Biblioterapia w praktyce

Poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów

Oficyna Wydawnicza „Impuls”Kraków 2006

Biblioterapia w praktyce

Poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów

pod redakcją Eweliny J. Koniecznej

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006

Recenzent:Elżbieta Maria Minczakiewicz

Korekta:Małgorzata MillerMonika Ślizowska

Projekt okładki:Ewa Tatiana Beniak

ISBN 978-83-7308-684-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel. (012) 422-41-80, fax: (012) 422-59-47www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl

Wydanie II poprawione, Kraków 2006

Spis treści

Wprowadzenie .............................................................................................

Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych

Czym jest biblioterapia? .............................................................................

Cele biblioterapii realizowanej w formie scenariuszy biblioterapeutycznych ...........................................................

Biblioterapia jako metoda pracy z uczniem ............................................Biblioterapia na zajęciach dydaktycznych ........................................Biblioterapia na zajęciach pozalekcyjnych .......................................

Biblioterapia jako metoda pracy z grupą terapeutyczną .......................

Metodyka pracy z tekstem biblioterapeutycznym

Jak pracować z zamieszczonymi w książce scenariuszami? ..................

Jak napisać własny scenariusz biblioterapeutyczny? .............................

Jak opracować scenariusz biblioterapeutyczny na podstawie istniejącego już tekstu? .......................................................

Co to jest trójelementowy model postępowania biblioterapeutycznego? .....................................................

9

13

14

151717

18

23

37

37

38

6 Spis treści

Scenariusze biblioterapeutyczne

Katarzyna TarnowskaKredki ............................................................................................................

Kamila WoźnicaMucha na ławie oskarżonych ....................................................................

Anna CzerniaFeralny wtorek .............................................................................................

Justyna SzyndzielorzKlasowa wycieczka ......................................................................................

Aleksandra ŻelazowskaNajlepsza rzecz, jaką możesz zrobić, to zawsze być sobą!* ...................

Ewelina J. KoniecznaPechowy spacer ............................................................................................

Edyta SienkiewiczChcę wyjechać na wakacje... ......................................................................

Sylwia Himanek, Ewelina J. KoniecznaCzy to już odpowiednia pora... ..................................................................

Ewelina J. KoniecznaNiebezpieczna znajomość* .........................................................................

Ewelina WitczakZaufaj, powiedz, żyj .....................................................................................

Sabina MarszałTen inny* ......................................................................................................

45

51

57

61

71

83

89

95

101

109

115

Spis treści 7

Ewelina J. KoniecznaWirtualna znajomość ..................................................................................

Izabela PachJa tylko lubię dobrze zjeść!* .......................................................................

Ewelina J. KoniecznaKlub „Pod Aniołem” ...................................................................................

Ewelina J. KoniecznaMiejsce przyjaźni w życiu młodzieży .......................................................

Mikołaja FrancuzaSytuacja bez wyjścia?* .................................................................................

Magdalena KurpiersRomek ............................................................................................................

Ewelina J. KoniecznaTolerancja* ...................................................................................................

Tomasz BugajDecyzja* ........................................................................................................

Ewelina J. KoniecznaDziadek ..........................................................................................................

Elżbieta WłodarczykToksyczna miłość... .....................................................................................

Ewelina J. KoniecznaRodzina .........................................................................................................

123

131

137

145

151

157

169

177

183

189

199

8 Spis treści

Monika CzyżewskaNarkotyki – pomyśl dwa razy, nim weźmiesz choć raz! ........................

Agnieszka OlczakTato... .............................................................................................................

Izabela KaniewskaDzień dobry, jestem kobietą, czy to problem? ........................................

Katarzyna Foit, Ewelina J. KoniecznaOskar i pani Róża ........................................................................................

Agnieszka KrzywańskaMiasto utrapienia .........................................................................................

Teresa PodleskaZdrada ...........................................................................................................

Dorota PiechowiczRodzina ponad wszystko...? .......................................................................

Ewelina BartosikPokonać lęk* .................................................................................................

Bibliografia ....................................................................................................

209

219

223

229

239

247

251

259

265

Wprowadzenie

Tekst pisany i mówiony od wieków stanowi podstawę oddziaływań wychowawczych. W dobie Internetu oraz szybkich przemian społeczno- -kulturowych jego znaczenie jest nadal aktualne. Pomimo tak znakomite-go rozwoju techniki ludzie wciąż chętnie sięgają po książkę, doceniając jej niepowtarzalną atmosferę. Obcowanie z nią daje bowiem możliwość wzbogacenia wyobrażeń, przemyśleń, doświadczeń oraz wglądu we własne pragnienia i potrzeby. Biorąc to pod uwagę, postanowiłam przedstawić w niniejszej książce wyjątkowe teksty, opracowane w formie scenariuszy biblioterapeutycznych, przeznaczone do pracy z grupą.

Głównym celem zamieszczonych tu tekstów jest profilaktyka oraz praca z emocjami. Scenariusze mogą znaleźć zastosowanie zarówno na zajęciach dydaktycznych, jak i socjoterapeutycznych, czy spotkaniach z grupą wsparcia. Książka ta jest nie tylko źródłem pomysłów do pracy z grupą, ale również poradnikiem, w jaki sposób pisać własne, autorskie scenariusze biblioterapeutyczne.

Prezentowane teksty były częściowo wykorzystywane w grupach doce-lowych – gimnazjalistów, licealistów. Podczas realizacji scenariuszy zaob-serwowano u młodzieży wyraźne zaangażowanie w losy opisywanych bo-haterów i odnotowano ożywione komentarze na temat ich postępowania. Uczestnicy spotkania niejednokrotnie uzewnętrzniali swoje poglądy, do-świadczenia i problemy odnoszące się do omawianej kwestii.

Część scenariuszy zaś zaprezentowano grupom ćwiczeniowym – stu-dentom kierunków pedagogicznych – w celu skonfrontowania ich z fakty-cznymi potrzebami i problemami osób, do których były kierowane. W tym miejscu chciałabym serdecznie podziękować studentom Uniwersytetu

10 Wprowadzenie

Opolskiego za zaangażowanie w tworzenie tej książki, za to, że dali się porwać mojemu pomysłowi i stworzyli autorskie scenariusze, które w mo-jej ocenie są niezwykle przydatne w pracy biblioterapeutycznej.

Pracując nad tą książką, miałam również nadzieję, że dla Czytelników stanie się ona inspiracją do tworzenia własnych tekstów biblioterapeutycz-nych. Dlatego też chciałabym prosić o komentarze w sprawie doświadczeń związanych z pracą z zamieszczonymi tutaj tekstami oraz innymi, może już własnymi scenariuszami. Wszelkie uwagi i spostrzeżenia proszę kierować pod adres e-mailowy: ekonieczna@uni.opole.pl.

Życzę miłej lektury i owocnej pracy ze scenariuszami. Powodzenia!

Ewelina J. Konieczna

Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych

W tej części pracy przybliżę istotę biblioterapii, przedstawię cele sce-nariuszy biblioterapeutycznych w pracy z grupą oraz omówię ich zastoso-wanie.

Czym jest biblioterapia?

Biblioterapia nie jest niczym nowym, nieznanym. Na pewno niejed-nokrotnie – świadomie lub nieświadomie – zetknąłeś się z terapeutyczny-mi wartościami literatury. Zastanawiasz się, w jaki sposób? Bardzo prosty – poprzez czytanie książki, która sprawiła, że „urosły Ci skrzydła”, opowia-dania, które wzruszyło Cię do łez, lub wiersza, po przeczytaniu którego po-jawiły się refleksje. Zdarzyło się też zapewne, że będąc w kinie lub teatrze, śmiałeś się lub płakałeś z innymi widzami.

Biblioterapia to zamierzone oddziaływanie na jednostkę lub grupę za pomocą s p e c j a l n i e d o b r a n e g o t e k s t u, który odróżnia biblio-terapię nieświadomą od świadomej, będącej elementem celowych działań profilaktycznych, wychowawczych czy terapeutycznych. Jej audiowizualną odmianą będzie filmoterapia posługująca się zarówno słowem, jak i obra-zem. Biblioterapia to nie tylko czytelnictwo, ale także różnorodne formy i metody pracy z książką i czytelnikiem.

W procesie biblioterapeutycznym są istotne: postawienie diagnozy, czyli rozpoznanie problemów pacjenta, oraz odpowiedni dobór literatury, który ściśle wiąże się z daną sytuacją terapeutyczną. Jest ważne, aby prze-widzieć skutki zaplanowanego działania terapeutycznego1. Postępowanie

1 Zob. więcej I. Borecka, Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum, Wałbrzych 2002.

14 Biblioterapia w praktyce

biblioterapeutyczne może mieć formę indywidualną – b i b l i o t e r a p i a i n d y w i d u a l n a, czyli jest to kontakt biblioterapeuty z jedną osobą (mo-żemy tu zaliczyć także autobiblioterapię – jednostka na podstawie zdoby-tej wiedzy wyszukuje interesujące ją treści w literaturze), oraz zbiorową – b i b l i o t e r a p i a g r u p o w a, która polega na wspólnej recepcji tekstu odczytywanego przez prowadzącego zajęcia. Biblioterapia grupowa to dzia-łania skierowane do osób o podobnych profilach metrykalnych czy prob-lemowych (np. gimnazjalistów, młodzieży zagrożonej patologią, kobiet doświadczających przemocy).

Cele biblioterapii realizowanej w formie scenariuszy biblioterapeutycznych

Cele scenariuszy są uzależnione od rodzaju problemu, na który biblio-terapia ma oddziaływać, oraz preferencji i doświadczeń odbiorców, do któ-rych jest skierowana. Wyróżniamy cztery główne cele: 1) rewalidacyjny – skierowany do osób o obniżonej sprawności intelektu-

alnej; 2) resocjalizacyjny – obejmujący swym zakresem osoby niedostosowane

społecznie; 3) profilaktyczny – mający za zadanie zapobiegać tworzeniu się proble-

mów natury emocjonalnej;4) ogólnorozwojowy – nastawiony na realizowanie potrzeb wiążących się

z danym wiekiem rozwojowym2. Biblioterapia jest odpowiedzią na potrzeby natury filozoficzno-egzy-

stencjalnej. Pomaga przełamywać kryzysy natury emocjonalnej, sprzyjające występowaniu zaburzeń w relacjach interpersonalnych czy też wywołujące różnorodne choroby, m.in. depresję, nerwicę, bulimię, anoreksję, będące wręcz powodem uzależniania się od środków psychoaktywnych. Biblio-terapia w takich wypadkach ma na celu reorientację wartości życiowych

2 Por. E. Tomasik, Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze. Przewodnik bibliogra-ficzny, cz. I, Warszawa 1992, s. 114.

Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych 15

pacjentów – odbiorców tekstu. Jednostka, uczestnicząc w zajęciach, ma szansę – poprzez identyfikację z bohaterem literackim lub sytuacją – prze-pracowania problemu, z jakim się boryka, refleksji nad tekstem, samą sobą, sytuacją, i w konsekwencji doznania katharsis – rodzaju oczyszczenia, od-reagowania, oraz zmiany postawy, zachowania. Zajęcia biblioterapeutycz-ne pomagają również kompensować poczucie niższości związane z niepo-wodzeniami edukacyjnymi. Przewiduje się, że prowadzone równolegle do zajęć korekcyjno-kompensacyjnych powinny podnosić ich efektywność.

Podsumowując powyższe rozważania, należy zaakcentować ogólne cele scenariuszy biblioterapeutycznych:– poprawę komunikacji interpersonalnej w grupie poprzez: rozwiązywanie

konfliktów, stwarzanie możliwości bycia w różnych rolach społecznych i relacjach interpersonalnych, naukę asertywnej obrony swoich praw i opinii, akceptację i szacunek w relacjach międzyosobowych oraz do-strzeganie potrzeb własnych i cudzych, empatię;

– pracę z uczestnikiem nad przyjęciem przez niego integralnej wizji własnej osoby poprzez: zachęcenie do samooceny postępowania i wglądu w sferę emotywną, zachęcenie do retrospekcji i wyciągnięcia wniosków z postę-powania bohaterów prezentowanych historii, uświadomienie istnienia różnorodnych zagrożeń (alkohol, narkotyki, sekty, negatywny wpływ środowiska itp.) oraz możliwości ich uniknięcia, a także kształtowanie postaw prospołecznych, prorodzinnych i prozdrowotnych;

– pomoc w rozwiązaniu problemów wiążących się z okresem dorastania poprzez: poszukiwanie odpowiedzi na postawione pytania egzystencjal-ne, kształtowanie hierarchii wartości i wspieranie rozwoju moralnego, uświadomienie roli rodziny w życiu człowieka, omawianie problematyki tożsamości i poczucia sensu życia oraz problemów związanych z niemoż-nością odnalezienia własnej drogi życiowej.

Biblioterapia jako metoda pracy z uczniem

Współczesna szkoła podejmuje dwa rodzaje działań. Pierwsze zosta-ły określone przez szkolny zestaw programów nauczania i obejmują całą

16 Biblioterapia w praktyce

działalność z punktu widzenia dydaktycznego. Drugi rodzaj działań zo-stał omówiony w ramach programu wychowawczego zawierającego tre-ści i działania o charakterze profilaktyczno-wychowawczym, realizowane przez wszystkich nauczycieli3. Na podstawie tych założeń zaplanowano m.in. z a j ę c i a e d u k a c y j n e mające charakter dydaktyczno-wycho-wawczy, realizowane w toku nauczania różnych przedmiotów; ś c i e ż k i e d u k a c y j n e, czyli treści o znaczeniu wychowawczym, realizowane w ra-mach bloków przedmiotowych lub odrębnych zajęć (np. godzin wycho-wawczych). Za ich realizację są odpowiedzialni nie tylko wychowawcy klas, ale również nauczyciele uczący poszczególnych przedmiotów. Do ścieżek edukacyjnych zaliczymy również edukację filozoficzną, edukację prozdro-wotną oraz edukację czytelniczą i medialną, które mogą być realizowane metodami biblioterapii i filmoterapii4.

E d u k a c j a f i l o z o f i c z n a zawiera w swoich treściach ogólne za-gadnienia dotyczące egzystencji młodego człowieka, wartości autotelicz-nych, człowieczeństwa i jego początków, jak również elementy wiedzy o re-ligii i kulturze. Celem zajęć jest zainteresowanie odbiorców ich własnym życiem, dążeniami oraz określeniem celu i sensu istnienia.

E d u k a c j a p r o z d r o w o t n a ściśle łączy się z promocją zdrowego stylu życia, dlatego obejmuje tematykę zwyczajów i nawyków prozdrowot-nych: snu, odżywiania, spędzania wolnego czasu itp. Ogromne znaczenie będzie tu miała edukacja zapobiegająca uzależnieniu od środków psycho-aktywnych. Z edukacją prozdrowotną łączy się również profilaktyka pierw-szorzędna mająca na celu odroczenie inicjacji, np. seksualnej, alkoholowej. Tak rozumiana profilaktyka jest skoncentrowana na przekazywaniu in-formacji na temat różnych zachowań i sytuacji życiowych5, prowadzona zaś metodą biblioterapii będzie ukazywać konsekwencje podejmowanych decyzji.

3 Biblioteczka reformy. Ministerstwo Edukacji Narodowej o reformie programowej. III etap edukacyjny, red. W. Książek, Warszawa 1999, s. 13.

4 Ibidem, s. 13–15.5 Por. Ministerstwo Edukacji Narodowej o pomocy psychologiczno-pedagogicznej, red.

W. Książek, Warszawa 2001, s. 70.

Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych 17

E d u k a c j a c z y t e l n i c z a i m e d i a l n a wiąże się z tą częścią programu szkolnego, którego celem jest uwrażliwianie ucznia na ogólno-światowy dorobek ludzkości. Można więc przyjąć, że w jej ramach będą realizowane postulaty S. Szumana mówiące o wychowaniu przez sztukę.

B i b l i o t e r a p i a n a z a j ę c i a c h d y d a k t y c z n y c h

W nowoczesnej szkole nauczyciel ma zadanie nie tylko edukowania, ale i wychowywania, dlatego też będzie szukał różnych metod i form pracy z uczniem. Pomocna może się okazać biblioterapia, którą wykorzystywa-no w działaniach edukacyjnych, zanim uświadomiono sobie siłę tkwiącą w jej treściach dydaktycznych. Przyglądając się literaturze proponowanej przez nauczycieli na lekcjach języka polskiego, można niejednokrotnie do-strzec terapeutyczne właściwości omawianych lektur. Jednak dany tekst, choć ma charakter terapeutyczny, nie jest omawiany pod tym kątem, po-nieważ nie jest to celem działań nauczyciela. W jaki sposób może zatem przebiegać biblioterapia na zajęciach dydaktycznych?

Należy pamiętać, że celem biblioterapii realizowanej na lekcjach n i e j e s t t e r a p i a, lecz dyskusja na temat problemu poruszonego w kon-kretnym scenariuszu. Pomocna okazuje się struktura scenariusza, który zazwyczaj składa się z trzech lub czterech części przedzielonych pytania-mi skierowanymi do grupy. Nauczyciel ma do wyboru wiele scenariuszy, których treści odpowiadają zarówno dydaktycznym, jak i profilaktycznym wymaganiom programowym. W dalszej części książki przedstawię tabelę, która pomoże dobrać właściwy scenariusz do zajęć.

B i b l i o t e r a p i a n a z a j ę c i a c h p o z a l e k c y j n y c h

W tym miejscu chciałabym się skupić na dwóch rodzajach zajęć po-zalekcyjnych, w których biblioterapia znajduje swoje zastosowanie, a mia-nowicie „zielonej szkole” i zajęciach w świetlicy szkolnej lub socjoterapeu-tycznej.

„Zielona szkoła” jest jedną z przyjemniejszych form pracy z grupą, pod warunkiem że jest się odpowiednio przygotowanym do tej pracy. Z uwagi

18 Biblioterapia w praktyce

na dużą dekoncentrację uczestników, zajęcia muszą być ciekawe i odpowia-dać ich zainteresowaniom. Scenariusze przedstawione w tej książce zostały napisane pod kątem warsztatów z grupą, a doskonałym miejscem ich rea-lizacji będzie wycieczka.

Na terenie świetlicy szkolnej biblioterapia może być stosowana w ra-mach pracy opiekuńczo-wychowawczej z uczniami. Zajęcia z zakresu bi-blioterapii będą miały na celu urozmaicenie dzieciom czasu spędzanego w oczekiwaniu na przyjście rodziców. Inaczej wygląda to w świetlicy so-cjoterapeutycznej, w której pedagodzy koncentrują się na pracy z uczniem przejawiającym problemy wychowawcze. Tutaj scenariusze biblioterapeu-tyczne będą stanowić pomoc w diagnozowaniu potrzeb jednostki oraz w pra-cy z grupą sygnalizującą konkretne problemy.

Należy wspomnieć jeszcze o profilaktyce drugorzędowej, skierowanej do uczniów, którzy mają pewne doświadczenia z substancjami psychoak-tywnymi lub sygnalizują znaczne problemy natury osobistej, szkolnej czy rodzinnej. Tego typu profilaktyka będzie skoncentrowana na szczegółowej diagnozie i interwencji6. Scenariusze biblioterapeutyczne mogą odegrać w tym procesie rolę wspomagającą pracę z uczniem.

Biblioterapia jako metoda pracy z grupą terapeutyczną

Biblioterapia prowadzona w grupach terapeutycznych wspomaga prze-pracowanie negatywnych emocji i wgląd w sytuacje problemowe. Scenariu-sze biblioterapeutyczne mogą być stosowane w pracy z młodzieżą, osobami dorosłymi lub starszymi w specjalnie zorganizowanych grupach, których celem są opieka, resocjalizacja i terapia. Miejscem działań biblioterapeu-tycznych mogą być ośrodki opiekuńczo-wychowawcze, domy pomocy spo-łecznej, hospicja itp.

W domach dziecka, pogotowiach opiekuńczych, domach poprawczych, ośrodkach odwykowych scenariusze mogą uzupełniać pracę wychowaw-

6 Por. Ministerstwo Edukacji Narodowej o pomocy..., op. cit., s. 70.

Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych 19

ców i terapeutów; mogą stanowić podstawę do całego cyklu zajęć na temat wybranego problemu. Podobnie w domach pomocy społecznej (mam tu na myśli domy dla samotnych matek, bezdomnych, domy dla zakażonych wirusem HIV itp.), w zależności od koncepcji prowadzącego zajęcia, mogą tworzyć cykl spotkań na dany temat lub jednorazowe zajęcia omawiające konkretny problem. Tak samo będzie to wyglądało w sanatoriach i szpi-talach. Trochę odmienne zastosowanie będą miały scenariusze bibliotera-peutyczne w hospicjum – ich nadrzędnym celem będzie bowiem przygo-towanie pacjentów (ewentualnie ich rodzin) do śmierci lub długotrwałej choroby i związanego z tym bólu i cierpienia.

Można również przyjąć, że w pracy z grupą terapeutyczną są realizowa-ne założenia profilaktyki trzeciorzędowej, która koncentruje się na osobach z grup wysokiego ryzyka – uzależnionych, doświadczających przemocy, bezdomnych itp. Jej celem jest zmniejszanie istniejących już szkód i zapo-bieganie kolejnym7. W tym wypadku scenariusze mają na celu wspomaga-nie procesu terapeutycznego (przedstawianie historii bohaterów o podob-nym do uczestników problemie).

7 Por. ibidem.

Metodyka pracyz tekstem biblioterapeutycznym

W tej części książki omówię zasady pracy z tekstem biblioterapeu-tycznym. Zacznę od odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób pracować z zamieszczonymi w książce scenariuszami. Pomocna będzie z pewnością tabela charakteryzująca poszczególne scenariusze, co z pewnością ułatwi pracę z tekstami. Na koniec odpowiem na pytanie, w jaki sposób konstru-ować własne scenariusze, oraz przybliżę etapy postępowania biblioterapeu-tycznego.

Jak pracować z zamieszczonymi w książce scenariuszami?

Nauczyciel, wychowawca lub terapeuta pragnący wykorzystać w swojej pracy scenariusz biblioterapeutyczny mają do wyboru kilka jego rodzajów w zależności od zadania, jakie ma pełnić. Oprócz scenariuszy o charakterze diagnostycznym, istnieją również takie, które stawiają sobie za cel profilak-tykę, edukowanie (nauczenie), informowanie (dostarczenie wiadomości) oraz refleksję (rozbudzenie emocji) i relaksację (odprężenie). Podczas rea-lizacji jednego scenariusza jego właściwości mogą się ze sobą zazębiać.

Opracowana tabela ma za zadanie ułatwienie wyboru odpowiedniego scenariusza. Składa się ona z sześciu następujących kolumn:1. T y t u ł – jest tutaj w zasadzie nieistotny, gdyż zazwyczaj nie odczytu-

je się go grupie na początku zajęć, aby nie popsuć efektu zaskoczenia. Został on jednak umieszczony w tej tabeli dla porządku, podobnie jak strona, na której znajduje się w książce konkretny scenariusz. Przy nie-których tytułach postawiono gwiazdkę, która oznacza, że tekst zawiera dodatkowe materiały: kwestionariusz lub ulotkę.

24 Biblioterapia w praktyce

2. O d b i o r c a – zawiera charakterystykę adresata konkretnego scenariu-sza pod kątem grupy wiekowej (np. uczniowie klas gimnazjalnych) lub problemu (np. grupa wsparcia dla kobiet doświadczających przemocy). Biorąc jednak pod uwagę różnice w rozwoju emocjonalnym uczniów, podany wiek należy traktować jako sugestię. Ostatecznie scenariusz wy-biera prowadzący zajęcia.

3. T r e ś ć – hasła i kluczowe problemy zawarte w danym scenariuszu.4. C e l e d o o s i ą g n i ę c i a – znajdują się tutaj cele szczegółowe, jakie

powinny być zrealizowane za pomocą scenariusza. Korelują one ściśle z danymi zamieszczonymi w kolumnach Odbiorca i Treść.

5. M i e j s c e r e a l i z a c j i – w kolumnie tej są podane informacje o prze-znaczeniu scenariusza – ogólnie szkoła lub placówka pozaszkolna.

6. C z a s r e a l i z a c j i – podano tu ilość czasu, jaki jest potrzebny na rea-lizację danego scenariusza.

Niektóre z omówionych kolumn są podzielone przerywanymi liniami w celu ukazania ich dwojakiego zastosowania.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki