziyade cami vardır, fakat bunlar bütün Müslüman ekseriyetiyle sakin oldukları Bosna ve Hersek’te dâhildir. Bu defa Hırvat hükümeti Reisi Poglavnik dr. Ante Pavelić muhteşem ve asri bir bina inşasına” karar etmiş. “Poglavnik... İstanbul camilerini tetkik ve mütalaa eylemek maksadıyla Müslüman mütehassıslerinden mürekkep hususi bir heyet İstanbul’a gönderilmiştir. (...) Poglavnik Camii’nin resmi küşadı zamanında İslam memleketlerinden hususi heyetler ziyarete davet 47 Hifzi Bjelevac, „Hırvat Müslümanları ve Onların Şimdiki Vaziyeti“, Doğu ve Batı, sayı 1, Zagreb 1943, s. 6. Fahri Kaya, a.g.e., s. 135.48 Hifzi Bjelevac, “a.g.e., s. 5-6.49 Ante Pavelić, “Bayram Münasebetiyle Tebrikler“, Doğu ve Batı, sayı 7, Zagreb 1944, s. 16.50 Doğu ve Batı, sayı 7, Zagreb 1944, sayfa 3-14.

8

olunacaktır, bahusus Hırvat Müslümanlarının hakiki ve büyük dostu olan Kudüs-i Şerif’in büyük müftüsü Muhammed Emin el-Hüseyni’yi bu resmi küşada davet olunacaktır.”51 Başka bir makalede yine sözü geçen camiden bahsedilmektedir: “Müstakil Hırvatistan Devleti’nin teşekkülünde Hırvatistan merkezi Zagreb şehrinin camisiz kalamıyacağı tabiî bir şeydi. (...) Poglavnik’in camii, Zagreb şehrinin güzel sanat eserleri arasında en güzellerden birisi olup aynı zamanda yalnız Hırvatistan’da değil bütün İslam âleminde en güzel camilerinden biridir. (...) Sahanın büyük bir kısmı İstanbul camilerini numune tutarak (o maksatla Poglavnik’in izhar ettiği arzusu üzerine geçen sene Hırvatistan’dan İstanbul’a bir heyet gitmiş), Kuran-i Kerim ayetleriyle ve başka Arapça yazılariyle tezyin edilmiştir. (...) Caminin işleri bitmiş ve yakınlarda törenlerle açılacaktır.”52

Türk gazetelerinden aktarmış makaleler

Makalelerin bazıları, Türk gazetelerinden, örneğin Cumhuriyet gazetesinden alınmıştır. Böylece Türk ressam ve gazeteci Ali Sami Boyar’ın, 1943 yılında İstanbul’da basılan Ayasofya ve Tarihi kitabı hakkında yazar ve yayıncı Selim Nüzhet Gerçek’in yazısı yayınlanmıştır.53 Bazı makalelerde sadece Hırvatistan Müslümanlarının değil, tüm Hırvatistan halkının Türkiye’de durumuyla çok ilgilendikleri belirtilmektedir. Hırvat halkının Türkiye olaylarını dikkatli olarak takip etmeleri ve Türk halkıyla yakınlık duymalarını göstermek isteyen makaleler yayınlanıyordu. “Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Saylav Seçimi Münasebetiyle“ başlığı altındaki makalede, 1943’te yapılan Türkiye Cumhurbaşkanlığı Seçimiyle ilgili şöyle bildirilmiştir: “Büyük Millet Meclisi Seçimleri, Müstakil Hırvatistan’da büyük bir alaka ile karşılanmıştır. Bahusus Cumhur Reisinin beyannamesini neşir ederken bütün Hırvat gazeteler Türkiye’ye ait makaleler yazmışlar. Ekselans İsmet İnönü’nün yeni intihabını beklerken Hırvat Müslüman muhitinde samimiyetle ve memnuniyetle bu haber aldılar çünkü Sayın Cumhur Reisi çoktan bizde tanınmış bir şahsiyettir. Bir kaç seneden beri Reisicumhur, başbakan olduğu halde, son seyahatinde, Bosna’da, Saraybosna’yı ziyaret ettiği vakit bütün Bosna ahalisinin sempatilerini kazanarak en iyi hatırlar bırakmıştır.”54

Türkiye’de çay ziraatı hakkında makaleler: “Türkiye’ye her sene vasat olarak haricden 870 bin lira kıymetinde 974 bin kilo kadar çay ithal edilmektedir”,55 “Türkiye’de çay ekimi 20 bin dönümü buluyor56 ve “Türkiye ziraatının makineleşmesi”57 başka Türk basınından aktarmış iktisadi makalelerdir.

Bosna-Hersek Müslüman muhacirlerine yardımla ilgili makaleler

Derginin yayın kurulu birkaç yazısında NDH topraklarındaki savaş operasyonlarında mağdur kalmış Bosna-Hersek Müslümanlarından bahsetmektedir: “Asilerin faaliyetlerinden

51 Hifzi Bjelevac, “Zagreb'de Bir Cami Binası Yapılıyor“, Doğu ve Batı, sayı 1, Zagreb 1943, s. 7. Muhammed Emin el-Hüseyni (1895-1974), Filistinli Müslüman lider ve Filistin büyük müftüsüydü. İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanya ve İtalya yetkililerinden, Çetniklerden sürekli saldırılan Bosna-Hersek Müslümanlarının durumunun gelişmesini talep etmiştir. Bosna-Hersek Müslümanlarıyla da sürekli olarak iletişim halinde bulunup maddi destek gönderiyordu. Darko Stuparić, a.g.e., s. 162.52 Hifzi Bjelevac, “Zagreb'de Yakınlarda Cami Açılacak”, Doğu ve Batı, sayı 4, Zagreb 1943, s. 4-6.53 Selim Nüzhet Gerçek, “Ayasofya ve Tarihi”, Doğu ve Batı, sayı 4, Zagreb 1943, s. 12.54 Hifzi Bjelevac, “Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Saylav Seçimi Münasebetiyle“, Doğu ve Batı, sayı 1, Zagreb 1943, s. 7.55 Hifzi Bjelevac, “Türkiye’de Çay Ziraatı”, Doğu ve Batı, sayı 5, Zagreb 1943, s. 11.56 Burhan Felek, “Türkiye’de Çay Ekimi 20 Bin Dönümü Buluyor”, Doğu ve Batı, sayı 5, Zagreb 1943, s. 11. Orijinal makale: Burhan Felek, “Yurdda Çay Ekimi 20 Bin Dönümü Buluyor”, Cumhuriyet, sayı 6838, İstanbul, 28 Ağustos 1943, s. 3.57 Hifzi Bjelevac, “Türkiye’de Ziraatının Makineleşmesi”, Doğu ve Batı, sayı 5, Zagreb 1943, s. 11-12.

9

ötürü58 Hırvatistan’ın bazı taraflarında, diğer dinlere mensup ahali arasında, birçok Müslüman felaket geçirmişler ve bu yüzden evlerini terk edip emin yerlere gitmeğe mecbur kalmışlardır. Felaketzedelere yardım etmek, gerek hükümetin gerek Zagreb, Saraybosna ve diğer büyük yerlerdeki husus hayırperver cemiyetlerin başlıca düşünceleridir. Geçen sene İçtimai Yardım Baş Müdüriyeti, eşya ve keresten maada, muhacirlere nakden 22 milyon kuna59 dağıtmıştır. (…) Bu işte mühim rol oynayan, memlekette bütün hayırperver ve insani teşebuslerin merkezi olan ‘Pomoć’ (‘Yardım’) ve... Zagreb Başpiskoposluğu’nun cemiyeti ‘Caritas’tır. Saraybosna’da, muhacirlere yardım etmek için büyük gayret sarf eden Müslüman hayırperver cemiyeti ‘Merhamet’tir.”60 NDH Hükümeti felaket görmüş yerlere yardım etmek için yeni bakanlığın kuruluşu kararı almış: “Şimdi teşekkül edilecek olan bu nezaretin vazifesi: muhacirlerin infakı ve iskanı, sonra yıkılmış ve felaket geçirmiş yerlerin imarı ve yenileştirmesidir.” NDH Başkanı Ante Pavelić, yeni bakanlığına “Müslüman neslinden… Doktor Mehmed Alajbegović’i tayin etmiştir. (…) Hırvatistan’da felaketzedelere yiyeceklerle paketlerin gönderilmesi için Türkiye’de ilgileniliyor. Felaket görmüş din ve yüzlerce senelik silah kardeşlerine, ister karabet ve münasebetlerinde bulunsun ister bulunmasın yardım etmek isteyen birçok âlicenap zatların mevcudiyetine kailiz. Felaketzede Hırvat Müslümanlarına Türkiye’den paketler gelmeğe başlıyalı Hırvat İktisat Nezareti bu gibi paketleri duhuliyeden, duhuliye müsaadelerinden ve diğer bütün resimlerden affetmiştir. (…) Bu hayırlı işler çoğalıp Meçhul felaketzedelere yiyecekle paket göndermek başlanırsa Türk Kızılay ve Hırvat Kızılhaç kurumları, vasıtalariyle yapılabilir.”61

Dergideki Ustaşa propagandası

Ustaşaların ve NDH’nin resmi politikasına göre Hırvat düşünür, siyasetçi ve yazar Ante Starčević’in “Hırvat Müslümanları Hırvatların en temiz kanı olduğuna dair” görüşü dergide takip edilmektedir. „Hırvat Müslümanları“ sentagması, Ustaşaların yaydıkları, Bosna-Hersek Müslümanlarının Hırvatlığı teorisinin tamsayısal parçasıydı.62 Bu nedenle derginin yazarları, Boşnakları Hırvat Müslümanları olarak isimlendirmektedirler. Dergide, Hırvat Müslümanları, yani Boşnaklar ile İslam dünyası arasındaki ilişkiler üzerinde durulmakta ve bu bağların çok eskiye dayandığını gösteren düşüncelere pek çok yer verilmektedir. Örnek olarak bu konu hakkında Hakija Hadžić “Hırvat Milleti ve İslam Doğusu“ başlığı altındaki yazıda enine boyuna ele almaktadır. Hadžić, yazısında Bosna-Hersek Müslümanlarının Hırvat olduklarını ileri sürmektedir. Ayrıca Hırvatlar ile Müslümanlar arasındaki bağlantının çok güçlü olduğunu belirtmektedir: “Araplarla Hırvatlar birbirlerine daha ziyade yaklaştıran, Bizans’la müştereken yaptıkları mücadelelerdir. İstanbul muhasarası esnasında (877) Hırvatlar Araplara, sonra da Hırvatlar Dalmaçya’da Bizans’la muharebe ederken (802-811) Araplar Hırvatlara yardım etmişlerdir.”63 Hadžić, Türkler ile Hırvatlar arasında da çok iyi ilişkilerinin olduğunu iddia etmektedir: “Hırvat milletinin İslam doğusuyla ananevi ticari ve medeni münasebetlerinden maada Hırvat Müslümanları 415 sene süren Türkiye’nin hüküm ve idaresi altında (1463-1878) Türklerle ve onlar vasıtasıyla diğer İslam milletleriyle kankardeşliğiyle bağlanmıştır.”64

58 Sözü geçen “asiler”, faşist Hırvatistan Bağımsız Devleti’ne karşı savaşan Yugoslavya Partizanları’dır.59 Kuna, Hırvatistan Bağımsız Devleti zamanında (ve modern Hırvatistan Cumhuriyeti’nde de) kullanılmış para birimidir.60 Hifzi Bjelevac, “Muhacirlere Yardım İçin Faaliyet“, Doğu ve Batı, yıl 1 (1943), sayı 1, s. 11.61 Hifzi Bjelevac, “Hırvat Müslümanlarının Felaketzedelerine Türkiye'nin Yardımı Kabıl Mıdır?“, Doğu ve Batı, sayı 2, Zagreb 1943, s. 4-5.62 Daha ayrıntılı bilgi için: Fikreta Jelić Butić, a.g.e., s. 139-141.63 Hakija Hadžić, “Hırvat Milleti ve İslam Doğusu“, Doğu ve Batı, sayı 1, Zagreb 1943, s. 1-2.64 Hakija Hadžić, a.g.e., s. 1-2.

10

Dergide Ustaşa liderlerinin ifadeleri de ispat edilmektedir. Örneğin “Hırvatistan’da Müslümanlar” başlığı altındaki yazıda HBD yöneticisi Ante Pavelić’in şu sıklıkla kullanılan ifadesi açıklanmaktadır: “İlk harfi Müslüman mektebinde ihtiyar bir hocadan öğrendim. Hocanın önünde benden maada hepsi Müslüman otuz çocuk tahtalar üzerinde otururduk.”65

Derginin yayımlanmasına son verilmesi

Derginin yazı kuruluna Hırvatistan ile Türkiye’den pek çok tebrik mektupları gönderilmiştir.66 Doğu ve Batı’da da yazıyor ki, “gazetemiz Türkiye’de de Avrupa’daki Türkologlar tarafından da pek iyi kabul edilmiştir. En muteber kültür işçilerinden gelen mektuplar işimizin ne kadar yerinde olduğunu hak vermektedir.”67 Ayrıca Hırvatistan Devlet Arşivi’ndeki NDH Dış İşleri Bakanlığı fonunda Doğu ve Batı’nın baskı sayısı, aboneleri vs. bilgi yoktur.68 NDH Dış İşleri Bakanlığı temsilcileri Türkiye’de abone ile ortak ağıyı kurmaya çalışıyordu fakat ne Dış İşleri Bakanlığı ne de derginin yazı kurulu, derginin yansımasından memnunmuştur. Bulgaristan’daki Hırvat Elçiliği Vladimir Židovec 17 Nisan 1943 NDH Dış İşleri Bakanlığı’na raporunda “Türk zihniyeti, Türk siyaseti ve bugünkü Türkiye durumunu iyice tanıyan” Bulgar basınının temsilcileriyle konuştuğunu belirtmiştir. Doğu ve Batı dergisinin çalışmasıyla tanıdık olmuş temsilciler, “Türkiye, sözü geçen Hırvat çabasına kuşkuyla bakıyor” ve çabaları, “başarısız olmaya mahkûm olduğundan dolayı iyi değil, yalnız kötü sonuçlara yol açabilir” diye düşüncelerini açıklamışlardır.69 Bu dergi hakkında başka bilgi olmadığından dolayı belli ki bu gayret başarısız olmuştur. Derginin yaratıcıları, derginin etkisiz olduğunun farkına varmışlar ve yapılacak bir şey kalmadığını anlamışlardı.

Derginin son sayısı olan sekizinci sayısında yayın kurulu tarafından birkaç yayım projesi ilan edilmiştir. İlk olarak NDH tarafından “pratik Türkçe dilbilgisi”’nin yazılması için para verilmekteydi. Bu gramer, “Türk dilinin bütün kaidelerin ihtira edecek ve yeni terimlere uyacaktır” diye ilan etmiştir. Başka bir deyişle yazı kurulu derginin iptal edimesini düşünmektedir. Bundan başka “elverişli bir Türkçe Hırvatça ve Hırvatça Türkçe lügat” hakkında müsabaka açılmıştır. Ayriyetten Bosna’nın seçilmiş hikâyecilerin eserlerinden mürekkep Türkçe olarak bir mecmua basılacaktı: “Kısa hikâyeler nazari itibara alınacaktı. (…) Türklerin en iyi hikâyeci ve eseistlerin seçilmeleri, yeni Kemalist edebiyatına mensup 10-12 hikâyeci nazari itibara alınacaktır.”70 Bjelevac, Türkiye ile Hırvatistan arasındaki münasebetlerin gelecekte de gelişmesine inanmıştır: “[Doğu ve Batı dergisi] yakın bir gelecekte Türkçe Hırvatça ve Hırvatça Türkçe bir lügat ve Türkçe dilbilgisini basmak için kendisine vazife edinmiştir. (…) Seçme hikâyelerin bir mecmuası Türkçeye Türk okuyucuları için çevirilip basılacak ve aynı zamanda Hırvatçaya çevirilecek olan seçme Türk yazarların bir mecmuası basılacaktır.”71 Maalesef tüm bu eserler bilinmeyen sebeplerden dolayı ortaya çıkmamıştır. Derginin yayınlanmasının beklenmedik bir şekilde bitirilmesini farz edebiliriz.72

Derginin bu tarihten sonra neden çıkmadığı hakkında bilgi olmaktadır. Fakat derginin son sayılarının çıktığı günlerde Mihver Devletleri’nin ve onların üyesi olan NDH’nin durumu çok zordu ve belki bundan dolayı derginin yayınlanmasına son verilmiştir.65 Hakija Hadžić, “Hırvatistan’da Müslümanlar”, Doğu ve Batı, sayı 4, Zagreb 1943, s. 1.66 Bilinmeyen yazar, “Časopis na turskom jeziku u Zagrebu“, Suradnja. Mjesečnik za družtvovnu politiku i opću kulturu, sayı 7, Zagreb – Berlin 1944, s. 367.67 Hifzi Bjelevac, “Hırvat Müslüman Basımevi Doğu ve Batı”, Doğu ve Batı, sayı 8, Zagreb 1944, s. 13-14.68 Nada Kisić Kolanović, a.g.e., s. 210-212.69 Milan Ristović, “Pokušaji Nezavisne Države Hrvatske da uspostavi diplomatske odnose s Turskom“, Istorija 20. veka, Časopis Instituta za savremenu istoriju, sayı 1, Belgrad 1983, s. 89.70 Hifzi Bjelevac, “Edebi Müsabaka”, Doğu ve Batı, sayı 8, Zagreb 1944, s. 13.71 Hifzi Bjelevac, “Hırvat Müslüman Basımevi Doğu ve Batı”, Doğu ve Batı, sayı 8, Zagreb 1944, s. 13-14. Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun eseri olan Nur Baba, Saraybosna’da 1957 yılında Fetah Sulejmanpašić tarafından Boşnakçaya çevirilip basılmıştır.72 Hifzi Bjelevac, a.g.e., s. 13.

11

Sonuç

Derginin yaratıcıları, Türk okuyucularının ilgisinin NDH’ye yönlendirmesini gerçekleştirmek istediler. Türkiye haberleri, ünlü Türk adamları hakkında makaleler ve NDH’nin Ustaşa rejimi lehine propaganda makalelerini yayınlamışlardı. Savaştan bahsettiler fakat sadece Çetnikler’in Müslümanlara karşı suçları, Müslüman kurbanları ile felaketzedeleri ve onlara yapılan yardımlardan bahsettiler. Yazılarda, NDH’nin Müslüman vatandaşlarının avantajlı durumunu, onların diğer NDH vatandaşlarıyla eşitliğini, hem devlet hizmetlerine hem de devlet yönetimine katılımlarını göstermek istenmiştir.

NDH, Türkiye ile ilişkilerini geliştirmek için büyük eylemlerde bulunmuştur. Bu alanda Doğu ve Batı dergisine özel bir görev verilmiştir. Dergi, Hırvatistan rejiminin Türk dünyası karşısında bir çeşit sözcüsüydü. Dergideki yazılardan, yayın kurulu üyelerinin bu yöndeki siyaseti gerçekleştirmekte son derece güdümlü oldukları açıkça görülmektedir. Bu yüzden Doğu ve Batı dergisinin, Hırvatistan hükümetinin bir propaganda ve tanıtma aracı olduğu söylenebilmektedir. Ayrıca dergide çeşitli değerli bilimsel yazılar da yayınlanmıştır.

Dergi o zamanki Bosna-Hersek ve özellikle Hırvatistan’da neredeyse bilinmezdi. Derginin Türkiye’deki okuyucuları hakkında da bilgi yoktur. Ancak Hırvatistan’da Türkçe basılan ilk ve şimdiye kadar tek yayın olduğu için büyük bir önem taşımaktadır. Dergi, Hırvatların, Türk dünyasına yaklaşmak ve Türkiye ile ilişkiler geliştirmek yönünde ilk adımdı. Mihver Devletleri üyesi olan ve bu nedenle sadece dört yıl süren NDH zamanında ortaya çıkıp yayınlandığı için sadece iki yıl süren dergi, faşist Hırvatistan rejimi ile ortadan kalkmıştır.

Kaynakça

Doğu ve Batı, sayılar 1-8, Zagreb 1943-1944DŽAJA, Srećko M., Bosna i Hercegovina u Austro-ugarskom razdoblju (1878-1919). Inteligencija između tradicije i ideologije, Mostar – Zagreb 2001HASANBEGOVİĆ, Zlatko, Muslimani u Zagrebu 1878.-1945. Doba utemeljenja, Zagreb 2007IDRIZOVIĆ, Muris, Abdurezak Hifzi bjelevac 1886-1972. Život i književno djelo, Saraybosna 1978JELIĆ BUTIĆ, Fikreta, “Bosna i Hercegovina u koncepciji stvaranja Nezavisne Države Hrvatske“, 1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1973, s. 43-49JELIĆ BUTIĆ, Fikreta, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941-1945., Zagreb 1978KAYA, Fahri, “Zagrep’te Türkçe yayınlanan ‘Doğu ve Batı’ dergisinin Hırvat-Türk ilişkilerinin gelişmesindeki çabaları”, 4. Uluslararası Güney-Doğu Avrupa Türkolojisi Sempozyumu Bildirileri, Prizren 2011, 133-138KISIĆ KOLANOVIĆ, Nada, “Nezavisna Država Hrvatska, zemlje jugoistočne Europe, Turska i Japan 1941.-1945.“, Nezavisna Država Hrvatska 1941.-1945. Zbornik radova, Zagreb 2009, s. 193-214.MATKOVIĆ, Hrvoje, Povijest Nezavisne Države Hrvatske, Zagreb 2002NIKOLIĆ, Vinko, „Munir Šahinović Ekremov (1900-1945)“, Hrvatska revija, sayı 4, Buenos Aires 1955, s. 359RISTOVIĆ, Milan, “Pokušaji Nezavisne Države Hrvatske da uspostavi diplomatske odnose s Turskom“, Istorija 20. veka, Časopis Instituta za savremenu istoriju, sayı 1, Belgrad 1983, s. 59-73STUPARIĆ, Darko (baş editör), Tko je tko u NDH – Hrvatska 1941.-1945., Zagreb 1997ŠAHINOVIĆ EKREMOV, Munir, Turska – danas i sjutra. Prosjek kroz život jedne države, Saraybosna 1939

12