Biologiczne Podstawy Produkcji Roślinnej Budowa i rodzaje ...matrix.ur.krakow.pl/~wberski/BPPR/06_Zbo%bfa.pdf · E. Ziółeki in. Szczegółowauprawa roślin,skrypt AR ... albo wiecha

Biologiczne Podstawy Produkcji Roślinnej

ZbożaBudowa i znaczenie

Opracował dr inż. Wiktor Berski

Wykorzystano między innymi materiały z następujących źródeł:

A. Szweykowska, J. Szweykowski. Botanika, PWNSzczegółowa uprawa roslin, pod red. J Hersego, PWNJ. Radomski, J. Jasnowska. Botanika, PWNE. Ziółek i in. Szczegółowa uprawa roślin, skrypt ARJęczmień. Chemia i technologia, pod red. H. Gąsiorowskiego,

PWRiL

http://www.ppr.pl/http://encyklopedia.pwn.pl/http://wiem.onet.pl/http://faostat.fao.org/http://www.dominikanie.lub.pl/http://www.stat.gov.pl/http://www.botanypictures.com/http://www.ihar.edu.pl/

http://www.ppr.pl/

http://www.ppr.pl/

http://www.ppr.pl/

http://www.ppr.pl/

http://www.ppr.pl/

http://www.ppr.pl/

http://www.ppr.pl/

http://encyklopedia.pwn.pl/







http://wiem.onet.pl/







http://faostat.fao.org/







http://www.dominikanie.lub.pl/









http://www.stat.gov.pl/









http://www.ihar.edu.pl/









Pod określeniem zboża rozumiemy rośliny o podobnych

właściwościach, uprawiane prawie wyłącznie w celu uzyskaniu

wysokiego plonu ziarna zawierającego dużo skrobi. Podstawowym

plonem jest ziarno przerabiane na mąkę, kaszę, płatki oraz

użytkowane w krochmalnictwie, gorzelnictwie i piwowarstwie, a

także jako pasza; słoma głównie na paszę i ściółkę. Zboża należą do

rodziny traw, klasy roślin jednoliściennych. Mimo odrębności

botanicznej do zbóż zalicza się również grykę, która należy do

rodziny rdestowatych i klasy dwuliściennych.

Rodzina traw wykazuje bardzo dużą zdolność przystosowawczą do

różnych warunków życia - rosną one praktycznie wszędzie. W wielu

formacjach roślinnych trawy odgrywają zasadniczą rolę, są

elementem budującym te zbiorowiska np. amerykańską prerię,

afrykańskie sawanny, czy też euroazjatyckie stepy. Stanowią też

jedną z najważniejszych grup roślin uprawnych (żyto, pszenica,

owies, kukurydza, ryż, trzcina cukrowa, bambus).

Systematyka roślin zbożowych

Klasa Jednoliścienne Rodzina TrawyRodzaj żyto

pszenicajęczmień Podrodzina owies wiechlinowatepszenżytoprososorgo Podrodzina kukurydza prosowateryż

Klasa DwuliścienneRodzina Rdestowate Rodzaj gryka

Ramankutty, N., A. Evan, C. Monfreda, and J. A. Foley (2008), Farming the planet: 1. Geographic distribution of global agricultural lands in the year 2000,Global Biogeochem. Cycles, 22, GB1003,doi:10.1029/2007GB002952.

34% powierzchni wolnej od lodu jest wykorzystywane pod uprawę lub wypas

Zboża nie rosną na pustyniach, Arktyce oraz terenach górskich

Uprawy


Farming the planet: 2. Geographic distribution of crop areas, yields, physiological types, and net primary production in the year 2000 Chad Monfreda, 1Navin Ramankutty, 2and Jonathan A. Foley

Wykorzystanie powierzchni uprawnej

Żywność



Pasza



Inne

http://www.fao.org/docrep/x2184e/x2184e03.htm

Pochodzenie zbóż

okres Lokalizacja

Pszenica 7 000 pne Bliski Wschód

Jęczmień 7 000 pne Bliski Wschód

Ryż 4 500 pne Azja

Kukurydza 4 500 pne Ameryka Środkowa

Proso 4 000 pne Afryka

Sorgo 4 000 pne Afryka

Żyto 400 pne Europa

Owies 100 ne Europa

Pszenżyto 1930 ne ZSRR, Europa

O znaczeniu gospodarczym zbóż świadczy fakt, że

uprawia się je na obszarze wynoszącym ponad

2/3powierzchni gruntów uprawnych na świecie.

Swoją popularność zboża zawdzięczają:

•dużej zdolności przystosowania się do różnych

warunków glebowych i klimatycznych,

•łatwości uprawy przy niedużym nakładzie pracy,

•stosunkowo dużemu plonowi,

•łatwości przechowywania,

•wysokiej wartości odżywczej.

https://freeweibo.com/weibo/%E4%B8%AD%E5%8D%B0%E6%81%8B%E4%BA%BA_%E8%BE%9B%E6%A0%BC%E8%8E%AB%E9%BB%98

Światowa produkcja zbóż na tle innych roślin ( mln ton, 2014)

FAOSTAT

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

Trzcina

cukrowa

Kukurydza Ryż Pszenica Ziemniaki Soja Palma

oleista

Buraki

cukrowe

Maniok Jęczmień Banany Sorgo Proso

Ziarno zbóż jest podstawowym pokarmem człowieka, a także surowcem dla wielu gałęzi przemysłu:

Kierunki użytkowania zbóż

PRZEMYSŁ ROLNICTWO

chemiczno- paszowy spożywczy pasze materiał

farmaceutyczny siewny

koncentraty piekarski i młynarsko- piwowarsko-

spożywcze: cukierniczy: skrobiowy: słodowniczy:

syropy makarony mąki słód, piwo

kawy zbożowe pieczywo kasze wódki

hydrolizaty białkowe ciastka skrobia odpady

przyprawy otręby przemysłowe

Ze względu na sposób uprawy zboża (rośliny uprawne)można podzielić na:Ozime (oziminy: żyto, pszenica, jęczmień, pszenżyto) -uprawne rośliny jednoroczne, które do przejścia całegocyklu rozwojowego potrzebują okresu niskichtemperatur (jarowizacji), występujących zimą. Wysianewiosną nie wytwarzają pąków kwiatowych i nie owocują.Owoce dają za to w maju i sierpniu, czasem w grudniu.Oziminy wysiewane jesienią, rozpoczynają wegetacjęprzed zimą. Zimują pod pokrywą śnieżną, ale nie podlodem. Brak śniegu zimą może prowadzić do uszkodzeniamłodych roślin. Zbyt wysokie temperatury zimąprowadzą do przedwczesnego wzrostu roślin.Jare (pszenica, jęczmień, pszenżyto, owies, kukurydza,proso, sorgo, kanar, ryż) - uprawne rośliny jednoroczne,których cały cykl rozwojowy zachodzi w jednym okresiewegetacyjnym. Do kwitnienia nie potrzebują okresuniskich temperatur (jarowizacji).

Rodzina traw liczy ok. 10000 gatunków (w Polsce ok. 160) zarówno

roślin zielnych jak i drzewiastych (bambus). Większość gatunków to

rośliny wieloletnie lub jednoroczne, o charakterystycznych

łodygach podzielonych na wyraźnie pogrubione węzły („kolanka”) i

międzywęźla. Łodygi tego typu nazywane są źdźbłami i z pewnymi

wyjątkami (kukurydza i trzcina cukrowa) są puste w środku. Mogą

ulegać zdrewnieniu (bambus). Charakterystyczną budowę mają

także liście traw składające się z tzw. pochwy, która otacza źdźbło

ponad kolankami oraz równowąskiej blaszki liściowej. W miejscu

przejścia pochwy w blaszkę znajduje się charakterystyczny twór

zwany języczkiem liściowym. Jest to krótki błoniasty wyrostek

przylegający do źdźbła.

Trawy posiadają korzenie wiązkowe, które zagłębiają się płytko w

ziemie; większa ich część znajduje się w górnej warstwy gleby (do

głębokości 25 cm), jednakże część ich może sięgać do 1 m, a nawet

głębiej.

Zboża mają wspólne cechy botaniczne, a mianowicie:

1.Korzenie wiązkowe – zagłębiają się płytko w ziemię; większa ich

część znajduje się w górnej warstwy gleby (do głębokości 25 cm),

jednakże część ich może sięgać do 1 m, a nawet głębiej.

2.Łodyga zbudowana jest z kilku międzywęźli (grube węzły noszą

nazwę kolanek), które u większości zbóż są puste, tylko

kukurydza, proso i niektóre odmiany pszenicy maja międzywęźla

wypełnione gąbczastym rdzeniem.

3.Z każdego węzła wyrasta liść, u którego wyróżnia się blaszkę

liściową i pochwę obejmującą dolną część międzywęźla. U nasady

blaszki liściowej znajduje się: języczek i uszka (ostrogi), których

kształt jest charakterystyczny dla poszczególnych rodzajów

zbóż.

4.Zboża mają kwiatostan złożony, przy czym jest nim albo kłos

złożony (u żyta, pszenicy i jęczmienia) albo wiecha (u owsa, prosa,

ryżu i sorga). Kwiaty zbóż są obupłciowe z wyjątkiem kukurydzy, u

której kwiatostan męski (wiecha) wyrasta na szczycie łodygi, zaś

kwiatostan żeński (kolba), w kątach dolnych liści.

5.Owocem zbóż jest ziarniak zwany popularnie ziarnem. Niektóre

zboża mają ziarniaki gołe (pszenica, żyto), choć istnieją pszenice

oplewione, u innych ziarniak jest otoczony plewkami kwiatowymi

(owies, jęczmień, proso, ryż). Plewki są albo nie zrośnięte z

ziarniakiem (owies, proso, ryż), albo z nim zrośnięte (jęczmień) –

choć obok oplewionych form jęczmienia i owsa istnieją również

formy nieoplewione (nagie). Owocem gryki jest trójgraniasty

orzeszek (niełupka), również pospolicie zwany ziarnem.

http://soilandhealth.org/wp-content/uploads/01aglibrary/010139fieldcroproots/010139ch5.html

System korzeniowy pszenicy ozimej Marquis

31 dni 45 dni 60 dni W trakcie kwitnienia

Budowa wykształconej rośliny zbożowej:

a. Korzonki zarodkowe,

b. korzenie przybyszowe,

c. międzyweźle,

d. kolanko,

e. blaszka liściowa,

f. pochwa,

g. dokłosie

h. kłos.

Budowa źdźbła

A- rozwój źdźbła, B- odcinek źdźła z dwoma węzłami, C- kolanko źdźła,

D- przekrój przez kolanko i węzeł.

1. Blaszka liścia

2. Pochwa liścia

3. Zgrubienie pochwy czyli kolanko

4. Węzeł

5. Międzywęźle

6. Tkanka twórcza

Liście traw

A- części składowe liścia: 1- kolanko,

2- pochwa liściowa, 3- języczek, 4-

blaszka liściowa; B- podstawa

blaszki liściowej: 5- ostrogi (uszka);

C- fragment liścia owsa zdjętego z

łodygi.

Z węzłów wyrastają liście, składające się z blaszki liściowej i pochwy, która

obejmuje źdźbło. Na granicy blaszki liściowej i pochwy znajdują się uszka i

języczek, których kształt jest charakterystyczny dla poszczególnych

gatunków.

Kwiatostany zbóż

a) jęczmień, c) pszenica, d) żyto – kłosyb) owies - wiecha

Kukurydza

http://www.biology-resources.com/drawing-plant-flower-15-maize-plant.htmlhttp://www.herbae.pl/?p=658

http://www.biology-resources.com/drawing-plant-flower-15-maize-plant.html













Budowa kwiatu zbóż

Kwiaty traw są z reguły obupłciowe i w zasadzie składają się zgórnego słupka i trzech pręcików. U podstawy słupka znajdują sięzwykle dwie lub trzy drobne łuski zwane łuszczkami będącenajprawdopodobniej pozostałością po wewnętrznym kółku okwiatu.Słupek z pręcikami i łuszczkami zamknięty jest w dwóch łuskachzwanych plewkami. Wyżej umieszczona plewka górna powstała zezrośnięcia się dwóch listków zewnętrznego okółku. Plewka dolnajest natomiast przekształconą przysadką szypułki kwiatowej. Jedenlub więcej takich kwiatów zamkniętych w plewkach zestawionychjest na osi w elementarny kwiatostan objęty od dołu płonymiłuskami zwanymi plewami. Takie elementarne kwiatostanyzestawione są następnie w różnego rodzaju groniaste, złożonekwiatostany, najczęściej wiechy lub kłosy. Plewy i plewki opatrzonesą często na szczycie ością a owocem jest tkwiący w plewkachziarniak, suchy owoc, w którym łupina nasienna zrośnięta jest zowocnią. Od reguły tej istnieją odstępstwa, np. bambus tworzyowoce typu jagody.

Gryka ma kwiaty obcopylne, zapylane przez owady. Kwiaty sądwupostaciowe, jedne mają słupek wystający ponad pręcikami, innekrótszy od pręcików.

Kłoski pszenicy owocują przeciętnie

czterema ziarniakami. Rzadko

spotyka się szóste ziarniaki u

pszenicy lecz tylko drugie i

pierwsze ziarniaki w kłosku są

największe, wypełnione - dorodne.

Kłoski wyrastają na osadce

naprzemianlegle, schodkowato w

formie pięterek. Kłos pszenicy ma

przeciętnie 16, a niezwykle rzadko

występuje 26 pięterek. Kłoski dolne

są płonne - nie wytworzą ziarniaków

i płonnych jest również kilka

kłosków szczytowych.

Wikipedia

Schemat budowy kłoska:

a. Plewa,

b. plewka dolna,

c. plewka górna,

d. znamiona słupka,

e. pylnik.

Kwiaty u zbóż zebrane są w

kwiatostany (kłosy lub wiechy), i

są osadzone na zakończeniu

źdźbła. Kwiat jest zbudowany z

dwóch plewek, słupka i trzech

pręcików. U form ościstych dolna

plewka jest zakończona ością

W kłosie pszenicy na każdym pięterku osadki kłosowej znajduje się jeden kłosek, zawierający 3 - 5 kwiatków, z czego 1 lub 2 są płonne.

Budowa ziarniaka

Ziarniak, owoc pojedynczy, suchy, niepękający, jednonasienny, w

którym łupina nasienna zrośnięta jest z owocnią. Zarodek w

ziarniaku jest mały, umieszczony z boku i nietypowo wykształcony.

Jeden liścień zarodka umieszczony jest bocznie i przekształcony

jest w tarczkę ściśle przylegająca do bielma.

Większą część ziarniaka wypełnia bielmo o wysokiej zawartości

skrobi zapasowej, w zewnętrznej części bielma znajduje się tzw.

warstwa aleuronowa wypełniona białkiem zapasowym (aleuronowe

ziarna). Ziarniak jest owocem charakterystycznym dla rodziny

traw.

Budowa ziarniaków poszczególnych zbóż jest podobna. Podwzględem budowy morfologicznej (zewnętrznej) i form kiełkowaniaziarna, zboża dzielą się na:

1.Posiadające wyraźny rowek podłużny (bruzdkę) na stroniebrzusznej ziarna i wytwarzające przy kiełkowaniu przy kiełkowaniukilka korzonków.

2.Nieposiadające podłużnego rowka i wytwarzające przy kiełkowaniujeden korzonek (kukurydza, gryka, proso).

Budowa anatomiczna ziarna pszenicy

1.Bródka

2.Bielmo

3.Komórki skrobi w białkowej matrycy

4.Ścianki celulozowe komórki

5.Komórki aleuronowe

6.Warstwa hialinowa

7.Warstwa nasienna (Testa)

8.Komórki rurkowe

9.Komórki poprzeczne

10.Komórki podłużne

11.Naskórek

12.Tarczka

13.Pączek

14.Korzonek

15.Bruzdka

16.Plamka pigmentowa

17.Okrywa

18.Zarodek

R. Jurga Przetwórstwo zbóż, Warszawa 1994

Przekrój poprzeczny ziarniaka jęczmienia (x200)

Jęczmień. Chemia i technologia

Pod względem budowy anatomicznej ziarno zbóż składa się z:

zarodka, bielma i okrywy owocowo-nasiennej.

Okrywa owocowo – nasienna stanowi najbardziej zewnętrzna

część ziarna. Zbudowana jest z komórek obumarłych i zdrewniałych,

silnie wysyconych substancjami mineralnymi. Chroni ona ziarno

przed uszkodzeniem, szkodnikami i truciznami (zaprawy), jest

nieprzepuszczalna dla wielu substancji, przepuszcza natomiast

wodę i w określonych warunkach tlen. Fakt ten ma ogromne

znaczenie w procesie kiełkowania ziarna, wykorzystywanym w

przemyśle fermentacyjnym (słodowanie), jak również przy

nawilżaniu i kondycjonowaniu ziarna przed przemiałem.

W zarodku, który pod względem fizjologicznym stanowinajważniejszą część ziarna rozróżnia się stożek wzrostu, łodyżkę,korzonek oraz tarczkę. Tarczka pełni role organu ssącego, zapomocą którego zarodek pobiera z bielma pożywienie. Ponad nasadatarczki znajduje się stożek wzrostu pędu i zawiązki liści okrytespecjalną pochwą, utworzoną przez najbardziej zewnętrzny liść,zwana koleoptylem. Zawiązek korzenia znajduje się na drugimbiegunie zarodka, i jest również okryty pochwa (koleoryzą).

Bielmo jest magazynem substancji zapasowych i dzieli się na bielmośrodkowe tzw. mączne, stanowiące główny składnik mąki orazzewnętrzną warstwę komórek aleuronowych, w praktyce zaliczanądo okrywy owocowo-nasiennej i przechodzącą w czasie przemiału dootrąb. Pszenica zawiera około 83% bielma, żyto 78%, a owies58%.

Warstwa aleuronowa – stanowi obok bielma rodzaj magazynuskładników odżywczych, a ponadto jest źródłem wielu witamin ienzymów. W czasie kiełkowania uzupełnia rolę tarczki przekazujączarodkowi składniki odżywcze z bielma.

W górnej części ziarna występuje kępka włosków zwana bródką.

Przypuszczalnie spełnia ona pewną rolę w regulacji wilgotności

ziarna w czasie dojrzewania. Włoski bródki są pojedynczymi

komórkami o kształcie charakterystycznym dla poszczególnych

zbóż. Bródka stanowi miejsce, w którym osadza się brud, bakterie,

zarodniki grzybów. W czasie czyszczenia ziarna jest usuwana w

łuszczarkach. Na stronie brzusznej ziarna (przeciwległej do

zarodka) biegnie, w przypadku niektórych zbóż takich jak: żyto,

pszenica, jęczmień i owies, charakterystyczny rowek zwany

bruzdką. Jest to pozostałość po wiązce sitowo – naczyniowej, przez

którą roślina macierzysta zaopatruje ziarno w kłosie w substancje

odżywcze. Ponieważ bruzdka stanowi siedlisko pyłu, brudu,

drobnoustrojów, a ponadto jej wielkość decydować może o

wydajności mąki z ziarna, uważa się, że ziarno o głębokiej bruzdce

stanowi surowiec młynarski gorszej jakości. Bruzdka w pszenicy

jest z reguły szeroka i płytka, natomiast u żyta węższa i głębsza.

Stosunek ilościowy poszczególnych części ziarniaka:

Okrywa owocowa 5,5 %

Okrywa nasienna 2,5 %

Bielmo ogółem 89,5 %

W tym:

Warstwa komórek aleuronowych 7,0 %

Bielmo środkowe 82,5 %

Zarodek 2,5 %

Znaczenie zbóż w żywieniu człowieka Przegląd Zbożowo-Młynarski 2007

389

Fazy rozwojowe roślin zbożowych (skala BBCH)

0. Kiełkowanie

1. Rozwój liści

2. Krzewienie

3. Strzelanie w źdźbło, wzrost pędu na długość

4. Grubienie pochwy liściowej liścia flagowego(rozwój kłosa w pochwie liściowej)

5. Kłoszenie

6. Kwitnienie

7. Rozwój ziarniaków

8. Dojrzewanie

9. Zamieraniehttp://pl.wikipedia.org/wiki/Skale_BBCHFazy rozwojowe … S. Zwierz Pomorskie Wieści Rolnicze, Przegląd rolniczy

http://pl.wikipedia.org/wiki/Skale_BBCH


Fazy rozwojowe roślin zbożowych (skala BBCH)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Skale_BBCHFazy rozwojowe … S. Zwierz Pomorskie Wieści Rolnicze, Przegląd rolniczy



0. Kiełkowanie


Kod Opis

00 Suchy ziarniak

01 Początek pęcznienia, ziarniak miękki typowej wielkości

03 Koniec pęcznienia, ziarniak napęczniały

05 Korzeń zarodkowy wydostaje się z ziarniaka

06 Korzeń zarodkowy wzrasta, widoczne włośniki i korzenie boczne

07 Pochewka liściowa (koleoptyl) wydostaje się z ziarniaka

09 Pochewka liściowa (koleoptyl) przebija się na powierzchnię gleby (pękanie gleby)



1. Rozwój liści


Kod Opis

10 Z pochewki liściowej

(koleoptyla) wydobywa się

pierwszy liść (szpilkowanie)

11 Faza 1. liścia

12 Faza 2. liścia

13 Faza 3. liścia

1... Fazy trwają aż do...

19 Faza 9. lub więcej liści



2. Krzewienie


Kod Opis

20 Brak rozkrzewień

21 Początek fazy krzewienia:

widoczne 1 rozkrzewienie

22 Widoczne 2 rozkrzewienia

23 Widoczne 3 rozkrzewienia

2... Fazy trwają aż do...

29 Koniec fazy krzewienia. Widoczna

maksymalna liczba rozkrzewień



3. Strzelanie w źdźbło, wzrost pędu na długość


Kod Opis

30 Początek wzrostu źdźbła: węzełkrzewienia podnosi się, pierwszemiędzywęźle zaczyna się wydłużać,szczyt kwiatostanu co najmniej 1 cmnad węzłem krzewienia

31 1 kolanko co najmniej 1 cm nadwęzłem krzewienia

32 2 kolanko co najmniej 2 cm nadkolankiem 1

33 3 kolanko co najmniej 2 cm nadkolankiem 3

3… Fazy trwają aż do …

37 Widoczny liść flagowy, ale jeszczenierozwinięty, kłos zaczyna pęcznieć

39 Faza liścia flagowego: liść flagowycałkowicie rozwinięty, widocznyjęzyczek liściowy (ligula) ostatniegoliścia



4. Grubienie pochwy liściowej liścia flagowego

(rozwój kłosa w pochwie liściowej)


Kod Opis

41 Początek grubienia (nabrzmiewania)pochwy liściowej liścia flagowego,wczesna faza rozwoju kłosa, wiechy

43 Widoczna nabrzmiała pochwaliściowa liścia flagowego

45 Końcowa faza nabrzmiewaniapochwy liściowej liścia flagowego,późna faza rozwoju kłosa, wiechy

47 Otwiera się pochwa liściowa liściaflagowego

49 Widoczne pierwsze ości



5. Kłoszenie


Kod Opis

51 Początek kłoszenia: szczytkwiatostanu wyłania się z pochwy,widoczny pierwszy kłosek

52 Odsłania się 20% kwiatostanu (kłos,wiecha)







59 Zakończenie fazy kłoszenia,wszystkie kłoski wydobywają się zpochwy, kłos (wiecha) całkowiciewidoczny



6. Kwitnienie


Kod Opis

61 Początek fazy kwitnienia:widoczne pierwsze pylniki

65 Pełnia fazy kwitnienia,wykształconych 50% pylników

69 Koniec fazy kwitnienia, wszystkiekłoski zakończyły kwitnienie,widoczne zaschnięte pylniki



7. Rozwój ziarniaków


Kod Opis

71 Dojrzałość wodna: pierwszeziarniaki wodniste, osiągnęłypołowę typowej wielkości

73 Początek dojrzałości mlecznej

75 Pełna dojrzałość mlecznaziarniaków, ziarniaki osiągnęłytypową wielkość, źdźbło zielone

77 Dojrzałość późno-mlecznaziarniaków



8. Dojrzewanie

9. Zamieranie


Kod Opis

83 Początek dojrzałości woskowejziarniaków

85 Dojrzałość woskowa miękka,ziarniaki łatworozcierają się między palcami

87 Dojrzałość woskowa twarda,ziarniaki łatwołamać paznokciem

89 Dojrzałość pełna, ziarniakitwarde, trudne dopodzielenia paznokciem

Kod Opis

92 Dojrzałość martwa, ziarniakibardzo twarde, nie można w niewbić paznokcia

93 Ziarniaki luźno ułożone w kłosie,mogą się osypać

97 Roślina więdnie i zamiera

99 Zebrane ziarno, okres spoczynku



W 2016 roku powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwachrolnych wyniosła 14376 tys. ha, tj. 89,5% obszaru ogólnegogospodarstw rolnych. Liczba gospodarstw rolnych posiadającychużytki rolne wyniosła 1 408, w tym 27 tys. gospodarstwposiadało powierzchnię użytków rolnych do 1,0 ha włącznie.

Główny Urząd Statystyczny oszacował powierzchnię uprawy zbóżogółem w 2016 r. na około 7,5 mln ha (około 52% użytków), wtym powierzchnia zasiewów zbóż podstawowych z mieszankamizbożowymi – około 6,9 mln ha, z tego:

pszenicy około 2,4 mln ha (34,8%),

żyta blisko 0,8 mln ha (11,6%),

jęczmienia blisko 1,0 mln ha (14,5%),

owsa blisko 0,5 mln ha (7,2%),

pszenżyta około 1,4 mln ha (20,3%),

mieszanek zbożowych około 0,8 mln ha (11,6%).

Plony w 2016 roku poszczególnych gatunków zbóz ozimych wedługszacunku wynikowego (w dt/ha):

pszenica 47,5 (38,5)*,z yto 28,9,

jeczmien 42,8 (36,2),pszenz yto 36,7 (31,8),mieszanki zboz owe 32,3 (30,4).

Zbiory zbóż ozimych wyszacowano na około 16,6 mln t (9,2 mln t),w tym:

pszenicy na 8,9 mln t (2,2 mln t),żyta na ponad 2,2 mln tjęczmienia na blisko 0,8 mln t (2,8 mln t),pszenżyta na około 4,4 mln t (0,6 mln t),mieszanek zbożowych na blisko 0,3 mln t (2,2 mln t),owies (1,4 mln t).

Powierzchnia kukurydzy uprawianej na ziarno wyniosła około 0,6mln ha, natomiast plony oszacowano na 71,7 dt/ha. Zbioryokreślono na około 4,2 mln.*zboża jare

Rodzaje zbóż

Pszenica

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pszenica_w_polu_1.jpg

PSZENICA, Triticum, rodzaj z rodziny wiechlinowatych (traw),

obejmujący około 20 gatunków dzikich i uprawnych roślin zielnych,

pochodzących z pd.-zach. i środk. Azji. Obok jęczmienia jest

najstarszym zbożem chlebowym; obecnie jej uprawa na ziarno (mąka,

kasze) jest rozpowszechniona na całym świecie i zajmuje czołowe

miejsce w globalnej produkcji zbóż. Dzięki zabiegom hodowlanym

uzyskano odmiany o nowych cechach, co umożliwiło rozszerzenie

upraw na inne strefy klimatyczne oraz zwiększyło plenność. Wśród

uprawnych gatunków i podgatunków największe znaczenie

gospodarcze ma pszenica zwyczajna. Wykształca kilka źdźbeł o

wysokości 80–130 cm; roślina zasadniczo samopylna; kwiatostan —

kłos złożony z kłosków osadzonych po obu stronach niełamliwej

osadki kłosowej. Ziarniak zaokrąglony, nie zrośnięty z plewkami,

łatwo się wymłaca.

W obrębie pszenicy zwyczajnej (Triticum vulgare) wydziela się

odmiany botaniczne różniące się ościstością, barwą kłosa i ziarna

(białe lub czerwone); liczne odmiany rolnicze, ozime i jare, różnią się

zarówno cechami morfologicznymi, fizjologicznymi, jak i

właściwościami rolno-użytkowymi, np. wczesnością, zimotrwałością,

odpornością na choroby, zawartością w ziarnie białek glutenowych

(11–18%) warunkujących wartość wypiekową mąki. Oprócz pszenicy

zwyczajnej dość powszechna jest uprawa pszenicy twardej

(Triticum durum), o szklistym przekroju ziarna i znacznej

zawartości białka (pszenica makaronowa). Inne podgatunki są

uprawiane sporadycznie.

Pszenica wymaga dobrej gleby i silnego nawożenia mineralnego. Siew

pszenicy ozimej w 2 połowie września i początkach października, zbiór w 2

połowie lipca i początkach sierpnia, pszenicy jarej — w sierpniu. W Polsce

około 90% powierzchni obsianej pszenicą stanowią ozime odmiany pszenicy

zwyczajnej, reagujące zwyżką plonów na silne nawożenie; pozostałe 10%

zajmują odmiany jare, mniej plenne, lecz o lepszej wartości wypiekowej

mąki.

Najwyższe plony uzyskuje się w Holandii (8,5 t/ha), a także w Wielkiej

Brytanii i Francji. W Polsce uzyskuje się plony ziarna średnio na poziomie

3,5 t/ha.

Zużycie ziarna pszenicy:

50 % spożycie,

40 % pasza,

8 % materiał siewny,

2 % straty.

Ziarno jest tez wykorzystywane do produkcji kaszy mannej, płatków

śniadaniowych, znajduje zastosowanie w produkcji skrobi, słodu

browarniczego oraz suchego glutenu. W czasie przerobu ziarna na mąkę czy

kasze otrzymuje się cenny produkt uboczny - otręby pszenne

Żyto

ŻYTO, Secale, rodzaj z rodziny wiechlinowatych, obejmujący

kilkanaście gatunków. jednorocznych i wieloletnich roślin zielnych.

Żyto zwyczajne pochodzi z Azji Mniejszej, i obejmuje znaczną

część podgatunków rosnących jako chwasty w uprawach zbóż.

Najważniejszym gospodarczo podgatunkiem jest żyto uprawne,

roślina jednoroczna, o wysokości do 2m; kłos ościsty, ziarniak nie

jest zrośnięty z plewką, łatwo się wymłaca; żyto jest rośliną

wiatropylną, obcopylną, samosterylną. Uprawne żyto jest typową

wtórną rośliną uprawną, powstałą z chwastu towarzyszącego polom

pszenicy. Pierwsze ślady uprawy w pn. Europie pochodzą z okresu

brązu i wczesnego okresu żelaza; w czasach cesarstwa rzymskiego

główne zboże chlebowe na pn. od Alp. Do XIX wieku w wielu rejonach

dominowało nad pszenicą. Obecnie na większą skalę (na ziarno, na

zieloną paszę) jest uprawiane w pn. i środk. Europie.

Ziarno żyta (zawierające oprócz skrobi ok. 11% białka, ok. 2%

tłuszczu i in.) używane jest do wyrobu mąki (głównie na chleb),

napojów alkoholowych, otręby żytnie są cenną paszą, słoma służy

głównie. jako ściółka. Plony żyta 1,8–2,4 t z ha (w dobrych warunkach

powyżej 4 t z ha); Polska zajmuje 2 miejsce w światowej produkcji

tego zboża (po Federacji Ros.). Żyto jest mało wymagające

klimatycznie i glebowo.

Pszenżyto

PSZENŻYTO, Triticale, sztucznie wyhodowane zboże, mieszaniec pszenicy i

żyta, o cechach pośrednich w stosunku do gatunków rodzicielskich. Powstaje

w wyniku zapylenia pszenicy pyłkiem żyta. W porównaniu ze zwykłymi

mieszańcami pszenicy i żyta pszenżyto odznacza się dobrą płodnością i

plennością, zawiera o ok. 4% więcej białka niż pszenica, ma mniejsze od niej

wymagania glebowe. W Polsce wzrost jego zbiorów jest związany z

wprowadzaniem plennych odmian hodowlanych oraz zwiększaniem

powierzchni uprawy. Stosowane do produkcji pasz treściwych.

Plon ziarna pszenżyta w produkcji wynosi ok. 3,1 t/ ha, podczas gdy w

uprawach doświadczalnych średni plon wynosi ok. 6,87 t/ ha, co oznacza że

staje się ono potencjalnie najplenniejszym zbożem. Produkuje się średnio

1980 tyś ton ziarna rocznie, w tym ok. 90% formy ozimej, który prawie w

całości jest przeznaczany na pasze.

Jęczmień

JĘCZMIEŃ, Hordeum, rodzaj z rodziny wiechlinowatych (traw),

podrodziny jęczmieniowatych; obejmuje jednoroczne lub wieloletnie

rośliny zielne (wg różnych autorów od 18 do 30 gatunków.). Jest on

zapewne najstarsza roślina uprawna, znany już w okresie neolitu,

uprawiany głównie jako zboże chlebowe w starożytnym Egipcie,

Mezopotamii, Grecji, jest obecnie rozpowszechniony jako roślina

jara i ozima na wszystkich kontynentach. Źdźbło wysokości 60–100

cm; liście lancetowate, dość szerokie. Owocem jest wydłużony

ziarniak, zrośnięty z plewkami, z wyjątkiem form jęczmienia nagiego

(orkisz). Rozróżnia się jęczmienie dwurzędowe (2 boczne kłoski

płonne, środkowy płodny) oraz jęczmienie wielorzędowe (wszystkie 3

kłoski płodne). wśród jęczmieni wielorzędowych wydziela się m.in.

formy 6-rzędowe oraz 4-rzędowe.

Ziarno jęczmienia ze względu na brak białek glutenowych nie nadaje się na

mąkę do wyrobu chleba. Używane przede wszystkim na kasze, jako surowiec

browarniany do wyrobu piwa oraz na paszę. Wyhodowano dużą liczbę odmian

umożliwiających uprawę w trudnych warunkach dalekiej północy (okres

wegetacyjny ok. 55 dni), jak i spełniających wymagania przemysłowe.

Niektóre gatunki jęczmienia są uprawiane jako trawy ozdobne, inne

spotykane jako chwasty przydrożne.

W Polsce udział jęczmienia ozimego w uprawie jest nieduży ze względu na

łatwe wymarzanie; ziarno (zawiera ok. 14% wody, ok. 11% białka, ok. 65%

skrobi, 2–4% tłuszczu, ok. 2,5% związków miner.) używane na paszę (75%),

do produkcji słodu piwowarskiego i gorzelniczego (5%), także do celów

konsumpcyjnych (kasze, mąka) – 5%. Na materiał siewny przeznacza się

około 10%. Reszta (około 5%) to ubytki i straty.

Owies

OWIES, Avena, rodzaj z rodziny wiechlinowatych (traw); obejmujeod 7 do 30 gatunków samopylnych roślin jednorocznych lubwieloletnich, pochodzenia azjatyckiego. Owies został stosunkowopóźno wprowadzony do uprawy, około 2 tys. lat temu. Początkowo byłchwastem w pszenicy i jęczmieniu. Kwiatostan — wiecha o kłoskachdwu- lub kilku-kwiatowych, otulonych wielkimi plewami; ziarno niewymłaca się z plewek (z wyjątkiem form nagich), choć nie jest z nimizrośnięte. Dzięki niewielkim wymaganiom cieplnym, uprawa owsasięga do koła podbiegunowego, częsta także uprawiany jest w górachna znacznych wysokościach. Ziarno o wysokiej zawartości tłuszczu(4–6,5%) i białka w stosunku do innych zbóż, jest użytkowane główniena paszę (85%) w mniejszym stopniu (ok. 5% świat. zbiorów) dowyrobu płatków i kasz owsianych; jako paszę wykorzystuje się takżezielonkę, słomę i plewy.

Największe znaczenie gospodarcze ma owies zwyczajny, Avenasativa, jednoroczna roślina jara, wysokości 60–150 cm. Owies maduże wymagania pokarmowe i wilgotnościowe, odznacza się znacznązdolnością przyswajania trudno dostępnych składników gleby. Zbioryw sierpniu, średni plon ziarna około 2,5 t z ha.

Ryż

RYŻ, ryż siewny, Oryza sativa, roślina zbożowa z rodzinywiechlinowatych (traw), z reguły samopylna, pochodząca z pd.-wsch.Azji, w uprawie jednoroczna; ryż wytwarza kilka źdźbeł, wysokości60–150 cm; kwiatostan — rozgałęziona wiecha mająca na każdymodgałęzieniu kilka jednokwiatowych kłosków; ziarniaki zrośnięte zplewkami, zawierają około 78% skrobi, 7% białka, 1% tłuszczu,witamin z kompleksu B, soli miner. Ryż jest znany w uprawie odponad 5 tys. lat; rozpowszechniony na obszarach tropikalnych isubtropikalnych Azji, Afryki, w pd. i pd.-zach. Europie.Spotykany w górach, np. w Himalajach do wys. 2000 m n.p.m.;zajmuje drugie miejsce (po pszenicy) w światowej uprawie zbóż.Ziarno konsumpcyjne traci w procesie przemiału większość białka,tłuszczów, soli miner. i witamin. Spożywane w postaci kaszy, ryżupreparowanego (dętego), płatków i mąki. Służy także do wyrobunapojów alkoholowych (arak, sake); ze skrobi ryżowej wyrabia sięm.in. puder kosmetyczny, krochmal; słoma służy jako pasza, dowyplatania mat, do wyrobu papieru (zwłaszcza wysokogatunkowychbibułek papierosowych).Ryż ma duże wymagania wilgotnościowe i cieplne; około 90%światowej produkcji ryżu pochodzi z obszarów monsunowych; siewnasion lub sadzenie rozsady na polach zalewanych wodą, osuszanychprzed zbiorem. Plony od 1 do powyżej 8 t z ha.

Kukurydza

KUKURYDZA Zea mays, jednoroczna roślina zbożowa z rodziny

wiechlinowatych (traw), podrodziny prosowatych, pochodząca z

Meksyku. W stanie dzikim nie znana. Źdźbło wysokości 0,5–2,5 m

(niekiedy do 5 m); roślina jednopienna, rozdzielnopłciowa,

wiatropylna; kwiatostany męskie — wiechy, osadzone na

wierzchołkach źdźbeł, żeńskie — kolby, w pochwach dolnych liści;

ziarniaki barwy białej, żółtej, czerwonej, brunatnej lub

ciemnofioletowej. Kukurydza uprawiana jest od ponad 5 tys. Lat. Po

odkryciu Ameryki sprowadzona do Europy. Obecnie pospolita w

klimacie ciepłym na całym świecie. Wyparła kilka ważnych uprzednio

zbóż, np. sorgo czy proso. Zastosowanie kukurydzy jest bardzo

różnorodne – jest cenną roślina pastewną (ziarno, zielonka, kiszonka)

i konsumpcyjna; ziarno spożywane w całości (po ugotowaniu), w

postaci mąki, kaszy i in. oraz przerabiane na krochmal, spirytus, olej,

cukier, płatki kukurydziane.

Młode kolby i niedojrzałe nasiona pewnych odmian używane są jako

warzywo. Zielone pędy służą jako pasza, zaś sucha słoma może być

użyta do produkcji papieru. Stosowana też w lecznictwie.

Obecnie szeroko uprawiana zwłaszcza w Ameryce Pn. i Pd., pd.

Europie, Federacji Ros. i Azji. Skład chemiczny ziarna waha się

zależnie od odmiany botanicznej. Ziarno zawiera ok. 14% wody, 60–

66% skrobi, 11,3–14,3% białka, ok. 4,6% tłuszczu, wszystkie

podstawowe witaminy, związki fosforu i wapnia. Największe

znaczenie gospodarcze mają odmiany botaniczne: kukurydza twarda

(kukurydza zwykła), o ziarnie gładkim szklistym; jako roślinę

pastewną uprawia się kukurydzę koński ząb, o ziarnie spłaszczonym,

z wgłębieniem na wierzchołku, dającą bardzo dużą ilość zielonej

masy; kukurydza cukrowa,o ziarnie pomarszczonym, wewnątrz

szklistym, uprawiana jako warzywo (do wyrobu konserw, mrożonek);

kukurydza pękająca, (2 formy: kukurydza ryżowa i kukurydza

perłowa).

Budowa anatomiczna ziarniaka kukurydzy

1.Naskórek

2.Komórki poprzeczne

3.Komórki rurkowe

4.Warstwa nasienna

5.Warstwa aleuronowa

6.Bielmo zrogowaciałe

7.Bielmo mączyste

8.Komórki z ziarenkami skrobi

9.Ścianki komórek

10.Tarczka

11.Pączek

12.korzonekR. Jurga Przetwórstwo zbóż, Warszawa 1994

Sorgo

SORGO, Sorghum, rodzaj z rodziny wiechlinowatych (traw)

obejmujący ok. 30 gatunków roślin zielnych, pochodzących z Afryki.

Kilka gatunków jednorocznych, objętych wspólną nazwą Sorghum

vulgare, należy do roślin najdawniej uprawianych,

rozpowszechnionych w rejonach zbyt suchych lub zbyt gorących dla

innych roślin. Łodygi wysokości. 0,5–4 m; kwiatostan — wiecha

(długości 10–50 cm). Światowa produkcja wynosi około 60,6 mln t

(1994). Ziarno do celów spożywczych i przemysłowych (mąka, kasza,

krochmal, spirytus, „słoma ryżowa”) oraz pastewnych. Sorgo zajmuje

5 miejsce (po pszenicy, ryżu, kukurydzy i jęczmieniu) w światowej

produkcji zbóż, a w dużej części Afryki i Azji jest najważniejszym

zbożem konsumpcyjnym.

Proso

GRYKA, Fagopyrum, rodzaj zrodziny rdestowatych, obejmuje 3gatunki jednorocznych roślin lubbylin, pochodzących ze środkowej iwschodniej Azji. Kwiaty drobne, wgroniastym kwiatostanie, owoc todrobny, brunatny, trójgraniastyorzeszek, zwany ziarnem, (zawieraoprócz skrobi około 12% białka,2,6% tłuszczu, witaminy B1)przerabiany na kaszę (gryczana).Cenna roślina miododajna ipastewna (słoma, plewy),wyzyskiwana też w farmacji. Plonzielonej masy wynosi ponad 10 t zha, nasion 0,9–1,5 t z ha.

http://database.prota.org/PROTAhtml/Fagopyrum%20esculentum_En.htm

1. Kwitnąca łodyga

2. Kwiat

3. Owoc bez skrzydełek

4. Owoc ze skrzydełkami

5. Widok z góry owocu ze skrzydełkami

Budowa owocu Gryki

1. Okrywa owocowa, 2. okrywa nasienna, 3. bielmo, 4. zarodek

R. Jurga Przetwórstwo zbóż, Warszawa 1994http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/10/Illustration_Fagopyrum_esculentum0.jpg

Amarantus

SZARŁAT, amarant, Amaranthus, roślina zielna, przeważniejednoroczna, z rodziny szarłatowatych; około 50 gatunków,występuje w pn. strefie umiarkowanej i w międzyzwrotnikowej. Pędyczęsto czerwonawe, kwiaty zebrane w kłosy, wysokość do 80 cm.

Amarantus (szarłat spożywczy) należy do grupy najstarszych roślinuprawnych świata. Przed odkryciem Ameryki był, obok kukurydzy,ziemniaka i fasoli, podstawową rośliną uprawną, uznawaną przezInków i Azteków za roślinę świętą. Od niedawna w wielu państwachodkryta na nowo, coraz częściej nazywana zbożem XXI wieku.Uprawne formy amarantusa wytwarzają do 50 cm kwiatostan dającyok. 50 tys. nasion koloru kremowego, złocistego lub różowego.Nasiona charakteryzują się wysoką zawartością białka (17-21%)bogatego w lizynę i metioninę. Wartość biologiczna białkaamarantusa wynosi ok. 75%, czym przewyższa wartość biologicznąbiałka mleka (73%), jęczmienia (62%), pszenicy (56%) i kukurydzy(44%). Są ponadto bogate w żelazo, magnez i wapń. Olej amarantusazawiera bardzo dobrze przyswajalne przez organizm niezbędnenienasycone kwasy tłuszczowe oraz tokotrienol i skwalen.

Documents

Biologiczne Podstawy Produkcji Roślinnej Budowa i rodzaje ...matrix.ur.krakow.pl/~wberski/BPPR/06_Zbo%bfa.pdf · E. Ziółeki in. Szczegółowauprawa roślin,skrypt AR ... albo wiecha