BİLGİ EKONOMİSİNDE PARADİGMAL BİLGİ EKONOMİSİNDE PARADİGMAL ARAYIŞLAR: EKONOMİDE BİLİŞSEL, ARAYIŞLAR: EKONOMİDE BİLİŞSEL,

CONNECTİONİST VE CONNECTİONİST VE COMPUTATİONALİST YAKLAŞIMLARCOMPUTATİONALİST YAKLAŞIMLAR

Prof. Dr. Hüsnü ERKANProf. Dr. Hüsnü ERKAN Dokuz Eylül ÜniversitesiDokuz Eylül Üniversitesiİ.İ.B.F. İktisat Bölümü İ.İ.B.F. İktisat Bölümü

Yrd. Doç. Dr. Canan ERKANYrd. Doç. Dr. Canan ERKANDokuz Eylül Üniversitesi Dokuz Eylül Üniversitesi

Hukuk Fakültesi. İktisat AnabilimdalıHukuk Fakültesi. İktisat Anabilimdalı

2

Bildiride; bilişsel, Connectionist ve Computationalist yaklaşımların, ekonomi biliminin yenilenmesi için uygunluğu, büyüme-kalkınma yaklaşımı bağlamında değerlendirilmektedir.İlk bilimsel devrim olan Newton Fiziği; bilimsel düşünce sistemi ve mekanik paradigma olarak; sanayi toplumunu yapılandırdı.İkinci bilimsel devrim olan Kuantum Paradigması ise insanlığı Bilgi Uygarlığı ve Bilgi Toplumuna taşıyor. Mikro elektronik ve mikro biyolojideki teknolojik yenilenme; ekonomik ve sosyal alanların sistem, yapı ve işleyişini tümüyle değiştirmektedir.Bilimsel düşünce paradigmasının bu yenilenmesinde, Bilişsel Teori (Cognitive Theory) ile Ağ (Network) Modelleri yeni yaklaşımlar olarak öne çıktı.

3

Mekanik paradigma, görünen doğa ve evrenin çıplak gözle incelenmesine dayanır. Bu yaklaşımın bir ayağında araştırma konusu olarak gözlenen, kesin ve değişmez doğa olguları; yani empirizm ve pozitivizm; diğer ayağında rasyonalizm yer alır. Kuantum düşüncesinde, görünür doğa Kuantum düşüncesinde, görünür doğa yerine yerine görünmez doğaya inildigörünmez doğaya inildi ve oradaki ve oradaki atom altı ve çekirdek içi partikülleratom altı ve çekirdek içi partiküller arasındaki, arasındaki, dinamik ve çoklu etkileşimin dinamik ve çoklu etkileşimin bir ağbir ağ oluşturduğu keşfedildi. oluşturduğu keşfedildi.

Bilişsel (Cognitive) TeoriBilişsel (Cognitive) Teori

4

Kuantum Düşüncesiyle bilim, sadece var olanı Kuantum Düşüncesiyle bilim, sadece var olanı değil; olabilecek olanı, yani henüz var değil; olabilecek olanı, yani henüz var olmayanı yani yeniyi de keşfedebilmektedir.olmayanı yani yeniyi de keşfedebilmektedir.

Bu durum, araştırmacı beynin ele alınmasını Bu durum, araştırmacı beynin ele alınmasını ve bilimsel araştırmada beynin işlevinin ve bilimsel araştırmada beynin işlevinin dikkate alınmasının önemini ortaya çıkardı. dikkate alınmasının önemini ortaya çıkardı. Bilimsel araştırmada beyin, akıl ve zekânın Bilimsel araştırmada beyin, akıl ve zekânın interdisipliner olarak ele alınması interdisipliner olarak ele alınması Bilişsel Bilişsel Bilim ve TeorininBilim ve Teorinin (Cognitive Science- (Cognitive Science-Cognitive Theory) oluşmasına yol açtı. Cognitive Theory) oluşmasına yol açtı.

Bilişsel teoridekiBilişsel teorideki gelişmeler, gelişmeler, davranışsal davranışsal teoriyiteoriyi önemli ölçüde ikame etti. önemli ölçüde ikame etti.

Bilişsel teoriye göre insan zihni, evreni Bilişsel teoriye göre insan zihni, evreni algılamak için dıştan alınan uyarılarla, zihinde algılamak için dıştan alınan uyarılarla, zihinde var olan bilgileri hep birlikte kullanarak yeni var olan bilgileri hep birlikte kullanarak yeni bilgiler oluşturur; bunları depolar, hatırlar ve bilgiler oluşturur; bunları depolar, hatırlar ve zihinsel süreçte düşünmeyi şekillendirir. Bu zihinsel süreçte düşünmeyi şekillendirir. Bu süreç aynı zamanda bir öğrenme sürecidir. süreç aynı zamanda bir öğrenme sürecidir.

5

Computationalist (Bilgisayar Computationalist (Bilgisayar Bazlı Modeller)Bazlı Modeller)

Computationalism, bilişsel teorinin özel bir biçimi Computationalism, bilişsel teorinin özel bir biçimi olarak şekillendi. Burada insani faaliyetin olarak şekillendi. Burada insani faaliyetin bilgisayarlaştırılabileceği tezinden hareket bilgisayarlaştırılabileceği tezinden hareket edilmektedir: insan zihninin özünde bir Turing- edilmektedir: insan zihninin özünde bir Turing- makinesi olduğu tezi savunulmaktadır. makinesi olduğu tezi savunulmaktadır.

Bu türdeki bir Bu türdeki bir ağ etkileşim sistemlerininağ etkileşim sistemlerinin temel temel özellikleri;özellikleri;

Birbirine bağlı noktalardan oluşan bir ağ sistemi oluşturur,Birbirine bağlı noktalardan oluşan bir ağ sistemi oluşturur, Birbiriyle bağlantılar çeşitlilik arz eder,Birbiriyle bağlantılar çeşitlilik arz eder, Bağlantılı noktalar arasındaki ilişkiler her modelde farklı güç ve Bağlantılı noktalar arasındaki ilişkiler her modelde farklı güç ve

etkinliği temsil ederler. etkinliği temsil ederler. Bağlantılar arasındaki ilişkinin güç değeri ve ilişki gücü değişkendir. Bağlantılar arasındaki ilişkinin güç değeri ve ilişki gücü değişkendir. Bir bağlantı noktasındaki ağ bölgesinden kaynaklanan değişik Bir bağlantı noktasındaki ağ bölgesinden kaynaklanan değişik

etkilerin ağ bütünü içinde yayılma biçimi farklı model yapılanmasına etkilerin ağ bütünü içinde yayılma biçimi farklı model yapılanmasına fırsat verir. fırsat verir.

Ağ sistemi içindeki etkileşimin dağılımı farklılaşmış faktörlerin Ağ sistemi içindeki etkileşimin dağılımı farklılaşmış faktörlerin bulunmasından kaynaklanabilir. bulunmasından kaynaklanabilir.

6

Bilimsel açıklamaların çoklu etkileşim Bilimsel açıklamaların çoklu etkileşim modelleri olarak ele alınması, modelleri olarak ele alınması, connectionismi ortaya çıkardı. Bu connectionismi ortaya çıkardı. Bu modellerin iki temel tipi ön plana çıktı. modellerin iki temel tipi ön plana çıktı. Bunlardan birisi yukarıda incelenen Bunlardan birisi yukarıda incelenen bilgisayar benzeri (Computationalist) bilgisayar benzeri (Computationalist) modeller; diğeri ise beynin çalışmasını esas modeller; diğeri ise beynin çalışmasını esas alan nörolojik-sinir veya beyin ağları alan nörolojik-sinir veya beyin ağları modelleridir. modelleridir.

““Connectionist” model başlığı altında, daha Connectionist” model başlığı altında, daha çok zihnin çalışma esasının temel alan çok zihnin çalışma esasının temel alan modellere yönelim artmaktadır. modellere yönelim artmaktadır. Günümüzde nöral ağ modelleri ön plana Günümüzde nöral ağ modelleri ön plana çıkmaktadır. Bununla birlikte Connectionist çıkmaktadır. Bununla birlikte Connectionist yaklaşım içinde Computationalist modellere yaklaşım içinde Computationalist modellere benzer yaklaşımlar da üretilmiştir. benzer yaklaşımlar da üretilmiştir.

7

Connectionist modellerde var olan Connectionist modellerde var olan temel unsurlar;temel unsurlar;

1.1. Süreç birim seti Süreç birim seti

2.2. Etki (aktivasyon) fonksiyonu,Etki (aktivasyon) fonksiyonu,

3.3. Çıktı fonksiyonu (output function),Çıktı fonksiyonu (output function),

4.4. Bağlantı kalıbıBağlantı kalıbı

5.5. Dağılım kuralı (propagation rule),Dağılım kuralı (propagation rule),

6.6. Etki kuralı Etki kuralı

7.7. Öğrenme (learning rule)Öğrenme (learning rule)

8.8. Sistemin çevre seti (Environment).Sistemin çevre seti (Environment).

8

9

Connectionizm ve Connectionizm ve Sinirağları ModeliSinirağları Modeli

Ağ etkileşim modellerinin giderek Ağ etkileşim modellerinin giderek daha çok ön plana çıkan bir türü, daha çok ön plana çıkan bir türü, beynin çalışması esasına dayalı beynin çalışması esasına dayalı Sinir Ağları Modelidir. Bu tür ağ-Sinir Ağları Modelidir. Bu tür ağ-sistem (connectionst network sistem (connectionst network veya neural network) veya neural network) modellerinde öğrenme özel modellerinde öğrenme özel sonuçlar doğurmaktadır. Zihinin sonuçlar doğurmaktadır. Zihinin yaratıcı işlevi sistem dinamikleri yaratıcı işlevi sistem dinamikleri için belirleyici olmaktadır.için belirleyici olmaktadır.

10

Beynin Sinir AğlarıBeynin Sinir Ağları

11

Beyin benzeri Connectionist Sinir Ağları Beyin benzeri Connectionist Sinir Ağları Modelinin özellikleri;Modelinin özellikleri;

Bu tür ağ etkileşim sistemleri, beyin ve sinir hücresi Bu tür ağ etkileşim sistemleri, beyin ve sinir hücresi benzeri bir yapılanma içinde temel birim veya noktalar benzeri bir yapılanma içinde temel birim veya noktalar içerir. içerir.

Her birimde ortaya çıkan bir uyarı veya sinyal diğer Her birimde ortaya çıkan bir uyarı veya sinyal diğer birimleri de etkiler.birimleri de etkiler.

Her birime ulaşan bir etki; etkileşim içindeki etkilerin Her birime ulaşan bir etki; etkileşim içindeki etkilerin ağırlıklı ortalamasının belli bir eşik değeri aşması ağırlıklı ortalamasının belli bir eşik değeri aşması durumunda buradan kaynaklanan tek bir etki (sonuc) durumunda buradan kaynaklanan tek bir etki (sonuc) üretir. üretir.

Ağ bütününün karakteri onu oluşturan birimlerin Ağ bütününün karakteri onu oluşturan birimlerin birlikte belirlediği ağırlığa göre şekillenir. birlikte belirlediği ağırlığa göre şekillenir.

Ağ bütünü farklı düzeyde yapı ve bağlantılara sahiptir. Ağ bütünü farklı düzeyde yapı ve bağlantılara sahiptir. Girdi birim bağlantısı; ara bağlantı ve çıktı bağlantıları Girdi birim bağlantısı; ara bağlantı ve çıktı bağlantıları oluşur.oluşur.

Bağlantı konsepti, bütün içinde farklı biçimde dağılıp Bağlantı konsepti, bütün içinde farklı biçimde dağılıp yapılanan bir davranış kalıbı oluşturabilir. yapılanan bir davranış kalıbı oluşturabilir.

Aynı ağ sistemi; birbirinden çok farklı davranış Aynı ağ sistemi; birbirinden çok farklı davranış kalıplarının oluşumuna yol açabilir. kalıplarının oluşumuna yol açabilir.

12

Ekonomi Bilimi ve Ekonomi Bilimi ve

ConnectionizmConnectionizm Beynin işleyişini esas alan ağ-sistem Beynin işleyişini esas alan ağ-sistem

modelleri; ekonomik alanda da yeni modelleri; ekonomik alanda da yeni sentezler yaratmaktadır (Nöroekonomi sentezler yaratmaktadır (Nöroekonomi bilimi). Nöroloji bilimleri ve ekonomi ile bilimi). Nöroloji bilimleri ve ekonomi ile psikoloji sentezine yönelen bir yaklaşımdır.psikoloji sentezine yönelen bir yaklaşımdır.

Nöroekonominin bulguları; Nöroekonominin bulguları; duyguların,duyguların, ekonomik karar ve tercihlerde oldukça ekonomik karar ve tercihlerde oldukça etkili olduğu sonucuna ulaşmaktadır. etkili olduğu sonucuna ulaşmaktadır. Nöroekonomik bulgulara göre ekonomik karar Nöroekonomik bulgulara göre ekonomik karar süreçlerine beynin değişik bölgelerinin süreçlerine beynin değişik bölgelerinin katıldığıkatıldığı tesbit edilmiştir. Nitekim tesbit edilmiştir. Nitekim Daniel Daniel KahnemanKahneman, ekonomide Nobel Ödülünü bu , ekonomide Nobel Ödülünü bu alandaki çalışmaları nedeniyle almıştır. alandaki çalışmaları nedeniyle almıştır.

13

Nöro ekonomi, ekonomi biliminin belli bir Nöro ekonomi, ekonomi biliminin belli bir alanında yeni bir açılım getirmekle, alanında yeni bir açılım getirmekle, interdisipliner bir araştırma alanının interdisipliner bir araştırma alanının doğmasına katkı yapmıştır. doğmasına katkı yapmıştır. Ancak yeni Ancak yeni gelişmelerin asıl katkısı, geleneksel gelişmelerin asıl katkısı, geleneksel ekonomi biliminin kendi kendini ekonomi biliminin kendi kendini hapsettiği kapalı mekanik modellerden, hapsettiği kapalı mekanik modellerden, beynin çalışmasını esas alan ağ etkileşim beynin çalışmasını esas alan ağ etkileşim modellerinin ekonomik alana taşınmasıyla modellerinin ekonomik alana taşınmasıyla elde edilecektir. elde edilecektir.

Böylece mekanik fiziğin daha da daraltılmış Böylece mekanik fiziğin daha da daraltılmış bir taklit modeli olan ve pratik değeri olmayan bir taklit modeli olan ve pratik değeri olmayan denge modelleri yerine,denge modelleri yerine, dinamik çoklu dinamik çoklu etkileşime dayalı zaman ve mekân boyutu olan etkileşime dayalı zaman ve mekân boyutu olan modellere fırsat yaratmasıdır. Bu anlamda modellere fırsat yaratmasıdır. Bu anlamda ekonomi bilimin tüm alanları bilişim sürecinin ekonomi bilimin tüm alanları bilişim sürecinin çoklu katılım ve ağ etkileşimi içinde daha çoklu katılım ve ağ etkileşimi içinde daha gerçekçi açıklamalar ortaya koyması gerçekçi açıklamalar ortaya koyması beklenmelidir.beklenmelidir.

14

Ekonomik Gelişme ve Ekonomik Gelişme ve ConnectionismConnectionism

Connectionist modellerin, ekonomi Connectionist modellerin, ekonomi biliminde sadece karar ve tercih alanında biliminde sadece karar ve tercih alanında değil, makro ekonomi alanında da değil, makro ekonomi alanında da aktarılmasının mümkün olduğunu aktarılmasının mümkün olduğunu düşünmekteyiz. düşünmekteyiz.

İnsan Beyninin işleyiş yapısını analoji olarak İnsan Beyninin işleyiş yapısını analoji olarak topluma taşıdığımızda, toplumun ekonomik topluma taşıdığımızda, toplumun ekonomik yapılanmasında üreticilerin, tüketicilerin, yapılanmasında üreticilerin, tüketicilerin, girişimcilerin, devletin, araştırmacıların ve girişimcilerin, devletin, araştırmacıların ve vatandaşın farklı sektör ve mekân içindeki vatandaşın farklı sektör ve mekân içindeki belli birimler olarak örgütlendiğini görürüz. belli birimler olarak örgütlendiğini görürüz. Bunların her birini dinamik etkileşim Bunların her birini dinamik etkileşim içindeki beyin hücrelerine benzetebiliriz. içindeki beyin hücrelerine benzetebiliriz.

15

Dendiritler ise bu gruplar arasındaki ara yüz kurumlar Dendiritler ise bu gruplar arasındaki ara yüz kurumlar olarak algılanabilir. Örneğin; yenilik ve teknoloji olarak algılanabilir. Örneğin; yenilik ve teknoloji üretebilmek için üniversite ve sanayi arasındaki üretebilmek için üniversite ve sanayi arasındaki ilişkilerin kurulması buradaki, ara yüz kurumlar olarak ilişkilerin kurulması buradaki, ara yüz kurumlar olarak karşılıklı mesaj alışverişi ve bunların algılanmasını karşılıklı mesaj alışverişi ve bunların algılanmasını sağlayacak uygun (sinerjik) ortamlara bağlıdır. sağlayacak uygun (sinerjik) ortamlara bağlıdır. Beyindeki uygun kimyasal ortam, salgı ve enzim yerine; Beyindeki uygun kimyasal ortam, salgı ve enzim yerine; sosyal alanda gruplar arasındaki pozitif sinerji sosyal alanda gruplar arasındaki pozitif sinerji yaratacak ilişki, ortak değer ve kültür önem yaratacak ilişki, ortak değer ve kültür önem kazanmaktadır. kazanmaktadır.

Pozitif sinerjinin oluşturulabilmesi için dendritlerde Pozitif sinerjinin oluşturulabilmesi için dendritlerde nöron bağlantısının karakterini belirleyecek enzimler nöron bağlantısının karakterini belirleyecek enzimler önemli iken; sosyal alanda ortak bir dil oluşturarak önemli iken; sosyal alanda ortak bir dil oluşturarak etkileşimi sağlayacak sinerjik ortamdaki karşılıklı algı etkileşimi sağlayacak sinerjik ortamdaki karşılıklı algı ve elektriklenme önemlidir. Burada kapalı gruplar ve elektriklenme önemlidir. Burada kapalı gruplar arasında hiçbir etkileşim-elektriklenme oluşmazken, arasında hiçbir etkileşim-elektriklenme oluşmazken, açık gruplar arasında negatif sinerji, gerilim ve çatışma açık gruplar arasında negatif sinerji, gerilim ve çatışma olarak (örneğin Türkiye’deki gelenekselcilik ve modern olarak (örneğin Türkiye’deki gelenekselcilik ve modern tartışması, türban tartışması, sağ-sol tartışması gibi) tartışması, türban tartışması, sağ-sol tartışması gibi) veya ortak değer, dil ve kültürü paylaşması durumunda veya ortak değer, dil ve kültürü paylaşması durumunda pozitif sinerji oluşmaktadır.pozitif sinerji oluşmaktadır.

16

Örneğin sinir ağları modelinde belli bir sonuç çıktıyı Örneğin sinir ağları modelinde belli bir sonuç çıktıyı hedef alıp, bunun için uygun girdi etkileşiminin hedef alıp, bunun için uygun girdi etkileşiminin yaratılması, öğrenme süreciyle mümkün oluyordu. yaratılması, öğrenme süreciyle mümkün oluyordu. Yeni ekonomik gelişme stratejilerinde de aynı durum Yeni ekonomik gelişme stratejilerinde de aynı durum söz konusudur.söz konusudur.

Yeni gelişme stratejilerinde önce bir gelecek vizyonu Yeni gelişme stratejilerinde önce bir gelecek vizyonu belirlenmekte, bunun yanında misyon ve ortak belirlenmekte, bunun yanında misyon ve ortak değerler oluşturulmaktadır.değerler oluşturulmaktadır.

Sinir ağları modelinde, belli bir nihai çıktı (sonuç), Sinir ağları modelinde, belli bir nihai çıktı (sonuç), gelişme modelinde gelecek vizyonu olarak gelişme modelinde gelecek vizyonu olarak şekillenmektedir. şekillenmektedir.

Burada güçlü yönler ve fırsatlar, olumlu Burada güçlü yönler ve fırsatlar, olumlu ağırlıklandırılmış girdiler olurken; zayıf yönler ve ağırlıklandırılmış girdiler olurken; zayıf yönler ve tehditler, olumsuz ve negatif olarak ağırlıklandırılmış tehditler, olumsuz ve negatif olarak ağırlıklandırılmış girdiler olmaktadır. girdiler olmaktadır.

17

Ağırlıklandırmalara bağlı olarak sürecin işleyişi, Ağırlıklandırmalara bağlı olarak sürecin işleyişi, sürekli olarak izlenirken vizyon hedefine veya sürekli olarak izlenirken vizyon hedefine veya ara hedeflere ulaşmakta, yaşanan yeterlilik veya ara hedeflere ulaşmakta, yaşanan yeterlilik veya yetersizlik sürekli değerlendirilerek, toplumu yetersizlik sürekli değerlendirilerek, toplumu seçilmiş vizyona taşıyacak girdilerin yetersizlik seçilmiş vizyona taşıyacak girdilerin yetersizlik ve hatalarından öğrenerek bunların giderilmesi ve hatalarından öğrenerek bunların giderilmesi sağlanmaktadır. sağlanmaktadır.

Nasıl ki beynin yenilik ve yaratma kapasitesi; Nasıl ki beynin yenilik ve yaratma kapasitesi; odaklanma, bilinçli seçim ve öğrenme odaklanma, bilinçli seçim ve öğrenme süreçleriyle sınırsız ve sürekli ise, toplumun süreçleriyle sınırsız ve sürekli ise, toplumun potansiyellerine, doğru öncelik ve ağırlık potansiyellerine, doğru öncelik ve ağırlık kazandırarak sürekli kılmak mümkündür. Ayrıca kazandırarak sürekli kılmak mümkündür. Ayrıca insanın yenilik yaratma ve düşünce kapasitesinin insanın yenilik yaratma ve düşünce kapasitesinin yüksekliği, kalkınma sürecinin en stratejik yüksekliği, kalkınma sürecinin en stratejik öğelerinden birisi olan entelektüel sermaye öğelerinden birisi olan entelektüel sermaye olarak kalkınmada ağırlıklı bir girdidir.olarak kalkınmada ağırlıklı bir girdidir.

18

SonuçSonuç

Tekli ve tek yönlü neden-sonuç yerine, Tekli ve tek yönlü neden-sonuç yerine, çoklu ve interaktif etkileşimi amaçlayan çoklu ve interaktif etkileşimi amaçlayan Connectivist modelleri esas alan Connectivist modelleri esas alan computionalist (bilgisayar bazlı) yaklaşım computionalist (bilgisayar bazlı) yaklaşım ile, beynin çalışmasını esas alan nöral ile, beynin çalışmasını esas alan nöral ağlar modeli günümüzde giderek öne ağlar modeli günümüzde giderek öne çıkmaktadır. Bunların ekonomik alana çıkmaktadır. Bunların ekonomik alana aktarımı henüz yeterli düzeyde ele aktarımı henüz yeterli düzeyde ele alınmamış olmakla birlikte, beynin çalışma alınmamış olmakla birlikte, beynin çalışma sistemini analoji olarak ekonomik gelişme sistemini analoji olarak ekonomik gelişme sürecine uyarlamak ve önemli paralellikler sürecine uyarlamak ve önemli paralellikler ortaya koymak mümkün olmaktadır.ortaya koymak mümkün olmaktadır.