1

Bilgi Erişim: Temel Kavramlar

Yaşar TontaYaşar TontaHacettepe Üniversitesi

tonta@hacettepe.edu.tr

yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/

DOK324/BBY220 Bilgi Erişim İlkeleri

2

Plan• Bilgi tanımı• Belge tanımı• Bilgi erişim sistemlerinin mantıksal yapısı• Bilgi Yönetimi • Bilgi erişim sisteminin bileşenleri (belge,

sorgu, derme, değerlendirme)• İlgililik

3

Felsefede Bilgi (Knowledge)• Bilgi

– Bilme etkinliği – Bu etkinlik sonucu elde edilen çıktı

• Bilgi etkinlikleri – algılama – anlama– düşünme– muhakeme etme – yorumlama – açıklama– doğrulama – değerlendirme

Kaynak: Kuçuradi, 1995, s. 97

4

Bilgi Araştırmalarında Bilgi (Information)• Süreç olarak bilgi (information-as-

process)• Bilgi olarak bilgi (information-as-

knowledge)• Nesne olarak bilgi (information-as-

object)

Kaynak: Buckland (1991)

5

Bilgiye Farklı Bakış Açıları

Kaynak: Buckland, 1991, s. 6

SOYUT

SOMUT VARLIK Bilgi olarak bilgi

Bilgi (knowledge) Nesne olarak bilgi Veri, belge, kayıtlı bilgi

SÜREÇ

Süreç olarak bilgi Bilgilenme

Bilgi işleme, veri işleme, belge işleme, bilgi mühendisliği

6

Belge • docere: öğretmek, bilgilendirmek• –ment: araçlar• “bir fiziksel ya da entellektüel olguyu temsil

etmek, yeniden yaratmak ya da ispatlamak için korunan ya da kaydedilen tüm somut ve sembolik dizinsel işaretler” (Suzanne Briet)

• Belge örnekleri: kil tablet, yontu, papirüs, harita, yazma, kitap, dergi, resim, film, kaset, CD-ROM, DVD, Web sayfası, dijital belgeler, vs.

7

Farklı Disiplinlerde Belge• Belge: biçim + işaret + ortam • Biçim:

– Hattatlar, müzik ve sinema yapımcıları, örüntü tanıma uzmanları, kütüphaneciler, arşivciler, müzeciler

• İşaret:– Dilbilimciler, bilgisayarcılar, yapay zeka uzmanları

• Ortam: – Arşivciler, tarihçiler, hukukçular, diplomatik

bilimciler, yayıncılar, kütüphaneciler, vd.

8

Bilgi Yönetimi (Information Management)

• her türlü örgütün etkin olarak işletilmesiyle ilgili bilginin sağlanması, düzenlenmesi, denetimi, yayımı ve kullanımına yönetim ilkelerinin uygulanması

• “doğru karar vermek için doğru formda, doğru kişiye, doğru maliyetle, doğru zamanda, doğru yerde, doğru bilgiyi sağlamak”

• Bkz. “Bilgi Yönetiminin Kavramsal Yapısı” (http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/yayinlar/BilgiYonetimi.pdf)

9

Bilgi Yönetimi (Knowledge Management)

• bir örgütün misyonunu gerçekleştirmesi için örgütün entellektüel sermayesinin kullanımına dayanan bir yönetim uygulaması

• Entellektüel sermaye: örgüt çalışanlarının geliştirdiği ya da biriktirdiği deneyim, hizmet ve ürünlerden sağlanan bilgi (knowledge).

• Bilgi (knowledge):– Belirtik (nesne olarak bilgi)– Örtük (bilgi olarak bilgi)

10

Bilgi Yöneticisi Neyi Yönetir?• İnsan beyninde saklı örtük bilgileri mi?• Üzerinde bilgi taşıdığı varsayılan nesneleri (belgeleri) mi?• Yoksa her ikisini de mi?

– Kütüphanecilik– Arşivcilik– Dokümantasyon - Belge yönetimi – Kayıt yönetimi - İdari

dokümantasyon (records management, document management)– Veri yönetimi, Bilgi kaynakları yönetimi, Bilgi teknolojisi yönetimi – Bilgibilim, bilgi araştırmaları– Bilgi yönetimi (üzerinde bilgi taşıyan belgelerin yönetimi)

11

Bilgi Yönetimi (Information Management)

• Belgelerin sağlanması, düzenlenmesi, yaşatılması, kullanımı, korunması, arşivlenmesi

• Kullanıcıların bilgi gereksinimlerinin saptanması ve karşılanması

• Bilgi sistemlerinin tasarlanması, kurulması ve işletilmesi

• Bilgi teknolojisi yönetimi

12

Bilgi Erişim

• “bilgi toplama, sınıflama, kataloglama, depolama, büyük miktardaki verilerden arama yapma ve bu verilerden istenen bilgiyi üretme (veya gösterme) tekniği ve süreci”

13

Bilgi Erişimin Temel İkilemi

• “Hakkında bilgi bulmak için bilmediğin bir şeyi tanımlama gereği” (Hjerrpe)

14

Bilgi Keşfetme, Tanımlama, Düzenleme ve Erişim

Erişim

Düzenleme

Tanımlama

Keşfetme Keşfetme

Tanımlama

Düzenleme

Erişim

15

Belge Erişim Sisteminin Mantıksal Düzenlemesi

Dizin tutanakları

Gömü - Sözlük

Dizinleme

Belgeler Kullanıcılar

Sorgu formülasyonu

Formel sorgu cümlesi

Erişim kuralı

Kaynak: Maron, 1984

16

İdeal Bilgi Erişim Sistemi

• İlgili belgelerin tümüne ve salt ilgili belgelere erişim sağlamalı

• “İlgililik” kavramı– Nesnel ilgililik– Öznel ilgililik

• Birbirine benzeyen bilgileri bir araya getirmek, benzemeyenleri ayırmak

17

Bilgi Erişimde Temel Kavramlar• Belgeler• Sorgular• Dermeler• Değerlendirme• İlgililik

18

Belgeler• Belge terimi neyi tanımlıyor?

– Tam metin belge?– Belge yerine geçen temsili kayıtlar?– Sayfalar?

• Buckland, “Information As Thing” (JASIS, 1991) http://www.sims.berkeley.edu/~buckland/thing.html

• Buckland “What is a Document” (JASIS, 1997) http://www.sims.berkeley.edu/~buckland/whatdoc.html

• Buckland “What is a Digital Document” (Document Numerique) http://www.sims.berkeley.edu/~buckland/digdoc.html

19

Bilgi Erişim = Belge Erişim?• Bilgi Erişim sistemleri Belge Erişim

sistemleri midir? • Belge bir birim olarak işlem gören bilgi

toplamının temsilidir.

20

Derme• Belgelerin fiziksel ya da mantıksal olarak

toplandığı bir derme– Veri tabanı– Kütüphane?– Dizin?– Diğerleri?

21

Sorgular• Bir kullanıcının bilgi gereksinimlerini tanımlayan

bazı ifadeler• Sorgular çok çeşitli olabilir.

– İhtiyacın doğal dille tanımlanması– Bir sorgu dilinde yazılmış resmi sorgu

• Sorgular bilgi gereksiniminin doğru ifadeleri olmayabilir. – Bir kimseyle görüşme ile resmi sorgu ifadeleri

arasındaki farklar

22

Değerlendirme• Niçin değerlendirmeli? • Neyi değerlendirmeli?• Nasıl değerlendirmeli?

23

Niçin değerlendirmeli?• Sistemin istenip istenmediğine karar

verme• Karşılıklı değerlendirmeler yapma• Diğerleri?

24

Neyi değerlendirmeli?• Bilgi gereksiniminin ne kadarı karşılandı? • Bir konu hakkında ne kadar bilgi edinildi? • Rastgele öğrenme:

– Derme hakkında ne kadar bilgi edinildi? – Başka konular hakkında ne kadar bilgi

edinildi? • Sistem ne kadar davetkar

25

Neyi değerlendirmeli?Kullanıcıların sistem kullanma yeteneğini yansıtan şeyler ölçülebilir mi? (Cleverdon 66)– Bilgi kapsamı– Sunum türü– Kullanım kolay– Zaman ve mekan etkinliği– Anma: Erişilen ilgili materyallerin oranı – Duyarlık: Erişilen ilgili materyalin oranı

effe

ctiv

enes

s

26

İlgililik• Belge ne kadar ilgili

– bu kullanıcı, bu bilgi gereksinimi için.• Öznel, fakat• Bir dereceye kadar ölçülebilir

– İnsanlar bir belgenin bir sorguyla ilgili olup olmadığı konusunda aynı fikirdeler mi?

• Soruyu ne kadar iyi yanıtlıyor? – Tam yanıt? Partial? – Arka plan bilgi?– Daha fazla araştırma için ipucu?

27

İlgililik Araştırmaları• Saracevic, Doktora tezi, 1975• Kullanıcı odaklı ilgililik , Schamber,

Eisenberg ve Nilan, 1990• Çeşitli dergilerin konuyla ilgili özel sayıları

(örneğin, JASIS, April 1994, 45(3))

28

Saracevic• İlgililik, bir iletişim sürecinde kaynakla hedefin

ilişkisinin etkinliğinin bir ölçüsü– Sistem görüşü– Hedefler görüşü– Konu literatürü görüşü– Konu bilgisi görüşü– İlgililik (Pertinence)– Pragmatik görüş

29

Schamber, Eisenberg ve Nilan• “İlgililik, tam metin, çoklu ortam, soru

yanıtlama, veri tabanı yönetim ve bilgi tabanlı sistemler de dahil tüm bilgi sistemlerindeki erişim performansının bir ölçüsü”

• Sistem yönelimli ilgililik: Konusallık• Kullanıcı odaklı ilgililik• Çok boyutlu bir kavram olarak ilgililik

30

Schamber, ve ark. Sonuçlar• “İlgililik, anlamı büyük ölçüde kullanıcıların bilgiyi

algılamalarına ve kendi bilgi gereksinim durumlarına bağlı olan çok boyutlu bir kavram

• İlgililik, kullanıcıların belli bir zamanda bilgiyle bilgi gereksinimi arasındaki ilişkinin kalitesi hakkındaki yargılarına dayanan dinamik bir kavram

• İlgililik, kullanıcının bakış açısından kavramsal ve işletimsel olarak yaklaşıldığında karmaşık ama sistematik ve ölçülebilir bir kavram”

31

Janes’in İlgililik Görüşü

Konusallık

Pertinence

İlgililik

Yarar

Tatmin