198
1 VIII

Biologija 8 Mak

Embed Size (px)

DESCRIPTION

учебник по биологија за 8 одд

Citation preview

Page 1: Biologija 8 Mak

1

���������

� VIII �������

�� ������� ������ �� �����������

� �� �������� ������� ��������

Page 2: Biologija 8 Mak

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје37.043.1/.2(497.7) (035)373.3.016:57(075.2)=163.3ЃОРГОСКИ, ИцкоБиологија за VIII-мо одделение за основно осумгодишно образование/ Ицко Ѓоргоски, Цветанка Малческа. - Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2010.- 196 стр. : илустр. ; 24 смРечник на стручни зборови и нивно значење: стр.186-194ISBN 978-608-4575-22-11. Малческа, Цветанка [автор]COBISS.MK-ID 84064266

Рецензентска комисија:

Д-р Ленка Цветановскаредовен професор на Институтот за биологија при Природно-математичкиот факултет, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“-Скопје

Елка Ночевапрофесор по биологијаОсновно училиште „Браќа Хемид Рамиз“-Скопје

Даут Идризипрофесор по биологија-хемијаОсновно училиште „26 Јули“-Скопје

Лектор:Виолета Јовановска

Издавач:Министерство за образование и наука за Република Македонија

Печати:Графички центар дооел, Скопје

Тираж:16.500

Со решение на Министерот за образование и наука на Република Македонија бр.22-2348/1 од 23.04.2010 година се одобрува употребата на овој учебник

Page 3: Biologija 8 Mak

3

��������

Vo prethodnite oddelenija, vo sklop na predmetot biologija, u~evte za ras-tenijata i `ivotnite za nivnata evolucija i ekologijata. Ovaa godina }e se zapoznaete so biologijata na ~ovekot. U~ebnikot BIOLOGIJA za VIII oddelenie e pi{uvan vo soglasnost so predvidenit nastavniot plan i programa. Pri toa se obidovme objas-nuvaweto na slo`enite biolo{ki procesi vo ~ovekot da bidat na ednostaven i pri-fatliv stil. Vo u~ebnikot sakavme na najednostaven na~in da gi napravime dostapni za Vas, na{ite znaewa od ovoj del od biologijata. Iznesenite soznanijata sekoga{ gi potpi-ravme na prifatliva, stru~na intrepretacija na materijalot. Site temi i pottemi se sistematski razgrani~eni na oddelni metodski delovi koi so~inuvaat edna nedeliva celina. Za razlika od prethodnite u~ebnici vo koi se izu~uvaat isti ili sli~ni biolo{ki zakonitosti, vo ovoj u~ebnik, nudime, se nadevame, sovremen priod, za prou~uvawe na biolo{kite pojavi vo ~ove~kiot organizam. So jasna tendencija, stim-ulirawe od najranata vozrast za razvivawe na racionalen, kriti~ki na~in na razmis-luvawe. U{te pove}e, imavme namera da ja stimulirame potrebata kaj u~enikot za pro{iruvawe na soznanijata za odredeni biolo{ki procesi. Sakavme ovoj u~ebnik, da ne zaostanuva zad standardite na visoko razvienite obrazovni sistemi, no vo nego sepak da se zadr`i i ne{to tradicionalno, karakteristi~no za nas i na{eto blisko opkru`uvawe. Vodevme smetka pri iznesuvaweto na odredeni bilo{ki zakonomernos-ti kaj ~ove~kiot organizam da se odi od najednostavno kon poslo`eno. Se trudevme kaj u~enicite da stimulirame samostojno razmisluvawe za odredeni pojavi, a za taa cel na krajot od sekoja pottema, pokraj soznanijata koi u~enikot treba da gi dobie od ona {to e obrabotuvano, ima odreden broj na pra{awa koi }e go navedat na razmisluvawe, so jasen streme` za samostojno rezonirawe. Isto taka, vo taa nasoka se dadeni i na~inite za izveduvawe na ednostavni eksperimenti so {to se stimulira negovata sposobnost da zabele`uva, zapi{uva, analizira i donesuva zaklu~oci. U~ebnikot sakavme da bide bogat i so soodvetno izbrani sliki, tabeli i {emi. Na mislewe sme deka toa e posebno zna~ajno za u~ebnik koj obrabotuva del od biolo{kite zakonitosti za koi do toj moment vo obrazovniot proces u~enikot, ne bil, ili bil mnogu malku, vo kontakt. Slikite se vo direktna korelacija so tekstot, a so nivnoto koristewe se saka da se dade poseben akcent na vizuelniot aspekt od u~eweto, {to e posebno zna~ajno. Na krajot, bez iluzii deka ovoj u~ebnik e najdobar i nema mesto za podobri od nego, bi sakale da go iska`eme svoeto zadovolstvo {to istiot }e mo`e da bide dopol-nuvan od onie za koi e namenet, u~enicite i nastavnicite. Tie so svoite dobronamerni sugestii samo }e doprinesat sledniot u~ednik od ovaa oblast da bide u{te podobar i poprifatliv, se so edinstvena cel da ovozmo`i na slednite generacii na u~enici podobra edukacija.

Od avtorite

Page 4: Biologija 8 Mak

4

Page 5: Biologija 8 Mak

TEMA 1

������� ���� �� � ������ ����

����� ��� �� �� !"�#$#%&� %� �%&& ���&: - )�����$�� (�&(!�,- ����;� �� )������,- )���)�� ����,- )���)�� ���!$�;�&�.

�� %'��&��('��� �)#$#%&*� '& +�,"-�'��� �, �%&& ���& �� ��-��:

- �� %� ��"#���+ ���$!������� ��"��& �� )������ ��" ��������������� �� )�����$����� ����;�;- �� %� �����"����+ ����;��� �� )������ � )���)���� ����; - �� %� ��������=!��+ ��!)����� ��"����&� "�: )�����$����� (�&(!�, ����;��� �� )������, )���)���� ���� � )���)���� ���!$�;�&�; - �� %� ���+!��+ ������� �� )������ �� ��!%��� =�� ���� � ��)���� �� ��& �� "%�$�(!�� )���)���� ���!$�;�&�;- �� %� ������!��+ � ��"&���!��+ ���)����� � ���$���;��� "� �������� �� )���)���� ���!$�;�&�.

TEMATTEMA 1

5

Page 6: Biologija 8 Mak

TEMA 1

������� �� ������� �� ������ ���� ���+��� +�:

*�� �� "�����)�� ���#��� �� ���� =��� ��%���"(�?*�� �� ������� �������������� �� ;�;�)���?*�&� %�!�� ;�;�)� �� ��&��"�����?'������ �� "� =������ � ��$��� �� @��$� ������.

������ %���#��� �� ���� �����(�, ��)���� �� ��+�A� � ��%����&� �� 0������, �����#����� �� &� ��%!$��� ��$������ ��(�����!��, ��������� �� ������� %�!��, ��)���� �� ��"(��=!��A� � �����#����� #�#�A��� �� ;�;��� (�&)��� ($���, )������ �����B� �� �$����� ��;�)�, ������� �� ����� �� ��&"����� ��� '��(���, �� ��� ���B��� � )�����$����� (�&(!��. @������ ��������!�� ��&����+����� =�� ��%���"�(. *��� �������$ )������ � ���+�A� ��� %� ����������$� $!B��� �� ��&������ ���(�A�. ��%���� �� ��� ���+�A� ��$ ��%$������ ���������!)��� @��$� ������ �� ���&��� ���%� „'����$� �� )������“. C�& �����������$ ���� )������ ������!�� �� ����� �������� �"!(���� ����;�. '���! (��%!#��&���� ����"� ������ ����=�$ ���� )������ � �������� ��$ �� ��������� � ���� � "� ��%� ��=�� ���������� "����� ���� � "� ���������� =�� ����. ����� �����&�� ����,� ����"� ��� !��=!���� �� ����"������ �� )������ �� =��������.

- ����������� �� �� - � ��& )������ � ��& =�������� �(�(� ��$��� ��"(��=!��A� �� ���&!��A� �� (�+�� � =����� ��$��� �$����. �� ��$������� &�&;� �$���� – "�%��, "���)�!�� �(#�����$���� ��"��&. �� ������ ������ �� ���& ��"��& �(#������ �� )������ �(� %�$�(� �$�)���� �� �(#������� �� ��!%��� =������. - ���#��� �� ��$��� ���� ���� �� !��=!�� �� ����"����� �� )������ �� `�#����;���, ���#��� �� ;�;�)���. �$�)���� ,� ��&��(� ��� &� �������(� %���#��� � ���������� �� ������+���� ��%��� �� �������� %�!�� �� =������. - ��� � ������������ (���� ���) ����� - ��%��� ��� ��& )������ �� �� ��"����� ��, ��%������� �� ����& ��"����

@�� 1@�� 1

��#� =�#� =�$�� ���;� "�&�� )����

��. 1.1 ������ � ������

TEMATEMA 11

6

Page 7: Biologija 8 Mak

��. 1.2. ����� �� ��, � ��� �� ����� ������������� ��� � ������

��. 1.3��������� � ���������� �� ��. (�) �����(�) ������(�) ��������� ������, ��� ������ ������������ �������� �����.

(&)

(0)

(%)

TEMA 1

��������� �� ������� �� ������������ ����7��

��,� ��=��(� ���� )������ �����B� �� ����� '��(��� - (�&(!��, �� �$����� �� ��;�)�. ������ �� )������ �� ���& ��� �� !+�� ���$! 180 ����. ����� ��%�, �� ���& ��� �� � ��$!(�&(!����, ���� $�(!����, (�&(!���� � )�����$����� (�&(!��. @�����$����� (�&(!�� � $!B��� ������ �$�)���� ���#��� "����� �� �(������ �� �����(�$�&��� Hominoidea. @�����$����� (�&(!�� �� ��%�$�(� �� ��!%��� ���(���, ��(��� ���+��, � ����=!���� (��%! "��;� "� ����A� �� ��������� ��$�=#� �� ��$���. '�%�$�(� )�����$��� (�&(!�� �� ����%!�����, +�(���"��� � %���$��� (�$. 1.3). ����� %���$� �� ��+�� �� 270 kg. �$�)���� ��(�B! )������ � )�����$����� (�&(!�� (�=�(� �� ��&��(� ���� �� ��%����� �������+�� �"%$��, ���� � �� ��%����� ������+�� %���#�. �� ��� ��%$�� �� ��B� �� �)� ���� )�����$����� (�&(!�� ��(��� ���+��. �����!$�;���� � (�(����� �� ������� $�;� �� �$�)�� �� ���� ��& )����. �� $�;��� �� )�����$����� (�&(!�� ���� � �� $�;��� �� )���� (�=�� �� �� "�#�$�=�� �(�;�� (��%�, ������, #�$��, $!����). �$�(� � �$�)����� � �� ��%���"�;�&��� �� ��%���"(���. �� ���(��, � )������ � )�����$����� (�&(!�� �(��� ���� ��$���� ��(�����!��, ���� #�"����� �� �!$��� � ��+�A��� � ���� ����� %�!��, � )������ � )�����$����� (�&(!�� �� ����B��� �� ���� ����"���. @�����$����� (�&(!�� )���� "�#�$!���� �� #�$���� ��� �� &��!���� ��& )������ � (�=�� �� �� $�)�� �� ���� $����� � �� ��� ��)�� ���� � )������.

��%�� ��& ;�;�)���. C���� ��: �$������ �� ��$���, (!��!$��� �� !+���, ;���������� �"������ �� �$����� ;����, ���+���� ���+$���. - ��� � � ��� - ��&��� �� ��$��� ��� %� �(�$� ����;��� �� )������. ���� (��%! ����� �� ����+�� ���(� (�=� �� �� ���� ���� �� ���#��� ��� �� ���(�$�� �$!)�� �� �� ��&��!���� ��& )����. C���� ���#��� �� �� ���(��: ��&��� �� ���+, ��&����� �� ����,� ������ �� ($�)�� =$�"�� (�$. 1.1), �$� ��� ��&��� �� $�;� ��� ;�$��� � �#������� �� �$����.

TEMATTEEMA 1

7

Page 8: Biologija 8 Mak

��. 1.5�������� � ������� � ������ �: (�) ��������� �� � � (�) ����� � �����.

��. 1.4(�) ����� � �� ���� � ����������� �� ������ � ������ � �������� �����;(�) ������ ������ � �� ��!���; (�) ����� � ������ � ����������� �� ��!���; (�) ������� �� ����"� �����.

��. 1.6#� �����, ������ �� ������ �� ������ � ������� � �����: (�) ������ ������, (�) ������ � ���� � (�) � ����

TEMA 1

@�����$����� (�&(!��, %$����, �� 0����� �� �������&�, � �����(��� &���� � (���. ������� "�#� �� ��!���, � ������� ��$�;� �� (�,��. @�����$����� (�&(!�� =����� �� %�!��. C�� ��(!��;����� ���� �� ��!%� �� ���(������ "�!;� � �"��"� �� $�;���, � (�=� �� �������� ������� � ��!%� ����(��� ���� �$��� "� #���A� 0����.

&) 0)

TEMATEMA 11

8

�) #)

�)

Page 9: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��1. @������ � =��� �!+������ ��� �� ���������"��� �� ��������� #��$�+�� ���#��� ���� � ���� �������� =��� ��%���"(�. �(#�����$���� ��"��&, ��"��&�� �� ��$���, ��&����� �� �!��(�������� ��%��� � �����"�( �� !��=!���� �� �$�)����� �� )������ �� =��������, ���#��� ;�;�)���. ��&%�$�(� �$�)���� ������ (�B! )������ � )�����$����� (�&(!��. 2. �!B��� �� ��"$��!���� �� ����+���� (�&(!�� ��: ���A��� �� ��� ��"�, �� ��;��� ��� �� ����#�� ��������#��� "� ��,�A�, �� "�#��� � ��$�;��� ��������#��� "� &���A� 0���� �� ��"$�)�� �����$�, �� %�$�(��� � ���$�=�� (�"��, �����#���� "� %���� � (��$���� ����������. 3. @������ �� ������!�� �� )�����$����� (�&(!��, �!�! ��� "����� ������!���� �� ����& �"!(��� ������� "�����)�� ������.�"�%�"� �� +%���� )'&�*�1. �#&���� %� ���(��� �!��(�������� ��%��� � �����"�(. 2. *�� �� �$�)������� �� )������ � )�����$����� (�&(!��?3. *�� �� ��"$����� ��(�B! )������ � )�����$����� (�&(!��?4. *�� ���#��� %� ������ )������ ��&����+��� =��� �!+������?

TEMA 1 ��, ����� ���� ��&����+��� =��� �!+������ )������, � �����& �$�)������� �� )�����$����� (�&(!��, ����=!�� %�$�(� ��"$���. �� )�����$����� (�&(!�� ��� =����� � �����, $!B��� �� ��"$��!���� �� ��� +�� �� ��������#��� "� ���A� �� ��� ��"�. @�����$����� (�&(!�� �(��� ���!�)�� %�#, � ��& $!B��� ��(������� � ���$�)���� ��&�� �� �"������ ��������. ��+��� ��"� �� ����$%� � ��(�,�� �� ��+��� ��;�. *�& ��� �����$��� &� �"%!#�$� �����#����� "� ��,�A�, #���&,� ��$�;�� � ������ � � ����$�$�� �� ��!%��� �����. *������ �� ����;��� � %�$�(�, � �(�(� � %�$�(� �����$� +�� �� �$!=� "� ���!��!��A� ��%� ���(�.

��. 1.7 $������� ����� ���: �) ���������� �� �� � �) ��� �����.

��+��� ��$�; �� ��;��� � ����$%, � �������� �� ��+��� ����� �� ��+�����. ���� ���#��� ���"(�=!���� �������� �� ��+��� �����, "����� �� ��$�;�� �� %� ��,��� ����(����� (��%! ���;�"��. C��(! "���� ��� ��+��� ��;� �� %� �������(� "� ���=�A�, �!�! "� ����A� �������� ��#��� � "� ��"����A� ������� �$��� (�$.1.4). �"���� ��& $!B��� �� ��"$��!�� �� (�"���� ��& )�����$����� (�&(!�� �� ��(� ������ %�$�(�����, �!�! � ������ %���#���. ������ �� ������ �� %�$�(��� (�"�� +�� �$!=�� "� ������$���A� �� ����$��� � ���=�A��� �� (��%! ��%�$�(�, ���� ���� � "����� ��%������ "� ��(��A��� � "#��!��A���. ����+���� )���� � ��&����+��� %������ =��� �!+������ ��� �(� �����#���� "� %�$�( #��& (��$���� ����������, �� ��"����� �����#���� "� %���� � ��#���. ��%����� ��+������� =���� %� �"��%�!�� ������ ��� )�����$����� (�&(!��. ������������� �$�)����� � ��"$��� (�B! )������ � )�����$����� (�&(!�� �� ����=!���� ���� ������!���� �� ������� "�����)�� ������, �� ��"��&���� ��� �� ����$!�� � �� ��"��$� �� ��� "���#�� ������.

TEMATEMA 1

9

Page 10: Biologija 8 Mak

��!)��;��� (��$�� ���� ��(��+���� )������ ������ (���$ �� �����!�� �������� ���#��� ��� %� ���"(�=�$� ��"��&�� �� ����+���� )����. ����� �� ��� ���#��� ��:- ����#��"!��A��� �� �������� ��"� �� ��;�,- ����#��"!��A� �� "������ ��"� �� ��%��� "� ���A�,- "%�$�(��� "����(���� �� %�$�(��� (�"�� � ��"��& �� (�"�)���� ����,- ��"��& �� %������.

TEMA 1��� 2��� 2

������� ����7 ��� �������������� ����7�� � �7����

��#��&��(� ��(� ����� �� (��%!�� ��"$��� (�B! $!B��� � )�����$����� (�&(!��. �� ������� ���(����� ������ )�����$����� (�&(!�� � $!B��� �(�$� "�����)�� ������, �� ��� #�$� (��%! ���(��.

J���$� �� ��&������� )�����$��� (�&(!��, ��� =����$� ���� 15 �� 20 (�$���� %�����, #�$� �����&���� �� ������. ���#��� �� ���$���� ����=!�� ���� (�=�$� �� ���� �� "������ ��"� �, ����&����, #�$� (��%! �����=�� � (�=�$� �� =����� �� ���&��� � �� "�(&���. �� ��� ���(� ������, �"�&� � ������ #�$� ����"��� ��(�B! ��#�, ��������!��$� ���� ;�$��� �� �����, �� ���� (�&(!�� (�=�$� (��%! $���� �� �� ���=�� �� ���� �� ��!% ���������. �� ���� ���$! 10 (�$���� %�����, ����)�� ������ #�$� �#������� �� %!��� +!(�. ��#�%! �����, ��� ��&���� �� �!$�������� ����������, ����+����� �� "�(&��� �� ���(���$�, +!(��� ��)��$� �� �� !��+�!����, �� �� ��"��$� +!(��� �#$���� (�B! ��� �(�$� %�$�(� ��������� ������ �#$����. ����&,� �� ��(�$�$� +!(����� ��(�$����, ��������� "� =����A� �� ���� �������� (�&(!�� �� ��(�$�$, �� ��$ �� ��� �� �����%� �� 0���� � =����$�+�� (���$� �� %� ���!+��� +!(���. ������� ���(��� ����$� �� ��� )�����$����� (�&(!�� � ������ )�����$��� �!+������ �� ��)��� �� �� ��"������ �������. '�����, )�����$����� (�&(!�� ������$� �� =����� �� +!(����� �����$�, � ����;��� �� )������ ��)��$� �� �� ����$!�� �� +!(����� �����$� (�B! ��� �(�$� %�$�(� ������ ������������.

%�������� � ����������� �� �� � ��&��

TEMATEMA 11

10

Page 11: Biologija 8 Mak

TEMA 1

��. 1.8 Australopithecus afaren-sis, ������� ���� ������ � ������.

�%+�"&(�!���;#+ – <#-�' �&<�#'

�� 1924 %����� �� 1!=�� ������ #�$ �����&��� )���� �� ����. �����(�� ���� =����� �!+������ �� ��� (! �����B�$ ��& )���� %� ������$ &%+�"&(�!���;#+ (�� $��������� "#�� �������� +�� "��)� &!=�� � ������, +�� "��)� )�����$�� (�&(!�). ������$������!��� �(�$ �$�#� (!��!$��!�� � �����%�!��$ ����)��� �� ���� (���� � (��%! ����,� $�)�$ �� )�����$�� (�&(!� ����$�! �� )����, �� ������ ����=����� ���#��� #�$ �$�)�� �� ����+���� $!B� (�$.1.8). ������ ��� +�� ����%� �� "��� "� ������$������!���, (�=� �� �� "��$!)� ���� ��& � ��&���� ����������� �� ��+��� )�����$��� ����;�, �� ��� �� ��"��$� ����+���� $!B�. '���;�� �� ������$������!��� �� ��"��$� ��� ���� )�����$��� ����;�, ��� #�$� "��)���$�� ����"����� �� ��&������� �����$������!� �� ��%� �� �����&���� ����$�� ������;�. �"%��� $�%�; ?��� @&0�(�+ ������$������!���� �(�$� (�$� )������ ���"���� �� ��$!(�� �� ���$! 500 �(3. �� ����� �� ���(��� ���� ���"���� �� "%�$�(!��$� +�� !��=!��$� ���� ����!�� "#�� "� ��!% ���. J���$���� ������;�, �����& ��� #�$� �����&���� � ����� ��(��� �$���� �(�$� ��$!(�� �� (�"���� �� 700 �(3. ���& ��� �� )���)�� ����;� #�$ ����)�� @��� @&0�(�+ ( �� $��������� "#�� '� �, +�� "��)� )���� � '������, +�� "��)� ��)��). �$������ #�$� "�������� ��(�A�, +�� �� �������$� "� ��"���&!��A� �� (����� �� ������� ��� 0����A���. ��$����� �� ������� �� ��;��� � ��"��� ����=!���� ���� ���& ��� )���� #�$ ����� ���$! 1(.

��. 1.9 *� �'������� ���������� �����

TT MMAAAATTTTTEEEEEMMMMMAAAAA 11111

11

Page 12: Biologija 8 Mak

TEMA 1 ?��� �"�;�#+

/�(� �����!��� �(�$ ��������� ��$� � #�$ ����� ���$! 1,7(. �$�(����� �� (�"���� (! �"���!��$� �� 730 �� 1220 �(3. �$�(����� �� (�"���� "��)���$�� �$�&��$� ��" "%�$�(!��A��� �� �!��;����$����� �� ��$���. ��&������� ���(���;� �� ������;� �� 0�(� �����!� ������!���� �� ���� 1,5 (�$���� %�����. /�(� �����!��� ��"��$ ���&� �!$�!��, �������$ ��"$�)�� ��(��� �$����. 1�%$��������� ����� ����=!���� ���� ��� �������$� � �%��. �!#��� �#$��� &� �"��#��!��$� �� =���������

��=�. �%��� � �#$����� �( ���"(�=�$� �� ��+��� ��&����� ����;� �� ��)��� �� �� ����$!���� �� ;�����$�� ������ � �"�&� ���� ���$! 410000 %�����, ��%� �� ��� �#$���� �(�$� %$�)��� ������ +�� �$�(��� #�$� ����� ��!����. �� ������� =����$�+�� �� ��&���� ����� �� (�)��, ��A�, �� �!�� � �� �$����� � (�(!��, +�� ����=!�� ���� ��� #�$� ��+�� $��;�. C�� #�$� ����$�%����� $!B�, ��� =����$� �� (��%!)$��� ��;�&�$�� "�����;�, ���-��#�� (�B!��#�� �� �� (! ��;�����, �� %� !)�� ������ ��;� �� �"��#��!���� �$����, �� %� "���"������ !�$����� "� =����A� �� ��"$�)�� %���+�� ��"��� � $���)���� ��+���� (�$ 1.10).

��. 1.10������������ � "���� � Homo erectus.

?��� +&!��'+ ��%�; ��� ��+(�

J���$���� ������;� �� ��&������� ����������;� �� ��+��� ��� '� � ������ (�� $��������� "#�� �����e, +�� "��)� �� (��$�) �� ����)��� '�&',�"�&(B�. ���������$;��� ��&)���� =����$� �� �������� ��+����, � ������� �!$�!�� ��$!)!�� %�$�( #��& �$���� �� ��(�A�, %��#$�, �!�)�$��, ��L!+��, ���&� � ��$������ � "���=��� �$����, +��, ����&����, %� �������$� "� �����A� ���&� � �$�)��. ����+���� $!B� ������!���� �� ���������$;��� ��� =����$� �� ������ ���� ���$! 35000 %�����, ��%� �� ���$��$� � ���$������ ����������$�� %$�)���. �!B��� �"�-�&�'�' #�$� "�����;� ��&� �� �� ��"$��!��$� (��%! �� ����+���� ������&;�. '���, ���� ����, 30000 %����� ���� "�����;� ��"��$� ��������� �!$�!��, +�� ��$!)!��$� �#��#���� �� ��(�A�, ����� � ��#��� �� ����. C�� #�$� �����#�� �� ;����� "� +�� �����&�� ����"� �� ��+������ �� ���� �� J���;�&� � �$��(��� �� ����&�. ���� �� !+�� �����&�� ��"$��� �� ��%$�� �� �����$��� �� �����(����� '� � ������, ��%� �� ��%!����� $������� �����

TEMATEMA 11

12

Page 13: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

��$ �� ���#����� ��� %� ���"(�=�$� ��"��&�� �� ����+���� )���� ��: ����#��"!��A��� �� �������� ��"� �� ��;�, ����#��"!��A� �� "������ ��"� �� ��%��� "� ���A�, "%�$�(��� "����(���� �� %�$�(��� (�"��, ��"��& �� (�"�)���� ���� � ��"��& �� %������. ��&����� ��"���� ����;� �� $!B��� #�$� ������$������!���� ��� ���$� �� ��� ��"�, �(�$� "�#� �$�)�� �� "�#��� �� $!B���, � (�"���� �( #�$ �� %�$�(��� #$���� �� ���� ��& #�"���+���� (�&(!��. /�(� 0�#�$����, ����&����, �� ��"��$ �� ������$������!���. �"���� �����$=�$ �� �� ��"���� ��& 0�(� �����!���� ��� ��"��$� ���&� �!$�!��, �������$� �%�� � �����$� ��+�� $��;�. ������;� �� ��&������� ����;� �� ��+��� ���-0�(� �������, ����)�� ���������$�;, #�$� ��&���� �� ������� ������.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�� ������� �����"����$� ��&��� �� ����;��� �� )������?2. ���+� %� ���$!������� ��"��& �� ����;��� �� )������!3. *�� !�$��� ����$� �� ��&��� �� ��"���&!��A� �� ��"��&���� ��� �� "�����)���� ������ �� )������ � )�����$����� (�&(!��?

TEMA 1�� "��� ���� ��� ������!���� �� ������. C�� #�"� %� ����$�$� ������������, ���������� � �"������ ���������, � ����;�� � �(����������� ���������. �� ��+������ *������ �� /������� �����&���� �� ������;� �� )���)�� ���$���, ��� #�$� (��%! �$�)�� �� ���$����� �� ��������$;���. '� (������ �� ���B�A� ����)�� � ;"&!�'+;� $�%&;. �� ����%� �"�������� (�=� �� �� ��&�� �� ��"����&� ���� �� ����� �� ���$!;�&��� �� )������, �� ��&������� ��)���� %�����, �� #��#��� "� �����&!��A�, ��)��$ ��������� �� �� ��"���� ��+���� )����.

������������ � "���� � ����������

TEMATEMA 1

13

+��"� � $��-/���

Page 14: Biologija 8 Mak

TEMA 1

��� 3��� 3������� ���� � ������ �� ���������� ���7�� ���

������� ����

������� ���������������� ��" ������ �� ��+��� ����;� ����$� �� ��&��� �� ��%�$�(� ��"$��� ���� ���$���;� �� �$�&������ �� =�������� ������� +�� ����$� �� "%�$�(!��A� �� ��"$����� (�B! ��"$�)���� )���)�� "�����;�. ����� �� ������� ��"$��� �� ���������� ���$���;� �� ��"$�)���� !�$��� "� =����A� �� =�������� �������. ��&��� �� ��=���, �� ���(��, � �������� ����" �� �$�&������ �� ������ �� ���)����� "��;�. �#$���� �� ��$��� � �� ����$�;�&� �� �$�(������� !�$���. �(���, ��������, ����#�$ �#$�� �� ��$��� � ������������)�� "� $!B��� ��� =����� �� ��!������ �#$����. C��(���� "&+& �� !�����#!�� (��%! )����, ���#�� ��%� ����!�� "#�� "� )���)���� ���. �� ���& ���( �� �"��)!���� )���)���� "�����;�, ��� �� ��"$��!���� �� ��!%� )���)�� "�����;�. �� ��������A��� �� ������ ���� ������ �� "�(���: #�&��� �� ��=���, �#$���� �� �)��� � ������, �#$���� �� %$����� � $�;��� � �������� �� ��$���. ���� ���#��� ��(��� ������� "��)�A� "� ����&�������� ��������� �� )������ � �� ��%����� =����. ��, �������(��� ����� "� ���� �� �(��� ��$ �� )���)�� ���!$�;�&� ��&� �� �"���&!�� ��" ������ �� ������� �������� � �� ����"!�� �� �$�)������� �� ��%$�� �� ��"�)���� �"%$�� � ��������&�$���� ����������.

�(&+�D�;&B�<& '& "&+��� ��(� ��(����� ���� ����� (�=�(� �� "#��!��(� "� ��� %�$�(� )���)�� ���� - 0�(&, B"'& � -�(�&, ����$���, ���� ��, ������ #�&��� �� ��=���. ��, �����&�� � (�$!#��&�� )���)�� "�����;� ��� �� (�=�� �� �� ��$!)�� �� ������ �� ���� ��� %�$�(� ����. ��&������ �� �� "���"���(� �� ���������������� �� $!B��� ��� �� ��������;� �� B"'&�& ����. ����;��� (�B! $!B��� �� #�$��� � ;����� ���� � �!������� ��0���. ������� (�B! ��� �

<��� ���� � ���� ��� ��&��

TEMATEMA 11

14

Page 15: Biologija 8 Mak

TEMA 1��$����� �� ������ ��$. *�& ;����� ���� �� ��"$��!���� ����$�! �������, �� �����, ���� �(��� ����$�! "�����)�� ��������������. C�$��� �( � ����, ��"��� �(��� �$�#� ��"����� (!��!$� �� �����$���;���, �����$��� �( � �$������, ������ �����, ��& ����� �$�(�A� �����)�� � ��� 180 �(. �#$���� �� %$����� � �"��$=��, )�$��� � $�;��� �( �� ����� � +�����, &�#�$)��;��� %�$�(�, ����� ���$��� � +����, !����� (������ � ��#�������. ��&��� �� �)���, ��=��� � ������ � ;���. �+���� ��)��� ��(��� #���� � (!���,� � �$���� �� ��$���. �B! $!B��� �� ���� ���� (�=�� �� �� ��"$��!���� )����� %�!�� �$� �������. ����� %�$�(� )���)�� ���� � -�(�&�&. ���� ���� (�=� �� �� ����$� �� ���� �$� ������� � �������� �$� �������� �������. �� ���� ��������;� � "�����)�� ��(����, ;��� ���� ��&� � ��!�� � �����, ��� �(��� +����� &�#�$)��;� �� $�;��� � �$�#� ��"����� �$���� �� ��$���. *�����������)���� (��%�$����� ���� �)� ��& �(����������� ����&��;� �� "�#�$�=!���� (��%! �����. C�$��� ��& ����&��;��� � ����!���, #�&��� �� �)��� � ��(��, � #�&��� �� ��=��� � =�$��������-�������. ����&��;��� ��(��� ;����� ��=�. �(��� ;�������+;� #�$;��� �( %� ��$� ������ #���� +�� %� �������$� �� ������ #��#��� ���!�$� "� �� %� "��$�+�� ������� �����&���$�. �� �"�&� $!B��� �� =�$���� ���� �� ������ �����)�� �� 158 �� 162 �(, �(��� ����$�"�� %$��� � �!�� � ��#���� ��$�. �� 0�(B��� ��&������������)�� ���#��� � #�$���, (�$�! �#���� ��=�. ��, �����, ��� �� � �����$� #�" ���$!)��, #���&,� #�$;��� ������ �� ������ �(��� ����(��, ������$��� ��=�. �!B��� �� #�$��� ���� �(��� �$���� �� ��$���, #���� � (!���,�, ��& ��� #�&��� �� �)��� (�=� �� #��� "�$���, ����, �������, ���� ���. '��� %�$�(��� �������&� � �����$#� %�$�(� "�����;� �� $!B� �� #�$��� ���� =����$� �� �#$�� �� ����,� ������� �� ����&� �� "���������������� #��% �� ��$�������� �����, ���� � �� ������� ������ �� ��0���. ��$��� ���!$�;�&� �� #�$;��� (�=� �� �� ����$� �� ����,� ������� ��� =����� �� ��"$�)�� ��$��� �� ������. ��, � �����& ��%�+���� ��"$���, ��%�+ ��%� $!B��� ,� (�=�� �� �� (�+��� � ��%� ;�$��� "�(&��� ����� ,� #��� ����� ���������, ��"$����� (�B! $!B��� � �������� ��������� ,� ��)�"�!����.

�����7��G� �� ��������� ���7�� ���

��,� "����� ���� )������ �� ��&���$ �� ��(&��� ���� ���$! ���� (�$��� %�����. �� ��)������ ��"��&�� �� )���)���� ���#������ #�$ #���� �� ����� �� ��������� ��� �$���$�, ���� +�� �� ���$������ ������� %����� � "�#�$�=�� ��&#�" ��"��& �� )���)���� ���!$�;�&� �� ����& ��%$��. ���� �� %�$�(� ��)���� �� (�=� �� �� ������ #��&�� �� )���)���� ���!$�;�&� �� ������ ���� // ���, �����, �� ����������!�� ���� ��& � (��%! ��(�$ �� ������#� �� #��&�� �� ����$����� �� ������ �����. *��� +�� ���$!����� �� ��"����$ )������, ���� ��������� �� ����#�!��$� � ��%����� !�$��� "� =����A�. N����&,� )������ ��+�$ �� ��"����&� ���� (�=� �� ��%$��!�� ��(�+�� =������ � �� ����"���!�� �������$�� 0����. �� ��& ��)�� ��)��$ ��"��&�� �� "�(&���$������ � ���)��������. C�� #�$ ������� � ����%!��� ��)�� �� ���#�!��A� �� 0����, ����� ���, ��0������ �����$� � ����"�������. �� ����������!�� ���� ��� � ���� �� ��������� ���)��� "� "%�$�(!��A� �� #��&�� �� ����$������ �� ������. ����� ���, ���� �� ��������� +�� %� �%����)!�� "%�$�(!��A��� �� #��&�� �� ����$������, ��& �� ����� �� ���(��� ��������� �� �������!��, � � =����A��� �� ��0�%������ !�$��� � ��&����� �� (��%! "���"�� �(�������� #�$����. �� ����������!�� ���� �� ������ %����� �� ��+��� ��� �� ��(&��� =����$� ���$! 25 (�$���� $!B�. �� ����� �� ������ 1600 %����� ��& #��& � "%�$�(�� �� 500 (�$����. �� ��)������ �� ��+��� ��� ��������� �� ����$������, �)�%$����, #�$ (�$, ��, �����, ��������� �� "%�$�(!��$.

TEMATTEMA 1

15

Page 16: Biologija 8 Mak

TEMA 1

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

������ #�&��� �� ��=���, �)��� � ������, �#$���� �� %$����� � $�;��� � �������� �� ��$��� )���)���� ���!$�;�&� (�=� �� �� ����$� �� ;���, =�$�� � #�$� ����. ��"��&�� �� "�(&���$������ � ���)��������, �� ���� ������, � ��"��&�� �� (���;�����, �� ��!%� ������, ������� �� ��%$� "%�$�(!��A� �� )���)���� ���!$�;�&�.

�� ���������� �� ��!���� � ��0��$�%�&���, ���B� �� ���(��� � �� ��)���� �� =����A��� �� $!B���. ���;������� �������&�, �, �� ��(��� ���, � "������������ "�+����, ���� �� �� ��;��� � (�&����, ����#���� 0�%������ !�$��� "� =����A� � "%�$�(����� =������ �������� ������� �� ��(�$!��A� �� �(������� �� ������������ ��;� � �� �����$=!��A� �� =�������� ��� �� )������. �� ���$������ 125 %����� #��&�� �� =���$��� � ��)��� )��������� "%�$�(��, �� ��!����� #��& �� ����$������ �� ������ ����� �"���!�� ��� +��� (�$�&���� =���$�.

����� � �������� ����������

TEMATEMA 11

16

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�� �� ����� ������� )���)�� ����?2. *�� !�$��� ���"(�=�$� "%�$�(!��A� �� )���)���� ���!$�;�&�?

Page 17: Biologija 8 Mak

TEMA 2

�� %'��&��('����� �)#$#%&*� '& +�,"-�'��� �, �%&& ���& �� ��-��:

- �� %� �(��!��+ ���������� ��$��� �� =����������� �$����;- �� &� ���+!��+ %���#��� � �!��;�&��� �� �$���)���� (�(#����;- �� &� ���+!��+ �!��;�&��� � �������� �� ;����$�"(��� � ��&"����� ��%���$�;- �� %� "�#�$�=�+ "��)�A��� �� ��$#��� �� �$������;- �� %� ���+!��+ )������� ������� %�!�� ����� � �� %� "���+ ������� (����;- �� %� ��#��&!��+ ��%������� �����(�.

����� ��� �� �� !"�#$#%&� %� �%&& ���&:

- �$����,- �$���)�� ��%���$�,- �$���)�� ��$#�,- �����,- ��%��,- ��%����� �����(.

TEMA 2TTEEMA 2

17

����� �� ��������� ��������

Page 18: Biologija 8 Mak

���+��� +�:- �� � �$����?- *�� �� ��������� �������� ��$��� �� �$������?- �� � �����?- *�� �� ��������� ����� ��& =��������?

��������� �������� � ������ � ������, �����, ������ � �������� �������

�� ����%� �"!)����� ��,� "���+ ���� ����& =�� ��%���"�( � �"%����� �� �����. *$������ �� ������� �����;� �� ;�$��� =�� ��%���"�(. ���;�&�$�"������� %�!�� �$���� ��"������ ����, � ������� +�� �!��;�������� "����� �#��"!���� �����. �!�� ��%��� +�� "����� �"��+!���� �������� �!��;�&� ��"������ ������� ���� �. ���� ��%����� �����(� "����� %� ��)��!���� )���)���� ��%���"�(.

��� 1��� 1

TEMA 2

�.2.1 �� ������ ���� �� � ���� ������

��#�"�(�

�����$�"(���)�� �����!$!(

�$���)�� (�(#����

(���0�����&�

%�$O��� ������

;������$�

&����

$�"�"�(

;����$�"(�

18

TEMA 2TEMA 22

Page 19: Biologija 8 Mak

�(����� �� ��&� � ����$���� � �� ��&� �� �������� ���� �������� ��$��� �� �$������ � ����)��� �������. C�� ��������!�� %!��� ��������� ���P���� (��� ��&� � ��������� �� ���� �� ��&� �(� ���������� 0���$��� (������, (�����$�, ��"�(� � ��!%� (������. �� ;����$�"(��� �(� (�$� ����� ��$��� ��� �"��+!���� ����#�� �!��;��, � �� ��� �� ������� �� ����#�� (�(#����. C������ ��$��� �� �$������ �� ����)��� ������, �$� ,,(�$� ��%���‘‘.

������ � ��&%�$�(� ��%���$� +�� )���� � ����)��� � ������ ���� �� �$������, #���&,� %� ����=� ���$������ (�����&�$ ��& � ��%������ "� ���� ���������� �� �$������, ��$!)!��&,� &� � ��&"����� ��$#�. �� &������ �(� ��(�$� ���)�A� +�� �� ����)��� ������ �$� ,,(�$� &����‘‘, +�� !)����!���� �� ��"����A��� �� #�$������ �� �$������. 1������ �� ;����$�"(��� � ����$��� �� ����#�� (�(#���� ����)��� &������ (�(#����. �� ��(��� (�(#���� �(� ������ �$� ���� ����! ��� �� ��+� ��"(��� �� (�������� ��(�B! &������ � ;����$�"(���. ���������� �� ����� ��$;� )�&� ������� �!��;�&� � ��"����A� �� #�$��������. C�� �� ���B��� �� ��$=����� �� ���� (��=���� (�(#���� �$� ������������ �������� (��). ������������� �� (��%! ����� � ��=�� ��%���$� �� �$������. C�� �(��� ���)��� �$� �$�������� �#$�� � �� ������� �� ���&�� (�(#����. �� (���0�������� 0������ �� �������� �� ����%�&� � ������ ��� �� ����)��� � ,,��#���� "� ����%�&� �$� ���(�;�����$�‘‘ "� �$������. �� (���0�������� ��������� +�,��� �� ������!���� �� ���$������, ������� �� ��+� ���;���� �� ������� ��!�"�, ��� +�� �� ��$�#��!�� ����%�&�. *�$�! ���������� �� �$������ � ��%�$�(� ��$�! �� ��� �(� ��%�$�( #��& (���0������. #�$�� ��� ��� � ��%���$� �� ��&� �� �"$�)!���� �������#���� (������ �� �$������. %��������� �� #�%��� �� ��"�(� ��� �(��� !$�%� �� %� ��"$�=!���� �������#���� (������. &��������� �� ����)���� ��$;� +�� �� ���B��� #$���! �� &������ � �(��� �!��;�&� �� ��$#��� �� �$������.

TEMA 2������, ����� � ������� ������� H7�� ��

*$������ � ������� �����;� �� ����& =�� ��%���"�(. C�� �� ���&��� ���������� %���#� %� ����=!�� ���� �������������� �� =������: �����A�, ��"(��� �� (������ � ����%�&�, ����$�����, ��"(��=!��A� � ��. @���)���� ��%���"�( � �������� �� (�$���� �$���� � ;�$��!����� ��%��� ��������� � ��"!$��� �� ���������� �� ����$���� �$����. �������� +�� �� ��"������ �� )���)���� ��%���"�( �� ����"��� �� �$������.

�(��;&�& � �)�"&,�'& �, ;(���$'& ���0"&'&, B���!(&)�& � �"�&'�(�

�������� �$������ � �#������� �� ;(���$'& ���0"&'& (�$. 2.1). C�� ��������!�� ����� ����$�&�� ;��� ��&� &� �#����!�� �$������. �(� �$�=��� %���#� ������� � ��������� �� ��� �$�&� �� (����, �� ��� �(� ��"$�)�� #�$������ � (�$� ��$�)����� +�,���. *$���)���� (�(#���� � (��%! ��=�� "� �$������, #���&,� ��� ������$��� +�� �(�� �� ���$�"� �� �$������ � +�� �(�� �� �"$�"� �� �$������. �� ���� ��&"��� �!��;�&� "��)�&�� !$�%� �(��� #�$�������� ��� %� ��$�������� �����#���� (������ � �( ��"��$!���� �� ���$�"�� �� �$������. ���� ���� ���� #�$������ �� ������+����� �� �$������ %� ����!+���� ��(� �������#���� (+�����) (������.

TEMA 2TTEEMA 2

19

Page 20: Biologija 8 Mak

�(0& '& ;(��;&�&

�� �� (�=� )��������� ��%���"�( �� ����� � �� �� ��"����, �� � "� �� (�=� �� "�"����!���� �+������ �$� ��������� ��$��� �� ��$��� �����#�� � �����&��� �� �� "%�$�(!�� #��&�� �� �$������. C�� "%�$�(!��A� �� #��&�� �� �$������ �� ��$=� #$�%�������� �� �����#����� �� ����&� �$���� �� �� ��$�. (�$. 2.3). '����&�� ��� ���� �� ��$#� �� �$������: ����� ��� �$� ����� � ����� ��� �$� �����. �� ����� �� ��$�� ���� �$���� ��� %� %����� ��$��� ������ ��� �� ����� �� ��$�� ��� ��$����� �$���� (&�&;� �$������ � ����(���"������).

&����&�����;� ;������$�

�����"� (�����"� �����"���$���"�

��$#����������

�� �� �������(� ���� �� &������ �� �$������ �(������ �� ������$��� �� ���$������ ���#��� ������� %�����. ����� �� �������� ��$ �� ����� ��+�� �$� ���;� ����)��� 0��(����. �� ���(� �� ��$#��� 0��(������ ���(��!�� �� ����� ���)���� ����#� ��� �� �����$�� �"����� - 0��(�"�(�. �� ����&� �$���� �� )������, �� ���$!)�� �� ��$����� �$���� �(� 46 0��(�"�(�. �� ��$����� �$���� �(� �� 23 0��(�"�(�.

����)&. �� (���"� ����&� ������$��� �$���� �� ��$� �� ��� ��$�, ��� +�� �� ��#����� ��� ������)�� �$����-,����. ���(��� (�B! ��� ��$#� �� �$������ � ����)�� �����'�. �� ���& ������ �$������ ����� � �� ��"���� ��� +�� ����& 0��(�"�( ��"���� ������)�� �� ��#� ����&�. '��;���� �� ��"����A� ������)�� ����� �� 0��(�"�(��� %� �����!��(� ���$���;�&�.

��. 2.3=��� �� ������ � ����

TEMA 2 �(��;��� !� ��(���'& � �0(�; +� "&)(�$'�

��������� %���#� �� ���� �$���� �� ��%���"(��� � ����, ��, �����, ����� �$���� (�=�� �� �� ��"$��!���� �� %�$�(���, �#$�� � ����$����$���� ��$��� �� "�������� �� (������ � �!��;�&��� ��&� &� ��+��. '� %�$�(��� �$������ (�=�� �� #���� ��"$�)�� �� 7Q(, ���� +�� �� ;������� ����� �$���� (������;�����) �� 200 Q( �$� ����,�, ���� +�� �� (!��!$���� �$����. �������� �$���� �� ������ ��$%� �����$=!��A� (��%! �� ��"$��!���� �� (!��!$���� �$���� �$� �� �$������ �� �)���� $�,�. ����� �$���� �� ����+����� �(��� ����� �$�����;� +�� �� �����!���� ������. C������� �� ������ ���=�A� %� ��"������ ���=�A��� ���$! �$������. *�& (�+���� ��$��� �$����, ����(���"����, �(� ��!���, ��� ���� �$���� %� �������� "� ���=�A�.

0��(�"�(�

20

TEMA 2TEMA 2

Page 21: Biologija 8 Mak

���"��� �� ��+� �� )����� ����$�� �� ���$�������$�� ��"�, ��� +�� �� ����&� �� ��� �� �$!)!���� ��"$�)�� �"(��� �� �$������. �� ������ ��"� ����)��� ���'�. 0��(������ �� �������� �� ����� ���)���� �����$�� �"������� 0��(�"�(�. 1�������� �#����� �� %!#�. �������(���, �� ;����$�"(��� ����� ;������$� �� ���=�� ��� ����������� ������ �� �$������, �$�)�&,� (��%! ����� �$�����;�. �� ��& ��)�� �� ��"���� %���#� �$�)�� �� �������, ����)��� ��$#��� �������, ��� �� �����%� ��" ��(��� �$����. �� ������� ��"� �$� ���'� 0��(�"�(��� �� ����� �� �������� $���&� �� �������� ������. �� ������� ��"� �$� �'� !�������� 0��(�"�(� �� ����&!���� � ��)�!���� �� �� ���=�� ��� ����������� ������ �� �$������. �� ��& ��)�� ��� ����������� ���& �� �$������ ��)�!���� �� �� ���=�� �� 46 0��(�"�(�. �� )�������� ��"� �$� ���'� 0��(�"�(��� �� �� ����������� ������ �� �$������. 1�������� "��� ��)�!�� �� ��������� �� �� �����!��, ������ �� �� ��"����� ��� &����. �$�)�� ���(��� �� �$!)!���� �� �$���)���� (�(#����. C�� �� ��������� �� ��$�#�!��. ��$�#�������� �� ����,� �� "%�$�(!�� �� ������ �� �� ��"����� ��� ���� ������)�� �$����, ��� �(��� ������)�� #��& �� 0��(�"�(� (�� 46) ��, �� ��(�$� �� ������$����� �$����. - ��<�)& � �$�=��� ��$#� �� �$������ ��� +�� �� ���� (�&�� �$���� �� ��#����� )����� ���� �$����. �� ��& ��)�� ��& ��������������� �$���� �� ��#��� ���$���� (�����&�$ – 0��(�"�(� )�& +�� #��& � "� ��$����� ��(�$ �� #��&�� �� 0��(�"�(��� ��& �$������ ��� �� ��#���� �� (���"�. �� (�&�"� �� ��#����� ��(� ��$����� �$����, ����(���"������ � &�;� �$������ ��� �(��� �� 23 0��(�"�(�. *�%� ,� �� �������� ���� ��� ��$��� �$����, ��$������� &�&;� �$����-"�%�� �������� �(� 46 0��(�"�(�. *$������ �� ��%���"(��, �� ��"$��!���� � �� ��� ���� �� ��$��. �����, ���� �������� � (!��!$���� �$����, &� "������� ��$#��� �� ������� ������ �� ��"��&�� � �� �� �#���!����, ��� �"!(���. C�� �� ���B��� �� �����&#� ���� ��� �������"�. ��!%�, ����, �� ���(��, �$������ �� ��=���, (��%! #�"� �� �#���!���� ��%� �� �+������ ��� �������, ��� #�$����, �������� ������A� �$� �����!��A�.

TEMA 2

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

*$������ � ������� %���#��� �����;� �� )��������� ��%���"�(. �"%������ �� �$���)�� (�(#����, ;����$�"(� � ��%���$�. *$���)�� (�(#����-��%!$��� +�� �$�%!�� � +�� �"$�%!�� �� �$������. �����$�"(�- ������� �� ��& �� �������� ��%���$���. ��%���$���, &����, (���0������, ��#�"�(�, %�$O��� ������, $�"�"�(�, ;������$�, �� ��$��� �� ;����$�"(��� +�� �(��� ����#�� �!��;�� ���� ��$���� �$���� �� ��$�� �� (���"�, ��(� ��$����� �$���� �� ��$�� �� (�&�"�.

TEMA 2TTEMA 2

21

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. �� � �$����?2. �� ��� ��$��� � �"%������ ����&� �$����?3. *�&� � �!��;�&��� �� &������?4. *�&� � �!��;�&��� �� ��%���$���?5. ���+� %� ���;���� �� (���"�!6. ��+�� �$���)���� (�(#���� �� ����)!�� ��$������� ����!��$���?

Page 22: Biologija 8 Mak

�����, ������ � �������� �������

C������ �� %�!�� �$���� �$�)�� �� %���#�, ��#���� �� ����#�� %�!�� � ���;�&�$�"����� "� �"��+!��A� �������� ��#���.

��+��<&� $���"� �+'�%'� %�,& �;�%& %� �"�&'�)��� '& $�%�;��

$������ )����� ���� ����� ��: ��������� ��� , +�� %� �#$�=!���� ����+�����, ������+���� ���"���� � %� ��"������ =$�"����. � ������ ��� , +�� %� ��"������ � ���&!���� ��������� ��$��� �� ��%���"(��. �#+;#('��� �;�%�, +�� �� ���%� � �$�#��!��, ������� %� ���"(�=!�� ���=�A���. *�� ���� ��� �, +�� %� ������!�� �������� ���"#�.

�!���('� �;�%&

�����$���� �����, �$� �!���(��, ��"���� "�+����� �#����� �� ��%���"(�� � �� ���� ��%��� ��%���. C�� � %$������ ����� �� �������+���� �$�& �� ��=���. ����� ���, ��� ����� � ��������� �� ;������� �����, ��+���� � (�)�������� ����+��, �� ������� ������ � ��$������ ���"����. �����$�� �(� (��%! �#$�;� � (��%! ��(���, ���(! ������ ��"���������� �� ��%����� �$���� (�$. 2.4). ������ �#$���� �$������ �� �����$�� (�=�� �� #����: - %�!����� - ��(�� � �������$��, -+�� ������ - )������%�$��, -,������� - ��$%� � �����.

��� 2��� 2

�������+�� �$�& �� ��=���

�����$�� (�=� �� #��� �������� �� ���� �$�& �$���� � � ����)�� !"�+� �$� �,'�+(��', �$� �� ����,� �$�&� �� �$����, ����)�� !�%���+(��'. *$������ �� �����$���� ����� ��"������ �������: �����, ������� �� ���� �, ��� � ��!%�. ��%��������� ����� � �������� �� ����#�� ��� �����$. ��%����� �$����, ����� +�� ��"������ �������, !)����!���� � �� �����A��� �� ��������� 0����. ��"�!0��, ��(��!��&,� %� ����� ��" �������������� �����(, �� �����!�� �� ��!% �#$�� �� �����$ +�� %� �#$�=!�� ���& �����(. ���� �$�&�� +�� ��"���� ������ �(� �"�!;�. ��������, "����� �� ��������, ��(�%� �� ����)!��A��� �� ������� )����)�� ���� � ��!%� +����� (������ �� ���$�"�� �� #�$��� ���#��� � �� %� �+�����.

$!+����� �$����

����� =$�"�� )��������� �$����

�"��$=��� �$����

��. 2.4 <��� ��� ������ ����

TEMA 2TEMA 2TEMA 22

22

Page 23: Biologija 8 Mak

'�� ������� �����$�� �� �#���!�� (��%! #�"�. �� ���(��: ��� �(� ���)���;�, �$������ +�� �� #$���! � ���$! ������ ,� ��)��� �� ��"������ ����- ���������� �$����, ��� �� �����A��� ,� &� "������� ������. �%")'� �;�%�*��� +�� ��=!�� ��(��� �(�, ��� ����� �(� �!��;�&� �� ��+� ����"!��A� � �� ���� ������� �� ���� ��$��� �� ��%���"(��. C�� � +����� �������������� � #�" ��%� ��%���"(�� ��(� �� �� "�)!�� ���� ;�$���.(�$. 2.5). ���"���� ����� �(� %�$�(� ��$�)����� (�����&�$ "� ��!%��� �����, ����)�� ��J#;(���$�' �&��"�<&(, +�� � �(����� (�B! �$������. ��" ������ �� ���&��� ;������� ���"���� ����� (�=� �� �� ����$� �� : -��;� +%")'� �;�%� - ���� ���B��� (������ � ������������ ���"�� �����; -H�0"�)'� +%")'� �;�%� - ��&)���� ��� ���"�� ����� ����=� ��#��"�� ���;�. �� ����� ����� �� �"%������ $�%�(������, �������� � �#������� �� (!��!$���; - %"+�� +%")'� �;�%�- ���� ���B��� ’������)���� � ��������� �����; -��$'� +%")'� �;�%� - �$������ �� ��� ����� �� �������� �� ��)�� �������. �� ���� %�!�� ���"�� ����� ���B��� ����� � $�(����.

�#+;#('� �;�%�

!��!$���� ����� �� ���&��� ��#��� ���"(�=!�� ���=�A�. *$������ �� (!��!$���� ����� �� �� �#$�� �� ����� ��+�� � ������ ��� �� ����)��� �#+;#('� %(&;'&. ��� �� ����� ���)� �� ��#�� ������� (��� ,� (�=� �� �� ���� (�$ ���� ����� (!��!$�� ���;� (�$. 2.6). !��!$���� ����� %� %���� (!��!$��� ��� �� ����$��� ��: �;�(��'� �#+;#(�, ���, "����� �� ��$��� �� ���"���� �����, ���� +�� �� ��������, %� ���"(�=!����

(���� �����

(��� ���"�� �����

�$������$�%�����

�$����

��$�%����� $����

&����

��#��"�����"�� �����

(������)`������;�

�$����

;����� ���"�� �����

�����

������� �$����

����$

(���� �$����

��.2.5����� ����

TEMA 2

��. 2.6/������ ����

TEMA 2TEMA 2

23

Page 24: Biologija 8 Mak

24

��"%'� �;�%� �������� ����� � �"%������ �� ������ �$����. ��� ����� %� %���� )�������� � ’�#������ (�"��, ������� � %��%$����.

�1.3. ��+���� '& �"�&'� %� �"�&'�)���

�!�� ����� �$�%!���� �� %���#��� �� �������� ��%���, � %�!�� ��%��� %����� �����(� �� ��%���. �� )���)���� ��%���"�( �����(� �� ��%��� ��: (�$. 2.7)

TEMA 2���=�A��� �� ��$���. ���� (!��!$� #�"� �� ���%��� � �$�#��!���� � ��� ��#���� ��� �$�&���� �� ��$&��� ������ +�� �� ��"���� ���� %�(�%� �#+;#(�. ���)�, ���$������ (!��!$� (�=�� �� �� ���%��� � �$�#��!���� ��(� ��� ��� %� ����(� ���. �$������ ��� %�!�� (!��!$� ������ �������;�� (���%�A�) +�� �� "������ �� ��+��� ��$&�, �� ������ ��� �� �����!���� � '�%�(�%� �#+;#(�. C!�� ���B���: �"B�%��� �#+;#(, ��& %� ��)��!�� ��&%�$�(��� ��$ �� ��;���; �&)'��� �#+;#(�, ����)��� %'&�"��'� �#+;#(�. C�� �� ���B��� �� P������� �� ��%����� �� ��$������ ���"���� � �� ;��)������ ��%���, ���� +�� �� ��$����� �� �����(�� "� ����A� �� 0������, �����(�� "� ��+�A�, �����(�� "� �"$�)!��A�, ������� � $�(����� ������ � ��!%�.

2.7. ���� � � ����� �� �������� �������

�(!� �����(������ �����(

���$���� � (!��!$�� �����(

������������ �����(

'�$�� �����( �����( "� �"$�)!��A� �������� �����(

����!$������ �����(

��%������� �����(

242424242424242424

TEMA 2TEMA 2

Page 25: Biologija 8 Mak

25

TEMA 2 ������� ������. �������� �� ��$��� &� ��"���� �����( �� ���$! 200 ����� ��� (�B! ��#� �� ����"!����, ��"����&,� %���#�, ����)��� +;�(��. ������� ������. ���=�A��� �� ��$��� � ��"!$��� �� ���������� �� ���$������ (!��!$� ��� �� ����"��� �� �������. ��!% ��� (!��!$� �(� �� P������� �� ��%����� �� ��%���"(��, ���� +�� �� ;������, ��;��� � ��. 0������ �� ������. ���& �����( %� ��"������ ���� ��%��� +�� �� ��$!)��� �� "�(�A��� �� 0������ � ��&"����� ��������A� �� (������ +�� (�=�� �� %� �������� �$������ �� ��$���. &��������� ������. ��;��� � ������� ������ �$�%!���� �� %���#��� �� �����( +�� &� ���� ����� �� ���� ����� �� ��$���, ����&,� 0���$��� (������, ���$���� � ��!%� �!�����;��, � "�(�&,� ����(! ����������� (������. ��(����� ������ �(��� ��=��, ��(�+�� !$�%� �� ;���!$�;�&���. ����������� ������. ���& �����( %� ����,� #�$��� ���#��� � ����+���� +�� ����� �� #�$��� ���#���. �$�%��� �� ���& �����( � �� ���(�A��� �� ��"�!0�� �� �������+���� ������� � ��%����� �������!��A� �� ��$����� ���� ,� �� �"��+� ��"(��� �� %�������. ������ � ���� "�. �������� � �� #!#��"�, (�)�����, (�)�� (�!� � (�)�� ����$, ���� � ����� ��$��� �� ��=���. ��%����� ������� �!��;�&� � �������!��A� �� ���&���� ����!��� � ��+���� �� ���� �� ��$���. *�� �� ������. @�������� (�"��, ’�#������ (�"�� � ������� ��"������ �$�=�� �����( �� ��& �� ������$��� �!��;������A��� �� ��%���"(�� � ������ %� �#����!�� �� ���� #��$�+�� ;�$���. '���! �������� �����(, ����#���� ����$�� ��%��� "����� �� ��;�������� "� ����� � ��!%��� ����$�, �� ���(��� ���"#� �� ���$���� �������. �������� ������. ��%����� �� ���& �����( �� ����)��� ��������� �����. ������� ����"���� �� ����#�� (������ ����)��� �������, ��� ��%!$����� ����$�� ��$���� ����������, ���� +�� �� �����A���, ��������!��A��� �� 0���$����� (������ �� �$������ � ��"(��=!��A���. ��� ������. ���& �����( �� ������ �� �������+���� ��$��� ��%��� � ���� ������+�� �������� ��$��� +�� �� ����"��� �� ��"(��=!��A��� � ��B�A���.

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

C���� � %�!�� �$���� ���;�&�$�"����� "� �������� ��#���. '����&�� )����� ������� ���� �� �����: �����$�� �����, ���"�� �����, (!��!$�� ����� � ������ ����� �!�� ����� ��"������ ��%��� +�� �(��� ����#�� !$�%�, � %�!�� ��%��� +�� �"���!���� "�����)�� ��#��� %����� ��%����� �����(.

252525252525252525255

TEMA 2TEMA 2

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. �� � �����?2. *�$�! ������ ����� �����&�� � ��� �� ���?3. *�&� � �!��;�&��� �� �����$���� ����� � ��$�! ������ �(�?4. *�� �� ���"�� ����� � ��&� � ������� �!��;�&�?5. *��� � ����$��� (!��!$���� �����?6. *�&� � �!��;�&��� �� �������� �����?7, *��� �� �"%������ ��%�����?8. *�� �� ��%������� �����(� +�� %� %����� )���)���� ��%���"�(?

Page 26: Biologija 8 Mak

������

������ � ���������: (��������, ���&�� (����������� ��������� �� �$���� � ����� �� )��������� ��%���"�( (������ �����, (�"�� � �����)�� ��!%���� (!��!$�� �����, ������� ����� � �$�)��), �������� � ���#�� "� ;���A�.

��������� 1

'��%���!��A� �� (����������� �������� �� $�%���;��� �� !�����:1. �� )���� $�=�)�� �"%��#� ��$ �� $�%���;��� �� !�����. 2. �� ��#������ (�����&�$ ������� (����������� ��������. 3. �����������& � ��;���& +�� �� "�#�$�=�$. �"��)� %� ��$�����. 4. '������ ��& ����������� ��$� �����$�� �� &� �"��#���$ "��������� "���)�.

��������� 2

�����������A� �� �$���� � ����� �� ���&�� (����������� ���������:1. '��%���� %� (���������� � ��&�� ����� ��$�. 2. '�#���& �� ����������� ����� (����������� �������� �� �����.3. ����� %� ���������� �� (���)���� �� (���������� � (�����������&, ��&����� �� (�$� "%�$�(!��A�, � ����� �� ��%�$�(� "%�$�(!��A�. 4. ���;���& %� �#&����� ��& %� (�����������+ � �#�$�=� %� ��%����� ��$���: ��$� (�=� �� �����"���+ "� ��� ����� �� ��#���?5. ��"(��� (��$�A� �� ������ ��!%��)�A� "� ����������� ��� %� (�������������.6. �� ����������� ��& (! �� ������� ��$� ��#�� �� %� �"��#���$ "��������� "���)�.

TEMA 2TEMA 2TEMA 22

26

Page 27: Biologija 8 Mak

�� %'��&��('��� �)#$#%&*� '& +�,"-�'��� �, �%&& ���& �� ��-��:

- �� &� ���+!��+ ��=����� �� ������� � (!��!$��� �� ���;���� �� ���=�A�; - �� &� �#&���!��+ %���#��� �� ������� � (!��!$���;- �� %� �#&���!��+ �� ���(��� ������� (�B! ������� � ������� � (!��!$���;- �� %� �#&���!��+ ��"$�)���� ���=�A� �� (!��!$���;- �� %� �#&���!��+ �����&#��� �� ���%�A� � ����%�!��A� �� (!��!$���;- �� �����"����+ +�� � "�(�� � �� �������)�+ ��%� � �����#�� ��(��; - �� %� ��������+ � ��&���!��+ ��������������� �� ���=�A���, ���)����� "� ��"����A� �����(����� �� ’�#������ ���$# � ������(�������, ������;�&� �� ������.

����� ��� �� �� !"�#$#%&� %� �%&& ���&:

- �����, ���$��,- "%$�#,- (!��!$, (!��!$��!��,- �������;�� � ���=�A�,- "�(��,- ��(��.

TEMA 3TEMA 3TEMA 3

27

����G�

Page 28: Biologija 8 Mak

TEMA 3

��� 1��� 1 ����G��� �� ������� � �7��7���� � ����G���

���+��� +�:1. �� ��(�+ �� +�� �� ���=�� =��������?2. *�&� � !$�%��� �� �������, � ��&� �� (!��!$��� �� ���;���� �� ���=�A� �� =��������? 3. ���� ����� �� ���� ��%���"�( +�� ��"������ �$� %�����?

*������ (! &� ������ ;��������� �� ��%���"(��. '� ���&��� %���#� ��� �� ��(#���;�&� �� ����$�! ���� �����, "����� �� ������� ������ � �������. *������ �� ����"!���� �� ��!%� ����� �� "%$�#���. *������ � "%$�#����� ����"��� �� ���"���� ����� %� ��"������ ���$������ �����(. �� ��"$��� �� �������, (!��!$��� �� ���&��� ������� ���#��� �� �� ���%��� � �$�#��!����, �(��� �!��;�&� �� %� ������=!���� ������� �� ��� �� ����"���, � �� ��� ��"���=!���� �������� ��$��� �� ��$���, ������� ;�$��� ��%���"�(.

��+;��� !�%")&'� ��J# +�0� �� �"&,&� +;�(��'��� +�+���

���� ����� �� ��%���"(�� �� )������ �� ����"��� �� �����( ����)�� +;�(��. (�$. 3.1), *������ ��� �$�%!���� �� ������ �� ���$���� �� �"%$�� �� ��"$�)��. C�� (�=�� �� #���� ������� (��#��, )����), �� ������� ����� ("%$�# �� ������, ��$��� �� +�����), �$� ���� ��� (���+$���). *������ +�� �� �� �������� �� ��;��� � ��"��� �� ���� �����. ������� ����� �(��� ��$%� ��$� � ��� �������$�� � ���)���� ���&�. *������ �� �"%������ �� ������� �����. *������ �(��� ����#�� �����( �� ����� � $�(��� ������, +�� %� 0����� �������, � ����� +�� %� ������ ����$���. ���� ��" ���������� (�B! �$������ �� ��������� ����� �����&��� �� ��$�=�� ;������� ��$� �� ��$;�!(��, ��(��� �$���� �� (��%! �������. �� �(#�����$���� ��"��& ����,��� �� ������� �� ��������� �� ’������;�. '� ������� (���; �� �(#�����$���� ��"��& ’������)���� ����� ��������� �� "�(��!�� �� �������.

T MAA 3TTEEMMAA 33

28

��. 3.1�����

����� ���$��

���$�� �� ������(�������

�$!)�� �����$������

��(����� �����%����� �����

)����

�$�#����� �����

����)�� �����

#!��� �����

%�$�(� �����

(�$� �����

$������ �����

��$�)�� �����

��#��

���(�� �����

Page 29: Biologija 8 Mak

�"&,0& '& ;�+;&

��� &� ��"%$���(� %���#��� �� ������� ,� ��&��(� �� ��"����� ���� ����&� ����� � �"%������ �� ��� ���� �� ������� �����. ������ ��� � ������� ( �������) ����, ��&� � ����� � "#����. ���& ��� ����� �$�%!�� �� %���#��� �� ��$��� �� ��$%��� ����� � ��������!�� �������+�� �$�& �� ��!%��� �����. ������� ��� � ����)�� ���3��� ����, �� ��&� �(� ����,� ���"�� �������� �� ������#� �� ��(��������, ��������� ����� �� ��� �(� ��������� ��;�����. �!�B��$����� ����� �� ���B� �� �������� �� ��$%��� ����� � �� ��������� �� ��!%��� �����. *������ ����=�� ��� ���� ������� ��;�����: �� �� ������ ���� ��, +�� �� ���B� �� �!�B��$����� ����� ��&� � �(������ �� �������� �� ��$%��� ����� � �� ��������� �� ��!%��� ����� � ��"���� ����� �$����. ��� ������ ���� ��, %$����, ��������� �� (����, �(������ �� ��������� �� ��$%��� ����� ��&� � ���"�� � � ����)��� ����$ �� ��$%��� �����. *�������� ����� � �"%������ �� ����#�� ��� �� %!��� "#���� 4 ���� ���� �����. ���� �$���� ��"������ (�B!�$���)�� ��%����� � ����%����� (������. ��%������� (�����&� – �����, &� ���� �$����)����� �� �������. ����%������� (������ (��$;�!(���, �������� � (�%��"�!(��� ��$�) � &� ������ ;��������� �� �������. *�& ��;��� �� ������� �(� (��%! ����,� ����� � "���� ������� ����� �� ���$����)��. ��"������� $!B� �(��� ���#$�=�� 1/3 ����� � 2/3 (�����$�� (������. �� ������A� �� ������� �(� �� ����,� (�����$�� (������ �� ������#� �� �����. '����� ��� ��& ��������� $!B� ������� &� %!#�� ���&��� �$����)����, ����!���� ����!�� � (�=� ��$���� �� �� ���+��. �� �������+���� ������ ������� �� �#������� �� �#����� �� ����� � (�"�� �#����� ����)��� ��������. ������+���� �$�& �� ���� �#����� �(� �$����, ��� �(��� �����#���� �� �� ��$�� � �� ����0���� "� ��"����A� �� �������, �� ��(� �� ����� �� �����A���, �!�! � "� "�"����!��A� �� ���+���;���. �� �������;��� �(� ����$� ��" ��� �� ���=�� ����� ������ � ������ �$����. *������ ������ ����� ��� � &� ���#�!���� ������� �� 0���$��� (������, ������ ��� �������� "���+���;� &� ������ ������� ����$���. �� ������ ������ ������� �� ����������� �� `��� ��. `������;��� � �"%������ �� `������)�� ����� )�� +�� �$���� ��"������ %�$�(� ��$�)����� �� (�B!�$���)�� �����. ��� ����� &� ���� �$����)����� �� `������;��� ��&� ��� %� ��(�$!�� ����A��� (�B! ��� �����.

TEMA 3T MAA 3TTEEMMAA 33

`������;�

�!�B������ �����

������ ����$

������� ��;�����

�������;���(������ �����

;��)��� ��$

&�#�$)��� ��$

��. 3.2 ������ � ����� �����

29

Page 30: Biologija 8 Mak

H#';B�� '& ;�+;��� *������ �(��� ����,� �!��;��: ��� �$!=�� ���� ;����� ������ �� ;�$��� ��%���"�(, %� "�+���!���� ��=���� ��$���, ���� +�� � (�"���� � ’�#������ (�"��, ���"(�=!���� ���=�A�, �$!=�� ���� ��"���� �� ��$� �� ��$;�!( � �� ��� �� ��"������ ����� �$����.

��%")#%&*� '& ;�+;���

5����� � (������ �� ���&!��A� (�B! ��� �$� ����,� �����. ������ ��)���� �� ���&!��A� � �����=����� �� �������� �����, ���&!��A��� (�=� �� #���: ����� ����, ������ ���� � ��� ���� (�$. 3.3)

�"&,0& '& !�,%�-'��� )�(�0�%�

�� �����=���� "%$�#��� ������� �� ��=�� "����� �� ������� (���� �$. 3.4). '��+������� ���& �� ������ ����� � �� ���(� �� )�+�� �� ��&� ���$�%!�� ���+������� ��$ �� ��!%��� ����� ��& � �� ���(� �� &�#�$��. '���+����� �� ����� ����� � "�+������ �� (�"�� �#����� �� ’������;� ����)��� ����� ’��� ��. �B! ����� ������ ����� �� �����=���� "%$�#��� �(� ��)���� ��&� %� ����)!�� ����A��� �� ������� � ����� �+���!��A�. �� ����#�� "�+���� � ;�������, "%$�#����� �(��� ����� ���� �� ���"�� �����, ��� � ���� ��� �����$=���� �� �������;���, +�� %� "������ "%$�#��. ������ ���� ����"!��A� � �� ��(�+ �� `������;� ��&� &� �(�(� (�B! ��� �����. ��� ����"!��A� ���"(�=!�� ��(� ��$!(�)�� �$� �%����)��� ���=�A�. ����� ��)�� �� ����"!��A� �(�(� (�B! ��#���� � %������� ����� � (�B! ���+$����� �� `�#����. *���� ���� ����"!��A� � �� +�����. ����� ����� �(��� ��"�#��� ��$��� ��� �$�%!���� ���� �� ��!%. �� ���& ��)�� �� ����"��� ������� �� %$����� ��� &� �#��"!���� )�������� �!��&�.

TEMA 3

��. 3.4������ � �����"� �����

"%$�#�� `������;�

��)����

��. 3.3>���� � ��������� � ������ �� �����

�������=�� ��$!�����=��

�����=��

�)#) �)

T MAA 3TTEEMMAA 33

30

Page 31: Biologija 8 Mak

�!�"�, ,%�-�*��� �&��"�<& ��J# ;�+;��� �"���"�

�������=����(� "%$�#�� ���"����; ��#��"�� ���"�� ����� (�B! �������

������� (�B! ������� �� )������

'�$!�����=�� ��(� "%$�#�� ���"����; ’������;� (�B! �������

*��$�)�� "%$�#���, "%$�#��� (�B! ��$��� �� ���+$�����, � %������� ����� � ��#����

'����=�� �%$�#�� ���"���� �� ��)����

��"%�)��, ����)��, ���$������, ���)���� � ��!%� ������ "%$�#���

�&0�(& 3.1. ��!�%� )�(�0�%�

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

���� ����� �� )��������� ��$� %� %����� ���$����. *������ �� ���(� (�=�� �� #����: ��$%�, �$�)����, �� ��;���� �"%$��, �������$�� (���+$���). ����&� ����� � �"%������ �� ��� ���� �� ������� �����: ������� ( �������) ����, ��&� � ����� � "#���� � ���3��� ����, �� ��&� �(� ���"�� ��������. �� ����+����� �� ������� �(� �������;�, ��� ��� � ��������� �����, � ������+����� �� ��$%��� ����� � �� ���(� �� ����$ ����$��� �� ������� ��;�����. �������� ������� ��;����� ��"���� ;����� ����� �$����. *������ (�B!��#�� �� ����"��� �������=��, �����=�� � ��$!�����=��.

TEMA 3T MAA 3TTEEMMAA 33

31

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. ������ ���&�� �"%$�� ���� �� ����$��� �������?2. ���+� &� %���#��� �� ���� �����!3. *�&� � �!��;�&��� �� �������?4. �� ��$�! ��)��� �� ����"��� ������� � ��� �� ���?

Page 32: Biologija 8 Mak

������ ��,�(0& '& +;�(���� ���$���� (�=� �� �� ����$� �� ��� ������� %�!�� �� ����� (�$. 3.1):

6��� �����, ��& %� ��)��!���� ������� �� %$����� � ��!���. ����� � ��������������, ��& &� ��"���� �������� �� ������(�������, "����� �� ��&�����: ��(����� � ���$�)��.

��+;� '& �(&%&�& *������ �� %$����� %� ��)��!���� �������, ��& � ����$�� �� ��� ��$�: ������ ����� � ����� � ����� (�$. 3.5) . �� ������� ����� � �(����� (�"����. C�� � ��������� �� ��!( ����#�� �����. ���� ��� ����, +�� %� %���� �������� �� �������� ������ �� %$�����, ���� � ��$ �� �������� "� �)��� � ������� ���"����. ����� ������ ����� %� ��)��!���� ��&%�$�(��� ��$ �� ����� � �������+���� P����� �� )������. '������ �������� ����� ��)��!���� ��$ �� �������� � �������� �� )������. ���� ������ ����, +�� � (��%! $���� ��+$��� �����, � �(������ (�B! �)���. 7������ ���� ������ �#$���� � �$�)�� �� $�$&�� �� ��+����� ���$&�. C�� �� ���B� �� �������� �� )������ �������� �� ���������� �����. 8��� ���� ��)��!�� ��$ �� "������ ������ � ��$ �� �������� �� )������. �� �������� �� ��$���� ����� �(� +���� ����� ��" ��& ’�#������ (�"�� � ����"�� �� )�������� (�"��. %��� ��� �� �� )������ � �������� ��: ���� ���� ���� ���� ��&� � ���������� �����=�� ����"��� ����� �� )������. ����� ����� ����� ����� �� ��������� �� ������ � &� ��)��!���� %������ ��$�;�. ����� ������ ����� �� ���B��� �� ����� ������ �� $�;��� � %� ��"������ ���!�)!��A��� �� �#��"���. ����� ��$%� ����� ����� �� �(������ ���� �� ��!%�, � &� ��"������ ������� ���%����. '������ ����� �����, �� %�$�(��� ��$! ������ �� �������, �� ���B��� #$���! �� �%�$�� �� �)���.

��� 2��� 2

TEMA 3

��. 3.5$���� � ������

)�$����(����$�������$����)�������%������$�)��&�#�$)����$����$�)��

��$"��

��$��

T MAA 3TTEEMMAA 33

32

Page 33: Biologija 8 Mak

��+;� '& �"#!�� �� ������� �� ��!��� ���B��� ’�������� ���� � ������� �� %������� ��+. ’�������� ���� � �������� �� �����, ����)��� ���!���, +�� �(��� �������$�� �#$�� � �� ����"��� (�B! ��#�. *�& ��;��� ’�#������ ���$# � �������� �� 34 ���+$���, � �����, #���&,� ��� �����!���� �� ��$���� ��$��� �� ’�#����, ������� #��& �� ��(�$!��, �� ��"����� )���� �(� 26 ���+$��� (�$. 3.6). �B! ��$��� �� ���+$����� �(� ������� �� ’������;� ��� (! ������ �$����)���� �� ’�#����. �� ��������� �� ����& ���+$�� �(� %�$�( �����. *�%� ���� ���+$��� ,� �� ����"�� %� ��"������ ’�������� ��, �� ��& � �(����� ’�#������ (�"��. ��" ������ �� (������ �� ��� �� ���B��� ���+$����� �� ’�#������ ���$# �� �(��!���� � �"��)��� ��%��� ����$!: 9������ ���!��� (�(� 7) �� �(������ �� �����$�� �� ������. #������ ���!��� (�(� 12) �� �(������ �� ������ �� %������� ��+. ��������� ���!��� (�(� 5) �� �(������ �� (�$ ��$ �� %�#��. C�� �� ��%�$�(� � ����+�� �� ��!%��� ���+$��� +�� �( ���"(�=!�� �� �"��=!���� ��%�$�(� ��=���.

TEMA 3

���������+$���

%�#�����+$���

�$�#��������+$���

��������+$���

���+�����+$���

��$� �� ���+$����

�����

��.3.6`���� ����

T MAA 3TTEEMMAA 33

33

Page 34: Biologija 8 Mak

7������ ���+$��� �� 5 ����$�� ����� ��& ��;���. *�& ��"�������, ��&)���� �� ���&!���� �� �#$�� �� ���� �����, ����)��� ����. �� ��%����� "�%$��!��A� (�B! ����� ���$�)�� �����, ������ %� ��(�$����� "������ ��$ �� ������� �� ���$�;���. 6�!���� ���!��� �� 4 �$� 5 ����� ����� ��& ��;���. *�& ��"������� ������� ���&!��A� ��"���� ���� ����� ����)��� ��!� ����. *�%� �� %$��� �������� ’�#������ ���$# �(� �#$�� �� #!����� R (�$. 3.6). ������� �#$�� �� ��#��� ������ ������ ��)�!�� �� ���� �� ��������� ��$�=#�.

#������ ��! � �������� �� ��������� ������ ���� � ���� ����, ��&� �(� �"%$�� �� #!����� C (�$. 3.7). ��#���� ��"�� �� ����"!���� �� ’�#������ ���$#, � �� "�������� �� ��)���� �� ����"!��A� �� %������� ����� ��� �� ����$��� ��: - ���!( ���� �������� ����, ��� �� ��&%��� �� %������� ��+ � �� ����"!���� ����! ’������;� �������� "� %������� �����; - �$������ ��� ���� �� ��������)����� ��� ����, +�� �� ����"!���� �� %������� ����� ����! ’������;��� �� ���(��� ��� ��������� ��#��; � - ��� ���� ��#��, +�� �� ���B��� ��&��$! �� %������� ��+, �� �� ����"��� �� %������� ����� � �� ����)��� �� ��� ����.

TEMA 3

��������� ��#��

$�=�� ��#��

��. 3.7$���� � ������ ���

%����� �����

`������;�

�$���)�� ��#��

T MAA 3TTEEMMAA 33

34

‘������;�

Page 35: Biologija 8 Mak

��+;� '& �;+�"���������

���$���� �� ������(������� (�=� �� �� ����$� �� ��� ��$�: ����� � ����. ������ ��$ � ����$�� �� �������=�� ��$, ������� ��(����� ��&�� � �����=�� ��$ �� ��& �� �#��&!���� ������� �� ������.

������� ���� (�$. 3.1) �� ������ �� ��� �����: - ����� ���� � ����� �����, �������� � ����"��� �� %������� �����, � ��"�� - �� $��������. - ����� � �$�)���� �������$�� ����� +�� �� ���B� �� "������ ������ �� ��(������� ��&��. 7������ � ��� %� ��)��!����:

- ������ ���� �$� ���$����;�, ��&� �� %������ ��$ ����! "%$�# �� ����"!�� �� $�������� � %� ��)��!�� ��(���, � �� ��$���� ��$ �� ����"!�� �� ����� ����� �� ���$����;��� � %� ��)��!�� $�����. - ������� � �������� ��: ���� ���� +�� �� ���B� �� ���������, �$� �� �������� �� (�$��� ����, � ���� ���� ��&� � ��������� ������)�� �$� �� �������� �� ��$�;��. ���#��� � ������������ �� ���� ����� ���"(�=!�� ���=�A� �� ���$����;��� � �� �$������. - ������� � ��� �$� ����� �� ������ �� ��!( �����, �������� �� )����� �� ��� ����. - ������� &� ��"������ ������� � ������ �� +����� � ������. - �(� 14 ����� � �������, ��� "� ��$�;�� � �� ��� "� ����& ����.

��$���� ��$, ���� ����, � ����$�� �� �������=�� ��$, �� ��& ���B� ���$�;���, � �����=�� ��$ �������� �� ������� �� ��"���. 7������� ���� �$� ���� � ;����� �������� �� ��!��� � �� ��%����� �� ��$���� ��$ �� ���(�)���� ���"����. N������� ���$�;� � ��+����� � ��(��� �� (�+���� � ��� � ��������#��� "� #��(����� � ��B�A� �� ������ (�$. 3.1). *��$�)���� ��&�� � �������� �� ���$�)�� ����� � ���� ����� �����. *��$�)�� ����� ��: - ������� ���� %� ��)��!�� %������ ��$ �� ���$�;���; - ������� ���� � ��&(�$ � ��&&�� ��$ �� ���$�)���� ��&��; � - ����� ���� %� ��)��!�� �������� ��$ �� ��&����.

*��$�)���� ����� �� ����"��� (�B! ��#� � "� ������� �����, ����! ��&� ;�$��� ���$�)�� ��&�� � ����"�� �� ’�#����.

7���� � ������ ��:

- ����� ���� �$� �������� � ��&��$%��� � ��&&����� ����� �� ��%���"(��. �� %������ ��$ �(� %�$�(� ���)���� %$��� ����! ��&� �� ����"!�� "� ���$�)���� ����� (�$. 3.1). - ����� ���� � �(������ �� �������� �� %�$�(��� ������ #!��� (!��!$� �� �������� ������ �� ��$�����. - ������� � ���������� ��: ����� ���� ��&� � ��$%� ����� � &� ���� ��=�����

TEMA 3T MAA 3TTEEMMAA 33

35

Page 36: Biologija 8 Mak

�� ��%���"(��. �� ��� � ���$�#��� � ����. - ������ �(� �$�)�� �������� �� ������� ���� ��& �$������. �B!���, #���&,� �����$��� &� ���� ��=����� �� ��%���"(��, ��� � (��%! ��&��� � ���$�#� �����=�� �� ����� �� �$������. �� ������� �� �����$��� �(� ���!( ������� ����� ��� �� ����"!���� �� %������� �� ������� �� ��"���. ��&%�$�(� �� ��� � ������� ����. �(� ��� ����� ����� +�� &� ��)��!���� �������� �� �����$���. 7������ � ������� %� ��)��!���� ������� �� ��"��� � �(��� ��� �������� ���� ������� �� ������� �� ������.

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

���$���� (�=� �� �� ����$� ��: ����� ���$�� � ���$�� �� ������(�������. �������� ���$�� ����$�� � �� ����� �� %$����� ()������ �!��&� � $�;�� ��$) � ����� �� ��!��� ( ’�#���� ���$# � %����� ��+) ���$���� �� ������(������� � ����$�� ��: %���� ��$ (��(����� ��&�� � ����� �� ��;���) � ��$�� ��$ (���$�)�� ��&�� � ����� �� ��"���)

TEMA 3

��� 3��� 3

�7��7�� -�����, ����� � H7�� ���

���+��� +�: 1. *�$�! ������ �� (!��!$�� ����� �����&��?2. �� � ������������)�� "� (!��!$���� �����?

�(� ��� ���� (!��!$�� �����: �������, ���� � ���� � ��� � ��� %� %����� ����� ���� �� (!��!$�. ������ ������ �$�%!���� �� %���#��� �� P������� �� ���"���� ������+�� ��%���, ���� +�� �� ������� ������, ;������ � �� ��+���� ����+��. C�� �� ���=�� #�" !)����� �� ��$&��� �$� ��������, �����"���!��&,� ��(����&��, #���� #���������, ���=�A� �� ��� �� ���=�� (�������� ��" �����(��. ���� ��� �����, ���� ����, ��#��� #�" !)����� �� ��+��� ��$&� � %� ��"���� �!$����)���� ��;�� �� ���& ��%��. ��������� ������ �� ����"��� "� ������� � �����"���!���� ���=�A� �� ���$����. C�� ��#���� �� ��+� ��$&� � �(��� �����#���� #�"� �� �� %�)�� � �$�#��!����. �(� ����,� �� 650 ����#�� (!��!$� ��� ����,��� ���$! 40% �� ��!����� ��$���� ��=��� �� )������. ���� ����& (!��!$ �(� ����#�� ���!��!��, (!��!$���, �#�)��, �� %�!������ "� �� %� �"��+�� ���=�A��� �� ��$���.

T MAA 3TTEEMMAA 33

36

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *��� � ����$�� ���$���� ��& )������?2. ��#��& %� ������� �� )������. 3. �� ��� ��$��� � �"%����� ’�#������ ���$#? *��� �� ����"��� ���?4. ��#��& %� ������� �� %������ � ��$���� ������(�����.

Page 37: Biologija 8 Mak

��. 3.8<��� ���� ������ ����

TEMA 3

�&"&;��"�+��;� '& +;�(��'��� �#+;#(�

�"&,0&

*�%� �� %$����� ��� (�������� ���$������� (!��!$�� �$���� �� ��$%� � ���)���� (�$. 3.9), ������ +�� �� ����)��� ������� ��. ���� �$���� �� �� ����,� &����. '����� ����!������ �� ��!%� ��� ��#����� ��!%�� �"%$��, �� "���� ��$������ (!��!$ � ����)�� � �������-���� �����. �� ��"����A��� �� ;�$��� (!��!$�, (!��!$���� �$���� �� ��#����� �� ������" ��� ��� �� %�!������ �� ����� �, +�� �� �#������� �� ���"�� ����� (�$. 3.9). �� �������� �� (!��!$��� �(� ���"�� ����� ����)��� ���� ����! ��� (!��!$�� �� ����"!�� "� �������. �� "�������� �� ��� �� ��$! ��$��� � �� ��$�! (���� (!��!$�� � ����"�� �� �������, ����$��� �� ��: ������� (#�;���), ������ (���;���) �$� ��������� (!��!$. ����& (!��!$ � #�%��� ���#��� �� ����� ������ � �����. �� "�������� �� ���(��� � �#$���� (!��!$��� �� %�!������ �� )����� %�!��: - ������������ - �� ��;��� � ��"���, - ��!=�� - ���$! !����� � �)��� - $��������� – �� ������ - �$�)���� �� %�#�� � ���(����.

��;��� (!��!$�

���$���� (!��!$�

(�"�� (!��!$�

T MAA 3TTEEMMAA 33

37

Page 38: Biologija 8 Mak

�+�0�'� '& �#+;#(���

�$�)�� ���� � ���� �$����, � (!��!$���� �$���� ����=!���� ����� ���, ������� ���%����� �� ���"#�. �� ����� (!��!$�� �$���� ���B� ������ "���+�� ��& &� ���(� ���"#��� � &� ������!�� �� (�"����. ����(! �� ��� ��)�� �� ���,� ��%���� �� ���"#��� �� ��&� (!��!$�� ���%��� �� ���%�A� �$� �$�#��!��A�. ��!%� ���#��� �� (!��!$��� � ������� �����#���� "� ���������. C�� � �����#���� �� (!��!$���� �$���� �� ������� �����!��A� � (��!��A� �� ���&�� �#$��, ��)�!��&,� �� �� "���#�$!��. ������� �"(��� � ���"(�=��� �� ����!������ �� ��� ���� #�$������ ����)��� ���� � ������. 5 � ����� �������� ������� �� � �������. �� ������ ���������� (!��!$��� �(��� �����#� �� ����%�&� +�� �� ��#��� ��� ���;���� �� �$���)�� ��+�A�, �$� ��%��!��A� �� 0���$����� (������ �� �$������. �� �$������ +�,���� %$!��"� �� ��(�+ �� ���$������ �� ��"$�=!�� �� ($�)�� ����$��� (��&� � +�����), � ��� ����� �� ��"$�=!�� �� ���� � &�%$���� ������� ��� +�� �� ��$�#��!�� %�$�(� ��$�)����� �� ����%�&�. '�� "%�$�(��� ���������, �(� "%�$�(��� �����#� �� ���$���� �� (!��!$���. ��� (!��!$�� �����$=� �� #��� ������� �� &��!�� �������% �� ���$���� � ����!�!��A� �� +����� (������ (�B! (!��!$���� �$���� ������ +�� ��&)���� �� &��!���� #�$�� �� (!��!$��� � ����� ���%������. '����� ��� ���$� �������� ��������� �����#�� � ��(�� �� (!��!$��� "� �� (�=� ����!������ +����� (������ �� ��(�+ �� ����� �� �� ��������� �� �$������, � �� ���� ���(� (!��!$���� �$���� �� ��#�&��� ����$�� ��$�)����� ���$���� � 0���$��� (������, ������� ������ �� �� ����=��.

�&;� "&0��&� �#+;#(��� !��!$��� �� %�!������ � ��#���� �� ������. �� ���� %�!�� (!��!$� +�� ���=� ������� ��$ �� ��$��� �(� ��������� ��������� %�!�� �� (!��!$�. C���, ������ ������ %�!�� (!��!$� �� ���%�, ��!%��� %�!�� �� �$�#��!�� � �#�����. �� ���(��: ������ %�!���� �� %�#���� (!��!$� �� ���%�, %�!���� �� ���(�)���� (!��!$� �� �$�#��!��, � �#�����, ������ %�!���� �� %�#�� (!��!$� �� �$�#��!��, %�!���� �� ���(�)�� (!��!$� �� ���%�. �� ����� ��)�� ��� (�=�(� �� �� ������!��(� ������, �$�, ���, �� �� �������(�. ���$������ (!��!$, �#�)��, �, ��� ������$� �� ��$&��� (������).

TEMA 3

��. 3.9������ � ������ �����

(!��!$���"�� �����

����%�!�� (!��!$�� �$����

����$���

$���&� 1$���� $����

$���&� 2

$����(!��!$�� �$����

�����&#� �� ��!+��A�

�����&#� �� %�)�A�

(��"��

�����

T MAA 3TTEEMMAA 33

38

Page 39: Biologija 8 Mak

&,&$&: ��#��& ��!%� ������ (!��!$� ��� �� ���%�A� � �$�#��!��A� ���=�� ��$��� �� ��$���.

TEMA 3

�"#!� +;�(��'� �#+;#(�

!��!$��� ������ �(�A� %� ��#����� ������ (������ ���� +�� �� ���B���, ������� �"%$��, ��)���� �� ����"!��A� �� ������� � �$�)��. �� "�������� �� (������ (!��!$��� �� %�!������ ��: (!��!$� �� %$����� � ������, (!��!$� �� %�#���� � %������� ��$, (!��!$� �� ���(���� � ���$�;��� � (!��!$� �� ��;��� � ��"���. �%,� �� �� +!���'���: - ��3���������� ������ ��� %� ����"!���� ��#���� �� %������� ��+ � �� ����� �������;�� ���"(�=!���� ������=!��A� �� ������, � - ���'����, (!��!$ ��& &� ����$!�� %������� �� ���(�)���� ���"����, ��" ��%� ��(��!�� ��(� 0������������ � "����� �� (�B!��#������ (!��!$� %� ���"(�=!���� ���;���� �� ���+!��A� � �"��+!��A�.

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(�� !��!$��� �� �"%������ �� (!��!$�� �$���� (�$����). ������ %���#��� ����$��� �� ��: �����)��-��!%���, (�"�� � ��;�� (!��!$. ���$������ (!��!$� �� ���������"����� ��: ����$�����,.�����#���� "� �����!��A�, (!��!$�� ���%�A�, ���;����!��A� �� ���$������ (!��!$�. ������ ���(��� ����$��� �� ��: ������������, $���������, �$�)���� � ��!=��. �(��!��A��� �� (!��!$��� �� ��+� ������ (������, %�$�(�����, �#$����, #��&�� �� %$�����, ��#�����.

��. 3.10?����� ���� ����� � ������ �� ����, ������ �� ���������.

������ ���%$�� (!��!$ �� ���$����;����%$�� (!��!$ �� ���$����;�

������

T MAA 3TTEEMMAA 33

39

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�� �� ��������� �������������� �� �$������ �� ���$������ (!��!$? 2. *��� �� ����"!���� ������� �� (!��!$���? 3. ��#��& %� ���(��� �� ���$������ (!��!$�!4. O��+� &� �!��;�&��� �� (!��!$��� �� %$����� � ������, %������ ������(�����, ��!��� � ��$���� ������(�����. 5. ���+� &� ��#����� �� (!��!$��� �� ������. 6. ��$� �� �� ����B� ���� �"%$��� ��$��� �� )���� ��& �� "���(��� �� #���#�$���%?7. ��+�� � �����#�� ����������� �� ��0������ �� ����!���� (��%! +�,���?

Page 40: Biologija 8 Mak

����� � ���� �� �������� � ����G� �� �� (�=� ��%���"(�� �����$�� �� ����� � �� �� ��"���� ���#��� ���(���� ���#� �� �� ������� �� �����$���� �����A� � ��"����A� �� ������� � (!��!$���. ��(� �����$�� ��"����� ����� � (!��!$� ���"(�=!���� �����$�� ���� � ��"��& � �� ���� �������� ��%��� �� ��%���"(��. �� ��� ;�$ ���#��� ���(���� ���#� �� �� ������� �� �����$���� ��0����. ����&,� %� �������� �� ������� � (!��!$��� � ������� �����#� "� ����%�&�, �� ��%���"(�� ����&������ ���#� �� ����!��(� ��"������� 0���� ���� �� ($��� � ($�)�� ����"����, ��#�, &�&;�, ���=� ���+&� � "�$��)!�. �� ��& ��)�� ����&������ ��%���"(�� �� ���#�!�� �� ����$�� ��$�)����� �� �����#���� +�,���, #�$������, (���� (�����$�� (������ � ����(���, ���#��� ����(���� �. ����� �� �����$���� ��0���� ���� ���� ���#� �� �� �#��� ���(���� � �� �������� !(����� ��"�)�� ��������� � �����!��A� ��� ���"(�=!���� ��(��(���� �������!��A� �� ���� ����� � (!��!$�. �������$����� ��� ���=�A���, ����A��� �$� ��� ����A� �� ����� �����"���!���� �������� �����(����� �� `�#���� �$� �� �����$���. @���� ��&��� ��& ($����� � ����� � "� � ’�������� ����. C���, ������!��A��� ����"�� � ��"���� ���� ��'�� (%�#�), ������ ������!��A��� �������� � ��"���� ���� �����. �� ��"$��� �� ���� ��� ��&��� �(� � ������, ������� ��&��� �� ������)�� ������!��A� �� ’�#������ ���$#. ��&)���� ���)��� "� ��&��� �� ������� ������!��A� � �������$���� ����A� (�$. 3.12). �#!����� ()��$�, ������, )�"(�) ���#� �� #���� !��#��. ��!��#���� �#!��� &� "�(��!���� ��%��, )������ ��+�� ��� � ��%����� �����$� �������$�� �� �#$��!��.

��� 4��� 4

��. 3.12

TEMA 3TEMA 3TEMA 3

40

Page 41: Biologija 8 Mak

��(�+�� '& ;�+;���

�������� � ����� ������ #�$��� +�� �� ���������"��� �� %�$�( #��& ���(��� �� �������. �� &��!�� ���� ���$���;� �� ���������� �� ����(���� �, ��& %� ��%!$��� �������A��� �� ��$;�!(����� � ���������� ��$�. ��" ��� ������� �����!���� (��� � ��)�!���� �� �� ������!����.

'��$������ ��;���� �� "�#�$�=!�� ��(�$!��A� �� ���������� %����;� �� $�;� )�� ����� ����!���� ������"��. '���"����� �� &��!�� #���&,� �� ������� �� ��(�$!�� ��$�)������� �� ����, � �� "%�$�(!���� (�����$���� (������. C���, ������� ����!���� ��$���� � $���� �� ��+��. ���� #�$��� � ��"���� ��� �(��� ����������.

&(� )'&���? '��(����� �� ’�#������ ���$# �� ������A��� �����!���� �� %!#�A� �� ��������. '��#$�=�� �� 1,2 �( �� %!#�� �� ����� 20 %�����, ��)�!��&,� �� 40 %�����. C�� � ��"!$��� �� ��(�$!��A� �� ���������, +�� �� ���B��� (�B! ��$��� �� ���+$�����. ���� ����, � ��$��� �� ���+$����� (�=�� �� %!#�� �� ���&��� %�$�(��� �� ��;��=���� %�����.

�� ���� � ������� � ����� ��� ���!�����

��%! (�0���)�� ��&���� (�=�� �� �����"������ ���!����� ��)��� �� ���� &�

�����. '����&�� ��� ���� ���+���;�: - �� ���� ���!���� � ������� ��%� ������� � ���+���, �� ���+����� ��$��� �����!���� (�B! (!��!$���; - �� ���� ���!���� � ������� ��%� ������� �"$�%!�� ��" ��=��� � �� %$��� ������ �� ��$���.

��. 3.15 @����� � ��������

TEMA 3

��. 3.13 ��'���

��. 3.14 ������ � ����������

��. 3.16 B��������� � �����

$�%�(����

��)�+�� "%$�#

"���� "%$�#

TEMA 3TEMA 3

41

Page 42: Biologija 8 Mak

�%$�#����� �� ������ +�� (�=�� �� �� �+����� �� (�0���)�� ��&����. �� "�������� �� ��$��� �� !����� (�=� �� ������� ������� "� �$� !��� "� �� "%$�#��. '�� �"(���!��A��� (��)�+!��A�) ������� �"$�%!���� �� ���&��, � ��� +��!��A��� �� ����%�!�� "%$�#�� �� ����A� �$� ����!�!��A� �� $�%�(������.

��%! ��=�� �������� �� ����A��� ���� ��(�+ ��� ���+���;��� � "�+������ �� ���=�A� �� �+�������� ��$���. C�� �� ��+� �� �(�#�$�"�;�&� +�� (�=� �� �� ������� �� +��;�, (���(� � �$�)��. *�& $�;��� ��� �(��� ������� �� %�#�� (�=� �� �� ����)� �� ��#�&�� � �������"�� ������� �� ’�#������ (�"��, ��� ���(���$�� � �����$�� �� ������!���� �� ;����� ��#$� �$� �����. '����� ��(�+ #� ���#�$� ����%�+ �� �� ���� �� ��(��� (���� �� �����,��� "� �� �� ������$��� � ����)� ����(�+���� �+���!��A� � ������A���.

�#+;#('� 0�(�+��

��+���� #�$��� �� (!��!$��� � ����)��� ��� � � ������&�� � �������� ���%�!��A� �� (!��!$���. '�� %�)�� ����%�+ �� )!���!�� #�$��. <���'��� � �+���!��A� �$� ��(�$!��A� �� %�$�(����� �� (!��!$��� ��%� ������ �� �� ��������, � ��� �� �$!)!�� �� ������(������� ��&)���� ��� ���+���;� �� �������. �&�$%�&��� � ��"���� ���� ,,(!��!$�� #�$��‘‘, � �"��)!�� �����$���� �� (!��!$���� �����. ���� ���� � ��+�� ���!+!��A� �� $���� �� �����$��� �� ��� �(� �������!��A� ����$! �� +�� �����$��� �� ��!+�� ��� ��������. ��(���� �����$�, +�� � ���$���;� �� �$�#��A� �� (!��!$��� ��� %� ��������� $���� � �#�)�� � �����!=��� �� #�$��. �������$���� �������A� �� (!��!$��� +�� %� ���=!���� $���� (���� �$�)�A� �� ��"��� ��� ���A�) �$� ������$�� ��$���� ��=#�A� ��������!���� "� ��&��� �� ��(�� �����$�. ����A��� !��#�� �#!��� � ���A��� �� ������� ��(�%� �� "�+������ �� ��&����� ��(�� �����$� � ��!%��� #�$�� �+���!��A� �� ��%���.

TEMA 3

��. 3.17 B ����������� ��� ��������

TEMA 3TEMA 3

42

Page 43: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

1. �(������� ��"�)�� ��������� %� ��!+��, "���%�!�� � "�&���!�� (!��!$���. ��=#��� ���#� �� �� �"���!���� �����&��� �� !(����� ��(��. 2. �����(����� �� ������� �� &��!���� ���� ��"!$��� �� �������$�� ��0����, ���=�A�, ����A� ����� � �$�)��. '�"���� ������!��A� �� ’�#���� ��: ���$��"�, ����"�, $����"�. 3. ��$���� �� �������: ��0����, ���������"�.4. '�� ������� ��& ������� (�=�� �� �� &���� ���+���;�, � ��& "%$�#����� ��)�+!��A� � +��!��A�. 5. '���(��!��A��� ��& (!��!$��� �� &��!���� �� ���(� ��: %�), "���%�!��A� � ����%�!��A�, ��(�� �����$�. �����$���� �� (!��!$���. ������&� � #�$��� �� (!��!$���.

����G�

<78,9*6�8 1*�=��� "� �����, !� � � � ����� �������� "� � ���������� �� ���������� ����� �

��,>6� , �<8��,�<%: '���������� ��$%�, ������ � �$�)���� �����, ����$=�� �����)��� ��$%� �����, ���������� )���� �� ����� =������, ��$��� �� ������� ��� %����� "%$�# �� "%$�#�� ����"!��A� (�� (������;�), (���$ �� (�0���)�� "%$�#, $!��, �������� "� ;���A� � ����������A�.1. ��"%$���& %�, � ���$� ��� ��(����&�� ����!�� �� �� ��;���+ �� ���� ��$%�, ������ � �$�)���� ����� � �� %� �#�$�=�+ ������� ��$���.2. ��"%$���& &� %���#��� �� ���� ��$%� ����� � ����!�� �� �� ��;���+ ����$=�� ������ �� ��$%� ����� - �#�$�=� %� ��&"����� ��$���.3. ��"%$���& %� ��)���� �� ����"!��A� �� ������� ��& ���� "%$�#.4. �� ��(�+ �� $!�� ��#L!�!��& %� +������� ��& ���������� )���� � ��;���& %�.5. ������� &� �����=����� �� "%$�#����� ��� �� %� ��#���$ �� (������;� �� �����=����� �� (���$�� �� (�0���)���� "%$�#. ��(���� �� (���$ (�=� �� �� ���$!=��� �� �$���.6. ��"����&� �� ��� ,� ��&��+ ������� %� �� ��!)���;��� � ���&�� ���������.

TEMA 3TEMA 3TEMA 3

43

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�� �� ���)����� "� ��&��� �� �����(����� �� ’�#����? ��#��& %� �����(�������.2. �� ��������!�� %�)��? 3. *�&� � ���)����� "� ������&� �� (!��!$���? 4. *�� (���� ���#� �� %� ���"�(�+ "� �� �� ������� �����$���� �� (!��!$���� �����?

Page 44: Biologija 8 Mak

<78,9*6�8 2

������ "� � ����� � �������.

��,>6� , �<8��,�<%: ��� ����� �� ����+���� ������, ������� �� 0$������������ ����$��� (HCl), +������ $�(#�, ������ +����$��.

1. ��(� ��� ����� �� ����+���� ������. 2. ������ ����� ����� &� �� ����$��� )�+� � ������ ����$�� &� �� �$�# ������� �� 0$������������ ����$��� (HCl). ������ &� ������� �� ������ 24 )���. 3. '��$� ��� ���(���$�� ���!�� &� ����$����� � ������� ���$���� &� �� )���� ����. 4. '���!�� �� �� &� ���+�+ �������. �� "�#�$�=!��+? ��+�� ������� &� ����=!�� ��� ���#���? 5. ��!%��� ����� �� ��(�+ �� +����$�� ��=� &� ��� �$�(�� �� +������ $�(#� ����$�! (��!��, � ����� ������ &� �� �� �"$���. 6. '��$� ��� �#��� �� �� &� ���+�+. �� "�#�$�=!��+. ��+�� ������� &� ����=!�� ��� ��#���? ��"����&��� �� ��� �� ��+�$ "�#�$�=� %� �� ���������� � ������� ��& ���&�� ��������� ��$� �� �� ��)��.

<78,9*6�8 3������ "� ������ ��� � ������� ���

��,>6� , �<8��,�<%: ���, ��;� � ;����, "�(��� �� (������;�, $!��, ���;���, �������� � ���#�� "� ;���A�.

1. '�$����� �� ��#������� (�����&�$ (��;��� ����$� %� �� ��� ��$�) ����� %� �� �� �����2. ���=��� � �������� (��� ��"$��!��& %� � ������ "�#�$�+�� "���+� %� �� ����������. '���� ������ �������� ������� &� �� $!��. 3. �� ���;��� ����!�� �� �� �����+ ��$ �� ���=��� � �������� (���. *�� (��� ����#�� �� ����$!��? ����+ $� �� ����+ ��%���� "�+�� � ��� (�=��? *��� �"%$����� ��$����� ��� �� %� ����$�$ �� ���;���. 4. ������ "�#�$�+�� "���+� %� �� ����������. '������ ��& ����������� ��$� �� �� "��#�$ �� �����$�� ��"����&�.

<78,9*6�8 4

�����������"� � ����� ������� �� ������� ���

��,>6� , �<8��,�<%: ���&�� ��������� �� ����� ���� �� (!��!$�� �����, (��������, �������� "� ;���A�

1. '������ %� (���������� � ��&�� %� ������� ��$�. 2. '�#���& �� ���&�� ��������� ��������� �� �������. 3. '������ %� ���������� �� =��������� �$���� �� (��������. '��� (�����������& �� (�$�, ����� �� %�$�(� "%�$�(!��A�. ��;���& %� ������� +�� %� (�����������+�. 4. '������ ��& ����������� ��$� �����$�� �� &� �"��#���$ �������� "���)�.

TEMA 3

44

TEMA 3TEMA 3

Page 45: Biologija 8 Mak

TEMA 4

�� %'��&��('��� �)#$#%&*� '& +�,"-�'��� '& �%&& ���& �� ��-��:

- �� %� ��"#���+ �������� � "��)�A��� �� 0������ � ��0������;- �� %� ��#��&!��+ �����$���� � ���+!��+ ��%����� �� ��%��������� �����;- �� %� ��"#���+ ���;���� �� ��"%���!��A� �� 0������;- �� %� �#&���!��+ ����� �� ��"$�=!��A� �� ���� ��� 0���� � !$�%��� �� ��"�(���;- �� %� ��"#���+ �!��;���� �� ;����� ���# � ���������� �� ���;���� �� ��%����&� �� 0������;- �� ��������+ +�� � ������;�&�;- �� %� ���+!��+ #�$������ �� ��%��������� ����� � ��(�+���� ��%��� � ��)��� �� "�+���� �� ������.

����� ��� �� �� !"�#$#%&� %� �%&& ���&:

- 0����, ��0����,- ����%����� � %���#��� ���������,- ��"�(�,- ����(���,- !��� ���"����, �$!����� =$�"��- =�$!����,- ;����,- ;����� ����)��,- ��%����&�,- ������;�&�,- ;�� ���#, ��������, ��%������� =$�"��.

TEMA 4TEMA 4

45

��?���� � ��������

Page 46: Biologija 8 Mak

?���� � ����G� �� ��?������ �� �� (�=� )��������� ��%���"�( �����$�� �� �!��;������, �� ��#��� ����%�&� � �� %� �"��+!�� ���� ���� =������ ����������, �����#�� � ����&������ �� ����!�� �������� ��$�)����� �� 0����. �� �� (�=� 0������ �� &� ��������� ��%���"(�� ������ ���#� �� �� �������� - � ��: ����� � � ���� ������� ���� �� ��� � �� ����� %�$�(���, "� �� (�=� $���� �� ��%����� "� ����A� �� ���$�"� �� ����� � �� ��� �� ���%�� �� ���� �$���� �� )��������� ��$�. /������ �(� "���)� �� ��%���"(�� �� (! ���� %���#��� (������ "� �����A� � ��"����A�, �� %� ��������!�� 0���$����� (������ ��� �� �����+��� �� �!��;������A� �� ��%����� �� ��"�)�� � !(������ ��#���. ����� ��� ��� �� ��$��� (! ���� ���$���, ��$� �$� ����%�&� "� ���=�A� � "� �"��+!��A� �� ���� ��%��� =������ ����������. /������ (��� �� ����=� � "�+����� (������, � ��� ��&)���� �� ����(����� ��� %� +����� ��%���"(�� �� "�#�$!��A�. ����������� ��$��� �� 0������ �� �������!���� �� ��$��� ����! ���$���� ����� �� ���(� �� �"(��.

?"&'& �� "�������� �� ������ �����$� 0������ ��&� &� �������(� ����$��� � �� 0���� �� �������� � 0���� �� �� ������� �����$�. �� "�������� �� !$�%��� +�� &� �(���, �� ��%���"(��, 0���$����� (������ �� ����$��� �� ��� %�!��: - #������ – �(��� !$�%� �� %� %����� �$������ � �� ��(��� ��� �������, ��%����� � ;�$ ��%���"�(. �� ���� %�!�� ���B��� #�$�������� � (������. - ���������� – ��$�#��!���� ����%�&� ��&� � �����#�� "� ;�$��!����� ��������� �� )��������� ��%���"�(. �� ���� %�!�� �� �#��&!���� +�,�����, ���� �� +�,���� %$!��"�. - 5!���� - %� +����� ��%���"(��. C!�� ���B��� ����(����� � (�����$���� (������. ����� +�,����� � ��!%��� 0���$��� (������, ���� +�� �� (������ � #�$��������, (�=�� �� �� �������� "� ��#���A� ����%�&�, �� ��(� �� �$!)�� ��%� �� 0������ ��(� +�,���. /���$����� (������ �� �$������ !)����!���� �� %�$�( #��& �� ���;��� ��� ��� ���� 0���$��� (������ �� ��"$�=!���� "� �� �� ��#�� ����%�&� � ���$���, � ��!%� ��� �� ������!���� � �� ��& ��)�� �� ��#����� (������ ��� �� �����#�� �� ��%���"(��. ���� ���;��� �� ���$�=!��A� � ������!��A� �� 0���$����� (������ �� "�����)�� �(� �� ����)��� ��������.

@������ � ���� ��� ������

���� +�,��� �� 0������, �� ����� �� (���#�$�"(�� �� ����#��"!���� �� %$!��"�. $!��"��� ;���!$��� �� ��������� "� �� �#�"#��� ����%�&� "� ���� �$����. ��$ �� %$!��"��� +�� ��(� �� �� ��������� "� ��#���A� ����%�&�, �� ��$����� �� ��%���"(��. C��� �� ;����� ���# � (!��!$���� �$���� �� ��$������� ��"���� �� %$!��"� �� �#$�� �� �������. *�%� ��%���"(�� �(� �����#� �� ����%�&�, %$!��%���� �� ��"$�=!�� �� (�$��!$� �� %$!��"�.

��� 1��� 1

TEMA 4TEMA 4TEMA 4

46

Page 47: Biologija 8 Mak

������ � ������

��������� �� �����#��� "� (����, #�$������ � +�,���, )���)���� ��%���"�( �(� �����#� � "� (�����$� � ����(���. �����$��� �� �$�(���� �����#�� "� �"%���#� �� ��%���"(��, ��(����=��� �� ��$������ ��)����� � ������������, ����� +�� �� (!��!$���� �������;�&�, �������!��A��� ������ ���"#� � ���%!$�;�&� �� �����. ����(����� �� ��%����� (������ �����#�� �� (��%! (�$� ��$�)�����. ����(����� �� ��$��� �� ��"�(���, �$� ��!%� ����0���� �!�����;��. �������%�� �� ����(��� �����!�� �� ��"$�)�� #�$����. C���, �������%�� �� ����(���� � �����!�� �� �+���!��A� �� �����, ����(���� � &� "%�$�(!�� ���������� ������ #�$����.

0� ����� ���� 0������ � ��&��#�� $��?��$� � ������� ���� ���� &�#�$�� ������ �� )!�� ����$��! �� $������? *������� ��%���� � ��. ������� ��%���� $!B��� %� "���$� ���(��, � �� ��%� ,� ��"���+ "�+��. 1�#�$���� �(� �$���� ��� %� ��(�$!���� ��"���� �� ��� �� ������� ;����, ��(�$!��&,� %� ������� ������� �� ;������� P�����. �!B��� )�&� ��0���� � #�%��� �� ���+&� � "�$��)!�, �(��� ��(�$� �"%$��� "� ��&��� �� +�,���� #�$���, #�$���� �� �����(�� "� ;���!$�;�&� � "�#�$!��A� �� ���. �� ��!%� ������, #���!$���, ������$��, "�$���� � ;�$���� � ����=��� ���� ����=�� ���������&� ��� %� #$������� �����A��� �� �$������ �� �����.

TEMA 4

'����$���� ��)�� �� ��0���� ���"(�=!�� �����$�� �����A� � ��"����A� �� ��%���"(��. �������� 0���� %� &���� ��$���, #���&,� (! %� ���� �����#���� (������ ���, ��� ��%���"(�� � "����, �� ;�$��� %� ��������!��. ������ � ���� 0���� ��&� �� ����=� %�$�(� ��$�)����� �� #�$������ � (���� (������ ((���, &�&;�, ����A�) � #�%��� � �� +�,��� (0���� �� �������$�� �����$�), ����(��� � (�����$�� (������. '����$�� �� 0���� ���& )���� ��& +�� ���"!(��� !(����� ��$�)����� �� ���������� ���%������ ��"������� 0����, ��� +�� ���(��� ������ �� �� �: �����$���, �������$�, ���(��%! "�)����� � �� � !(����� "�%�����.

TEMA 4TTTEEMA 4

47

Page 48: Biologija 8 Mak

TEMA 4

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(�� �� �� (�=� 0������ �� &� ��������� ��%���"(�� ������ ���#� �� �� ��%������ - �����, ��"$�=� �� ������ ��&����� ��$���. �� "�������� �� ������ �����$� 0������ ��&� &� �������(� ����$��� � �� 0���� �� �������$�� � 0���� �� =��������� �����$�. �� "�������� �� !$�%��� +�� &� �(���, �� ��%���"(��, 0���$����� (������ �� ����$��� �� ��� %�!��: %���#���, ����%����� � "�+�����. �� �� (�=� 0���$����� (������ ;�$���� �� �� ���������� �����#� � �� �� ��"$�=�� �� ������ ��&����� ��$��� ��� +��:+�,����� �� ��"$�=!���� �� %$!��"�, #�$�������� �� �(�������$��� � (������ �� %$�;���$ � (���� ����$���

�� �� (�=� 0���$����� (������ ;�$���� �� �� ���������� �����#�� � �� �� ��"$�=�� �� ������ ��&����� ��$��� ��� +��: - +�,����� �� ��"$�=!���� �� %$!��"� - #�$�������� �� �(�������$��� - (������ �� %$�;���$ � (���� ����$��� ��(� ���� ��"$�=��� � ��"%������ (�=�� (��%! $���� �� ������� ;���� �� ���$�"�� �� �����. '�� ���� ���;��� �� ��"$�=!��A� "��)�&�� !$�%� �(��� ����#�� 0�(���� (������, ����)��� ������, ��� �� $�)�� ���� �������� ��$ �� �������� "� ��%����&� �� 0������. *�����������)�� � ��� +�� ��"�(��� �� ���;�&�$�"����� �� ��$!���� ��(� �� ������� �� ���� � ������.

C�#�$� 1. *�$�)����� ����%�&� �����#�� "� ���(�$�� �!��;������A� �� )���)���� ��%���"�( �� "�������� �� ��"����� kg/tm

��"���� ����%����� �����#� �� O!$� �� kg/tm���������)� 200#�#� 6 (���;� 2351 %����� 2262 %����� 21312 %����� 15018 %����� 10870 %����� 97

C�#�$� 2. *�$�)����� ����%�&� �����#�� "� ���(�$�� �!��;������A� �� )���)���� ��%���"�( �� "�������� �� �������&��� kg/tm

��� �� ��#��� '����+��� ����%�&� �� O!$� �� 24 )���������)�) 26.000������ 13.000*���) 30.500 *���) 15.500@���� #�" ������� ��#��� 9.163 �� 10.032

TEMA 4TEMA 4

48

Page 49: Biologija 8 Mak

TEMA 4

����(�� ��&���� �"���� �����(���"�� �����$�� %$���A�,

�����A�, �����$�� ��"��& �� �����$�� � �����$�� ��"(��=!��A�

($���, (��$�, (��$����� (��$�, &�&;�, (�����, ��(���, �������, ���+&� � "�$��)!� �� �������$��� #�&�

;�;��;�'� �(� '��'� +(�!�(�#�$���� ��A� %$��� ���(�$�� � ��,� &� %!#� �����#����� "� %$���A�

����(��� �� %�!�����

�����$�� �����A�, �����$�� �!��;�&� �� �������� �����(., �����$�� �!��;������A� �� ��=���

�����;, �����, $�+��;�, (���, ;�� ���#, ��&�

��&��� �� �$�#��������, "�����A� �� �����A���, ����%$���;�, ��+�� �$�#���, ������ � ��=�� ����(��!��A�

� ��#���#��� �����#���� ������ �����;��, ����!�$����� �� ����$�����

$�(���, �������$�, (��������, ������� � �� ��!%��� ���=� ���+&� � "�$��)!�, �� �!�+�&���, ���#��� ����$��� "�$��

+;�"0#��"��"��� (�$����$���, ��&��� �� ����!��A� � ������A� �� ���;���, ��+�A� � ��B�A� �� "�#���

� ���"(�=!�� ������;�&� �� ��$;�!( � ������, � �� ��(��� ��� �����$�� �������!��A� �� ������� � "�#���

($���, (��$�, (��$����� (��$�, ��#� � ��#��� (��$�, ����A�, &�&;�, �� ��#��� �� ��=��� �� ���)�A�

"&@���+�������$�� �������!��A� �� ������� � ����� ������!��A�, ���#��� ������� �� ��"���

* �����$�� ���%!$�;�&� �� �����, %� ���"(�=!�� ��&������ �� ����(���� �

($��� �������, "�$��, �����,, %���, ��(����, �������, #�����, � �� ��"���� � �� ��#�$��� ;����

��&��� �� ������A� �� ��$���� �$� ����+�� ������� �$� ��� ������A� #�" �������

� �����$�� ��"��& �� (!��!$���, �������� �����( � ��$����� ��%���, �����$�� ��"��& �� �$���� "� ���(� �� #��(�����

=�����;�, ��&�, �����, ��������, %���, &�&;�

;&< �&�;������������ �� ��"����A� �� ����(���"���� � ��&��� �� �����$������& =������� �������$�� ��"��& �� �$���� � ��%��� ����$�A�

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�1. �� � ��0���� � ��� � ��&"����� "��)�A�?2. �#&���� %� "��)�A��� �� ��0���� "� )��������� ��%���"�(?3. �� ��� ��$��� +�,�����, #�$�������� � (������ ���#� �� �� ��"$�=�� "� �� (�=� �� ��%����� "� ����A� �� ���$�"�� �� ���������? 4. �� �����"���!�� ������������ �� ����(���? 5. �� ��& )���� ��$�(� ���� �����$�� �� 0����?

TEMA 4TEMA 4

49

Page 50: Biologija 8 Mak

�������� – ����G� �� ?������

H#';B�<& '& ,���+��%'��� +�+���

����&� �$���� �� ��%���"(�� �(� �����&��� �����#� �� 0����, ��&� � �$!=� "� ��"����A� ����%�&� �$� ��� ���� %���#��� ��$��� "� ��"����A� �� �����#�� (������ �� ��%���"(��. �B!���, ���������� ��$��� �� 0������, ����� ���� +�� �� ���(���, �� ���%�$�(� "� �� &� ��(���� �$���)���� (�(#���� � �� ���$�"�� �� �$������. '����� ��� ��������� 0���� �� ��%���"(�� ��&���� ���#� �������� �� �� �#��#���, �� �� ������)�, ������� � ��"���#� �� ����$�� ����� ��$���, � ������� �� �� ��"%���� �� ������ ��&����� �������� ��$��� +�� ,� (�=�� $���� �� ��(���� ��" �$���)���� (�(#����. C������ ���;��� �� ������)!��A� �� 0������ �� ����)��� ��������. '� ��%����&��� 0���$����� (������ ��(��!���� �� ��$����� �� �����(�� "� ��%����&� �� �����. ���� ��&��� � ����)��� �� "� �$� ���������. �� ��������� ���� (������ �� ������!���� �� �$������ �� ����& ��$ �� ��%���"(��. 0�������� � ���������� �� ����� ��&��=�� �!��;�� �� ��%��������� �����(. ��%����� �� ��%��������� �����( (�=�� �� �� ����$�� �� ��� %�!�� (�$. 4.1) 0������ �� ����, ��& %� ��������!�� ����� +�� ��)�!�� �� !�����, ���� 0������ �� ���(� � "���+!�� �� ���$���� �����, �� ���� �������#����, ;����� ������� ����!��� �� ��%����&��� �� ����$��� �� ��%���"(��. 0��������� �����, ��� �� =$�"�� ��� �� ����0���� "� ��%��������� ���;���, �� �� �� �������� ��$ �� ��%��������� �����. C�� ��" ����$� ��$�#��!���� ��%������� ������, ��� �(��� "��)�&�� !$�%� �� ���;���� �� ��%����&�, �� ��%��������� �����.

N�, '& ,���+��%'��� �"&;�

R���� �� ��%��������� ����� �� 0������������ �� ���$���� ����� � �� �$�)�� %���#�. ��� �� %$��� ������� ��� ������ ������ �$�& � �� �����$�� ����� ����)��� ������. '�� ��%� �� ���B� �$�& �� ���"�� ����� ����)�� ���������. �� ��%� �(� ����� ������ � ����� ��� ��(�%��� �� ��%!$���A��� �� ��%��������� ����������. �$������ ��� �$�&� �� �� ���� ������. ������)���� �������;�&� �� ���� (!��!$� �����"���!�� #�������� ���=�A� +�� � ��(�%� �� 0������ �� �� (�+� �� ��%��������� ������. �������+���� �$�& �� P���� �� ������ �� '������� � ���� ��� �.

��� 2��� 2

TEMA 4

��. 4.1 ���� �� ��������

!��� ���"����

�$!����� =$�"��

%�$���0����������

;�� ���#=�$)�� ����

�$��� ;���� ;��������

�"���������$�� �����

����� ;����

����� ;����

��#�$� ;������������

=�$!����

TEMA 4TEMA 4

50

Page 51: Biologija 8 Mak

���+��%�' �"&;�

��%��������� ����� � (!��!$�� ;���� +�� �� �����%� ��" ��%���"(��. C�� � ��������� �� ����$�! ��$�: ��� ������, ����, ������� ��, �������, ����� ��� � � ����� ��� �.

7+'& !"&)'�'&

������ ���"���� (�$. 4.2) �(� ��� ������� �!��;�� �� ��%����&���: �� &� ���(� 0������, �� &� ���%���!�� 0������ "� ��%����&� � �� &� ��)�� ��%����&��� �� +�,����. �� !����� ���"���� �� ���B� ������ ��& � (!��!$�� ��%��. C�& �$!=� "� (�+�A� �� 0������ � "� %�$��A�, � � ���� �� ��=���� ��%��� "� �#��"!��A� �� %$�������. 1�"���� �� ���&��� ����+��� �(� %�$�( #��& ��$;�, ����)��� ���� � �����, �� ��� �� �(������ ��;������ "� ��"$�)�� ��!���� (�$����, ��$���, ����$� �$� %��)$���). �� !����� ���"����, �� �(������ � �����. *�& ��;��� �� ��"���� (�B! 2 � 6 %����� �(� 20 "�#�, +�� �� "�(��!���� � �� ����)��� ($�)�� "�#�. *�& ��"������� $!B� �(� ��!��� 32 "�#� � ��� �� ����)��� ���&�� "�#�. C�� ����$��� �� �� ����� �$� ������ 8 (�� 4 �� ����&� ��$�;�), ������� 4, ��������� 8 � 12 �����. *�& "�#��� ��"$��!��(�, ��$ ��& �� %$��� �� !����� ���"���� – ����� � ����� ��& � �(����� �� ���;���. *������� �� �������+���� ������ � ����������� �� ��3, ��&� � ����� � (�"�� (�����&�. '�� ��� �� ���B� ���� ���� - ������ � �� ��������� �(� ���"���� ��&� � ����$���� �� ������ "���+���;� � ����� ������ – ��� ���.

TEMA 4TEMA 4TTTEEMA 4

51

��. 4.2C�� ������

%$�,

������

�!$��

����� �� "�#��

������

Page 52: Biologija 8 Mak

��$��� 0���� �� !����� ���"���� �� (�+� �� ����, +�� �$!=� "� ���$�=�!��A� �� 0������ � ��(�%�A� �� ���;����� �� $ �"� � ���"�. '$!�����, ���� ����, ��(�%� �� ���=!��A��� �� )�������� �� "�#��� � !����� � %� ��(�$!�� ��"(��=!��A��� �� #���������. �� �$!����� �(� � ��"�( ����)�� �$!����� ���. ���& ��"�( %� ��(�%� ��������A��� �� ����#�� �� ������� +�,��. '$!����� �� ��"���� %$���� �� ����� ���� �$!����� =$�"�� ��� ��������!���� ����$����$�� ��%��� �� ��%��������� �����(. C�� �� ���!����, ����������� � ��� ������� �$!����� =$�"��. ���� ���� =$�"�� ��" ����#�� ����$� ���&�� ������ %� �"$����� �� !����� ���"����.

#��� � ������� ��

��� �� �������� !��� �� ��%$����+ �� �%$���$� � ��� %� ��������+ &�"����, ,� %� ����+ %������ "���� ��$ �� !����� ���"���� ����)�� ���� �$� ���. ������ 0������ ,� �� ������ �� O����A� � ,� �� �"(�+� �� �$!�����, ��&"�� (�$ ��$, ����)�� �� �� ���%�$�!�� �� ��(�+ �� &�"���� ��& %� �!��� "�$���� �� %�$���. �$��� � (���� ���� +�� �� ������!���� ����+���� �� ��%����� "� ��+�A� � ��%����&�. '��%�$������ 0���� ����� ��(��!�� ��" ������� ���� ��& � (!��!$�� ;���� ��$%� ���$! 25 �(, � &� ���� 0������ �� =�$!������. '��� �� �� ���� �� =�$!������, 0������������ (��� �� ��(��� ��" ��&����%(���.

�������

N�$!������ � +���� ��%�� ��& �(� �#$�� �� #!����� 1. �(����� � �� %������ $�� ��$ �� ���(�)���� ���"����. *�& =�$!������ ����� ����� �$�&� �� (!��!$�, +�� ��,� %� ���+��(�, �(� � ����, ��&������+�� �$�& ��& � �������� ���� � ��(�%� �� (�+�A��� �� 0������ �� ��%��������� ������. �� ����� ���&� �� =�$!������ �(� ��!=��� (!��!$�, ��� ���"(�=!���� ��(��!��A� �� 0���$����� (������ ��(� �� ���� ������.

�� =�$!������ 0������ �� ��#���, �� �#��#��!�� � �� (�+�. '���#�� �$���� �� �#������� �� =�$!������ %� ��"������ ���������� ���. ��%��� ��� ������� ���������&� ��: ���� �������� ������ (HCl), ��&� � &��� ����$��� +�� %� �(���!�� ���"���� ����� �� (����� � %� ��"%���!�� (������%���"(��� ���$�"��� �� 0������, � ��������, ��& � ��"�( "� ��"%���!��A� �� #�$��������.

TEMA 4

��.4.3D������

0����������

�����������$�)�� ;����

��� �$�&� (!��!$�

������+���� �� =�$!������

TEMA 44TEMA 444

52

Page 53: Biologija 8 Mak

��';� B"�%�

C������ ;���� � ��&��$%��� ��$ �� ��%��������� �����. ��%����� ��$=��� �"���!�� +��� (����, � ���)����� (! � ���$! 2,5 �(. �� ������ 25 �( � ��&(�$��� ��%�� ��$ ����)�� � ���������� ��� �. �� P���� �� � ������������ ��� � �� ���B��� =$�"�� +�� ��"������ %�$�(� ��$�)����� ;����� ��� ��& ����=� ��"�(� +�� %� ��"%���!���� #�$�������� � +�,�����. �� �����������$�)���� ;���� �� �"$����� � ��%��������� ������ �� ;����� ���# � ����������. '���,��� �� ��%��������� ���;��� �� �"��+!���� �� ������� ;���� ��� ��&���� �� ���� ������. �� ������+����� �� ������� ;���� �(� �%��(�� #��& �� ����� ���������� �����$=!��A�, ����)��� ��� �� ������� ��� �� ������+���� ����+��� � ������ #��������� �"%$��. �� ��& ��)�� ������+����� �� ������� ;���� (��%!������ �� "%�$�(!�� +�� �(� "��)�&�� !$�%� ��� ���;���� �� ������;�&� �� 0������.

�0�(� B"�%�

��$=����� �� ��#�$��� ;���� � ���$! 1,5 (, � ���)����� (! � ���$! 6,5 �(. ��#�$��� ;���� ��)�!�� �� ��$���� ����� ��$ �� ���(�)���� ���"����. '����� ��%�� ��$ � (�$�! ���!�� � � ����)�� ���� ��� �, �� ��& �(� ;�������� �"������. �B! ������� ;����, � �$����� ;���� �(� ��!=�� (!��!$, ��& �� ��"��$!�� 0������ �� �� ���,� �� ������� ;����. ��#�$��� ;���� ����� ��!% ���$! ������� ;���� � �� ���& ����! �� ��� ��� � "���+!�� �� ��� �� �� ����! ��& �� �������!���� �������#���� � ����%�������� (������.

TEMA 4

��. 4.5 ������ � ��� �����

;����� ����)��

TEMA 4TTTEEMA 4

53

Page 54: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(�� �� �� (�=� ��������� 0���� �� ��%���"(�� �� �� ��������� ������ ���#� (�0���)�� � 0�(���� �� �� �#��#���. �����(�� �� ��%��� "� ����A� �� 0������ � �������� ��: !���� �����, 0����������, =�$!����, ����� � ��#�$� ;���� � ���$�� �����. �� ���;���� �� ��%����&� �� 0������ ��(�%��� �������� ��: ;����� ���#, ����������, �$!������� $�"��, � =$�"���� �� =�$!������, �����������$�)���� ;���� � ������� ;����.

TEMA 4

��� 3��� 3H7�� ��� �� ����� ��� � ����������

�� ��� ����� �� �������� &�� ���� ������ ���# � ��&%�$�(� =$�"�� �� ��%���"(�� (�$. 4.5). C�& � �(����� �� %������ ����� ��$ �� ���(�)���� ���"���� ��� �������� �� ��&����%(���. @���)���� ;�� ���# �(� ;���������-������� #�&�. C�& �(� %�$�(, ����� ��"��, � ��(�$ $�� ��"��. ������ ���# � ���#��� �� ��� ��" ��� ����� ����: �������� ���� � ;������#���� ������&�. ���� ����� ������ �� ;����� ���# ����� ���$! 1,5 $���� ��� "� ���� (��!��. �������#���� ������&� ���� ��� #�%��� �� ���$����, ������ �������� �����( �� ���� ���� ��� +�� � #�%��� �� 0���$��� (������ �� ��%��������� �����. ������ ���# � ��%�� �� ��&%�$�( #��& �!��;��. ����� �� ��%����� ��&��=�� ���������� ��: - ��$�����A� �� ��+���� %$!��"� ���� ��"����� +�,�� �� �#$�� �� �������, � �#�����, ��%� �� ����� ������ �� +�,�� � ��� ���(�$����, �� �$������ �� ;����� ���# �� ��$�#��!�� %$!��"� ��&� ��� �� ���������. - ��"����A� #�$������ �� �$�"(���, ���� �$#!(��, %$�#!$��� � ������� �� ���%!$�;�&���. - �����"� �� ���, ��&� � ����� ����"��� �� (���#�$�"(�� �� #�$��������. ������ �� ��$�#��!�� �� ����� � �� ������!�� �� #!#��"��� ��

;�� ���#��&����%(�

�$�"���

��������

���������� ����$

�����������$�)�� ;����

=�$)�� ����

=�$)�� ����$

��. 4.5?�������� ����� � ��������� ����

TEMA 4TEMA 4

54

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�1. �� �����"#���+ ��� ���(��� (�0���)�� � 0�(���� �#��#���� �� 0������?2. �� � (���#�$�"�(?3. ��;���& %� ����� �� ���=�A��� �� 0������ �� !����� ��" ��%��������� �����. 4. *�&� � ��"$����� (�B! ($�)���� � ���&���� "�#�? 5. �� � %�$���? �� �� ���B� ���� � ��� ���? 6. *�� �� ����� ������� ���#��� �� ����$����� �� =�$!��)���� ���? 7. ��#��& %� ��������� ��%������� ��"�(�. *��� �� ��"������? *��� ��� ��&���!����? 8. ��#��& %� ����$����$���� ��%��� �� ��%����&��� � ������� �!��;�.

Page 55: Biologija 8 Mak

TEMA 4���� �� ����$� ������. - '�������A� �� (������ �� +�� ��� (�=�� �� �� �������� "� ����,� ��(��� �� �$������ �� ;�$��� ��%���"�(. - ��"����A� =�$)��. - ��"%���!��A� �� ������;�����, ��� +�� �� ��$�#��!�� 0�(�%$�#���� �� �#$�� �� =�$)�� #�� +�� �� ����$��� ����! =�$)����. - �������!��A� ������� � +����� (������, ���� +�� �� �$��0�$�� � ����� $�����. - ��$�����A� �� ����� ����(��� � =�$�"�.

��������� �!��;�&� �� ��%����&��� �� 0������ ;����� ���# &� ����=!�� ����! ��&������ �� =�$)����. N�$)���� �� ����#�� ����$ �� �"$�)!�� �$� �������� �� ��)������ ��$ �� ������� ;����, �$� ���� �� ��#��� �� =�$)���� ,���, � ����� ����(! �� �"$�)!�� �� ������� ;����.

������

'���������, �$� ���=�$!��)�� =$�"��, � ��$%� =$�"�� +�� �� �����%� �� �����������$�)���� ;���� �� �$�"�����. '��������� ��"���� ��"�(� +�� %� ��%�������� (������, #�$�������� � +�,�����. '����������� ��� �� ��#��� ����! (��%! ����$� �� %$������ ���������� ����$ +�� �� �"$��� �� ��+���� =�$)�� ����$ �$� "����� �� ��%� �� �"$��� �� �����������$�)���� ;���� #$���! �� =�$)���� ��+� ����$. '���������, ����� +�� ��"���� ��%������� ������, ���� ����, �(� �!��;�&� �� ��������� =$�"��, +�� ��"���� 0��(��� ��� %� ��%!$����� (���#�$�"(�� �� +�,�����. ���� ����!��� �� ����#�� �$����, ����)��� ������)�A� �� ����������, �� ��$�#��!���� �������� �� �����.

������� � ���������

��"$�)���� ��%��� �� ��%��������� ����� �� ���;�&�$�"����� "� ��%����&� �� ��"$�)�� ������ �� 0����. �� ���� ���� ���;��� !)����!���� � ��"�(���. ��"�(��� �� #�$������ +�� %� "�#�"!���� 0�(������ ����;��, �� ��(��� �� �� (��!���� �� !)������� �� ������� ����;��. ��"�(��� �� ���;�&�$�"����� �� ��&���!���� ��(� �� ������� ��� 0���$��� (������. �� ���(��, ��"�(�� �(�$�"� ��& !)����!�� �� ��%����&��� �� +�,����� %� ��"%���!���� ����#��, ����&!��&,� �� ��%� ����0���� (+�,�� �� ��� (�$��!$�) (�$��"�. ��!% ��"�( (�=� �� &� ��"%���� (�$��"��� �� ��� (�$��!$� �� (�����0���� (����� +�,��) �����. ��!%� ��"�(� %� ��"%���!���� (������ �� ������� �������� ��$��� - ������ � ���� �������, � �����, ���, %� ��"%���!���� #�$�������� �� ������� �������� ��$���-�������������.

�� !����� 0������ �� ����� � �� (�+� �� �$!�����, "� ��&"����� %�$��A� �� #��� ��$����. <���� �� �$!����� %� ��)�!�� ���;����� �� ��%����&� �� (��!��A��� �� (�$� ��$�)����� �� ����#�� �� +�,�� ((�$��"�). *�%� 0������ ,� ���%�� �� =�$!������ �� ��� ��&���!�� =�$!��)���� ��� ��& ����=� 0$������������ ����$��� � ��"�(�. /$�������������� ����$��� �(� ��=�� !$�%� �� ��"���!��A��� �� 0������ � ��������A��� �� ��"�(�� ������, ��& ��&���!�� ��" #�$��������. ��$!(�� ��%���������� 0���� ��(��!�� �� =�$!������ �� ������� ;���� ���� ��%����&��� �����$=!��. �� �����������$�)���� ;���� 0������ �� (�+� �� =�$)���� +�� ���B� �� ;����� ���# �$� =�$)���� ,���. �� =�$)���� �(� ��$� +�� %� ��"%���!���� (������ �� ��(�$� ��$���, "�

TEMA 4TTTEEMA 4

55

Page 56: Biologija 8 Mak

�(. 4.7

TEMA 4��" ��� �� ��&���!���� ��"�(��� �� ����������. '����������� ��� ����=� %�$�( #��& ��"�(�, �� ��� ��&��=�� �� �$������: - ���, ��&� %� ��"%���!�� (������ ��: %$�;���$ � (���� ����$���, ��� (��%! $���� �� �����#�����. ��� ������������ $���"� &� ��(�, (������ �� ����$��� �� �"(���� �� ����%������� �#$��; - ���, ��"�( ��& %� ��"%���!�� ����#��; - �������, ��"�( ��& %� ��"%���!�� #�$�������� �� �(�������$���. �������� ���, ���� ����, ����=� ����,� ��"�(�. C���� ��: ���, ���� � ���, ��� ��&���!���� ��" +�,�����.

9�� "� �� ��������� � ���� ��� ������

'��;���� ��� ��& ��%��-�������� 0���� �$�%!�� �� ����� � ����)�� ������;�&�. ��&%�$�( ��$ �� ������;�&��� �� ��+� ��" �$!"��;��� �� ������� ;���� �� +�� ���&� !$�%� �(��� � ����)����. �� ����)���� �(� ����� ������� � ���� +�� �� ����"��� �� ����$���. /���$����� )����)�� ��#���� �� ��"$�=!��A� �� 0������ ����! ;������� ����)�� (��%! $���� ���$�%!���� �� �����, ����! ��&� ���%�!���� �� ;����� ���# � �� �!�� �� ��"���!���� ��" ;�$��� ��$�, ������� ���%�!���� �� ����&� �$����. �� ��������� �� ��+� ������;�&� ��(� �� ����, �$��0�$ � ������. �� ��%� ��(� ������;�&� �� 0���$��� (������. �� ������� ��� � �� ��+� ������;�&� ��(� �� ������ � ����� (�����$�� (������. ����������� ������� ����-%���������� 0���� �� ���=� ��" ��#�$��� ;����. �� ��%� ���� �������#�� (������ �� "%!��!���� � �� �#����!���� �� �$!". �� ��& ��)�� �� ���(��� �"(���� ��& �� #��������� ���=�A� �� ��#�$��� ;���� �� �!��� ��� ���$���� ����� � �� ����$� �� �������+���� �������.

TEMA 44TEMA 444

56

Page 57: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

TEMA 4

��&���� ���� ���"���� N�$!����

�0���)�� �����A� �� 0������ (�+�A� �� 0������

/�(����

�(�$�"� %� ��"$�=!�� ����#�� ��

������ +�,���

������ ��$!�� �� #�$��������

������;�&� �� ���� � ������

$�)� !$�%�

���������-��$�)�� ;����

;�� ���# =�$)�� ����$���

%� ��"#��� (������ �� ����� �����

��������

��"�(�: ��&����

$���"� ��&���!�� �� (������

�(�$�"� ��&���!�� �� +�,�����

������� ��&���!�� �� #�$��������

����� ;���� =$�"�� ��"�(�

��"$�=!��A� �� 0���$�����

(������ �� ������� ��&������ �������� ��$���

������;�&� �� 0���$����� (������

��#�$� ;����������;�&� �� ���� � (�����$����

(����������$�A� �� ����������� 0����

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�1. *�� �� ����� ������� ���#��� �� ����$����� �� =�$!��)���� ���? 2. ��#��& %� ��������� ��%������� ��"�(�. *��� �� ��"������? *��� ��� ��&���!����? 3. ��#��& %� ����$����$���� ��%��� �� ��%����&��� � ������� �!��;�. 4. ��#��& %� �!��;���� �� ;����� ���#.

TEMA 4TEMA 4

57

Page 58: Biologija 8 Mak

TEMA 4

����� � ���� �� �������� � ��������

'�"���� $� �� � �"������ „"����&��� ���B� ����! !�����“ �=��� $� �� ������ �#��"$�=���� "� ���� �"����? ��$� �����$�� �� 0����(� ��� �� ��%���"(�� �� ����!���� ��(� +�,���?

�� �� (�=� ��%���"(�� �����$�� �� ����� � �� �� ��"���� ���#��� ���(���� ���#� �� �#���(� �� ��0������. C�� ����%�+ ���#� �� #��� ��"�������, �� %� ����=� ���� 0���$��� (������, ���=� �$� ���=� ���%������. ����������� ��)�� �� ��0����, ����#�(�� ��0���� �$� ������$�� ��0����, �������A��� �� #�&��� – "�������� 0����, �������A��� 0���� ��&� � ���"�������� � �$�)�� �� %�$�(� (��� (�=� �� %� ���!+� �����$���� �!��;������A� �� ��%����� "� ��%����&�. �� ��!%� ������ ��� �������$���� �!��;������A� �� ��%����� "� ��%����&� (�=� �� �����"���� � �������$�� �!��;������A� �� ��!%��� ��%���. '����� ��� ��%����� "� ��%����&� ���#� �� �� ��%!����. ��%��� ���� �� �� ������ �� �����(��� ����!��A� �� 0����, �� ������� ���(����� ������. �� ����& �$!)�& �� �(��(� �������$�� �� �� 0����(� ������� �� ��������!��(� �#��;�. �� ���"���� =�$!���� �� $�)�� ������ ��� (�=� �� %� ��%��"�� �$� �+����� ��%����� P��. ���� ���� ����%�+ ���#� �� ����!��(� !(����� ��$�)����� �� 0����. '���!(���� ��������� ��$�)����� �� 0����, %� �������!�� =�$!������, ��%����� (!��!$� �������$�� �� %�)�� � �$�#��!���� � �� ���=�!�� �#��#������ �� 0������ �� ��%�. /������ ���#� �� #��� ��"�������, �� %� ����=� ���� 0���$��� (������ � ����%�+ �� � ���=� ���%������. '��%�������� �� 0������ ���#� �� #��� �������, ������� �� �� �"#�%�!�� �� �� &��� 0���� ��&� � ���%������ ���� ���� �$� ����,� ������. ���� ���� ���#� �� �� �"#�%�!�� �������A� ���"�������� 0����. *��"���������� 0���� �� ��#� ����=� %�$�( #��& �� ��"$�)�� ������ �� ������;� – ������� ���� +�� ��: ���"�������, #��, ������;� "� ���(� � �$�)��. /������ ���#� �� �� ����!�� �� ��(�$� "�$�;� � !#��� �� �� O����. �� ��& ��)�� 0������ ��#�� �� ����� � ����#�� ��$!���� ��"�(���.

��� 4��� 4

��. 4.7 ���"����� � �����

TEMA 44TEMAA 444

58

Page 59: Biologija 8 Mak

�� �� (�=� 0������ ��#�� �� �� ����� ���#��� ���(���� ���#� �� �� �#��� �� 0�%������ �� "�#���. C�� ���#� �� �� (�&�� ���$� ����� &���A�, ���#��� ��!��� � ����)��, ���� ����A�. ����������� 0������ (�B! "�#��� ��)�!�� �� �� ��"$�=!�� ��� +�� ��$�#��!�� (������ ��� %� �+���!���� %$�B�� �� "�#���, ���� � �� �����!����, � �� �������� "�#� �������$�� �� O���� 0������. ��#��� ���#� ������� �� �� ���=!����, ������� ���#� ������� �� �� ��� �� "�#�$���� "� �� �� ���������� �+���!��A���, ������� �� �+�������� ��$��� �� �� ����� �$�(#�. *������A��� #�&��� 0���� �$� 0���� ��&� �� � 0�%������ ���%������ (�=� �� �����"���� ��!�A� �� )��������� ��%���"�(. C�!�A� �� ����� � ����� )���� ���#��� �� $������ ������ ��%� �� &��� ����������� 0����, ���#��� #$�%� ��#��� �$� &���A� ���%������ �� &�&;�. >�������� � ��!�A� �� �������� ���"�������� 0���� �$� �������$�� ���(�)�� �#��#����� ��$#���. '��� ����� &���A� ��;��� ���#� !#��� �� �� (�&���. *��� ��"!$��� �� ��0�%���� �� ��%����� "� ����A� (�=� �� �� ������ ����"��� ���� +�� ��: ������ %$���� �$� ��� �!)�+�� ����&�. �� ������� � %������� ����&� )���� (�=� �� �� "���"� ��� &��� ������$�� ��#�� ������� �$� ��=��� ������� �$� %������� (���. *��� ��"!$��� �� ��0�%���� �� ��;��� �$� �������A� �� ��)���� ���� )������ (�=� ��� �� "���"� �� ��"��������� �(�#� �$� ��� #������� ��� �����"���!���� "�#�$!��A� ��"������&�. '����"���!��)��� �� ��"������&� �� �%��"�!���� �� �$!"���=��� �� ;������ � �����"���!���� ��+�� �+���!��A� ��� �� ���������� �� #�$�� � %�)��� � ��&��� �� ������ ���$���. +�� � ������� �$� �����������$�)���� ;���� �� &��!�� ���� ��"!$��� �� �������$�� ��0����, �������A� ���� �$� �$��0�$ � �$�)��. ��� =�$!������ �� ������� ���(����� ������ �����!�� ���"��, �������� ��� %� $�)� ������ ��������� &� ��%��"!���� �$!"���=���, ��� +�� �� ��&��!���� �+���!��A� ��"���� ���� )��. �����$������ �� ;����� ���#, ��"���� ���� =�$��;� �$� 0��������, (�=� �� � �����"������ �� $�����, �$��0�$ �$� (������%���"(�. &����� �� ;����� ���# � 0����)�� "�#�$!��A� �� ��� ��������� �$���� �� ;����� ���# �� "�(��!���� �� (���� ���"�� �����. ��&)��� ��� ;���"� � �$��0�$���� ;���"�. �$��0�$�� �������� %� �+���!�� �$������ �� ;����� ���# ��� �� �"$�=��� �� ������$�� ��0����. ��%! )���� ��&��� �� � ��()�A� �� =�$)���� ,���, ���, ��!+����, ��������!���� ����$�=��� ��$� �� =�$)����. �� ���$���� ���(� �� ��)���� �� ���,���(� �� #�$������ �� (�������� ���(�: ��������&� �$� #!$�(�&�. <�������� � ��&��� �� 0����)�� �"%!#�� ������. *�& #�$���� �� "�#�$�=!�� %!#�A� ��$������ ��=���, (!��!$��!���� �($����!�� � (�=� �� ������ �� ��&��� �� �(��. �!$�(�&� � �$�)�� �� ��������&��� �� ��� ��"$��� +�� #�$����, ��� &���A�, "�(� ���%�$�(� ��$�)����� �� 0���� � ����� �����&!��, ��&)���� ����! ��(���� �����"������ �����,�A�, �� &� ����$� �� ��%���"(��. ���� ��� ��&��� �� "�#�$!��A� ��&)���� �� &��!���� ��& ����&�� ��� �� "�(��$!���� ���� �� ��#�$� � �� ��������$���� ��)�� ������ �� ��$�#��.

TEMA 4

��. 4.8 ������ � ���������� � ���

TEMA 4TEMA 4

59

Page 60: Biologija 8 Mak

<78,9*6�8 1,����� "� � ����� ��� � ���� �� �������

��,>6� , �<8��,�<%: )�+�, +����$��, +������ $�(#�, ���$�� �� ���!����, �$!���, $!%�$�� �������1. �� )�+��� ������� 20-25 ml �����$����� ����, �������� (�$�! ����# � ���������. ����A��� � �����#�� #���&,� ����#�� �� �� �������� �� $���� ����. 2. '��$� ��������A���, ��#������ ������� ����$��� %� �� ��� ���!����. 3. �"��)��� %� ���!������. 4. �� ������ ���!���� �� ������ �������� 20 ����� �� �$!��� . *�%� ��������� �� ���!������ ,� �� �$���, �� ����&� �������� �� 5 �� 10 ����� $!%�$�� �������. 5. �� ������ ���!���� #�&��� �� ��������� �� �� ���(��!��, ������ �� ������� ,� �� ��&��� ��(������ #�&�, +�� � ����" �� ����!������ �� ����#.

<78,9*6�8 2 ,����� "� � ����� ��� � ���� �������� ������ � �������� � ���� �����

��,>6� , �<8��,�<%: ���$�% �� ���!����, ������, ������ �!����$� �$� )�+� �� ���$� ���� �� ��(�����!�� �� 400�. 0$������������ ����$��� (HCl), ������ #�$�� �� &�&;�, �����!( 0��������, �"���� ����$���.1. ��(� )����� ���!���� � ������ �#�$�=� %� �� #������� �� I �� IV. 2. �� ������ ���!���� ������� 5 ml. ��"#$�=��� (0,2 �� 0,3 %) HCl, �������� ���)� �� #�$�� � ����$�! ����! ������. 3. �� ������� ���!���� ������� ���� +�� � �� ������ �� #�" ������. 4. �� ������� ���!���� ������� %� ������ �!�����;� ���� � �� ������ ���!���� �� ��������� &�. 5. �� )�������� ���!���� ������� 5 ml. �����!( 0��������, �������� ���)� #�$�� � ������. 6. ���� )����� ���!���� ������� %� �� ������ �!����$�, "�%����� �� 400 �$� �� )�+� �� ���$� ����. '��$� 30 (��. �"������ %� ���!������ � �� ����&� �������� 2 �� 3 ml. �"���� ����$���.

N�$�� #�&� ,� ��#�� ��������� �� ������ ���!����, �� ��&� �(� ����(�$�� !�$��� "� ��&���� �� ��������. N�$���� #�&� �� &��!�� ���� ��"!$��� �� ����;�&��� ��(�B! �"������ ����$��� � �(�������$����� �� ��� �� �"%������ #�$��������. ��%�������: a) ��+�� � �����#�� ���!������ �� ���&�� �� ��(�����!�� �� 400? b) �(� $� �$�)����� � ��"$��� ��(�B! ���;����� ��� �� ��+�� �� =�$!������ � ��� �#�����? �) ��+�� �� ���������� ��� ���!���� ��(� ��"$�=!��A� �� #�$��������?

TEMA 4TEMA 44TEMA 444

60

������ ������

-����%�+ ������� ���=� ���+&� � "�$��)!�, ��� �� ����0���� ��#�� �"(���� ��� ($�" �� ����-&��� ����%�+ ��"������� 0����-&��� ����%�+ ���=� ���%������ 0����-���(��%! ���$� �$� ���(��%! $���� &���A� � ������;� �� +����� -&����� "�)��� &� �+���!���� �$!"��;��� �� ;������-��)����� �� �(�� �� #��� ����#�(��-���#� �� �� &��� !(�����-�� ����& �#��� � ���#��� ���� ����A� ��#�� �"(�&�� %� "�#���

Page 61: Biologija 8 Mak

TEMA 5

�� %'��&��('��� �)#$#%&*� '& +�,"-�'��� �, �%&& ���& �� ��-��:

- �� �����"����+ � �(��!��+: �������� �� ;���!$�������� �����(;- �� %� ��#��&!��+: ���������� ��$��� � �!��;���� �� ����� � $�(���� !$�%��� �� ������� �$�(����, �$�"(��� � $�(����;- �� &� �����"����+ � �(��!��+: %���#��� �� ��;���;- '���! +�(� �� %� ���+!��+ ���;���� �� ��;��� ����$!;�&�;- �� %� ���+!��+: ����� �� ������������ � ���!;������� ��� - �� %� ������!��+: �!��;��� �� ������� � $����� ��$����� �� ��;���, �!��;���� �� %�$�(��� � (�$��� �������; - �� %� ���+!��+: ��"���� �� ������A� � ���%!$�;�&��� ���� #�"#������� (����.

����� ��� �� �� !"�#$#%&� %� �%&& ���&:

- ���,- $�(��,- ��;�,- ����� ������,- �!$�,- �������,- ����� ��������,- ������A�,- ���%!$�;�&�.

TEMATEMA 5

61

���7������� ������

Page 62: Biologija 8 Mak

TEMA 5

���7������� ������ – ������ � �������

��� � ���H� - ������, ������� � ����G�

���

*���� � ���"�� �����, +�� �� ��"$��!�� �� ��!%��� ���"�� ����� �� ��� +�� ��%����� �������� ��$��� �� ���=�� �$�#���� �� ��)���� ��$ ����)�� ���. *���� � %!��� ��)����, �� �����&�� 0�(���� ������, � ��&"����� #�&� � �� ����$�;����� �� ��(��;����� #�&�. ��&��� "����� �� ��$�)������� �� ���$���� +�� � ����!��� �� �����. *�$�)������� �� ����� "����� �� %�$�(����� �� )������. C���, (�= �� ��=��� �� 70 �%, �(� ���$! 5 $���� ���. *���� �� ���=� ��" "������� �����( �� ������, � ���=�A��� � ��(�%���� �� �!(��A��� �� ��;���.

6��� �� '������ � �� � ��: ������� "�, ������"� � �!���

������� "�

- � ������!�� ���$������ �� #�$��� ���#��� �� ���� ��$��� �� ��%���"(��, � �#����� ����(! %� ��#��� &�%$�������� ������� � %� ������!�� �� #�$��� ���#���; - '�����!�� 0���$��� � ��!%� �����#�� (������ �� �$������, � ����(! %� ��#��� +������� (������ � %� ������!�� �� (������ �� ���� +�� ��� ,� �� �"��$��; - '�����!�� ����#�� ��� �� 0�(���� (������ - 0��(��� �� =$�"���� ���� +�� �� ��"������ �� ��%����� ���� +�� ��&���!����.

������"�

- '�(�%� �� ���=!��A��� �� �� �� ��$������ ��)�����; - '�(�%� �� ��%!$���A��� �� ��$�)������� �� ��)����� �� ��%���"(��;- '�����!�� ���$��� +�� �� ��#��� �� (!��!$��� � ��!%��� ��$��� �� ��%���"(�� � �� ������� �� ��%!$���A��� �� ��$������ ��(�����!��.

5!���

- ����=� �$���� +�� �� �����#�� �� %� +����� ��%���"(�� �� ��"$�)�� "�#�$!��A�; - ����=� ������� +�� �� ��"��$!���� ��&"��� ���%�$�(� %!#�A� ��� �������.

��� 1��� 1

��. 5.1������;��

���(#�;�� #�$� ����� �$���� - $�!��;���

TEMATEMA 5

62

Page 63: Biologija 8 Mak

7� � � ���� �� �� �� � ��� � �� �� �������

*���� � ��������� �� ��� %$���� ��$�: ��)�� ��$ ����)�� �$�"(�, � �$���� � ��$��� �� �$���� ����)��� '����� �� ������� �$� ��� (�$. 5.1). J��(�������� �$�(���� �� ����$��� ��:

- ���������� - ��� �� ;����� ����� �$�(���� +�� ������!���� ���$����; - %�������� - ��� �� ����$�! ���� #�$� ����� �$���� +�� %� +����� ��%���"(�� �� �����;��;- 8��������� �$� �� �� �����, ��� !)����!���� �� "����!��A��� �$� ���%!$�;�&��� �� �����.

7� � ���

'���,� �� ��$������� �� ����� &� ��)��!�� �$�"(���. '$�"(��� � ��������� �� ���$! 90% ����, �� ��&� �� ���������� %�$�( #��& �� 0���$��� (������: #�$������, (����, +�,���, ����(���, (�����$�� (������, 0��(���. ������� ��$�)����� �� �$�"(��� �� ��(�$!�� �$� "%�$�(!��, +�� "����� �� ���;����� �� ��"(��� �� ������� �� 0���$����� (������ ��&��=�� ��$ � +�,���� �����, �� )�� ��"%���!��A� �� �$������ �� ��#��� ����%�&�.

A����� �� �������

���������� ������;�����, ;������� ����� �$����, �� �����, ���������� ��$� �� ;�����$�� ��$ ��& � ������� ����$�! �� ��#����� (�$. 5.2). C�� �� ��"$��!���� �� ��!%��� �$���� �� ��� +�� ��(��� &����. �� ���&��� ;����$�"(�, ������;����� �(��� ����#�� ��� #�$������, ����)��� ���������. ���� #�$������ �( &� ���� ;������� #�&� �� ������;�����, ������� �� �����. /�(�%$�#���� �� ���&�� ������ �(� =�$�"�. ������� �!��;�&� �� 0�(�%$�#���� � �� %� ��"!�� � ������!�� ���$������. ����� ���, ��& �� ����"!�� � ���� � (�$� ��$�)����� �� &�%$������ ������� �� ������� �� #�$��� ���#��� �� ���� �� ����$� ��� �"��+!��A���.

������;����� �� ��&#��&�� ���(������ �$�(���� �� �����. ������� #��& �"���!�� �� 4,5 �� 5 (�$���� �� �!#�� (�$�(���� (((3) ���. ����&,� ;������� ����� "��;� ��(��� &���� �� (�=�� �� �� ��$��. ������;����� �����&��� ������!���� ���$���� � &�%$�����������. ����&,� �(��� ������� ��#��� ��� �� ���+��. ���#��� ������� ���+�A� � "�#�"��� ��� �� ��%���"(�� �(� ����& �����$���$�� ���;��. ��"����� �� ��$�=�A� �� ������;����� �� ���� �����������. ����(����;�&��� � (��%! ��=�� ����-"���$ �� "������������ �����&#� �� ��%���"(��.

TEMA 5

��. 5.2 %������

0�(�%$�#��

TEMATEMA 5

63

Page 64: Biologija 8 Mak

0� ���!?/�(�%$�#���� (��%! ��$���� �� ����"!�� "� �������� ������� %�� &�%$������ (�������. ���& ������ ������� %�� �� 0�(�%$�#���� ��"���� ���#�$�� ���������� ��� ��+�� �� �����B� � �� ��"��$!�� ������;����� �� ����� ���$����. 1�%$�������� (������� � ����!�� �� ��%��!��A� �� %�������, ����, �� ���(��, #��"���� �� ����(�#�$��� � ��%� %� �(� �� �"�!����� %�����. ���& %�� � ���)��� "� %�$�(��� #��& ��!�A� +�� �� &��!���� ������ ��"���A� "� ��%����� +����� ��&����.

%�������� – ��� �� �� �����

��!��;����� �� ��"$��!���� �� ������;����� �� %�$�(�����, �"%$����, #��&�� � �!��;�&��� (�$. 5.3). ���� �$���� �(��� &���� �� ��"$�)�� %�$�(��� � �"%$��. ������� #��& � �� 5000 �� 10000 �� ���� �!#�� (�$�(����, ������� $�!��;����� �� ������� �� ������;����� �� ���� 1 ����(� 700. ��!��;����� �� ��)��� #�"#�&��. ��������� ����� �!��;�&� � �� %� +����� ��%���"(�� �� ��"$�)�� ������ ����B�)�. C�� �� ���=�� ���� ����, (�=�� (��%! $���� �� �"$�"�� ����! ������� P����� �� ������� ����$��� � �� ���$�"�� (�B! ������� � (�B!�$���)���� ��������. �� ����� �� ���,����� ����,� ������ $�!��;��� ��� �(��� ��"$�)�� �!��;��. ���� �������� ��$!���� �� ����B�)���, ������ ��� ��!%� ��"������ #�$������ ��� %� #$������� ��&������ �� ����B�)���. �� "�������� �� ��� ��$� �� ���&��� ;����$�"(� $�!��;����� �(��� ����#�� "��;� �$� ��, ����$��� �� ��: ��������� � ���������. �� $�!��;����� ,� %� ���(���(� ��'������� � ����������. �(��� ��=�� !$�%� �� ���;����� �� ��#���� �� ��%���"(��. ��(����� &�"$�, �$�"������ � ;����� ���# %� "���=!���� � ��"%���!���� �����+����� $�!��;���. ��������� �� ��"$�)���� ������ $�!��;��� )���� � ��=�� ������� "� ������!��A� ��&�%��"� ��� $�)�A�.

TEMA 5

��. 5.3 @����� � ��������

�) ��!�����$#) ��"�����$�) #�"���$%) $�(��;���) (���;��

�) #) �)

%) �)

TEMATEMA 5

64

Page 65: Biologija 8 Mak

8���������

�� ���� ��!%� ���(������ �$�(����, ������� �$�)�� �$� ���(#�;����� �� ��&����� (�$. 5.4). ������� ����� ���!��!�� �� ��������� �(��$� �� "#���� �� �� �$����, �!�! �� ��$��� �� �$����. ���&�� �� ���(#�;����� �� ����� �� ���=� �� 150000 �� 450000 �� ���� (�$�(���� �!#��. C��(#�;����� �� ����0���� "� ������� – ����� "� � �� �. *�%� ���� ��"!$��� �� ������� ����� ,� #��� �� ������� �� ����� ��!%� �����, �$� ��� �� ����� �� ��"�!0��, ���(#�;���� �!����. C�%�+ ��� ��&���� �� ��"�(�� ���(#�� �� ��"������ #�$�������� (������ �� ���(� �� ����� ��+�� ��� ���� (��=� �� ������$��!����. �� ���� (��=� �� "�$��!���� ;����� � #�$� ����� �$���� ��� +�� �� ��"���� ������ �$� ����� ��& ���� )�� %� "������ �+�������� ����� ���. '�� ��"����A��� �� "�������� �� ����$!�� #����� =�$�������� ��)���� - �� �� �����. *��%!$�;�&��� � (��%! "��)��� (�0���"�( �� "�+���� �� ��%���"(�� �� ��������$����� %!#�A� ��� ��� ������� �� ������� ������.

������ � '����� ���� �������

������;�����, ���(#�;����� � ��&%�$�(��� ��$ �� $�!��;����� �� ��"������ �� ;������� ������� ��;�����. '���0����;��� �� ���� ����� �$���� �� ����)��� ������ �����. N�������� ��� �� ��"$�)���� ������ ����� �$�(���� � (��%! ��"$�)��. �� ���(��, �� �"$�%!��A��� �� ��������� ��;�����, ������;����� ;���!$����� ��" ��������� ���#$�=�� 120 ����. ��!��;����� (�=�� �� �� ��&��� �� ;���!$�;�&��� �� ����� ��(� 6 �� 8 )���. �B!���, ��� (�=�� �� ���$�"�� �� �������, ���� �����&!���� (��%! ��$% ���(����� ������- ������, (���;� �$� %�����. *������ �$�)�� �(��� =������ ��� ���$! 10 ����. �� ������#� �� ��!%��� �$���� �� �������, �$������ �� ����� =����� (��%! ������. ����� �����&����� ����� �#���!��A� � ����0���� � (��%! ��=�� "� =������. �����+����� �$� �+�������� ����� �$�(���� �� ������!���� �� ;����� ���# � �$�"����� ���� ��� �� �����B��� � �������� ����� ��$��� �� ��$�������.

,����� " � �� �

��%! ������ �����!��A� (�=�� �� �� �������� "� �����, ����� �� ��� �(��� ���������� (���� �� �!�������� ��"�)�� �����!��A�. �+����� +�� (�=�� �� �"��+!���� ����$�! ����� �������(��� �(��� +����� ���(��� � %� "�(��!���� ��)���� ���;��!�� �� (��%! ������!;��.

5 ���� ��� ��� � ��� �� �C�

���&�� �� ������;�����, $�!��;�����, ���(#�;����� ���� � ��$�)������� �� 0�(�%$�#�� �� ����� �� "����� $!B� �� ��)��� ����������. ���(�$���� ��������� �� ��"$��!���� ��& (�=��� � ��& =�����. ������!��A��� �� ���(�$���� ��������� � "��� ���� �(� ����� "�#�$!��A�. '����� ��� �����#�� � �����(��� �� �� ����� ����� �$���, ������� ������$� �� �����.

TEMA 5

��. 5.4 $���������� � ����

�+����� ����� ���

"������ �$� ���(#

TEMATEMA 5

65

Page 66: Biologija 8 Mak

���H�

*���� � ������������ �!�����;��, ���� +�� �� ���$������ � 0���$����� (������, �����&��� �� ��$������� ��" P������� �� ����$����� �� ��������� (�B! �$������. ���� ��)���� � ����)��� ��� � �������. ������ �$������ ,� �� ���#��� �� �����#���� (������ � ,� �� ��$�#���� �� �������#���� (������, ��)����� �� ���,� �� ���������. ��$ �� ���� ��)���� �� �� ���,� �� �������� ����$���, � �� ��(��� ��� � �� ���������, �!�!, "����� �� ����� �� ���������� ��$��� �� ��#��� � ;���!$��� ��" ��'���� ������. �� #$�"��� �� ������� ����$��� �(� � ������ �� �$��� ��)���;�, ����)��� ��'�� �����, ��� +�� %� ��#����� ��+���� �� ������ ��)���� (�$. 5.5). ��$�� �� �������� ��)���� +�� �$�%!�� �� $�(����� ����$��� � ����)��� ��'. ��(���� �� ������ � ����� �$�"(� �� ��&� �(� #�$� ����� �$����. ��(�� ��" ��%���"(�� ��!=� ����! ����#�� $�(��� �����( �� ������ – $�(��� ������ � �������� �� ���,� �� ���������. ��������� !$�%� �� $�(���� �, "����� �� �������� ��)����, �� �$������ � ������� �� �( %� �#�"#��!�� �����#���� (������, � �� ��� �� %� "�(� �������#���� (������ � �� %� ���,� �� ���������.

<�� ��! � ���! �� �C� D��������

/�(��������� � �"��"�� ���� ��$!(�� �� ������;��� "� �����;� ��$!(�� (100 ($) �� ;�$��� ���. �� ���(��, ��%� $�#������������ ���� ����=!�� ,,0�(������� 38%‘‘, "��)� ���� 38% �� ;�$��� ��� �� ������ �� ������;���. *�& ��"������� (�=�, ���(�$���� #��& � �� 42 �� 54 ($ �� 100 ($ ���, ������ ��& ��"������� =��� ��& ����� � ��(�$ � �"���!�� �� 36 �� 46 ($ �� 100 ($ ���. ���(�$���� ��������� �� 0�(��������� (��%! "������ �� ����������� (���� � ��$�!��A��� �� ��"!$������ �� �������� $�#��������.

8���� � � ���������

�� ��$�)������� �� 0�(�%$�#���� �� ������;����� "����� ����������� ���#�!��A� �� ������� �� ���$����. �� (���A� �� ��%����� ��$�)�����, 0�(�%$�#���� ���� �� ��$�#��!�� �� ������;����� � #�&��� �� ����� �� ������!�� �� #�&��� �� ������������ ���$�. /�(�%$�#���� � �"��"�� �� %��(��� �� 100 ($ ��$�� ���. ���(�$���� ���;�����;�&� �� 0�(�%$�#�� ��& ��"����� (�=� � �� %����;��� �� 14 �� 17 % �� 100 ($ ���. ����������� ��& ��"����� =��� �� ��(�$� � �� ���=�� �� 12 �� 15 % �� 100 ($ ���. ��(�$!��A��� �� 0�(�%$�#���� �� !��=!�� �� ���(�&�.

TEMA 5TEMATEMA 5

66

�$. 5.5

$�(��� ����$���

������ ����$���

Page 67: Biologija 8 Mak

*��� ����$�!��A� �� %������ �������, ;�$������ ����� �$��� ��$!)!�� � �����A� ����� ��"(�"�. �� ���� �������� �� ����� ��� �� ����� ����� ��"(�" �� %������ ������ �� ����(���� ����$� � �� #�� �� ����#�� #�&�. ��"(�"�� �� ������� "� �����!��A� �� ��"$�)���� ������ $�!��;���. ������� ��������� �� %$����� ��� (��������. *�& ������;����� �� �����!���� ���!+!��A��� �� ��%$�� �� %�$�(�����, #�&��� �$� �#$���� � �� %$����� � #��&�� �� ���;���� ��"��$��� �#$�;�. ���&�� � �#$���� �� ���(#�;����� �� (�=� �� �� %$��� �� ���& (����, #���&,� ��� �� �+���!����. '���"�����, ���� �����"���!��)��� �� (�$���&� � ��!%��� ����"���, (�=��, ���� ����, �� �� �����. �� ��������� �� %$����� � ��"$�)���� #�$� �$����, ������� �� �����!�� $�!��;�������� ���(!$�. C�� � �����!��A� �� ���;����� �� ����& ��� $�!��;��� �� ��"(�"��. ����&,� ���� ������ $�!��;��� �(��� ��"$�)�� �!��;��, ���(����� �� ������� ������� (�=� �� �(��� ��=�� ��&�%�����)�� "��)�A�.

,����� " � ��������

��+������ �� %!#�A� ��� �� (�$��� ����� ������ �� ��+� �� ��"����A� �� ���%!$!(. '�� ���;����� �� #�"� �����;�� � ��!%� �$!)��, � ��=�� ���%!$�;�&��� �� #��� ���(�$�� � #�"� �� �������. ����&,� ���%!$�;�&��� � �$�=�� ���;�� +�� ��$!)!�� ����,� ����;��, "���=!��A��� �� ���%!$�;�&��� (�=� �� #��� �� ��"$�)�� ���)���, ��$!)!��&,� ���!���� �� (������ �$�)�� �� 0��(�����, ��$� �� ��$;�!(�� �$� ����(���� *. '����&�� ��"$�)�� ������� �� ���%!$�;�&��� +�� �� �"��)!���� �� ��(��� #����� �� I �� XII. J����� I � ��#����%��, ������ II � ������(#��, ������ III � ���(#��$�����, ������ IV � ��$;�!(����� &��. ����=����� �� ���� ���� ������� (�=� �� �� ������ � �"(��� ��" ������ �� ���;����, �������&,� %� ������ "� ��&�%��"� � ����(�� �� ����� #�$���� �� ��&��� �� ������A�. ����$����$�� ������� "� ���%!$�;�&��� ��$!)!���� ������� "� ���(��� �� ������A�, ���(��� �� ���%!$�;�&���, ����$������ ���%�A� � �!��;������A��� �� ���(#�;�����.

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(�� *���� � $�(���� &� ��������!���� ������+���� ��)�� ������� �� )��������� ��$�. C���� ������� �!��;�� �� ����� ��: ������!��, ��%!$���, "�+��!��. *���� ��������� � �� ��)�� ��$, ����� �$�"(� =, �� ��&� �$����� #�$� ����� �$����, ;����� ����� �$���� � ����� �$�)��. ��(���� �(� �!��;�&� �� %� ��#��� ��+���� �� ��)���� �� ������� � �� %� +���� ��%���"(�� �� #�$����. C�� �� ������ � ����� �$�"(� ��&� ����=� #�$� ����� �$����.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *��� ����� &� ��#��� #�&���? 2. *�� �� �!��;���� �� �����?3. *�� �� ���������� ��$��� �� �����? 4. ��#��& %� � ���+� %� ����� ������� ���� �#$������� �$�(���� �� �����. 5. *�&� � ��������� �!��;�&� �� ������;�����, $�!��;�����, ���(#�;�����? *��� ��� �� ��"������? 7. �� � $�(�� � ���� �� ��"����?

TEMA 5TEMATEMA 5

67

Page 68: Biologija 8 Mak

TEMA 5

�� �, ����� ����� � ���H�� ����� ����� � H7�� ��

��" ��%����� � ������� �� )���)���� ��$� ����������� �� ���=�� ����� � $�(���� � �� ��& ��)�� &� ��"������ ��%����� ������+���� ��)�� �������. ���=�A��� �� ����� � ����)��� �� ����, � �� $�(���� ��'����. *�������� %� ��)��!���� ������ � �� ���� ��� � � $�(������� ��'���� ��� � � ��'���� ���. *�������� � $�(������� (�B!��#�� �� ����"���. ����

�";#(&B�<&�& � +"B��� '����&����� ���=�A� �� ����� � ����)��� ��������. ���=�A��� �� ����� ��" ������� ������ � ���"(�=��� �� ��#����� �� ������. ��;��� � (!��!$�� �!(�� �� )�&� ��#��� ����� �� ���=� ��" ������� ������. ��;��� � �(������ �� ��������� (�B! #�$��� ���#���. �(� ���!�������-��!+������� �#$�� � �� ����� � "������� ��� $����� ��$�����. '����� ��� ��%����� ��)!�!��A� %� ���,�(� �� $����� ��$����� �� %������� ��+. �(� %�$�(��� ��$�! �!����;�.

#��� � ������

��;��� � +!�$�� ��%�� �� P����� ��������� �� ��� �$�&� (�$. 5.6): ����!�� ���- �"%����� �� �����$�� �����; ������ ���- �������� �� (!��!$��� �� ��;��� � �� ���!�� ��� �������� �� �#����� +�� ��"���� ,��� – �������� ��� %� �#����!�� ��;���.

��� 2��� 2

��. 5.6������ � �����

%���� +!�$� ����

�$���

����� ������(���

����� ��(���

#�$����#�� ������&�

�����

#�$����#�� ����

$��� ������(���

$��� ��(���

���%����

TEMATEMA 5

####����$$����������

68

������� ��: �� � "�������, � +�� � ������� �������?

Page 69: Biologija 8 Mak

0��� � � ��� �� � ������

��;��� ��& )������ � ����$��� �� $��� � ����� ��$����� (�$. 5.5). ������� ��$����� �!(�� ��� ����(�+�� �� ���$���� �� #�$��� ���#��� ����! ���� �� ����. ������ ��$����� �!(�� ��� #�%��� �� ���$���� ��" ;�$��� ��%���"�( ����! ������� �� ����. ����� ��$����� �� ;�$���� ������� ���� �� ��!%� �� ��$�� ����)�� ���%����. '��%������, �$�)�� ���� � P���� �� ��;���, %$����, � ��������� �� (!��!$�.

�� ����&� ��$����� �� ��;��� �(� �� ��� ���"����, ���� ��&� ���(� ���, ����)��� ���������, � ��!%� ��&� ���!(�!�� ���, ����)��� �����.

1. 0���� ��������� &� ���(� ����� +�� �� ���,� �� ������� �� ��%���"(��. ���� ��� �(� (�$�! ���$����, � �� ����!�� ��" ������. ������ �� ����� ������ +�� ������!���� ��� �� ��;���. 2. 0���� ����� &� �!(�� �������� ���, +�� ���B� �� ������� ������(���, ��� #�$��� ���#���. 3. %� � ��������� &� ���(� ����� #�%��� �� ���$���� +�� �� ���,� �� #�$��� ���#��� ����! #�$����#���� ����. 4. %� � �����, &� �!(�� ����� #�%��� �� ���$���� �� ���� ��$��� �� ��%���"(��. ���� ��� &� ������!���� ��������, ��� �� ����� ������ +�� ����� ��� �� ��;��� �� �������. *���� ��" ��;��� �� ���=� ��(� �� ���� ������. C�� � ���"(�=��� �� ������A��� ����#�� ��$��� �� ��;��� ����)��� ������� �$� ���. ��$����;��� �� ���B��� (�B! ������(����� � ��(����� � ��(����� � ���������.

A������ � ������

���� � ������ ���� ������� � $����� ��$����� �� ��;��� �� ����$��� ���� �� ��!%�, ��� ��#���� "�����. *���� �� ���=� ��" ���"������ �� ��;��� �� ���%�A� � �$�#��!��A� �� ��;����� (!��!$��!��. ��&������ �� ���%��� ������(�����, � ����� �� ���%��� ��(�����. ���� ������� ��"� � ����)��� �����. �B! ����&� ��������� �$��!�� ������ �� ��(�� ����)�� ������. ������ ���, ��"��� �� ��(�� �� ������(����� ��)�!�� �������(��� �� ��������� ��"� �� ��(�����. C�%�+ ��%� ��(����� �� ���%� "�$����;��� %� "�������� ������� ��� ������(����� � �� ��"��$!���� ����� �� �� ����� �� ���. '� �����"�!��A��� ��(����� (��!����, ��� +�� (!��!$��� �� ����� ��(��� �� �$�#�����. C�� ���� ������ ���(�, �� +�� ������(����� �� ��;��� ��� �� ��$��� �� ���. ��� � ���� ���� �����, ��& ���� ���$! 0,8 ���!���, � �� �"��"!�� �� ���� ��)!�!��A� �� ��;��� (�$. 5.7).

TEMA 5

��. 5.7����� � �����

�����$� �� ������(�����&����$� �� ��(���

�����$� �� ��(�����&����$� �� ������(���

TEMATEMA 5

69

Page 70: Biologija 8 Mak

��;��� � ��������� ��%�� �� )���)���� ��%���"�( ��& (�=� ��( �� �� �������!�� �� ��#���. ��, ��" ��#����� �� ��;��� �$�&���� �(� � �������� �����(. �� "�������� �� �����&#��� �� ��� �� ���B� ��%���"(��, ��;��� (�=� �� &� "�#�"� �$� �� &� "�#��� ���&��� ��#���.

7� � � ��������� �� ������� ��� �� �� ��� �

*������ ������, "����� �� ��;���, ��"������ "������� �����( ��" ��& �����)!�� �����. ������ �!��;�&��� ������� ������ (�=�� �� �� ����$�� �� ��� %�!��: (�$. 5.8) <������. C�� &� ������!���� ����� �� ��(����� �� ��;��� �� ����$����� �� �������. ������� P����� �� �$����)�� � $���� �� ��#����� � �$�#��!���� +�� %� �$���!�� ���=�A��� �� ����� +�� � ���!(���� �� ��;���. ��&������� ������� �� ����)��� �������. 9���. C�� &� ��#����� ����� �� ����$����� �� ������� � &� ���,��� �� ��;���. R������� �� ����� �(��� ��(�$� ;������� � �$����)����. �� ������+����� �� %�$�(��� ���� �(� ������� +�� ��(�%��� ����� �� �� ���=� ��(� �� ���� ������: ��� ��;���. ��&(��%! ������� "�$����;� %� �(� �� ������ �� ������(�������. ��&������� ���� �� ����)��� ����. 7������ ���"(�=!���� ��"(��� (�B! ����� � �$������ �� ��%���"(��, �$� (�B! ����� � ��"�!0�� �� ������� �� #�$��� ���#���. ������� P����� �� �"%������ �� �����$��� �����$. ����&,� ���� P����� �� (��%! �����, (�=�� � ��"(��� (�B! ����� � �$������. *���$����� %� ����"!���� �������$��� � ���!$���. *������ ������ (�=�� �� %� "%�$�(!���� �$� ��(�$!���� ���&�� ���)���. ������� ���+��!��A� � ����)��� ��������. ���� ���(��� ���"(�=!�� ���(�A� ����,� ��� �� ��� "���. �� ��"$��� �� ��� �������������� � ��(�$!��A� �� ���)����� �� ������� ������, ������� ����� ��#���A�, +�� �����!�� �� ��(�$!��A� �� �������� �� ���.

��� � �� �� ��������

�� ���(�$�� �����&#� ��(��� �� �!(���� ��� �� ���������. *�%� ��(����� �� %�)� ��� ��� �������� ����� &� ���!(�!�� �� ������� ������. '����&����� ���!(�!��A� �� ����� �����"���!�� #��������� ���=�A� �� ����� ��" ����������� ����� ������. ������� #��������� ���=�A� � ����)��� ���, +�� (�=� �� �� ��)!����!�� �� ����&� ������&� +�� � ��$������ #$���! �� ����+����� �� ��$���. '!$��� ��&$���� �� )!����!�� �� ��������� �� ������� �� �$������ � �� ������. ���(�$�� �!$� � �� 70 �� 80 ��)!�!��A� �� (��!��. '���! �!$��� �� �����!�� ��#����� �� ��;���.

TEMA 5TEMA 5TEMA 5

70

��. 5.8 $��� ������

������&�

����$���

"�$�����

����

���!$��������$�

Page 71: Biologija 8 Mak

7� �� �������� � ���� ��� ������ "� *������ �������� � ��$� �� ��&� ����� �������� �� P������� �� ������� ������. *������ �������� � ��"!$��� �� ��#����� �� ��;��� � ���������� �� ������� ������.

#��� � ��'�� ��� �

��(����� ������ �(��� �$�)�� %���#� ���� � ������. ��&������� $�(��� ������ – ��'�� ����� , �(��� �$��� ��)���;�, ������� �� ������ ���& ���& � �� ��$������ ��)�����, � �� ��!%��� ������ �� ����"!���� �� �� ��%�$�(� ��'�� ��� �. ��(���� ��" $�(����� ������ �� ���=� �$�)�� ���� � ��& ������, �� ��(�+ �� (!��!$��� � "�$����;���. �� ���&�� ;�$��!����� ��$�)����� �� $�(�� �� ��#��� �� ��� %�$�(� $�(��� ���� � �� ���,� �������� �� ���������.

�� ���&�� ��� ��" $�(����� ������, $�(���� ����!�� �� ���+��!��A� $�(��� &�"$�. %��'���� ���, �� ��$��� "� $�(���� (�$. 5.9). C�� �(��� ���)��� �#$�� �� ��"$�)�� %�$�(���. �(��� ����!$� �� ���"�� ����� ��&� �����$=!�� � �� ������+����� �� +�� %� ��$� &�"�$�� �� ����,� ��$��� �$� &�"�$)�A�. �� &�"�$)�A��� �(� $�(��� ����� �� ��� �(� ��"$�)�� ������ $�!��;���. �� ��� $�(���� �� ���;��!��, �� ���)���!�� � ����! ���� ������� $�(��� ��� �� ���� ������ �� $�(����� &�"�$. ��(����� &�"$� ��&)���� �� %�!������ �� ���� (����. ��&)������ � ��&��=���� %�!�� �� $�(��� &�"$� �� �(������ �� �����$�� �� ������, ��� ��"!����, ���$! ��+����� � ;������ � �� ���������.

�� %�!���� $�(��� &�"$� �� � ���������. C�� �� ���B�� �� �������� �� %�$���. *��� ����#�� ��$ �� $�(����� �����( � � ����� ����, +�� � �(������ �� %������ ��$ �� %������� ��+, "�� %������� �����. ������� =$�"�� �(� ��=�� !$�%� �� ��"��&�� �� �(!��$�+���� �����( ���� ��B�A��� �� #�#��� � �� ������ ����$�! (���;� �� ���������. ������ � ��%�� ��& �$!=� ���� ��$��� "� �����. C�� � �(������ �� $����� ������ �� ���(�)���� ���"���� ��� �$���)���� ��#��. �$�"����� � (���, �� ��(�� #�&� � (�$�! ��$������. �$�"�����, �#�)��, � �#�$�� ���#���� �� ���, �� ����� �� ��&"����� %�$�(���. ���& ��%�� � ����$��� �� (��� ��;�����, ��&� �$!=� ���� ��$���. �$�"�����, ���� ����, �(� � $�!��;��� +�� %� !��+�!���� #��������� � +������� )����)��. ����� ���, ��� � ��"������ "� ���, � !)����!�� � �� ��"%���!��A��� �� ������;�����. ��� �$�"����� �� �������� �� ��%���"(��, ��&"����� �!��;�&� &� ���"�(��� ��!%��� $�(��� &�"$�.

TEMA 5

��. 5.9������ � �� �� �����

&�"�$)�A�

"�$����;�

TEMATEMA 5

71

M����� ���� �������

Page 72: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

���=�A��� �� ����� ��" ������� ������ � ���"(�=��� �� ��#����� �� ��;���. ��;��� � ����$��� �� ��� ������(��� � ��� ��(���. ��" $����� ��$����� ;���!$��� ��� #�%��� �� ���$���� � ��" ������� ��$����� ��� #�%��� �� &�%$�����������. �� �����&��� %�)�A� � �$�#��!��A� �� ��;����� (!��!$, ����� ��" ��;��� �� ���=� �� ���� �����;. *������ ������ ��� &� �"���!���� ����� �� ��;��� �� ����)��� �������, � ������� ������ ��� &� ����!���� ����� �� ��;��� �� ����. '!$� � #����������� ���=�A� �� ����� ��" ������� ������. *���$����� ���"(�=!���� ��"(��� (�B! ����� � �$������ �� ��%���"(��, �$� (�B! ����� � ��"�!0�� �� ������� �� #�$��� ���#���. ��(����� ������ �� %���#� �� �$�)�� �� ������. ��(����� &�"$� �(��� �!��;�&� �� &� ��$������� $�(����. �� %�!���� �� $�(��� &�"$� ���B��� � ���&��;���. �$�"����� � ��%�� ��& �$!=� ���� ��$��� �� �����.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�� �� ����� �$�&� �� P���� �� ��;���?2. ��#��& %� ��$����� �� ��;��� � ��=� ��&� � ������� �!��;�&�. 3. *�&� � !$�%��� �� ����& "�$����� � ���� �� ���B��� ���? 4. ��������& &� ��;����� ��#���. �� �"��)!�� ��;����� ��#���? 5. ��#��& %� ����� ������� %�!�� �� ����� ������ � ���+� &� ������� �!��;�&�. 6. ���+� %� ��&�������� (�=�� ��� �� ����� ��� �� ����$����� �� ��%��� �� ����$����� �� %$�����. 7. *�� ����� ������ ����� ��� �� ������� ������(���. *�� ����� ������ ����� ��� #�%��� �� ���$���� �� $����� ������(���? 8. �� �� �"��)!�� �� �!$���? *���, �#�)��, �� (��� �!$���? 9. ���+� &� %���#��� � �!��;�&��� �� $�(��� &�"�$.10. *�&� � �!��;�&��� �� �$�"�����?

TEMA 5TEMA 5TEMA 5

72

Page 73: Biologija 8 Mak

���7������� ������ - ������� � ���H����

������� – ����� � ���

*���������� �$� ;���!$�������� �����( ��&$���� ,� %� ��"#���+ ��%� ,� %� ���$�"���+ ����������� �$��� �� ���� %$���, �� ��� �� �����=��� ������� ������. ��� �� ���� ��"����&� �� ������� � ��� +�� ��,� �� ��"���� "� ����� � ��;���, �$����� "� ����������� �����( ,� #��� ;�$���� &����. ���� ����� ������ %� ���(����� ��������� � ������ (�=� �� �� ����$� �� ��� ��$�: ��������� - � � ��!� - ���� �� ����.

��� 3��� 3

� �� ����. '���! ���& ������� ����� �� ��$�#��!�� �� &�%$�������� ������� � �� "#�%��!�� �� ���$����. �$��� ������� ��)�!�� �� ����� ����� �� ��;��� �� ��������� ������, +�� �� ��$� �� ��� %�����, ��� +�� ����� ��� �� ����� #�$����#�� ���$�. �� #�$��� ���#��� ����! ������� ����$��� �� ��+� ��"(��� �� %�������, ��� +�� ����� %� ���!+�� &�%$�������� �������, � �� "#�%��!�� �� ���$����. *���� #�%��� �� ���$���� ��" ������ ��������� ���, +�� �"$�%!���� �� ����� #�$����#�� ���$�, �� ���,� �� � � ���������.

#��� �� ����. ��%����� ����� ������ %� ���#�!���� ���� ����� �� 0���$��� (������ � ���$����, � %� ��$�#��!���� �� +������� ����!���.�$�(��� ������� ��)�!�� �� $����� ��(��� �� ���� �"$�%!�� ��&%�$�(��� ������&� ����)��� ���. ������� � ������&� +�� (�=� �� �� ����$�

�� ����$�! ��$�: ������ ��, ����� � � ����� ��. *������� �� �� ������� �� ��"%���!�� �� ��� %����� #$���! �� ��;���, ����)��� � � ���� ���� ������, +�� %� ���#�!���� �� ��� (!��!$�� �� ��;���. �������� $�� �� ��"%���!�� �� ��� %�$�(� %�����, +�� %� ���#�!���� �� ��� %$�����, ������ � ��;���. *������ �� �� ������� ��������� �� ��"%���!�� �� ������� "� ���� ��%���. <�������� �� ��"%���!���� �� ��(�$� �������, � ��� �� �� ������� ��������� ����$���, +�� �� �����%��� �� ������� � �$������ �� ��%�����. C�(! �� ��+� ��"(��� �� (�������� � %�������. ����(! ��)�!���� �� �� �����%��� �������� ����$���, +�� �� ���&!���� �� ����, � ��� ��"������ ��������� ���� ��" ��� ����� �� ���,� �� ��;���. �� ��$���� ��$ �� ��$��� �����, ��" ����#���� ���� �� ��"��� � �� ��%����� �� ���(�)���� ���"����, �� ������� ������(��� �� ���,� ����! ���� !��� ��. ������ �� %$�����, ������, %������ ������(����� � %�������

TEMA 5TEMATEMA 5

73

��. 5.10/�� � ���� ������

%���� +!�$��� ����

%$��� � ��;� #�$����#�� ������&�

�����

$���������(��������

������(��� $�����(���

�������(���

������+����%���

��"�

��$�� +!�$��� ����

Page 74: Biologija 8 Mak

��+ �� ��#����� �� ����� !��� ��, +�� &� ���,� ����� �� ������� ������(���. ��$����#���� ������� �� ��"$��!���� �� ��������� �� %�$�(��� ������� �� ��� +�� ����� ��� +�� � �����!� �� ���$����, � #�$����#���� ���� ����� ��� +�� � #�%��� �� �������. ���� �� ����. '�� ���&��� ������� ��#��� ��;��� ���+� %�$�(� ��$�)����� ����%�&� ��&� �� ��#��� �� ���$������ � 0���$����� (������. '����� ��� ��;��� �(� "���#�� �������. �� ��%������ ��$ �� ������� �� ����$!���� ������� – ���� � ������ ��� ����� ���������� ���, � �� ��%� �"$�%!���� ���� ��� &� �"���!���� ���!;������� ���.

���H����

��(���� ��&� � ��#���� �� ���;��!��A� �� ����� �� ��#��� �� $�(����� ����$���. �� ��(��� ��� "���)�!�� $�(�������. ��(���� �� $�(���� ����$��� ����! ��(�$� � ��%�$�(� $�(��� "����� �� ���=� �� ���� �����; �� �$������ � ������� ��� ��;���. �� ���& ;�$��!����� ��$�)����� �� $�(�� �� ��#��� �� ��� %�$�(� $�(��� ���� ���, �� #�$�"��� �� ��;���, �� �$��� �� ��$���� +!�$� ����. �� ��& ��)�� $�(���� �������� �� ���,� �� ���������

����, �O����, ������ � ����7��G� ��

���7��������� ������

5!��� �� ���� ��� ������

���� �� (�=� ;�$���� �� �� ������� ���� ��������� "� ��(�$!��A� �� ��;����� "�#�$!��A�, ���� (���� "� "�+���� �� ����$�%���:

1. '����$�� ��0����, ��&� %� ����=� ���� �����#�� 0���$��� (������. ���#��� � ��=�� �� �� &���� =���� ����!���, ���+&� � "�$��)!�, � �� �� �"#�%�!���� (������ �� =��������� �����$�. 2. �� �� "�+���!��(� �� ������� �����;��. '����� ��=�� "�+���� � %��=��� "� "�#��� ��� ���#� �� �� ���=!���� "�����. 3. ��������� ��(��. �!B��� ��� ������ �� �� "�+����� �� #�$���� �� ��;���, ���#� �� �� �!+�� �!�!� � �� �� ��&�� ��%�$�(� ��$�)����� �$��0�$. 4. ��������� ��"�)�� ���������� �� ��������� ���%��(� �� ��=#�A�, ���� ����, �� "�+����� (���� ������ ��;����� "�#�$!��A�.

TEMA 5

��. 5.11����� �&� �������� � �� ��� ����

�����������

#�$����#�� ����$���

$�(��� ���

$�(��� &�"�$

��;�

���� �������

$�(��� ����$���

����$���

TEMA 5TEMA 5

74

Page 75: Biologija 8 Mak

>����� � ������

�� %�$�(��� #��& #�$���� �� ��;��� ,� %� ���(���(� ��(� ��&)������: �����$���&� �� ���� �� ����� �$�&� �� ��;���, ������� (��� �� %���#��� �� ��;���, �+���!��A� �$� "��!+!��A� �� ������� ������ +�� %� ���#�!���� �� ��� ��;����� (!��!$, ���� +�� � ��'�����, ���(��� �� ��#����� �� ��;���, ��#��� ���� +�� �� ����(���� � ��!%� #�$����.

>����� � �� ���� ��� �

��&)���� #�$���� �� ������� ������ ��: ������!��A� �� P���� �� ������� ������, ����$�=!��A� (���� �� ������+���� ��$ �� P�������, ����)��� ���������� (�$.5.13). '�����%�+ �#������� �� ������&��� � �+������ � �� ��� (���� (�=�� �� �� ��"����� ����� %�!�)�A� (���(#���). C������ ���(#��� (�=�� ����,� �$� ��(�$�!, �� %� "������� ������� ���, ���� +�� � �$!)�& ������%�+ �� ��;����� �������. �� ��!%� �$!)�� ��$��� �� ��$;�!( � ���"���� ��#��"�� ����� (�=� �� �� ������!���� �� ���������, ��&��� ����)��� ������������. ��0������ #�%��� �� (��%!

�����

�$����� �� ��;����� ������&�

��. 5.12 E���������� � ����� ������ �� �� �������� �� ��� ������ ����� � ������ �� ������ � �����

TEMA 5

��. 5.13������ � �������������

(����

TEMATEMA 5

75

Page 76: Biologija 8 Mak

(���� � )���� �� ;�%����� &� "%�$�(!�� (�=����� "� ��&��� �� ���������$���"�, � )������ ��"�!0 � ��"�)���� ��������� %� ����� ������� ������ ���$����)��. @���� ��&��� �� � ���!������� ���. ��� � #�$��� ��� ��&� �����=���� ���� ��&������ ��)�!���� �� ����!����, �� �� ������!���� � ���� ����!���� �������#�� �� �!��;�������� �����$��. ��&)���� ��� �� &��!�� ��& $�;��� ��� ��&%�$�(��� ��$ �� ����� %� ��(��!���� ����&,�, ����, �� ���(��, �������)���.

7� �� ������

��&)������ "�#�$!��A� �� ����� (�=� �� �� ����$�� �� ��� %�!��: - <�����- � #�$��� ��� ��&� �� &��!�� ��(�$��� ���� �� 0�(�%$�#��, �$� �� ������;��� �� ����� � ��� %� �+���!�� ���#�!��A��� �� ������� �� ���$����; - %�������- #�$��� +�� �� ���������"��� �� "%�$�(!��A� �� #��&�� �� $�!��;�����; - >����� � ��������, ���� +�� � ����'����, �� ��� �� &��!�� ��(�$��� �����#���� "� ���%!$�;�&� �� ����� �� ��%���"(��. ������)�� ���#��� "� ��)��� ���� "�#�$!��A� �� ����� � ��� +�� ��� ��&)���� �� ������!���� ���$����.

7� �"� � �� ����!

�#�$���� %!#�A� ��� �� ������� ������ � ����)��� �� �"�. *�����A��� (�=�� �� #���� �������+�� �$� ������+��. *���$������ ������A� +�� �� ���$���;� �� �+���!��A� �� ����$�����, �#�)��, "������� �� ���(�$���� ���;�� �� "����!��A� �� �����. ����)!��A��� �� ����� �� ��%�$�(��� ����� ������ (�=� �� �� "���� �� ����A� ���� ��(�+. ��&)���� �� �������!�� �� )���� %�"� �������� �� ������, �� +�� ������A��� "�����. ��=�� � �� �� "��� ���� � ���� �� �� ���� ���� ���� ��(�+, �� ��������A��� � ���%�A��� �� �(��� �� ����� (��%! ��$%�, #���&,� (�=� �� �����"������ �+���!��A� �� ������� +�� �� �(������ ��������������� (����. ��� � ����

��� ������ ����� ���)��� �������� ��#����� �� ��;���, �������!�� � ���������, � �� ��(��� ��� �������!�� � ��+�A���. �� ��� �$!)�� =������ � �� ��������. �� �������� �������� �� ��+��)�� ��� (�=� �� �� ���=!�� ���������. C�� �������� ��"���� � ���� (���=� �� ��;�.

TEMA 5

������A� �� ������A��� �� �������� ��:�) ����$!)���� ������&�#) �����"!����� ������&��) ���$�������� ������&�

�)

#)

�)

TEMA 5TEMA 5

76

Page 77: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

*������ � ��!=���� ���=�A� �� ����� ��" ������� ������ �� ��%���"(��. '���$�� � �� %�$�( � (�$. �$��� ������� "���)�!�� �� ������� ��(��� � ����! #�$��� ���#��� "���+!�� �� $����� ������(���. ��%��� �!��;�&� � ����� �� �� ��$�#��� �� ��+���� �� &�%$����������� � �� �� "#�%��� �� ���$����. �$�(��� ������� "���)�!�� �� $����� ��(��� � ����! ������� ������ ��" ;�$��� ��$� "���+!�� �� ������� ������(���. ��%��� �!��;�&� � �� %� ���#�� ���� �$���� � ����� �� ���$���� � �� %� ��$�#��� �� ��"�������� &�%$�����������. ��(������� "���)�!�� �� $�(����� ����$���. '���! $�(����� ������ ���;������� � ���)������ $�(�� �������� ����! ��� %�$�(� $�(��� ���� �� ���,� �� ���������. �� ��%����� �� ������� +����� ��$!����: ���%�$�( �����, ��"#!�!��A�, �����"�� � ������� �����&#�, �������$���� ��0����, ���������, �$��0�$�� � ��!%�. �"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. �� � �������?2. ��������& %� ��"$����� (�B! �$������ ���(���: �. �$ � %�$�( �������,#. �����$� � ��&����$�.3. *�� ����� ������ ����� ��� �� ������� ������(���. *�� ����� ������ ����� ��� �� $����� ������(���? 4. �#&���� %� ��"$����� (�B! �$������ ���(���, ������ �� ������: �. �$ ������� � %�$�( �������,#. �������$� � ���!$�,�. ��"���$���;�&� � ��"���������;�&�, %. �������$���"� � ���������$���"�.5. *�& ��� �� #�$��� �� ��;��� ��&)���� �����"���!�� �$!)�&�� �(��? 6. �� ��& ��%�� ��&)���� �� &��!���� ���+����� ����? 7. *�� �� ���������� �� "�����A� �� ������A�?8. '�� ��������� �� ��#����� �� ��;��� "�+�� � �����#� �� �� ����� (���=� �� ��;�?

TEMA 5

������� �� ���"� � ����

TEMATEMA 5

77

Page 78: Biologija 8 Mak

���7������� ������

<78,9*6�8 1 �����������"� �� ��,>6� , �<8��,�<%: �������� �� ����� ��"(�", (��������, ��������

1. '��%���� %� (����������. 2. ����� %� ���������� � (�����������&. 3. ���)� %� ;������� � #�$��� ����� �$����. ��;���& %�. 4. '�������� &� ��& ����������� ���&��� ��#���.

<78,9*6�8 2 ������ "� � ����� � ���� ��,>6� , �<8��,�<%: "�(� �� (������;� %������� �$� ������� ��;�, ����)�� "� �����;�&�, ���$��$.

1. ��"%$���& %� ��%����� �������+�� �"%$��. 2. �� ��(�+ �� ��= �$� ���$��$ ����$� %� ��;��� �� ��� ������� ��$�����. 3. ��"%$���& &� ��%����� %���#�. �#��� ���(���� �� ���%������ ��(�B! ��(����� � �� ������� ������ ��� �$�%!���� �$� �"$�%!���� �� ��;���. '���!�� �� ���� ��� �� %� ��;���+, �#�$�=�+ � �� ����+ ���� �#��"$�=���� �� �$������ ���+�A�. *�� �� ���� � ��� ������� �� ��;���? '� +�� %� ��"$��!��+? *��� �"%$����� ���%������ (�B! ������(����� � ��(�����? ��+�� (!��!$�� �� $����� ��(��� � ��&�� �� ����������� (!��!$ �� ����& �� ���������� ��$��� �� ��;���?

<78,9*6�8 3 ����"� ��� � �� �� �������� ��,>6�: ������ "� (���A� �� ����� ��������.

1. �� #$�%� ��������A� �����&�� %� �!$��� �� ������&��� �� ���$����;���. $���& �� )������� �� ���!������� � �"#��& %� ��)!�!��A��� �� 1 (��!��. 2. '���� ��������� 10 ��$�����. '������ &� ��=#���. �#&���� &� ��"$����� �� ��)!�!��A��� ��&� �� &��!��. 3. '��$� �#&���!��A��� �� ����������� � �� ��%��� ��(�+ ��(���� &� (��=������ �� �������� "� �������� ���$! ���$����;��� �� ���&�� ��!%��. 4. '����&�� %� �!$��� �� ������&��� ���� �� ���0������ ��=#�. 5. ������� %� �����$�� �� �!(���� �� �������� � ���(�)�� �!(��&. '��������� �� (���(������ ,� �����. 6. *�%� ����,� �� %� ���,�+ ��)!�!��A��� �� ��;���, �������� �� �!(��+. 7. '�$��� ������& %� �����$�� � ����� %� ���B�A��� �� ���������� �� ���$��� �� (���(������. '��������� ��& ,� %� ����=� (���(������ �� (�(����� ��%� �������� ,� %� �����+ �!$���, ��%����� �� �����$���� ��������.�� ������!��A� �� �����$���� � ������$���� �������� ����0���� �� $������� �$!+�$��.

TEMA 5TEMATEMA 5

78

������ ������

-��(�& �� �!+�+ � �� ���+ �$��0�$-0���� �� �����$��, ���(���& �� ���&��� ��=���-����&������ �(�& !(����� ��"�)�� ���������-��(�$� %� ���%�$�(��� �����, ��!)� �� �� �� ��!+��+

Page 79: Biologija 8 Mak

TEMA 6

�� ��������� ����� "� � ���������� �� � ��� C� ����!:

- �� &� ���,�+ !$�%��� � "��)�A��� �� �(!���� �����(;- �� ��������+ ����%�� � ������$�;- �� %� ��"#���+ (�=���� ��(#���;�� �� ����%��-������$� �� �����;- �� %� ��"#���+ ��)���� �� ���$���� ������!��A� �� ������� %�!��;- �� %� ��"#���+ (�0���"(��� �� ������!"�&� � ������$����;�&�;- �� %� ���+!��+ "��)�A��� � ��&������ �� ���;�����;- �� ��#��&!��+ ��)��� �� "�+���� �� ���������� #�$����;

����� !�� C� �� ������ ! � � ���:

- �(!��#��$�+�� ����;�&�,- ����� %�!��,- �(!�����,- ����%��,- ������$�,- ���;���,- �$��%�&�,- ����� %�!��,- ������!"�&�,- ������$����;�&�,- ����.

TEMA 6TEMA 6

79

��7� ������

Page 80: Biologija 8 Mak

��� 1��� 1 ��������� ����������� �� ���������

��7�������O�� ���� ��

6���� � ����� ����� ��������

�� ����� �� ������ =����A� )������ �����&��� � �� ����� �� %�$�( #��& ��"$�)�� ������ (������%���"(� (#�������, ���!��, %�#�)�� � ��!%�). �� ���,�, ����,��� �� ��� %� ���=��!��(� ������� ������, �� �� ����� �� ���(��� ����!��(� �������. ��$�� �� )���)���� ��%���"�( )�&� !$�%� � �� %� +���� ��%���"(�� �� ��"$�)�� +���� ����B�)� � ����)�� �������� �$� ���������� �����(. �(!��������� �����( � �������� �� �������� ������ �$���� � �� $�(��� �����. ��#���#����� ����;�&� �� �(!��������� �����( (�=� �� #��� �������'���, ������� ��� � !���+�� ������ ��& #�$� ����B�) +�� �$�%!�� �� ��+��� ��$�, �$� �����'���, ������� ��� �� &��!�� ��(� ������ ������� ����B�).

��� � "� � ��'�����

���� )������ �����&��� � �"$�=�� �� ������ �� %�$�( #��& �����"���!��)� �� #�$����, �����&�� �������� ���)��� +�� ,� !�$���� ��$� ,� �� ��&��� �����;�&�. C���, �������� ����B�)� ��� (�=�� �� %� �������� ��(� �� �������� ����� �$� ��%���, ��!%� ����B��� %�$�( #��& ��%��� �$� ;�$ �����(. '����"���!��)��� �� �����;�� ��&)���� �� (��%! ����� � ���� �� "�����)�� �(� �� ����)��� (������%���"(�. �� �� (�=� ���� ����B�) �� �����"���� #�$��� ����0���� � �� �(�: - 9��� �� ��" ��&� ����B�)�� ,� ���$�"� �� ��%���"(�� (�+������ ��=�, !��� ���"���� �$� �$�)��). - ����& ����B�) (��� �� #��� ����$�� ��C�� "� �� &� ���$��� ��#������ �� ��%���"(��. - �� �� �� ��&��� �����;�&� ���#� �� �(� ����$�� #��& ����B�)� (���), +�� %� ����B��� ��$���.

TEMA 6

��. 6.1 E����������� � ��� ��� ���� � � ��������

����

TEMA 6TEMA 6

80

Page 81: Biologija 8 Mak

- �� ���&��, ��=�� � � �������� �� ��%���"(�� �� )������, ���� �� ��%����� ��+�� ��"�)�� � ���0�)�� "����&�, ��0������, (������ �� =����A� � ��"�����.

*������'��� �����

*�=��� � ������ ���)�� +�� �( �� �����)!�� �� +������� (������%���"(�. �� �� (�=� �� ���$�"�� �� ��%���"(��, ��� ���#� �� #��� �+������.

�$!"��;��� ��&� %� �#$�=!�� ����+���� +�� ����� ��� ������+����� �� ��$���, ���� ����, ��&���!�� ���� ���)��. C�$������ �������, ���� +�� �� ��$"���, ����� � �$!�����, �(��� "���)� �� %� +����� ��%���"(��. *���A��� � ��+$�A��� �(��� ��$�"�� ��&����, #���&,� �� ��& ��)�� ��%���"(�� �����&!�� �� %� �������� ����B�)��. ������� �� �������'��� ����� ��+�� ������� ��� �� #�$� ����� �$����, �� ���(��, ��!�����$��� � (������%���, ��� �(��� �����#���� �� %� ������ �� ��#� � �� %� !��+��� �!B��� (������ �� ���;���� ����)�� '������� (�$.6.2).

��. 6.2 =�������� � ��������

9�������

9��������� � ���� �� ��)����� �� ��& ��%���"(�� (�=� �� �� ��$�#��� �� ����B�)���. C�� �� &��!�� ���� ��"!$��� �� ����� �� ����� #�������, �� � ��� �"%�����;� �� �%��, 0�(���$��, �$� ��� ���)!��A� �$� �������. ��� �����$������ � ����"��� �� (������%���"(� � ����)��� ��� �$� ��'�����. �� ���$�%!��A��� �� +������� (������%���"(� � ������� ��"(��=!��A�, ��)�!�� ��"� �� ��#���#��� ���;���. ��#������ ����)��� �����$���$�� ����;�&� � �����!=��� �� )����� �$���)�� ��(���(�: �������� ��(�����!��, ;�����$�, ����!��A� � #�$��. '�� ��� ���#� �� ����(���(� ���� ������ ����B�)��� ,� ���$�"�� �� ��%���"(�� ������ ���#� �� �� ���$�%���� �� !�$����� �� ��%���"(��, �� ��)��� �� �� ��"(��=!���� � ��%� ,� �����%��� ������� ��"��& ������!�� ��&��� �� "�#�$!��A�A��. '������� �� "���"��� �� ��&����� �� "��;� �� "�#�$!��A��� ����)�� � ����������� ������.

<�������

<������ � ����&� (�����&� +�� ���$�%!�� �� ��$��� � �����"���!�� ��"����A� �(!������� ��%����. ����%����� (�=�� �� #���� ��&���� �� ����+����� �� (������%���"(���, �� ����+����� �� ������;����� � ��!%� �$����, �� ��$����, �� �������� � �� 0������. ����%����� ���������� ����#�� ������ $�(��;��� �� )������ +�� �� ����)��� C- � �- �$����. C���, ����� �� ��� �������� %� !��+�!���� �!B��� �$����, ����� �"$�)!���� (������ �� ��� %� �������!���� ��!%��� $�!��;��� �� ���������, � ����� %� ,,"���(�!����‘‘ ����B�)�� � ��� �������� ����#� �� ��%� %� !��+�!����. �- �$������ �� ����#�� $�(��;��� +�� �� �����#�� �� ��"������ �����.

TEMA 6TEMA 6TEMA 6

81

Page 82: Biologija 8 Mak

<������ �� #�$������ +�� �����"������ ��$ �� ����%���� � (�=�� �� ��%� �� �� ����"��. ����&,� �����"������ ��(� ������� ����%��, "� ������$��� �� ��$� ���� �� �����'����. ��(��� ����;�&� �� �����"����A� � ����)��� ������-������ ����;�&�. ����� ������$� �����!���� �� ����� (��%! ��$%� � ����%�+ ��%� ,� %� �����"���� ���&�� ����%�� ��� �� ��%� �� ����"!����. (�$. 6.3) �� ��& ��)�� �������� ����%�� �� !��+�!�� �$� ��������#!��, � )���)���� ��%���"�( ��$%� ���(� � "�+�����.

��. 6.3���� - ����� ��������

,������� �#���� �(!����� ������!�� �� $��������� "#�� � ���, +�� "��)� �� �� ��#����+ �$� "�+����+ �� ��+��. ������ ���, �(!������� � ���&�� ��#���#��� �������� ������ #�$����. �(!������� � ��$������� ���;��, ������� �(!������� ��� ���� #�$��� �� (��� �� ��&���!�� ���� �(!����� ��� ��!%� #�$���. ���� ���#��� � ����)��� �����'������. ������ ������ �����$�, �(!������� (�=� �� #���: �������� � �!����. �������� ��������

'��������� �(!����� (�=� �� #��� ����� �$� ���$���� � ������. ��������� (���$����) �(!����� ������ �� ��(��� ��B�A� �� ��%���"(��, ������� #�#��� %� ���� ���$���� �� ��(��� ��B�A�. '����� ��� �� ����� (���; �� ���&�� =���� #�#��� �� "�#�$!�� �� "���"�� "�#�$!��A�. ���������� �(!����� (�=� �� #��� ��#��� �� ����� �� =������ �� �������� ��� �� ���$�=!��A� �������� #�$���. C�& (�=� �� #��� ����������� �$� ��$%������.

9�!���� ��������

��+��)���� �(!����� (�=� �� �� ��#�� �� ���;�����A� �$� ���!(. 9����� � ������� �� ��& �(� ��$��� �� ������ (������%���"(�, �$� �$�#� ������� (������%���"(�, ��� �� (�=� �� �����"������ "�#�$!��A�, �� �� �����#�� �� ��$!���� ���� ����%��� ��� %� ���������� �(!��������� �����( �� ��"���� ������$�. ��#������ ��#���#��� �������� %� +����� ��%���"(�� �� ����B�)��� "� ��� �� ��"������, ��"������ �� ��& ��)�� � �� ����� �#$�� ��� ,� ���$�"�� �� ��%���"(�� (�$. 6.4). ����� ��+�� ��"���� ���;��� �� ������: �!#����$�"�, �����!�,

TEMA 6

��. 6.4 @���������

TEMA 6TEMA 6

82

Page 83: Biologija 8 Mak

������ ����$�"�, ������;�, �������&� � ��!%�. ������� ��)�� �� �����!��A� ��+��)�� �(!����� � ���(�A� �����. '���! ���!( �� ��%���"(�� �� ����!���� %����� ������$�. C�& �� ���(� ��(� �� �����#�. '����&�� ����,� ������ �� ���!( ���� +�� ��: ���!( ������ "(���� ������, �����!� � ��!%�.

9�� ������: '������ �� ���&�� "��������� ������ ��� ���;��� ����%� �� %� ���(�$. '������ �� ����� #�$� ����;�&��� �� ������ ��$� � "�+��.

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

�(!����� � ���������� �� ��%���"(�� �� ��"$�)�� "�#�$!��A�. ����%��� �� (������%���"(��� ��� %� ����B��� ��$��� �� � �������� ��� �� ��$�#��!���� �� ��%���"(��. ������$��� �� #�$������ +�� �����"������ ��$ �� ����%���� � (�=�� �� ��%� �� �� ����"��. ����&,� �����"������ ��(� ������� ����%��, "� ������$��� �� ��$� ���� �� ���;���)��. ��(��� ����;�&� �� �����"����A� � ����)��� ����%��-������$�. �(!������� (�=� �� #��� �������� � ��+��)��. '��������� �(!����� (�=� �� #��� ������ � �������, � ��+��)���� �� ��#��� �� ���;��� �$� ���!(.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. �� � �(!����� � ���+� %� ��������� ���;��� �� �(!������� 2. *��� �� �����!�� ����!������ �� �����;�&� �� ��%���"(��? 3. �� "��)� �����;���)�� ��#����? ������ ����$�! ���(���.4. ���+� %� ���;���� �� �����$����.5. *�&� � ��������� ��"$��� (�B! ���$������� � ���������� �(!�����? 6. �#&���� +�� � ����%�� � ������$�. ��+�� ����;�&��� �� ����%���� � ������$��� �� ���+!�� ���� ���;���)��?7. *�� �� ��)����� �� �����!��A� ��+��)�� �(!�����?

TEMA 6TEMA 6TEMA 6

83

Page 84: Biologija 8 Mak

��� 2��� 2

��� ��$�)������� �� ����� �� ��%���"(�� "��)���$�� �� ��(�$� ��� �� �" �$� #�$����, �� �$������ �� ��%���"(�� ��)�!�� �� �� &��!�� �������% �� ���$���� � 0���$��� (������. �� ����� �$!)�� ���������� (�=�� (���� ��� ���� ��(�+ � ������A� ��� �� ��!% )����. ������� �������� � ����)��� ����'����. ����%�+, ��%� �(� �����#� �� ������!"�&�, ���#� �� �� ���(���, #���&,� ����� ��#���� �� ���� )���� �� (�=� �� �� ���� �� ��& #�$� ��!% )����. �� �����!��A� � ����=��� ���� �� (�(#������ �� ������;����� �����&�� #�$������, ��� ��& ���(���$�� (�=� �� ��&���!���� ���� �������, �, �� ��(��� ���, �� �����"������ ��"����A� �����. ��� )���� ���(� ��� �� ����������� ����� %�!�� �� ��& �$!)�& ������!�� ����;�&� ����%��-������$�, ��� +�� ������;����� �� �$��!���� � �� ��$�=��, �� "������������ �����&#� �� ���(�A��� ��� ��(����, �� �� ����#��, �� �$�+!��.

��. 6.5 ����� � � ����� � �������� ��� �����

�(. 6.6

�� (�(#������ �� ������;����� �(� %�$�( #��& #�$������, �� ��� ��� %�!�� (�=� �� ��&���!���� ���� ����%��� � �� �����"���!���� ����;�� ��� ������!"�&���. C�� �� ����)��� �- �$� �- ����%��� � �0- ������. ������ ����!������ �� �- � �- ����%��� ����� �� $!B��� � ����$��� ��

)����� ����� %�!��: <, >, <> � 6. ��(��� �"���� �� ������� %�!�� �� ��=!���� "� ����!����� ����%�� �� (�(#������ �� ������;�����. ��� � ����!��� ��(� �- ����%���� �� ������;�����, )������ �(� ����� %�!�� �, ��� �(� ����!��� ��(� �- ����%��, ��& �(� ����� %�!�� �. *������ %�!�� �� %� �(� � ����� ����%��� �� ������;�����, � ������� %�!�� �- ������. �� ������� �$�"(� �� )������ (�=� �� �(� ������$� ������ �- �$� ������ �- ����%���� (�$. 6.5). ��� �(� �����#�, )���� �� ������� %�!�� � (�=� �� ���� ��� �� ���� $!B� �� ��!%��� ����� %�!��, #���&,� ��(� ����%��� +�� (�=�� �� �����"������ ��"����A� ������$�.

TEMA 6TEMA 6TEMA 6

84

����� ��7�� � �����H7���

Page 85: Biologija 8 Mak

��������� �� ���, ����� �� $!B��� �� ������� %�!�� �� �� ����=� ������$� "� #�$�������� �� ��!%��� ����� %�!��, �� ������ ��� ��� $!B� (�=�� �� ���(��� ��� �� $!B� �� ��&� #�$� ����� %�!�� (��#�$� 6.1). ���)�, )���� �� ����� %!�� � (�=� �� ���� ��� �� ���� $!B�, � (�=� �� ���(� ��� ��(� �� � ����� %�!��. '����� ���, $!B��� �� ���� ����� %�!�� �� ����)��� !�����"�$�� ������$�. �#�����, $!B��� �� ������� %�!�� �� (�=�� �� ���(��� ��� �� ���� ��!%� ����� %�!��, � (�=�� �� ������ ��(� �� $!B� �� ���� ����� %�!��, �� �� ����)��� !�����"�$�� ���(���$� (�$. 6.6). '����� ��%�$�(� #�"#������, �� �������!�� $!B��� �� ������ ��� ��(� �� $!B� �� ���� ����� %�!��.

�� - '����

��� 85% �� $!B��� �� (�(#������ �� ������;����� �(��� #�$������ +�� ��&���!�� ���� ����%��, ����)�� �0- ������ (�(��� ������!�� �� �0��!� (�&(!��� ��& ��& ��� ��� � �������). ������� $!B� �� ��"���� ���� ��- ������ ��. �!B��� ��� ��(��� ����� #�$������ �� ��"���� ���� ��- ����� ��. ��� �0- ��"������ ��� �� ���� �� )���� �� ��%������ �0 ������, ��& (�=� �� ��"���� ������$� "� „��������“ �0- ����%���. '�����, �0- ��"�������� ������;��� ��� �������� ����#� �� ���, ������� ��� �$������ ������!"�&�, ,� #���� ���������.

*���� %�!�� ����%�� �=� �� ���(� �� �=� �� ���� ��� � �,� �,��� � �,� �,��

�� �,� �,�,��,� ��� ��(� � �,�,�,��

8���������

��$%� ���(� #�$� ����!��� ����=�� ���� ��%����� � ������� "�(��� �� =������ �$� �� ��!% )����, (�=�� �� %� "�(���� �+�������� ��%��� � ����� ��& ��!% )���� �$� =������. C������ "�(��!��A� � ����)��� ���������� (������!��A�, ��$�(�A�). �$�( #��& �� ������ ����� �#��� "���+!��$� ��!���+��, #���&,�, ���� +�� ��,� �����(�, ����& ��%���"�( �� #��� �� &� !��+�� �!B��� (�����&�, ��$!)!��&�� %� � ������� �� ��!% )����, �$� ��!%� =������. C������ ���(�$�� ����;�&� �� ��%���"(�� �� �����!�� ������� � ��'�"�. �� ���� �$!)�� �� ������$������A�, ������� �� ������$��, ���#� �� ����������!���� �� ������� �� ���(���$��, ���� +�� ����������!�� ����� ��&� �� ���� ��� ������!"�&�. �����B�A��� �� ������� �� ������!�� �� %�$�( #��& $�#���������� ���$�"�, � �� ������ � ������ �� �� ��&��� ������$� )�� ����� ����=�� ��$������ (�$�! ����%���, +�� (�=�� �� �����"������ ����$�A� �� ������$�������� �� ��%���"(�� �� ���(���$��. ����&,� � ����"(�=�� �� �� ��������� ;�$���� ���� ����%��� �� ������$�� �� ��� �� ���(���$��, (��%! )���� �� ���(���$�� (! �� ������ $����� +�� &� #$������� �(!��������� ����;�&� �� ��%����� ��$�, ����)��� ��� ����������� ��%�� �$� �����.

TEMA 6

������: *�%� #� �(�$� ��&��#�� ����������� �� "�(������� ��$ �� )��������� ��$�?

C�#�$� 6.1 *���� %�!�� �� �����(�� ���

TEMA 6TEMA 6

85

Page 86: Biologija 8 Mak

*��!� " � ������ � ���������!�� �!���

<������ � ����;�&� (�B! ����%����� � ������$���. ����� �� ������� ��������!�� ��+���� ���(�� "� �$��%�&�, #���&,� ����,� ����;�� "� �������!��A� �� ����=�$�� ����!���� �� �������� �!�����;��, ��� �� ���(�$�� �$!)�� ��(��� +����� ��&���� "� ����,��� $!B�. ����%����� �� ����;���� �� �$��%�&��� �� ����)��� ������ �, ���� � ����,��� ����%���, �#�)�� ��������!���� #�$������. '��(��� "� �$��%��� �� ��$����, �!,���� ����, ���� � ����� #�$������ �� 0������. ���� $!B� �� ���%����� �� ��� ��)�� �� ������� �$��%��. ��� �$��%���� ��&�� ����,����� �� ����� �� �������� ����� �� )���� ��& � )!�������$�� �� ��%�, ��& ��)�!�� �� ��"���� ������$�. *�%� )������ �������� ,� ��&�� �� ����� �� �$��%���� �(� ����;�&� ����%��-������$�. ��� ���& ��� ����;�&� �� �$!)!�� �� ����� ��(� �+���!��A�, �� ��&)���� ��� �$��%�&���, ����;�&��� ����%��-������$� ������!�� �� �$������ �� )!�������$���� �����, � ��"!$������ (�=�� �� #���� (��%! ������. �� ���(��, �� �$!)�&�� �� ������� �$!"��;� ��&� �����$� ���)!�������$�� �� ��$��, �$��%������ ����;�&� � �����!=��� �� ������ ��(�����!��. ��%! $����� (�=�� �� ������� �� �$��%�)�� �����&#�, ���#��� ��������� � ����#����;��� (���#��� ����;�$����). '�� ���������, �(!��������� �����( ���%��� �� ����������� �$����. �� ���(� �� �(#�����$���� ��"��& �(!��������� �����( !)� �� %� ������!�� ����������� ����� � �� �� %� ����B�. ��!)����� ��&)���� � ���&��. C�%�+ ��%� ,� �� �"%!#� ������� �����#���� �(!��������� �����( �� %� ����B� ����������� ��%��� � �� �����!�� ���� ��� �� �� ���$�"��� �� ��%���"(��, ������� ���� �� �� ����%���. ����������, �(!��������� �����( �� #��� �� ��$ �� ����������� ��$�.

>����� � �������� � ��������

�������%�� �� �(!����� � ��� �+���!��A� �� �(!��������� �����(. ��� �+���!��A� (�=� �� %� ��$!)� ��& #�$� ��$ �� �����(��, ���� +�� �� C- �$������, �- �$������ �$� %������� =$�"��. C������ ���!+!��A� (�=�� �� #���� ���$�����, �$� �������� ���� ��"!$��� �� �$�#� ��0����, �����;�&�, �$� $��!��A� �� 0-"��;� � $��������. ��$���� ��� �.� <,0� � ���(�� "� �����;�&�, +�� %� ����B� �(!��������� �����(. ���� #�$��� � �����"������ �� ����, ��& !��+�!�� ����#�� ��� C- �$����. ��$���� ��&���� �� ��&���$� (�B! �������;� �� ���%�. ��$���� �� ������!�� ��(� ����! �������� �������, ��&)���� ��& ($����� ��� �� %� ��)��!���� ����!����!��A��� "� ����������� �� ��"�+������ ��$��� ��������� � !�����#� �� "���"��� �%$�. ��&��#���� $�� ������ ���� #�$��� � �����(�������� "� ��������� � "� ��&"����� �(����������.

TEMA 6TEMA 6TEMA 6

86

Page 87: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

�"%!#����� ��� �� ��������!�� �� ������!"�&�. ��, ����0���� (��� �� ��)���� �� �� ������ ������� %�!�� � Rh �������� �� ����������� �$� "�#�$�� )����. *�& )������ �����&�� )����� ����� %�!��: �, �, �� � �, � ������ (�=�� �� #���� Rh+ �$� Rh-. ����& )���� �����#�� � �� &� "��� ���&��� ����� %�!��. C�����$����;�&� � ������!��A� �� ��%�� �$� ����� �� ���� �� ��!% ��%���"�(. �� �� �� ������� ������( �� ����$�A� ��& ���(���$�� ������� �$� ��%���� ���#� �� �(��� +�� ��(�$�! ����%���. �$��%�&��� � ����;�&� (�B! ����%����� � ������$���. '��)!�������$����� ��������!�� ��+���� ���(�� "� �$��%�&�, #���&,� ����,� ����;�� "� �������!��A� �� ����=�$�� ����!���� �� �������� �!�����;�� ���� �.� ���� � "�#�$!��A� �����"������ �� ���!� , +�� %� ����B� �(!��������� �����(. ���� #�$��� � �����"������ �� %�"#+, ��& !��+�!�� ����#�� ��� C- �$����.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�$�! ������ ����� %�!�� �����&�� � �� +�� �� ��"$��!���� ���? 2. �� � ������!"�&�? 3. �#&���� ��&� ����� %�!�� � !�����"�$�� ������$, � ��&� � !�����"�$�� ���(���$ � "�+�� �� ���� ����$���.4. �� � �$��%�&�? *�& ���;�� ��� �$��%�&��� � �$�)�� �� �(!���������, � �� +�� �� ��"$��!��? 5. �� "��)� �����(!����? 6. �� �"��)!�� ����? *�& ��� $!B� ��&)���� �� &��!�� ����?

TEMA 6TEMA 6TEMA 6

87

������ ������

-�� ������� $����� #�" ����!$��;�&� �� $����-��#���& $������!�� "� ���� "� �� "���+ ���� �� �� "�+����+ �� ������

Page 88: Biologija 8 Mak

88

Page 89: Biologija 8 Mak

TEMA 7

�� ��������� ����� "� � ���������� �� � ��� C� ����!: - �� %� ��#��&!��+ ��$����� � �!��;���� �� �����(�� "� ��+�A�;- �� %� ��#��&!��+ ����+���� �� ��� ���$������ � &�%$�������� ������� �� ������!���� �� �����;- �� %� �#&���!��+ (�0���"(�� �� ��+�A� � !$�%��� �� ��&����%(��� � (�B!��#������ (!��!$�;- �� &� �#&���!��+ ��"(����� �� %������� �� �$���$��� �� #�$��� ���#��� � �$������;- �� %� ��#��&!��+ #�$������ �� ��%����� �� �����(�� "� ��+�A�;- �� %� ��"����+ ��;��!���� �� ��+��)���� ��+�A�.

����� !�� C� �� ������ ! � � ���: -��+�A�,-��+�� ����+��,-#�$� ���#���,-���;�&�$�� �������� �� %�������,-��&����%(�,-��%!$���A� �� ��+�A���,-��+�� ���$����,-��+��)�� ��+�A�.

TEMA 7TEMA 7

89

�O�G�- ������ �� ��������

Page 90: Biologija 8 Mak

TEMA 7

�O�G� � ����G� �� �O�G���

�O�� ����O�� � ������ �� �������� �� ������ ������

0�!�"��� � ���;�� ��� ��& ��"�!0�� �� ������!�� �� �������+���� ������� �� #�$��� ���#���, � �#����� - �� #�$��� ���#��� �� ���,� �� �������+���� �������. '��;���� �� ��& ���$������ �� �������+���� ������� �� ������� �� �����, � �� ��� �� "�(� &�%$�������� ������� �� ����)!�� ���������. ���� ��� ���;��� (�=� �� �� ����$�� �� ��� ��"�: - �������� �������, �� ��&� �(� ��"(��� �� ��"�!0 (�B! ��(�������� � ��"�!+���� ,���A� �� #�$��� ���#���. ���& ���;�� �� ��+� �� ���+!��A��� � �"��+!��A��� ��� ��+�A���. - ��'���� � ��� ��� �� ��+� ��%� ���$������ �� #�$��� ���#��� ��(��!�� �� �����, � �� ����� &�%$�������� ������� ��(��!�� �� #�$��� ���#���. - ������� "� �� ���$������ �� �$������ � &�%$�������� ������� �� �$������ �� #�$��� ���#���. ���& ���;�� �� ��+� �� ;���!$�;�&��� �� �����. �����(�� "� ��+�A� � �"%����� �� ��!�� ���!� � ����� � ��!�"� -��� ����� �. ��+���� ����+�� �� �������� ��" ��� ��"�!0�� �$�%!�� �� #�$��� ���#��� (�$.7.1). C�� ��: ����� ������, �����, ��&� � "�����)�� "� ��%��������� � �������������� �����(, ���� ����� �$� ������, ��!�����, ��!���� ����� – �������. ��" ���& ��������� �����( ��"�!0�� �� ������!�� �� ��(�������� �� ����� ����� � � �#����� �� #�$��� ���#��� �� �������+���� �������.

��� 1��� 1

�� �� �������(� ���� �� ���;����� �� �$���)���� ��+�A�, ���$������ �� ����!�� �� �$������ ���� �� ������� "� ��"$�=!��A� �� 0���$����� (������ � ��$�#��!��A� ����%�&�. 1�%$�������� ������� � ������� ������� ����!�� �� �$���)���� ��+�A�. �� �� (�=� �� �� ��+� ���;���� �� �$���)�� ��+�A� �����#�� � �$������ �����&��� �� �� ���#�!���� �� ���$���� � �� %� ���!+���� &�%$�������� �������.

�� 7.1 ���� �� ������

*��� ������

��"�!0�� �$�%!�� �� ��%���"(�� ��" �������� �� �����, ����)��� ������. �� �����$=���� �� ��"����� �(� ��� ���"���� ����)��� ����� �������. ���� ��� ���"���� �� ������� ���� �� ��!%� �� ����� ������. ������� ���%���� � P���� �� ������� ���"���� �� �#$�=��� �� �$!"��;�. '�� ��(��!��A��� ��" ������� ���"���� ��"�!0�� �� )���� �� )����)����, ���+������ � +������� (������%���"(�, �� "�%���� � �� ���$�=�!��. '����� ������� "�+����� ���&����, ���#� �� �� �����&!�� �� �� ��+� ��" �����, � �� ��" !�����.

TEMA 7TEMA 7

90

Page 91: Biologija 8 Mak

TEMA 7

%$���� =�;�

��+���

%$������ =�;� �� "��������

%$������ =�;� �� ��������

��.7.2 ����� � ����� "���

#��� � ����

��" (!��!$���� ���� ��"�!0�� �� ������!�� �� ��+���� ;����, � 0������ � ��)������� �� ������!���� �� ��%��������� �����(. '���! ��&"����� %���� ��$ %�$����� �� ����"!�� �� ������.

#�����, �$� "�!)���� �!��&�, � �(����� (�B! %�$����� � ��+�����. C�&, �� ������, � �"%����� �� ’������;�. ���!�)!��A���, +�� � ��"������ �� ���� ’������;�, � ����)��� ���(��� &�#�$�� � ��� &���� �� "�#�$�=!�� �� �����$�� �� ������. �� ����� ������ �� %������ ���& �� %��$���� �(� ��#��� �� �$!"��;� ��&� �� ������� ��� �#��"!��A��� �� %$�������. ���� ��$��� �� ����)��� ���� ���� (�$. 7.2). '�� �"�!�+!��A��� ��"�!0�� ��& �� ���=� �����"���!�� �������A� �� %$������ =�;�. ��� �������A� �����"���!�� #��������� ���!+��A� �� ��"�!0��, ��� �� ��(�+ �� &�"����, "�#��� � !����� �� �������� �� %$��.

0�!���

0�!����� � ;���� �"%������ �� ��$!���������� ’������;�, +�� %� �(� �� ;�$��� ��%��� ��$=���, � ���"(�=!�� ��& �� #��� �������. �$�%��� �� ��+����� � �� %� ������� ��"�!0�� �� %��$���� �� #�$��� ���#���.

>������

�� ���&�� ��$�� ���& ��+����� �� ��$� �� ��� ���#$�- ������� +�� ���$�%!���� �� #�$��� ���#���. ������� #���0�&� � "��)���$�� ��+����� �� $����� � ���$�%!�� �������$�� �� #�$����#���� ���$�. C��(! ������ ���, ��� �� ���+� �!B� ��$�, ��� (��%! ��$���� ,�

���$�"� �� ������� ���$� �� #�$��� ���#���. ����&� #���0�&� ���$�%!�� �� #�$����#���� ���$� ����! ��$�#�!��A� ����)��� �����. �� ���& ��$ �� #�$��� ���#��� �� ����"!���� � ������� ������ � �������.

6� � �� � ����!���� ���!�

����0���� � ��!%��� ��������� ����+�� �� �����(�� "� ��+�A� �� �#$�=��� �� ����#�� ��� �����$. �����$���� �$���� �(��� ������. C������� �� ������ ���=�A� %� �!����� ��)��������� ��� %�$��� �� ���� �� �������!���� �� ����A�, ��+$�A� �$� �"�!�!��A� �� �����.

��. 7.3%������ ����� �� ����� �� ����� �����

TEMA 7TEMA 7

91

Page 92: Biologija 8 Mak

>�� ����� �

��$��� ���#��� �� ��%��� �� ��� �(� (���� "� ���!"�&� �� %������� ����! (��%! ����� � ��=�� #�$����#�� �����. ����� #�$����#�� ���$� �� �(������ �� %������� ���"����. ����&� #���0�&� ��%� �$�%!�� �� #�$����#���� ���$� ��)�!�� �� �� ��"%���!��. ������� #���0�&� �� ��"%���!�� �� �� ����� � ����&� �$�%!�� �� ���� �� ����� ��"��� �� ������� #�$����#�� ���$�. ������ #���0�&� �� ��"%���!�� �� ��� %����� +�� �$�%!���� �� ����� ��"��� �� $����� #�$����#�� ���$�. ����&,� ��"��$!��A��� �� #���0�&��� ����%�+ $�)� �� ����, ��� � ����)��� ���'����� ����. ��&(�$��� ����� ��������� ;���� �� ����)��� ��������. �� #���0��$��� ��(� ’������;� � ��� �� �"%������ ��(� �� (�"�� (!��!$�. �� ������� �������� �(� %�!�� �� (�$� ��"�!+�� ,���A� ����)��� ���. R���� �� �$���$��� � �"%����� �� �����$���)�� �$�& �� ��(�� �����$ +�� ���"(�=!�� $���� ��(��!��A� �� %������� ��" ��%�. �$���$��� �� �#������� �� %�$�( #��& ����$��� ��" ��� ;���!$��� �����. �� #�$��� ���#��� �� )������ �(� (�$���� �$���$�. ����&,� �(��� (��%! ��"�!+�� �������� #�$��� ���#��� �� $����, �� � ���(�$�� +�� ��$ �� #�$����#���� ����� �������� �� ���� ,� �$��� �� ����+����� (�$. 7.4).

��. 7.4?������� � ������� �� ��������

>�������� �������

��$��� ���#��� "���,��� "��)���$�� ��$ �� %������� ���"����, +�� � ����$��� �� ���(�)���� ���"���� �� (!��!$ ����)�� ���'���. ����� #�$����#�� ���$� � �������� �� ���&�� �#����� ����)��� �� �. ��$ �� �$������ � ����"�� �� P���� �� %������� ��+, � ��!% ��$ � ����"�� �� ����+����� �� #�$��� ���#���. �B! ����� �#����� �� �$������ �(� �������, �� ��& �(� ����� �$�& �� ��)���� ��&� %� ���(�)�!�� �#�������. ��$�� (�B! #�$����#���� ���$�, � ����)�� ����������. �� ��%� �� �(������ ��;���, %�$�(��� ����� ������, 0������������, ��+����� � $�(��� &�"$�.

TEMA 7TEMA 7TEMA 7

92

Page 93: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

'��;���� �� �������;�&� (�=� �� �� ����$� �� ��� ��"�: #�$����#�� �����$�;�&�, ���!"�&� �� %������� � ������!��A�. �����(�� �� ��%��� "� ��+�A� �������� � ��: ����� ���"����, %�$�, %��$��, ��+���, ��+�� %����� � #�$� ����#���. ��%����� "� ��+�A� !)����!���� �� ���;���� �� ����(!��A� �� %$����. �� #�$��� ���#���, �� ������� �$���$� �� ��+� ��"(����� �� %�������.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�&� � ������;�&��� "� ��+�A��� � ��� �� ��%����� ��� ��"�? 2. ��#��& %� ��%����� ��� �� �������� ��$ �� �����(�� �� ��%��� "� ��+�A�. 3. *��� � ���� �� ����(!�� %$����?2. ��;���& %� ����� �� ��"�!0�� �������� �� �����. 3. *�&� � �!��;�&��� �� �������� �� �$������ �� �$!"��;��� �� ��+���� ����+��? 4. �#&���� "�+�� � ����#�� ��+�A��� ��" �����?

TEMA 7TEMA 7TEMA 7

93

Page 94: Biologija 8 Mak

��� 2��� 2

��?����� �� �O�G� � ������ �� ��������

��?����� �� �O�G�

�����$�;�&��� �� #�$��� ���#��� �� ��+� �� ��� ��"� +�� �� ������"!���� ���� �� ��!%� (�$. 7.5). - ��!� "� - ��� +�� ��"�!0�� �$�%!�� �� #�$��� ���#���. - ����!� "� - ��� +�� ��"�!0�� �"$�%!�� �� #�$��� ���#��� (�$. 7.5).

9��!� "��� � ������� ��"� �� ��+�A���, #���&,� �� ��%� !)����!���� (!��!$��� (�B! ��#���� � ��&����%(���. �� ����� �� ��+��!��A��� �� %������� ��+ ��� %� ��(�%��� ��%����� ���=�A� ��������. *��� +�� �� "%�$�(!�� %������� ���"���� ���� ���������� �� %���� �� ���"������ �� ��(�$!��. *�%� ���������� ,� �� ��(�$� � ,� #��� (��%! ��(�$ �� ���& ������, ��"�!0�� $���� ,� ���$�"� �� #�$��� ���#���. ���& ���;�� $�)� �� �+(!�!��A�. ,���!� "��� � ������� ��"� �� ��+�A���, ��� +�� (!��!$��� �� �$�#��!����. �� ��� ��#���� � ��&����%(��� �� ���,��� �� ������� ��)���� (����, %� ��������� ������� �� #�$��� ���#��� � ��"�!0�� �� ������!��, ������� �� �"��+!��. ���(�$���� ��+�A� ��& ��"����� $!B� � �� 12 �� 20 ���� �� (��!��, ������ ��& ��;��� ��� � �� 20 �� 40 ���� �� (��!��, �� "�������� �� ������� ��"���� � %�$�(���. '� P������� �� ������� ������ �(� ��;������ ��� �� ���"��� ��� "%�$�(��� ��$�)����� �� &�%$���� �������. ���� ���"#� �� ������!���� �� ;������� "� ��+�A� ��& � �(����� �� ����������� �����. �������� "� ��+�A� ���%��� �� ��& ��)�� +�� �����,� �����#� ��� %� ���������� (!��!$�� ��&����%(� � (�B!��#������ (!��!$�. '�� ��&���� �� ���"#��� ���� (!��!$� �� %�)�� � %� ���$��!���� ��#���� �� ������, %������� ��+ �� +��� � �� ��+� ���;���� �� ��+�A�. *�%� ,� �� �"��+� ��"(����� �� %������� ��&����%(��� � (�B!��#������ (!��!$� �� ���(��� ����,� ���"#�, �$�#��!���� � �� ���,��� �� ���&��� ����#���� ��$�=#�. �� ��& ��)�� %������� ��+ %� �������� #�$��� ���#��� �� ��� ��"�!0�� �"$�%!�� �� �������+���� �������.

��. 7.5@�������� � ����� �������

��������� � ����������

TEMA 7TEMA 7TEMA 7

94

Page 95: Biologija 8 Mak

0 ���"� � �������

��"�!0�� ��" ��+���� ����+�� �� ���=� ��� ��"%���!��A��� �� #���0�&�$���� ����. *��� +�� ��"�!0�� %� ��(��!�� ���& ���, ��& (��!�� ��" �� ��(�$� � ��(�$� #���0��$�, �� ������ �� ��&�� �� ���&���� ���+��!��A�, ����)��� �$���$�. �� �$���$��� ��"�!0�� �� ���=� �� ��� �� ���!"�&�, ��� ��&� �(� �"��(�!��A� �� ��"$����� �� ��$�)������� �� ����!����� %�����.

������ �� ��������

��"(����� �� %������� �� ��+� ���� ��"!$��� �� ��"$����� �� ������� ���;�&�$�� �������;�, �� ���& �$!)�& �� ���$������ � &�%$�������� �������. ���� �� ��%�$�( ���;�&�$�� �������� ����%�+ �� ���=� ��� (������ �� %���� �� ��(�$ ���;�&�$�� ��������. �� ����� ��)�� �(�(� �"��(�!��A� �� ���;�&�$���� �������;� �� ���������� �������. '��%������ +�� %� ��$� ���$������ �� �$���$��� �� ���$������ �� ����� �� ����$����� � (��%! ����� � �$�=��. C�� �� ����$�� !�$��� "� ��"(��� �� %������� � ��� �� ��+� �� ��� �� ���!"�&�. �� �$������ � ������� ����� ����(�+�� �� ���$���� ��" ��������� ���B� �� #�$��� ���#���. �� �$���$��� �� #�$��� ���#��� ���;�����;�&��� �� ���$���� � ��%�$�(�, ������� ��& �(� ��%�$�( ���;�&�$�� ��������. �#�����, �� #�$����#���� ����$���, �� ����� ���;�����;�&��� �� ���$������ � ��(�$�. �� ��& ��)�� ���$������ �� ��� �� ���!"�&�, ����! (�(#������ �� �$���$��� ���$�%!�� �� �����, � �#�����, �� ����� �� �$���$��� ���$�%!�� &�%$�������� �������.

0 �� ���������: ���!"�&��� �"��)!�� ���=�A� �� (�$��!$��� �� (���� �� ��� �(� ��%�$�(� ���;�����;�&� ��� (���� ���� ���;�����;�&��� �� ������ (�$��!$� � ��(�$�.

������� "� � ��� ���

��)��� ;�$��� ���$���� �� #�$��� ���#��� +�� ���B� �� ����� �� ����"!�� �� ����������� �� ������;�����. ������� ��� "#�%����� �� ���$���� ���B� �� �$������ � �������, � ��� �� #�%��� �� &�%$������ �������. ����&,� 0�(�%$�#���� �� ���$������ ��"���� $�#��� �����, ��� ����� �� ������!�� � ���$������ �� ������� �� �������, � 0�(�%$�#���� �� ����"!�� "� &�%$������ �������. ���� ����"�� &�%$�������� ������� ��" ��������� ���B� �� #�$��� ���#���. �� ��� ����� %� ���!+�� &�%$�������� ������� ��& ��� �"��+!��A� �� ������!�� ������ �� ��%���"(��, � �� ����"!�� �� ���� ��$�)����� �� ���$����.

TEMA 7TEMA 7TEMA 7

95

Page 96: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

��+�A��� � ���;�� ��& �� ������ �� ��� ��"� – ���+!��A� � �"��+!��A�. '�� ���;���� �� ���+!��A� "��)�&�� !$�%� �(��� (!��!$�� – ��&����%(� � (�B!��#������ (!��!$�. ��"(����� �� %������� �� ��+� ���� ��"!$��� �� ��"$����� �� ���;�&�$���� �������;� �� %������� �� ����� � �$���$��� �� #�$��� ���#���. /�(�%$�#���� ��& � �������� ��$ �� ;������� ����� �$���� �(� ���#��� �� �� ����"!�� �� ���$������ � &�%$������������� � ������ ��� ��& �(� !$�%� �� ������!��).

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�� (!��!$� �� �������� ��� ���+!��A���? 2. *��� ���$������ �� ������!�� �� �����? *�&� � ���)����� "� ��%����� ���$�%!��A� �� �������? 3. �� �� 0�(���;������ � ��&� � ������� �!��;�&� �� ��%!$���A��� �� ��+�A���? 4. *��� &�%$�������� ������� �� ������!�� �� �����?5. *�&� � ��"$����� ��(�B! #�$����#���� � �$���)���� ��+�A�?

TEMA 7TEMA 7TEMA 7

96

Page 97: Biologija 8 Mak

��� 3��� 3

������� �� � ������ �����

��%����� "� ��"(��� �� %������� �� (��%! ��=�� � ����$���. '����� ��� )������ ��"�!0 � ��� �� %$������ !�$��� "� "�+���� � ����� )!��A�. @������ ��"�!0 � ��"$�)�� ������ �� ��"�)�� ��������� �����!���� �� "�&���!��A�, �����$�� ��"��& � )!��A� �� ��%����� "� ��+�A�.

��"�!0�� �� (������ �� %�$�( #��& =���$� �� "�%��!�� �� ����(�#�$����� �"�!��� %����� � �� ���!��������� )��. ��"�!0�� �� "�(&���$����� �#$���� ����=� � )�� �� �"%������� "�(&���$��� ����+��� � �����;�����. '�����&�� �� "�������� ���������, ���#��� �� ��������� ���� +�� �� �!+� ��������� (�=� �� ������ �� ���!+!��A� �� ���;����� �� �����$�� ��+�A�. �� )���� �� ;�%����� �(� %�$�( #��& +����� (������, ���#��� ��������� � ��������, ��� ����! ��+���� ����+�� ���$�%!���� �� �$���$���, ���� �� ��$�=�� � �����"���!���� �+���!��A�. '����� ��� �����#�� � ���������� �� ��� ������&!��(� �����&��� �� �� �������!����. �� �� %� ��(�$�(� ����&�������� ��&���� �� "�%������� ��"�!0 �����#�� � �� �� ��������(�. '��+������, ���#��� "� ���(� �� ���������, �� �$����� �$� �� ������� ���"(�=!���� �������!��A� �� #�$��� ���#���.

��. 7.6 ��. 7.7

TEMA 7TEMA 7TEMA 7

97

Page 98: Biologija 8 Mak

������� �� �������������� ������

>����� � ����� ������

�� ������� ���"���� � #$���! �� !���� �� �(������ ���!���� (���"���� �� �������). �����;���� �� !�����, ����� � %�$��� (�=�� $���� �� �� �������� �� ���!����. C������ �����$���� � ����)��� ���������.

,�'����� � �� ���� !���"�

�$!"��;��� �� ��+���� ����+�� � (��%! ��=�� ��$ ����! ��& ���$�%!���� +������� (������%���"(�. '�����!��A��� �� (������%���"(��� ��" ��+���� �����( �� ���� )���� �� ��!% � (��%! ����������. ��&#�"� �� ������!���� �� ��������� �� ��� �� ��#����� (��%! $!B�, ���� �� ���(��, !)�$�+��, ������ � ��!%�. *������ ��� ���� ����!��A� (�=�� �� ����=�� (�$�&���� (������%���"(� ��� �����"���!���� #�$����. 8���"��� �� ����� � �����&���� ��(���( "� �#�)�� �������� � ���#� �� �� ���(���, �� �������� ��� ��& (������%���"�( �� �� ���$�"� �� ���$�#����� ����� �� ��+���� ��%���. �B! �����;���� +�� �� ������!���� ��" ��+���� ����+�� �� �#�)���� ��������, �������&���, (�$��� ������;�, %�$�(��� ������;�, %����� � �!#���!$�"���.

6���� ������

*��� �����"���!��)� �� ���������� �� &��!���� (��%! ���!�� � ��!%� +����� (������%���"(�. ��(���(��� �� �#�)���� �������� �� ��"����: ���� ����!�� � �� "�;����!�� ����� � %�$���, ����� �#�$�� ��)� ���������� ��)���� �� ����� � �� ���&�� ��%� ,� �� �(��� ���������� ��)�� ��%!��� $�%��� ��;���;�.

#���

����� � �����$���� �� %������ ��$��� �� ��+���� ����+��, � � �����!=�� �� ��+�� ��(�, � #�$��. ��%� %� �����"���!�� ���!� � (�=� �� �� +��� �� ����� �� #�$��� ���#���.

0� ���! ���� ����! ��%����� "� ��+�A� �� ��%���"(�� (�=�� �� ���$�"�� ��"$�)�� ������ �� +����� (������: +����� %�����, �����, )��, ���+��� � (������%���"(�. ����&�������� ����� �� ���!������� ���+��� (�� �!�!�, ��(!�, ��$��, ����!��, �"#���, �����, ;�(���), �� ��� �� ����$% ���(����� ������, (�=� �� �����"���� ����������$�� "�#�$!��A�. ��&��"���� � ��$���"��� �� ��&� (�=� �� "�#�$�� $!B��� ��� ��#���� �� ��(���$�(�, �!������, (������� � ��!%�.

9������� � ����� ����� �

��&)��� ��(���( �� ���� ������ �����$���&� �� #�$��� ���#��� � ��"����A��� ��)�� (�����&�, ��;���� +�� �� ��#��� �� "�#�$����� �$���$�. '�����%�+ ��"�!+���� ,���A� ��$�! (��%! �� ����$���� �� ����� ��)����, +�� "�#�$����� )!����!�� ��=��� � �(� �����#� �� ����,� ���$���� "� �� %� "�)!�� =������.

TEMA 7TEMA 7TEMA 7

98

Page 99: Biologija 8 Mak

8��������C!#���!$�"��� � ���� �� ��&��+���� #�$���� �� ��%����� "� ��+�A�, +�� �� +��� (��%! $���� � #�"�. '����� ���B� �� �����"�� �+���!��A� �� �$���$��� � ������� P�����, ��� +�� �� ��"������ %�$�(� ���"���� +�� �� (�=�� �� &� ��+�� �!��;�&��� �� ���;����� �� ��+�A�.

��. 7.8 F������� ���� ������������ ���������� �� � ����� ����� �

��&)���� ���)��� "� ��&��� �� ��� �� #�$��� ���#��� � !#��*���. '!+�)��� "�#�$!���� �� ���� #�$��� ��������� ��)���� ����$�! ���!+�)���. ��"���� "� "�#�$!��A� �� ��� �� #�$��� ���#��� � "%�$�(�� ��& $!B��� ��� ��)�!���� �� �!+�� �� ��&������ ($�����, ���� � ��& $!B��� ��� �!+�� %�$�( #��& ;�%��� ������ � ��� )���� %� ���+!���� (��%! �$�#���.

������ �� �������� � �O�G� � ���� ����O

��%! )���� ���)��� "� ������A� �� ����� � ������� �$� �!��A� ��" �����. *�����A��� �� ����� #�"� "�����, ��� ����������� )���� ������ (����, � %$����� (�$�! �� ����$!�� ��������. �#�)��, ������ ��(�%� � ��������A��� �� ��"����� �� �������� ��&� ������ � �����A��� $���� �#$�%� �� �����. �� ����� �$!)�� � �����#�� �� �� ����� ��(!� �� ��"����� ��&� ������ "� �� �� "�#�"� ���%!$���A��� �� �����. ��;���, (��%! )����, ���+!���� ��"$�)�� ����� ����(���, %���, ��$��� �� ���� �$� ����� (�����. ���� ����(��� %� "�������� ��+���� ����+�� � �� ��& ��)�� �����"���!���� ����+����� ��� ��+�A��� �$� ������ ;�$���� (�=� �� ��������. ��� �� �������� �������� �� �� �������� �!B��� ��$� �� ��+����� �����#�� � ����������� �� �� ������ �� #�$��;� "� �� (�=� �� ��(�+ �� ���������� ������ �� �� �������� �� ��+�����.

��. 7.9 ��. 7.10 ���� �����

TEMA 7TEMA 7TEMA 7

99

Page 100: Biologija 8 Mak

9�!���� ��!�"� �� ���(��!�� ��%� )������ �(� �"%!#��� ����� � ��%� ��+�A��� (! � ���=����. C������ ��&��� �� �����"������ �� �!+�)�� "��!+!��A�, �$�����)�� +�� � ����A� �� ����. �� �������� �������� � (�����, �� ��+��)�� ���, ������� ���(����� ������ (�=� �� �� ���=!�� �!��;�&��� �� #�$��� ���#���. �������� � ��(#������� �������� �� ��+��)�� ��+�A� � (���=� �� ��;� ��& ��������� ��& ��� #�$��� ���#��� � ��;��� �(��� ���������� �� ��#��� (�$. 7.10).

%��� "��� �� ������� �� ���(��!�� ��%� � "�%��"�� =������ �� )������ � �� �����&#� ��%� �$������ � ������� ������$�� �� ���#�!���� �� ���$����. *��$������ (�=� �� (! �� ���� �� ��;������ ��" (����, �� ������� �$� ��" ������� +��$��.

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

@������ ��"�!0 � ��"$�)�� ������ �� ��"�)�� ��������� �����!���� �� "�&���!��A�, �����$�� ��"��& � )!��A� �� ��%����� "� ��+�A�.@���� �� ;�%�����, ���+�����, %������� �� ���!����&��� � ����(�#�$��� +����� ��$!���� �� ������. C!#����$�"��� � ��+�� "���"�� "�#�$!��A� ��� �����"���!�� ��"��!��A� �� �$���$��� �� #�$��� ���#���. ��&)���� ���)��� "� ��&��� �� ��� �� #�$��� ���#��� � �!+�A���. '�� ��������� �� ��+�A��� �� ���(��!�� �������� �� ��+��)�� ��+�A�.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. ���+� &� ���������� � %�����. 2. *�& ��� $!B� �(�(� ��&��� �� ��$���"�?3. *�� �� "��;��� �� "�#�$!��A� �� �!#����$�"�?4. ��#��& ����� �� (�=���� ���)��� "� ��� �� #�$��� ���#���. 5. *�� �� ���������� "� !��=!��A� �� ���� ��(�+?

TEMA 7TEMA 7TEMA 7

100

������ ������

-��$������ ��=#�, ����#�� ��=#���, ��������!���� "� ��"����� #�$� ���#��� � &� "%�$�(!�� ��!����� �"��=$����� �� ��%���"(��. ���(�)���� ���=�A� ��� ���� ��=#� &� "%�$�(!���� �����#��� "� ���$����, �����"���!��,� "%�$�(��� ��#��� �� ��;��� � ���$�#��� ��+�A�. -��$���� ��=#� �� �: �$���A�, ��)�A�, ��"�A� ��$������, ���$�A�, ��������!��A� &�=� � �$�)��-��(�& �� �!+�+. ��������� � �������� ��� �� �������� ��$��� �� �!�!��� %� �+���!���� #�$��� ���#���.

Page 101: Biologija 8 Mak

�O�G�- ������ �� ��������

<78,9*6�8 1

������ "� � ��� ����� � ��,>6� , �<8��,�<%: %������� �$� ������� #�$� ���#���.

1. ��"%$��!��& %� #�$��� ���#���. �#��� ���(���� �� #�&���, �"%$���� � %���#���. 2. '��������� ������� &� �� ��(�+ �� $!��. 3. '��)� �� #�$��� ���# �#��� �� �� %� ������+ �� ����. 4. ������ "�#�$�+�� #�$�=� %� �� �������� � ������� ��& ���&�� �������� ��$� �� ��������.

<78,9*6�8 2

6����� "� � ������ � ��!� " � ����!� "� � 1 ����� � ���� "� � ���� ��� ��� 20 ����. ��,>6�: +������;�

1. C����� ��!%��)� ���#� �� #��� �� ��������� ��$�=#� � (! �� #��&�� ;��$!�� �� ��+�A� (���� ;��$!� � ���� ���+!��A� � �"��+!��A�) �� ��& ��)�� +�� �� ��#L!�!�� ���� �"#���� ��)�� �� %������� ��+. 2. ���& %� ;��$!��� �� ��� �� 30 ���!���.3. ��#������ #��& ��(��=� %� �� 2 "� �� �� ��#�� #��&�� �� ���+!��A��� � �"��+!��A��� �� ����� �� ���� (��!��. 4. '��������� �� ������!�� �� ��� ��"$��� +�� ��%� �� ��+�� (���A� �� ����)�� ��$�=#�. 5. C����� ��!%��)� ���� ������� 20 ��$��� "� ���(� �� 20 ���!���. '��$� ��� �� �����&#� �� ����A� �$� ����A� �������� �� (���� ;��$!��. ������� %� ��#������ ��"!$����.

<78,9*6�8 3

0���� "� � ������������� � ����!����� ����� ��,>6� , �<8��,�<%: )�+�, ����$��� ;���� � ������ ����, ������� ������� �� ��$;�!(���#����.

1. ����� &� �������� ���� �� )�+���. 2. ����� &� ����$����� ;���� �� ������ � ����! ��� �������� (��!�� �"��+!��& %� ��"�!0�� �� �������� ����. 3. �#&���� +�� ,� �� �$!)�. ��"%�����& �� ����������� "� 0�(������ ����;�&� ��&� �� �$!)�$�.

TEMA 7TEMA 7TEMA 7

101

Page 102: Biologija 8 Mak

102

Page 103: Biologija 8 Mak

�� %'��&��('��� �)#$#%&*� '& +�,"-�'��� �, �%&& ���& �� ��-��:

- �� %� ��"#���+ "��)�A��� �� �"$�)!��A��� ���� =������ ���;��;- �� %� ��#��&!��+ �����(��� "� ����$�A� �� +������� (������, ������� �!��;�&�, �����(��� +�� �� ��$!)��� �� ���=!��A��� �� �������� ��(����=�;- �� &� ���+!��+ %���#��� �� #!#��%�� � ��%����� �!��;�&� �� ���=!��A� �� �������� ��(����=� – ��(���%!$�;�&�;- �� %� ���+!��+ ������� � ����!����� �� ���;���� �� �"$�)!��A�;- �� %� ���+!��+ �$������ �� ��=���� �����(;- �� %� ���+!��+ (������ � �!��;�&��� �� ����#��� �� ��=���;- �� "���+ �� %� ��#��&!��+ ��������� �!��;�� �� ��=���;- �� %� "���+ (������ "� ��%� � 0�%���� �� ��=��� � "�#�$!��A��� ��� �� &��!����;

����� ��� �� �� !"�#$�� %� �%&& ���&:

- �"$�)!��A�,- #!#��%,- ��(���%!$���A�,- !����,- ��=�,- =$�"�� �� ��=���,- ���(���%!$���A�.

TEMA 8TEMATEMA 8

103

����7��G� �� ���������

Page 104: Biologija 8 Mak

����7��G� � ����G� �� ����7��G���

�� ��%���"(�� �� )������ �� ��%����� ��!��� ��=��� �(� �� 50% �� 70% ����. ���& ���;��� � ��&%�$�( ��& ($�����, �$�#��� � (!��!$������ $!B�. *��� +�� �� "%�$�(!�� ��$�)������� �� (���� �� ��%���"(��, � )������ ������, ���;���!�$���� "���������� �� ������ �� ��%���"(�� �� ��(�$!��. �� =����� �$����, ������ � ��=�� ���� �������!��), ������!��) � !)����� �� (���#�$���)���� ���;���. �� ������ �� ���������� ��"$�)�� ��$�, 0���$��� (������, %�����, ������� (������ � ����#�� (������, ���� +�� �� ��"�(��� � 0��(�����. ����%�+ ��%� ��$!(���� �$� 0�(������ ������ �� ���� ��)����� �� (��!��, ��� � "��� ���� �� ��%���"(�� �(� ���#$�(�. '����&������ �� ��$������ ��)����� �� ���=!�� �� �$������ ��)���:

- ��������� � ��� &� ���=!�� ������ �� �����&��� ����; -�������� ��� ���� %� ��%!$��� ��$!(���� � �������� �� ��$������ ��)�����; -���������, +�� �$!=�� "� ��%!$���A� �� ��$!(���� �� ��)����� � �$�����$�����. - �������� � Ph.

���� �� ��� � � �������

C�$������ ��)����� �� %�!������ �� ��� ������� ��$�:

- ������ �������- ��&� �� ���B� �� �$������. �� ���� ����%���&� ���B��� �� ���$! ��� ������� �� ��� )�������� �� ���� ��$���� ��)�����; - �������� �������- %� ��$!)!�� �� ��#� ���� ��$���� ��)����� ������ �� �$������. �� ���� %�!�� ���B���: �� �� ���, ��'�, ��)����� �(������ �� ���������� ��3� ������� �� ������� ��" ;�$��� ��$� � ������� � ������� ��� �, ���� +�� � ��)����� (�B! (�"�)���� �����, �)���� ����)�� � ��)����� �� ����$������ ��$� �� �����.

����"� � ��'�"� � ���

*�& "������� $!B� ��$�)������� �� ���(����� ���� � ���#$�=�� ���� �� ��� +�� �� ����$�. ��"������� $!B� ���(��� ���$! 2500 ($ ���� �� ���. ���$! ��$����� �� ��� ��$�)����� ���B� ����! ������ "� ���A� � ��!%� ��&�$�;�, � ��!%��� ��$����� ���B� �� 0������-���+&�, "�$��)!� � �!��. @���)���� ��$� �� ��+���� ���� �� ��$�#��!�� �� �$������ ��)���: - ����! ����, �� �#$�� �� ���; - ����! ����� ����� �, ���� ������ ����� "����� �� �"��+����� ��"�!0; - ����! ��� ���� ����, "����� �� �"(����; - ����! ���������, �� �#$�� �� (�) ����&������ �� ����$��� �� 1 �� 1,5 $���� ����.

��� 1��� 1

TEMA 8TEMATEMAA 88

104

Page 105: Biologija 8 Mak

+� �� � � ���

������ � ���� ���:*�%� �� =����, ��%� �� %$���� �$� ��%� �(�+ &����� ��$��� &���A�?����+ $� "�+�� �� &��!�� =�����?*�%� �� ��%���"(�� �� ������ ��%�$�(� ��$�)����� �� 0���$��� (������, �� ��$������ ��)����� �� "%�$�(!�� ������� ���;�����;�&�. �� ��& ��)�� �� ���!+!�� �������� ��(����=�. *��� "�+����� (�0���"�( "� �"����)!��A� �� ���;�����;���� �� ���������� �� &��!�� )!����� "� =��. *�����$���� ;����� "� =�� � �(����� �� )�������� (�"��. ���& ;����� �%�� %$���� !$�%� �� ��%!$���A��� �� ��$�)������� �� ��)����� �� ��%���"(��. ��(�$!��A��� �� ��$!(���� �� ��$������ ��)����� %� �������!�� ;������� "� =��. C��, �� ���&� ������, �����"���!�� �� �� ��� ���� �$� ��!%� ��)����� +�� ����=�� %�$�(� ��$�)����� ����. �!+�A��� �� !�����, ���� ����, �����"���!�� )!����� "� =��.

0� ���! ���� �� ���� � ���!?'���,��� $!B� ��� �� �����)�� �������, "� �� %� "�����$�� ������ �����#�, ������ ��&�� 6 �� 8 )�+� �� ��)����. C�)����� (�=� �� #��� �� �#$�� �� ����, ������ �$� ($���. �$��0�$��, )�&�� � ������ �� ���#� �� #���� ��$!)��� �� ��� ;�$���, #���&,� ��� ��&���!���� ��������� � %� "%�$�(!���� ����$�A��� �� ��)�����. �� "%�$�(!��A� �� ��"�)���� ��������� �� "%�$�(!�� � �����#��� "� ����.

*��!� " !�� �� � � � �� �������� ��������

��� ���� ��"!$��� �� ����� ����(��!��A� �� ��%���"(�� �� �� �������!�� ��+���� �� ���� �� ��& �$!)�& ����!(���� �� "%�$�(!���� ��)������� �� (�B!�$���)���� �������� ��� +�� �� ��&��!�� ����. �����&#��� �� ����"� �� �� � ��"���!��A� �� ��$������ ��)����� �� �$���)���� � ����$���)���� ��$���.. ��� �� ��%���"(�� �� �� ����!�� ����$�� ��$�)����� �� ��)�����, ���#��� "� ���(� �� ������ ��(�����!��, ���$��� �$� �����,�A� �$� �a� ��� ������ � (��%! ���$�, �� ��& �$!)�& ���� ��"!$��� �� ��(�$!��A� �� ��$�)������� �� ���� �� ��%���"�� �� &��!�� ����������. �����O�� H�������G� �� �����

�)�������� �����( � ��"��� � ���� ������ � ���� "�, #���&,� ���� �� ��%����� ������� �!��;�� � �������!��A� �� +������� ����!��� �� ����� � ����� ����$�A� �� ��%���"(��. ��������� ��$��� �� ��� �������� (������ �� ����$��� �� ��%���"(�� ��: - ���� ������ ������, ����! ��& �� ����$� ����, +����� ����!��� +�� ����=�� �"�� � ��$�. ���� ��� �� �������� ��$��� �� (�)��; - ������� ���� ������, �� ��& �� ����$� ����, ����� ��$�, =�$)�� � ������;� �� ��%����&��� � ���� ��� �� �������� ��$��� �� �"(����; - ����! �������� � ��!�"� �� ����$� &�%$�������� ������� � ����; - ���� ����! ����� ����$� ����, ��$� � (��%! (�$� ��$�)����� ���&�� ����!���.

TEMA 8TEMATEMA 8

105

Page 106: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

�� ��%���"(�� �� )������ �� ��%����� ��!��� ��=��� �(� �� 50% �� 70% ����. ����� ��(�$!��A� �$� "%�$�(!��A� �� ������ �� ��%���"(�� �����"���!�� ����(��!��A�. �������� ��(����=� �� ���=!�� ����!: (�0���"(�� "� =��, #!#��=���� ���������, 0��(����� � ��%!$����� �� Ph. C�$������ ��)����� �� %�!������ �� ��� ������� ��$�: �$���)�� ��)����, ��&� �� ���B� �� �$������ � ����$���)�� ��)���� - ������� �$�"(�, $�(���� � ��)����� �� ����#�� ��$���. @���)���� ��$� �� ��+���� ���� �� ��$�#��!�� �� �$������ ��)���: ����! ��=���- �� �#$�� �� ���, ����! #�$��� ���#���-���� ������ �����, ����! ;������� �����, "����� �� �"(���� � ����! #!#��"���- �� �#$�� �� (�).

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. ��#��& %� ����+���� �� ��� �� ��%!$����� ��$������ ��)�����. 2. *���� ���#� �� #��� ������� (�B! ��)����� +�� �� ���(� � +�� �� %!#�?3. ������� %� ���(����� +�� �� ������ �� �$������ ���: �. �$���)�� � ����$���)�� ��)����.4. ��#��& %� �����(��� �� ��%���"(�� +�� �(��� �����#���� "� �"$�)!��A�.

TEMA 8TEMATEMAA 88

106

Page 107: Biologija 8 Mak

������ �� ������� ������ �)���� �����( � �������� �� � ������, ��� ���� ���, ���� ����� ���� � ���� ����� ��.

>������

����� #!#��%� �� ���B��� ���� ������ ��!% �� (!��!$��� �� %�#�� �� %������ ��$ �� ���(�)���� ���"����. �(������ �� ��� ��&����%(���. ����& #!#��% � "������� �� ����!$� +�� � ��������� �� ��#��"�� ���"�� �����. ���� ����!$� � ���� �� %$������ �������� ���!��!�� �� #!#��%��. �!#��%�� � �#������ �� �$���� �� (���� ����� ��� �(��� !$�%� �� %� +����� �� ��"$�)�� �������, ������� � ��������. #��� � ���������

�!#��%�� � ��$����� ��%�� �� ��$=��� �� 10 �(, +���)��� 5 �( � ��#�$��� �� 2,5 �(. �� ������+���� ������ �(� ���� ���"���� ����)��� ������� �!� ��" ��&� #!#��=���� ������&�, #!#��=���� ���� � (�)������� �� ����"!���� �� #!#��%��. �!#��%�� � ����$�� �� ��� ��$�: #!#��=��

����, #!#��=�� ��;����� � #!#��=�� $�%��)� (�$. 8.1). >������� ��� � �������+���� ��$ �� #!#��%�� �� ��& �� �(������ #!#��=���� ��$;� - �������. >������� ���� �� �(� (��%! ;��)�A� +�� &� ��#����� (�)��. ������� ;���� ��"������ %�$�( #��& ���!������� ���!��!�� ����)��� �������. �������� �� ����(����� "���+!���� �� ���������� �3����. �)�� ��#���� �� #!#��=���� $�B��)� ����� ��(��!�� �� (�)������� � ��� �� (�)���� (�!�. ������� �!��;����$�� �����;� �� #!#��%�� � ��'����� (�$. 8.2). �������� � �"%����� �� ����� �"������� ;��)�A�, ��� �� ���&�� �(��� ���+��!��A�. '��+��!��A��� � ����)��� ����, ��&� %� �#���$!�� ����$����� +�� ��"������ ����#�� ;�$��� ����)��� ������. ���� #!#��% �(� ���$! 1 (�$��� �������.

��� 2��� 2

%$�(��!$

#�!�(���������!$�

������ ����$���

��������� ����$���

#!#��=������$)� ��#����

#!#��=������$)�

��. 8.2������ � �����

TEMA 8TEMATEMA 8

107

��. 8.1 ������ �:�) ���� ���� � �) �������

������&�(�)������

(�)�� (�!�

����#!#��=�� ����(���)�+��

$�B��)�������&�

����

(�)�����

(�)�� ����$

����

�)

#)

Page 108: Biologija 8 Mak

5���� � ���: ��� ��$=����� �� ;������ �� ��������� �� ���� #!#��% �� ��#��� ,� �� ��#�� ��$=��� +�� �"���!�� ���$! 120 ��$�(����!

0� ���� ������ %� ���#�!�� �� ��� %$�(��!$��, � �� ���� ������ ���� ��� �� %$�(��!$�� �� ����$����� +�� %� �#����!���� ;��)�A��� �� ��������. ���)������ ��$ �� �������� � (��%!������ �"���� � �� ���&�� �� �$��� �� ��������� ����". ��#������ ����$)�A� �����$=!���� ��" ��;������� �� #!#��"��� �� �� #!#��=���� $�B��)�.

A������ � ���������

�� #!#��"��� �� ��+�� ��%�$�( #��& ���;��� �� ��� ��&��=�� ��:

1. �"$�)!��A� �� +������� (������ +�� �� ���&�� ����!��� �� �$���)���� (���#�$�"�(, ��+���� �� ��$� � ������. 2. ���=!��A� �� �������� ��(����=�.

���� � ���������

7� � �� '����� � ���������

'��;����� �� ��"����A� �� (�)�� ��)�!���� �� %$�(��!$��. �(#������ +�� %� ��"������ P������� �� ����$����� �� ���& ��$ �� ����� � ���"(�=!���� ������, � �� ��� � ������������ (������ �$�#���� �� ��(��!���� ��" ��� (�$. 8.3). �� ��� ��(�%� ������� �������� �� %$�(��!$�� ��& � "� ���$! ��� �� )����� ���� ��%�$�( �� ���& �� ��!%��� ����$��� �� ��%���"(��. *��� ��"!$��� �� ���, (�������� �� �����, �� ���$!)�� �� (�$��!$��� �� #�$�������� � ������� �$����, $���� ��(��!����. ���& ���;�� � ����)�� �������� '�����"�. �� ����!$��� �� %$�(��!$�� ����& ��� �� ��$������� �� 160 �� 180 $���� ��)����, ����)��� ������ ���. C�� ����=� ���� � ���������� (������ �� �����. ��, ��(� 1 �� 1,5 $���� ��)���� �� �#$�� �� (�) �� ����$� �� ��%���"(�� ���� ������ ���. '�� ���=�A��� �� ���(������ (�) ��" ;��)�A���, ��$ �� ������ � (�������� �� ��� +�� �� �����#�� "� ��%���"(�� �������� �� ���,��� �� ���������. ���& ���;�� � ����)�� ���;�� �� ����������. �� ���& ���;�� ���&� !$�%� �(��� � 0��(�����, ���#��� �� 0�����"��� � �� ������ �� ���#!#��=���� =$�"��.

��. 8.3���������� � ����� �� �����"�� ��������

����� ���

����� (�)����� �� ��$%�, �����, (!��!$�� ;���� +�� �� �����%��� �� �������� �� #!#��"��� �� (�)���� (�!�. !��!$��� �� P���� �� (�)������� �����"���!���� #�������� ���=�A� +�� ��(�%��� �� ���=�A��� �� (�)��.

TEMA 8TEMATEMA 88

108

Page 109: Biologija 8 Mak

����� ����

�)���� (�!� � ����� ��#���� ��$ �� (�)��, �(����� �� ���$�)���� ���"����. *�%� (�)���� (�!� � ���"��, (!��!$���� P�� ��)�!�� �� �� ��#���, ����!�� ��#�$ � ��#��� �#$�� �� ������+�� ��%�� ��& � (��%! ;���� � #�" �������. *�%� (�)���� (�!� �� ��$��, (!��!$���� P�� �� �����%�!�� � ��& ����!�� %�$�( ��%�� �� ��$=��� �� 5 �(, �� ����%�+ � �� 12,5 �( �$� ����,�.

*�%� (�)���� (�!� �� ��$��, ��;�������� +�� �� �(������ �� ��%����� (!��!$� ���(��� � ���,��� ���"#� �� ;������� �� ��$���� ��$ �� ’�#������ (�"��. �� ���& ;�����, (�������� ���"#� �� ���,��� ��"�� �� (!��!$��!���� �� (�)���� (�!� � ��& �� ���"��. *�& ��;��� ������� ���"��A� � ����(�����. �� �����A��� �� ������ ;������� �� (�"���� &� ���"�(��� ������$��� ��� ���� ���$����� ��;�&�, ����! ������$� �� (!��!$��, ����)�� �� ���!�� �����, +�� � �(����� �� �"$�"�� �� (�)���� (�!� (�$. 8.4). ,� ���� ����� ��

�"������� (�)�� ����$ �� �����%� �� (�)���� (�!� �� �������+���� ������� � �$!=� "� ���"��A� �� (�)���� (�!�. �)���� ����$ �� ��"$��!�� ��& (�=��� � ��& =�����. *�& =����� ��& � ����� ;���� ��$%� ���$! 4 �(, � ��& (�=��� (�)���� ����$ � ��$% ���$! 20 �(. ���

�)�� � =�$�������� ��)���� ��������� �� 95% ���� � 5% ���������� (������ ���� !���, (�)�� ����$���, ��$�, ���������� ��$��� �� ������;��� � %�����. ��&��� � (���"#��� � "������ �� ��$�)������� �� ���� ��&� &� ���(� � �� ��0������. *�%� #!#��"��� ,� �� �+�����, ��� &� %!#�� �����#����� �����$�� �� &� ���)���!���� �����. '����� ��� �� (�)�� (�=� �� �� ��&��� (������ ���� +�� ��: #�$������, +�,���, ������;���, $�!��;���, ��� ��� �����$�� ��#��� �� #!#��"��� %� ��(�.

���&, @����'& � )&����& '& 0#0"�)��� �!#��"��� �� (��%! ��=�� ��%��� ��� ��+�� ���)���!��A� �� �����. '����� ��� ���#� �����&��� �� �� ���� %��=� "� �����$�� �!��;������A� �� #!#��"���. *������A��� ��: �����$���, �������$�, $!�� 0����, 0���� ��&� ����=� (��%! "�)���, ������$�� ���A� �� ���� &� �+���!�� ��=���� %���#� �� ���������. ����+ �+������ ������� �����!���� ���&�� �+������. '���������� ����� �+���!��A� (�=� �� ������ �� ��������� �� ������� �!��;�&�. ��� #!#�"��� ��������� �� �!��;��������, +������� (������ �����!���� �� ��%���"(�� � "� ������ ���(����� ������ ������!�� ��!�A�. �� ����+�� ���(� ��#����� �� #!#��"���, �� ��+��)�� ��� �� "�(��!�� �� ����#�� �������� ����)��� �����. ��&�$�"� �� ��+� �� ������, ��+��)�� #!#��% ��& &� "�(��!�� �!��;�&��� �� #!#��"���.

��. 8.5 ����� �� ��������

TEMA 8

��. 8.4$����� � ������ � ���� ���

)������ (�"��

(�)�� (�!�

(!��!$

`�#���� (�"��

TEMATEMA 8

109

Page 110: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

'���! ��%����� "� �"$�)!��A�, ����! (�)��, �� ��$��� ����&������ �� �������!���� +������ (������. �����(�� �� ��%��� "� �"$�)!��A� � �������� ��: ��� #!#��"�, ��� (�)������ ����$�, (�)�� (�!� � �"����� (�)�� ����$. �)�� ������!�� �� ����$!��A� �� ������ � +������� (������ �� #!#��"���, �� ������� #!#��=�� ��$;�. �!#��"��� �� "�+���!���� �� ���A� �� ����$�� ��$�)����� �� ����, �"#�%�!��A� �� �����$���, $!�� � "�)����� &���A�.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. ��#��& %� ��%����� �� (�)���� �����(.2. *��� �� �(������ #!#��"���?3. ���+� %� �������+���� �"%$�� �� #!#��"��� � %���#��� �� ���� #!#��. 4. ���+� &� %���#��� �� ��������. 5. ���+� ���� �� ��"���� ���(������ � ���� ���!�������� (�) � ��&� � ������� ��"$���.6. ��#��& %� ������� ������ +�� �� �� ������� �� ��������. 7. *�& %� ������$��� (�)�A���?8. ���+� %� (�)���� ����$ ��& =����� � �� +�� �� ��"$��!�� �� (�+���� (�)�� ����$.9. *�&� � !$�%��� �� ��+��)���� #!#��"�?

TEMA 8TEMATEMA 8

110

'�&����� �� ����� �$� ���� �� #!#��"��� � ��"!$��� �� �������$���� �!��;������A� �� #!#��"���, ��� +�� (�����$�� (������ �� ��$�=�� �� #!#��=���� )�+�� �$� $�B��)���. ������� ������=!��A� � ���������� �� &��� #�$��.

Page 111: Biologija 8 Mak

������� � H7�� ���� �� ������ � �������� ���� � ?������

���#��� � �!��;���� �� ��=��� � ������ (��%!#��&�� � �$�=��� ���#���. �$�=������ �� %���#���, ���� �� ����!������ �� ����,� ��%��� �� ���, )���� ��=��� &� ������ ���� ����#�� �����( �� ��%���"(��.

�"&,0& '& ;�-&�&

*�=��� � �"%������ �� ��� %$���� �$�&�, +�� �� ��"$��!���� �� ��!%��� �� ���&��� %���#� � �!��;�&�. C�� ��: - �������, �$� �������+�� �$�&, +�� � ����$�� �� �$���� � � �"%����� �� �����$�� �$����, �� ��(� ����� ������; - ������� ��� �$� �����, �"%������ �� ���"�� ����� � �(� (��%! ����� ������, ������ "���+�;� � =$�"��. ��;�-�B& - �!�,�"��+

'���=�;��� � ����+������� �$�& �� ��=���, �� ��& �������+���� �$���� �����&��� �� %!#�� �� $!��A� � ����A�. ����&,� ��(� ����� ������ �� ������(����, =����� �$���� �� ���B��� ��(� �� ��%����� ��&�$�#�� �$�&. *$������ �� ���& �$�&

�����&��� �� ��$�� � ��"������ �$����- ,����, ��� �� !���!���� ��%��� ��� ����+����� � %� "�(��!���� �"!(������ �$���� �� ����+�����. �� ����� �� ���(��� �$������ �� ����=�;��� �"$�%!���� �� ����+����� � ����!���� ��(�� � ��=��, ��"����&,� �$�&, ����)�� �� ��. *$������ �� ��&��$���� �$�& �� ����=�;��� ��"������ �����, ��(�� ��%(��� ��& &� �#�&!�� ��=���.

��+��'+;& ;�-& - ,�"��+

�"%������ � �� �$����)�� ���"�� ����� �� ��� �(� (��%! ����� ������ � �����. ��#�$����� �� ����=�;��� � ����������� ��=� � ��"$�)��. ��&%�$�( #��& �� ����#��� �� ��=���, ��$!)!��&,� %� ������� =$�"��, $�&���� =$�"��, �$������, �� �(������ �� ����������� ��=�, � %� �(� � �� �����=���� �$����.

��� 3��� 3

��. 8.6������ � ��"��

TEMA 8TEMATEMA 8

111

Page 112: Biologija 8 Mak

���;�-'� +(��%�

'����=���� �$���� �� ������"!���� �� ����������� ��=�. ���� �$���� �� �"%������ �� �$����)�� � ��#��"�� ���"�� �����, � ����!��� � � (���� �����. ���� �$!=� "� �"�$�;�&� � ���� ��"���� "� ����%�&�. ��&%�$�(��� ����� ������ +�� &� ���#�!���� ��=��� ��(��!���� ��" �����=���� �$����. *������ ������ +�� �� ���B��� ���� �(��� �$�&���� ��" ��%!$���A��� �� ��(�����!���� �� ��%���"(��. ����� �� ��=���� ����#�, ���� ������� =$�"�� � ������� �� �$������, �� �����%��� �� �����=���� �$����. '����=���� ����� �� #�%��� �� ����� � ������ "���+�;�. 7���� � ����

����� ����� '������ =$�"�� �� �� �#$�� �� �$��)� � �� �(������ �� ����������� ��=� � �����=���� �����. ����&� =$�"�� �(� ����$ +�� �� ������ �� ����+����� �� ����. '������ =$�"�� !)����!���� �� ��%!$���A��� �� ��$������ ��(�����!�� ����! �����!��A��� �� ����� �� ��$������ ����+���. '���� � ��������� �� ����, �� (�$� ��$�)����� �� (�����$�� ��$� � ��!%� (������.

%���� ����� ��&���� =$�"�� �(��� �"%$�� �� ,���)��, � ������� ������ &� ���(�)�!�� ��=��� � �$������, � �� ��� &� +���� �� �!+�A�. *���$��� �� $�&���� =$�"�� �� �������� �� (��)�A��� �� �$������. �� �������� �� $�&���� =$�"�� (�=� �� �� ����#���� ;��� ��(�� ��� �� �(��� �� ����)�� $�& � �������. '�� �����;�&� �� ������� =$�"�� �� &��!���� (�"�$)�A� �� ����#������ $�&.

9�� � ����� ��$��� ��%���"�( � ������� �� �$���� ��� ����+����� &� ������ (��� � (�"��. �$������ �� � =���. �� ��=��� �(� "���#�$!��A� �� ��� �� ���B� ������� �� �$������ ��& ���"(�=!�� ������ ��������� �� �����. ��)�A��� �� �$������ )���� �� ����"�� �� ����� $���� �� (�"�� (!��!$�. *�%� ���� (!��!$� ,� �� ���%��� �$������ �� �������, ��"����&,� ���!�)!��A� �� ��=���. ������� �� "�+����� ���!��!��, ��������� �� ;����� #�$������ ����"������ �� �$���� ��� ������!���� �� ��!%��� �$���� �� ����=�;���. ������ �$���� �� ������� �� ��"������ �����&��� �� "������ ���& �� ������ �� ��$�� ����)�� ����� � ������.

A������ � ����

��&��=�� �!��;�� �� ��=��� ��: - "�+���� �� ������+���� ����� �� �!+�A� � ���$�%!��A� �� +����� (������%���"(� �$� ����� ��. 8.7 ��������� � ��"�� ��� ����

� ����

TEMA 8TEMATEMAA 88

112

Page 113: Biologija 8 Mak

������; - ��%!$���A� �� ��$������ ��(�����!�� – ���(���%!$�;�&�, ����! ���!+��A� ���$��� �� ���$���� ��"�!0; - ���(�A� �����(�;�� �� ���$���� ������� ����! (��%!�� ������ "���+���;� ��" ��=���; - �� ��=��� �� ��+� �����"� �� ����(���� �.

#��� � ���� '����$���� ��0���� � ����������� ;���!$�;�&� �� ��&��=�� "� ���=!��A��� �� ��=���. '����$���� )����A� � �������!��A� �� ��)��������� � �+�������� ��$��� �� ��=��� ��(�%��� "� ���=!��A� �� �$�#� ����$��� �����&#� +�� %� ����)!�� �����A��� � ��"(��=!��A��� �� #��������� �� ��=���. ���(���$���� (��A� �� ��;��� �� ���!� � ����, �� ����#�� ���(���� �� ��$����� ��� �������, � ���������� ���(�� "� "�+���� �� +���A� �� #�$������. '����$�� "�)!������ ��=� � "�+���� �� �����&����� �"$�=!��A� �� ���)��� ����$���

� ���#�"� ������A�. ��������� "�+���� ���� � "� ���(� �� �+���!��A��� �� ���;� (�=� �� %� ����)� �$� ��(�$� �+���!��A��� �� ��=���. ���)����� ����$��� (�=� �� �����"���� 0�(���� � #��$�+�� ���(��� �� ��=���. ��&������ ��=��� ��)�!�� �� ��;����!��, � ����� (�=� �� ��)�� �� ����!�� � �� �(� ;��������� (�!��. <����� �� �+���!��A� �� $�&���� =$�"�� +�� �� ����"��� �� (��)����� �� �$������. ��&)���� �� &��!���� �� ��"���� �� 14 �� 25 %�����. �����;�&��� �� $�&���� =$�"�� �����"���!�� ��"����A� �� (�"�$)�A�, +�� �� %$����� ���� ;��� ��(��. [�$������ (�=� �� � �����"������ �� %�$�( #��& �������. ��&��+���� ���, +�� � ����)�� (�+�� ,�$�����, "����� �� ���$���� ������� � ��"�����. F� ��� (�=� �� � ��"!$��� �� ����� #�$����, ����, �� ���(��, +�,������ #�$���, #�$���� �� +������� =$�"��, ����0�������� � ��!%�. #���� ��� ��& $!B��� �� &��!��

��%� �������� #������� ,� ���$�"�� �� (��)��� �� �$������ �$� $�&���� =$�"��. ,���������

��� �� ��=��� �� ��&���!�� �� ����� ����(��� �$� (������ ��� �� �� ������ ��(�����!��, ���$� ��)����, ���%����� %�����, !������� ����(���, ����� ����$���, ������!�� �+���!��A� ��"���� ���� �)��"�'�B�. �"%�����;� (�=� �� �������� � ��� ��&"��� ����$%� �"$�=!��A� �� �����"���� ���)��� "��;�, ���)�A� �� �$��������� ������. ������ �������� �� �+���!��A� �"%����;��� �� ����$��� �� ��� ������: I ������ � ��&��� �� ;�����$� �� �+�������� ��=� ���������� �� #�$�, II ������ � ��&��� �� �$����� �$� (�!�� ����$���� �� ������ ��)���� � III ������ ��=��� ��#��� ����, +�$�������� #�&� � &�%$����!��A�. �"%�����;��� �� ������ ���� �� ������ %!#�A��� �� ��$������ ��)����� � ��&����� �� &��� #�$�� � (�=���� �� �����;�� �� ��&������� ����. �"%�����;��� �� II � III ������, ��� �(��� "������� ����,� �� 50% �� )��������� ��$�, �� ������ �� =������ �� )������ (�$. 8.8 � � #).

��. 8.8�

��. 8.8�

TEMA 8TEMATEMA 8

113

Page 114: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

*�=��� � �������+�� ����,��$�&�� �#����� �� )��������� ��$�. ��������� � �� ����=�;� � ��������� ��=�. *�=�� ����#� ��: �����, $�&�� � ($�)�� =$�"��, �$������ � �������. �� ��=��� �� �(������ ����$��� "� �����, ��������, ���$�, $����, #�$��. *�=��� �(� �!��;�&� �� %� +���� ��%���"(�� �� ��"$�)�� �������+�� �$�&���&�, �� ������� � �����;�� � ��(�%� �� ���=!��A� �� ��$������ ��(�����!��.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�� ���#��� ���"(�=!���� ��=��� �� �� ����)� �#�����, ��%��, �����(? 2. �� ��� ������ �$���� � ��������� ����=�;���?3. ���+� &� ���!��!���� �� ����������� ��=�. 4. ���+� %� �������� � �!��;���� �� �����=���� �$�&. 5. ���+� ���� �� ���B� � ��&� � �!��;�&��� �� ��=���� =$�"��.6. �#&���� %� ����� ������� �!��;�� �� ��=���. 7. *�� �� ����������� �� ����!(������ ���)�A� � +�� � �����#�� �� �� ���"�(� "� "�+����?8. �� �� ����? *�%�, �#�)��, �� ��&������? ��+��?9. *�&� � %$������ ���)��� "� ���B�A� �� ������?10. ��#��& ����� ������� ��$!)��� �� �����$���� ��%� �� ��=���.

TEMA 8TEMATEMA 88

114

������ ������

-"�+���� �� �� ��������, �� ���� �� �$�=�� (���� � ����!�� �� ����%�+ �� �(�+ ���$� � �!�� �#$��� ���#��� "�(�� ���(�-����!�� �� ����%�+ �����$�� �� ��$������� �� �� #��� "�+�����, �� ��& ��)�� %� +����+ #!#��"��� �� ��������-���=!��& ������� $�)�� 0�%����-�"#�%�!��& &��� "�)�����, $!�� � ��$��� 0����, �$��0�$, ;�%���-�"#�%�!��& ���A� �� &���� �$�"���-����+ %���+�� ����� $�#���������� ���%$�� �� (�)��. C�� � (��%! "��)�&�� - #���&,� ����! ��� �����!��A� �� ��#��� ��"����� "� �����$�� ��#��� �� ��%����� "� �"$�)!��A� � ���� (�=� �� �� ������ ����� "�#�$!��A�.

���N���1 1� *�N�C�

-������� #�A�& ��. �� ��& ��)�� �� ��=��� ,� #���� ���������� +������� (������ ��� �� ��$�=�� � %� "�������� ������-���#��� �#��� ���(���� �� 0�%������ �� ��$����� �� ��=��� ��� �� �� �������� ������� �� �������+���� �������: ��;���, $�;���, ������, ��"���-����! ������� �� ��;��� �����&��� �� �� ������� �� ��"$�)�� "�%����� (������, ���#��� (������%���"(� ��� (�=�� �� �����"������ "�#�$!��A�. '����� ��� ��;��� ������� ���#� �� �� (�&��� �� ���!� ���#��� ���� &���A� � ���$� ����� ���A� �� ���$��

Page 115: Biologija 8 Mak

����7��G� �� ���������

<78,9*6�8 15���� "� �� ����� � �����������,>6� , �<8��,�<%: (���$ �� #!#��%, �������� � (�$��.

1. ��#L!�!��& &� ���(��� � �������+���� %���#� �� #!#��%. 2. ��;���& %� � �"��)� %� ������ ��%$��!��A�. 3. �� ����� ��= �$� ���$��$ ����$� %� ����$=�� #!#��%�� �� ��� ������� ��$�. 4. ��"%$��!��& %� ��$����� �� #!#��%��, � ����� ��;���& %� �������� �� #!#��%��, �.�. ��%����� ������+�� %���#� � �"��)� %� ��%����� ��$���. 5. '������ ��& ����������� ��$� �����$�� �� %� !��)�$ � �#�$�=�$ ��$�����.

<78,9*6�8 2�����������"� � ������ � ��������,>6� , �<8��,�<%: (����������� ��������, (��������, �������� � (�$��.

1. '������ %� (����������, ������ %� ������� ��$� � ������� %� (������������� ��������. 2. ��$����� ��� %� (�����������+ ����!�� �� �� %� ��;���+ � �"��)�+. 3. '������ ��& ����������� ��$� �����$�� �� %� !��)�$ � �#�$�=�$ ��$�����.

<78,9*6�8 3������� "� � ����� ������� ��,>6� , �<8��,�<%: ;���� �� ��(�+�� =������, ��$�!( ���(��%����, ��%$� �� ����, �������� � (�$��.

1. ��#�� �"(�& %� ;������ � �� ��%� ����� (�$�! ���� � ��$�!( ���(��%����. 2. ���� ���%�������� ;���� ����� %� �� ��%$���, ��&� � ����$���� �� )���� ����. 3. ��#L!�!��& +�� ,� �� �$!)� �� ���� )�� � �� ��� )���. 4. ���+� &� � �#&���� &� ����������� ���(���. 5. *�& ����������� ������� %� ������ "��$!)�;�.

TEMA 8TEMATTEEMA 8

115

Page 116: Biologija 8 Mak

116

Page 117: Biologija 8 Mak

�� ��������� ����� "� � ���������� �� � ��� C� ����!:

- �� &� ���+!��+ ��%���"�;�&��� �� �������� �����(; - �� &� ���+!��+ %���#��� �� �������� �$���� - ��������;- �������� �� %� ���+!��+ ������!��A��� �� �������� �(�!$�;- �� %� "���+ ����� ���� �� ����� � �� �#&����+ �� +�� ��� �� ��"$��!���� �� ��!%���;- �� %� ���+!��+ ‘�#������ (�"�� � �� "���+ ����$�! �� ��%����� �!��;��;- �� ���+!��+ ���$��� � �� ����+ ����$�! ���(���;- �� &� ������!��+ �!��;�&��� �� ��%���������� ������ �����(; - �� %� �����!��+ �!��;��� �� )�������� (�"��;- �� &� "���+ �!��;�&��� �� (�"�)���� �#����� � (�"�)���� ��)����;- �� &� "���+ �!��;�&��� �� ������ �� %�$�(��� (�"��; - �� �����!��+ ���)��� "� ��&��� �� ������� �����&#�;

����� !�� C� �� ����! � � ���:

- ������ �����(- ������ �$����,- ������ �����,- �����,- %��%$��,- ‘�#���� (�"��,- ���$���,- )������ (�"��,- !�$���� � #�"!�$���� ���$���,- �����.

TEMA 9TEMA 9TEMA 9

117

������ ������ - ���7�� ���� ��?�����

Page 118: Biologija 8 Mak

������ ������ – ����� �������� ����� � ����G�

���� ��%��� �� ��%���"(�� �!��;�������� ���� ���� ;�$���. ��#�"!��A��� �� ��#����� �� ���� ��%�� �����"���!�� "�#�"!��A� �� ��#����� �� ��!%, � �#�����, !����!��A��� �� ��#����� �� ���� ��%�� �����!�� �� !����!��A� �� ��#����� �� ��!%. �� ��& ��)�� ���� ��%��� �� ��%���"(�� �� !��%$��!���� �� ��#�����. C�� !��%$������� � ������������ �� �������� �����(. ���%$��!��,� %� �!��;���� �� ��%���"(�� �������� �����( ���"(�=!�� ������+�� ���#�$���� � ��(����=� (�B! )������ � �������+���� �������.

������ �� �������� ������

������ %���#��� � �!��;����, �������� �����( (�=� �� �� ����$� �� �$������ ��)�� (�$.9.1):

&������ ��� �� ������ (&*�) �� ��& ���B��� )�������� � ’�#������ (�"��. ����'���� ��� �� ������ (�*�) ��& � �������� �� ���� ����� ������ �� ���. C!�� ���B��� ��������� � ’�������� ��� �. ��"%'� ;(��;� - '�%"�'� � '�%'��� D#';B��

�������� �����( � �"%����� �� ����#�� ��� �$���� ����)��� �� ���� (�$.9.2). C�$��� �� �������� �(� &���� � ��!%� ��%���$�. ������ �� ;����$�"(��� �� ��$��� �� �$������ �(� ��� ���� ��������� �"�����;�, � ���: - ��������, ��� �� ������ � ������!���� �(�!$�� �� ��$��� �� �$������; - �� ���, ��& � ��$% � ������!�� �(�!$�� �� ��$��� �� �$������. ���������� �(��� (��%! ��"%���!��A� +�� $�)�� �� %����� �� ����. �B!���, ���������� ��

��� 1��� 1

������ � ���� ���:*�� ���(��� �� ��%���"(�� �� &��!���� ��%� ��)�+? �=�+ $� �� �#&����+ "�+�� ��� ��)�A� "�#�"!�� ��#����� �� ��;��� � ��+�A���? *�� ���(��� �� &��!��� ��� �� !�$�+�+?

TEMA 9

��. 9.1������� � ����� ����

)������ (�"��

)������ �����

`�#���� (�"��

��(����)�� �����

`�#���� �����

��. 9.2 ���� �����

��������

&����

������

(��$����� �#�����

������ "���+���;�

TEMA 9TEMA 99

��������

(((���

118

Page 119: Biologija 8 Mak

����$���� �������, +�� ������!���� ���"#� �� ������ �� ���, �#�)��, �� ��"%���!���� �� ���� (����. ������� �������� �!��;�������� ���� ���������, �$� ����(��;� �� ���"#�. C�� � �$!)�& ��& ����$���� ��%��� ���� ���� "� �$!+�A� � %$���A�. ��������� �� �#������� �� (���� (�����&� ����)��� �����, ��&� �$!=� "� "�+���� �� �$������. �� ����������� ������ �����( (��$���� %� ��"������ ����#�� �$���� +�� ��"������ ��������� �#�����, ����)��� G �� �� � �. *�%� �#������� � ;�$����, �����!���� (�$� �������� (�B! �$������. C������ (�$� �������� �� ����)��� ��� (�����) � �(��� ��=�� !$�%� "� #�"����� �� ������!��A��� �� �������� �(�!$��. ��������� �#������� �� (��$�� �� ����)��� ��� �� � �� ���B��� �� ��� �� �� )�������� � ’�#������ (�"��. ���������� � ��$��� �� �$������ �� �� �#������� �� (��$�� � �� ���B��� �� �� � ��. J!��;�&��� �� ��������� �� ����������� ������ �����( � �����&��� �� ���(��� � ������!���� �����(�;�� �� �$� �� ���. ��������� +�� ������!���� ���"#� �� (������ �� ���(�A��� �� ’�#������ (�"�� � )�������� (�"�� �� ����)��� �������� �$� ������ �� ����. *$������ +�� ������!���� �(�!$�� �� ��� ��"�� �� (!��!$��� � =$�"���� �� ����)��� ������� �� ����. ��%����, ���� (!��!$�� �$� =$�"���� +�� �� �������� �� (�������� ������, � �'�����.

6������ � ��� �� ���� �������� �$���� �� �����#�� �� ���%����� � �� ��&(�$� ���(��� ��� �� �$!)!���� �� ��%���"(�� �$� ���$�����. C�� �����#���� � ��"���� ���� ����� ��� �$� ����� ���. ���"#��� ��&� &� ���(� �������� �$���� (��%! #�"� �� �$���� �� �$���� �� ������!�� �� ��������� ;����� �$� (����. C�� ���#��� ����)��� � ���� ��� ���. �������!��A��� �� ���"#��� ��" �������� �$���� ����%�+ � �� ���� �����;. C�� ���$�%!�� ����! ���������� �� ���=� ��" ��$��� � �"$�%!�� ����! ��������. '�����!��A��� �� ���"#��� �� ���� �� ��!%� �$���� � ����! ����#� ��"���� ���� �����.

��. 9.4 ������ � ���� � ���������� �&� ��� �����

*�� � *�� ��� �� ������� �� ������ �$���� �#������� �� (�(#���� � �(������ ������ �� ���. ������� �� ��� �#��"!���� ������� +�� �$!=�� "� �������!��A� �� ���"#��� �� � �� (�"����. ��� �� ������ �(� ��(� ���"���� ������� �� ����)��� ������ �$� �������� ��� �. ���, ���, �(��� ��(� (������ ������� ���B��� �� %�!���� �� ������� ��� �. �B!���, ��� ������� �(��� ���"���� � (������ ������� ��� �� ����)��� ��!�� ��� �. ���� ����� ��� �"$�%!��� �$� ���$�%!���� �� ’�#������ (�"�� �� (�+��� �����.

TEMA 9TEMA 9TEMA 9

119

Page 120: Biologija 8 Mak

’������ ����

’�#������ (�"�� �� ���B� �� ’�#������ ����$ ��& � �#��"!��� �� ���+$����� �� ’�#������ ���$#. C�& � �� �#$�� �� ����� ��$%� ���$! 45 �(. ��� �� ������� �����)�� ������ �� ’�#������ (�"��, ,� &� ����(� ��%����� %���#� (�$. 9.5). '�����, �� %$��� ���� �� ��������� �(� �� ��, ���$! ��&� � �(������ �� ��. ������ (��� ��"���� ������ � "���� ��%��� +�� � ������ �"%$�� �� �����!��� �� ��+����� ���$&�. �� ��������� �� ������ (��� �(� (�$ ����$- ������� ��, �� ��& �(� (�"�)�� ��)����.

A������ � `�������� �����

`�#������ (�"�� � ����� (�B! ’�#������ ����� � )�������� (�"��. ���� ����, ��& � (���� �� ���� �� ��#����� ���������� ��%�����, ����)��� ���$����. J!��;���� �� ’�#������ (�"�� (�=�� �� �� ����$�� �� ��� %�!��: 1. ������� "� � ���������� ����� �� )�������� (�"��. 2. ������� "� � ��������� ����� �� )�������� (�"�� �� (!��!$��� � =$�"����. 3. ��'����� ��� �����. ���$����� � ����������, #�" � ����(����� ��%���� �� ��& �� ��$!)��� (�$�! �������.

0� ���! "�+�� ������+ ��%� ����& ����(�� �� ��&��!�� ���� ������ �)�?

`������ ��� �

�(� 31 ��� ’�#���� �����. ����& ���� � ����"�� �� ’�#������ (�"�� ����! ��� ��%� �� ������ (���. �� #$�"��� �� "������ ��%��� �� ���� (��� �(� "���#�$!��A� ����)��� ����� � ������ ���. ��%$�&��� � "#�� �� ��$� �� ������ �$���� �(������ ������ �� ;�����$���� ������ �����(. �$������ �� �������� �$���� �� ���"������ ��;������ �����$=!���� ��" ��$��� �� ���� %��%$�&�. ���"������ ������� �� "������ � (�������� �� �������� ��%��� �� %��%$���� �� ��(#������� � ����(! �����$=!���� ���� (�+����� �����. ���� ����� �� �����%��� �� � �� ���$������ (!��!$� � =$�"����.

��'����� �

��$������ ��� �� ��&����� �� ���"#��� �� ��%������ �� ��� �� �������� �����( � ����)�� ��'����� � (�$. 9.6). ��$��� �� ���$������� $�� ��: 1. ��������- ���& �� ������� �$� ����&� ��;������� �$����, ���� �� ����#���� ����$�� ��%���, ��&� &� ���(� ���"#���.

TEMA 9

��. 9.5`���� ����

`�#���� ����$

`�#���� (�"��

`�#���� �����

TEMA 9TEMA 99

120

5�����: ���� `�#���� ����� �� (�+����� �����.

Page 121: Biologija 8 Mak

2. �������� �� ��� - �$���� ��&� %� ������!�� ���"#��� ��� ���. 3. &������ �� ���- �$���� �$� �$���� �� ���. 4. ������� �� ��� - �$���� ��&� ���� �(�!$�� ��$��! �� ���. 5. �'�����- (!��!$ �$� =$�"�� ������ �� ��� ��&� ��%����� �� ���������� ���"#�.

��� �� %$���� � ��(�����+ ����� ��#�� &���A� �$� ��� ��(� ��(��$�+ �� &���A� �� !����� ���"���� �� "%�$�(!�� $�)�A��� �� �$!���. �=�+ $� �� &� �#&����+ ���� ��&���?���$������ (�=�� �� #���� #�"!�$���� �$� ������� � !�$����� �$� ��������. ��"!�$������ ���$���� �� #�"�, ����(����� ��%����� �� �������� ���"#�, � ������� ������ �!��;�&� � "�+����. �� ���(��, ������A� �� �)���� ����;�, ����A�, ��+$�A�, %�$��A�, ;�;�A� ($��� � �$�)��. ��$������ ���$���� �� &��!���� ���� ��"!$��� �� ��$%�%���+�� ��������� �� ������� ��$ �� �������� �����(, ������� �� ��� +�� )���� (�=� �� ��!)�. �� ���(��, )���A�, ��+!��A�, �$���A�, ��"�A� ��$������ � �$�)��. '�� ���, ��� ���������� +�� %� �����"����$� ������!��A��� �� ���& ���$��� ��������, �� ��� �� ���(� � ��& ,� ��)�"��. C���)�� ���(�� "� !�$���� ���$��� � !)�A���, ���#��� !)�A��� �� �������� &�"��. ��� )������ ��!)� �������� &�"�� ��, �� ��� �� ���(� ������ �� %� �������, ��!)����� "#����� �� "�#�������. ����� �� "�#�����&�� ��!)����� ���#� �� ���(� �� ���(� �� %� ���������!

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

�������� �����( &� ������$��� � ���������� ��#����� �� ���� ��%��� �� )��������� ��$�. '���$�� � �� ;�����$�� � ��������� ������ �����(. ������� %���#��� ������ �� �������� �����( � �������� �$���� – ������. C�� � �"%������ � �� ��$�, ������ �����$=���;�-�������� � ��$% �����$=���� – ������. ��&"����� ���#��� �� �����"$����� � �������$�����. ������ ���"#��� ��� %� ������!���� �������� �$���� ����$��� �� �� ���"���� � (������. ������� �� ������� �� ������ �����. '���$��� �� �� ���"����, (������ � (�+�����. \�#������ (�"�� � �(����� �� ����$�� �� \�#�������. 1� ���=!�� ������� ��(�,! ��� � ��������&��� �� ��$���. ��%����� �!��;�� (�=�� �� �� ����$�� �� ��� %�!��: ������!��A� �� ���"������ ���"#�, ������!��A� �� (�������� ���"#� � ���$����� ����������.

TEMA 9

��. 9.6 �������� ���

#�$� (���

(3)

(�+���� ����(������ ���� (4)

���"������ ���� (2)

��;����� �� ��=��� (1)

�������-(!��!$ ��& ���%��� (5)

������ ��%��� �� ������ (���

;�����$�� ����$

���� (���

"���� ��%��� �� ������ (���

TEMA 9TEMA 9

121

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�1. *�&� � ��������� �!��;�&� �� �������� �����(?2. *��� � ����$�� �������� �����(? 3. �#&���� %� �$������ ���(���: ������, (��$��, %��%$�&� � ������ (�(#����.4. �� � ������ ���"#�?6. �� � (�+�� ����? ������ ����$�! ���(���. 7. ��#��& %� ��$����� �� ���$������� $��. 8. *��� � �(����� � ���� �"%$��� ’�#������ (�"�� � ��&� � ��%����� �!��;�&�? 9. *�� ����(�!��A� �� &��!���� ��� �� ������� \�#������ (�"��?

Page 122: Biologija 8 Mak

��� 2��� 2������� ���� - H7�� ��

# �� ��� � � ��������� �����

@�������� (�"�� &� ����$�!�� )�������� ���"���� � ��& � �#������ �� �#����� � ��)����, � � "�+����� � �� ������� �� )������. @�������� (�"�� (�=� �� �� ����$� �� ��"$�)�� "��� (�$. 9.7) : 1. #������ ����� � ��&%�$�( ��$ �� )�������� (�"��. C�& � ����$�� �� ����� � $��� (�"�)�� 0�(������ �� �$�#��� #��"�� ����)��� ����� �������. 2. ��3�������� � "��� (�B! (�"�)���� 0�(������ � (�"�)���� ���#$�. �� ��%����� ������ �� ��$�(!��� � 0�����$�(!���. 3. ��������� ����� � ������� (�B! %�$�(��� (�"�� � ’�#������ (�"��. �� %������ ��$ �� (�"�)���� ���#$� � �������� �����. '�� ��%�, �� ��$���� ������ �� (�"���� ���� ��(�� ��$ � �����$=����� (�"��. 4. ���� ����� � �(����� ��$!, ��� "������ ��$ �� (�"�)���� 0�(������ � � ����"�� �� (�"�)���� ���#$�, %�$�(��� (�"�� � ’�#������ (�"��.

E�� �� ����� � ���� �� ����

)�$�� ��"����(�� ��"��

��$�� ��"��

�$����)�� ��"��%�$�( (�"��

(�"�)�� %����

(�B!(�"��

������ (�"��

�����$=�� (�"��

(�$ (�"��

��. 9.7 ����� ������ � ������� ����

TEMA 9

6� � �� � ��������� � ’�������� �����

@�������� � ’�#������ (�"�� �� �#����� �� ��� �#����� �� ���"�� �����. �������+���� �#����� � � �� �� � � ��&� � ��&��#�$� � ��&;����� � ��$�%�!�� �� ������� �� )������. �������� �#����� � �������� �� � �. ��&��$���� �#����� +�� %� �#���� (�"���� � ���

TEMA 9TEMA 99

122

Page 123: Biologija 8 Mak

������ �������

������� ������� � #����� ��)���� +�� ��!=� �� � ���$! )�������� � ’�#������ (�"��. J!��;�&��� �� ���� ��)���� � "�+���� �� �������� ����� �� ��"$�)�� �������. ���� ����, ���� ��)���� %� ���#�!�� �$������ �� (�"�;��� �� 0���$��� (������ � �� ��� %� "�(� +������� ����!���. �"�)���� ��)���� �� ��"���� �� )����� ��(��� �� )�������� (�"�� ����)��� (�"�)�� ��(���. ��� �� ����)� �������� �� (�"�)���� ��)����, ��� �� ����#��� � %� "%�$�(!�� ���������� ��" (�"�)���� ����� ��� )������, ���� +�� ��� (�=� �� �� �+����.

������ �� ��������� ���� ����� ���� ������� �����'���

����&� (�"�)�� 0�(������ � ����$��� �� )����� ������ ��� �� �(��!���� ������ )�������� ����� +�� %� ���������. �(� )�$��, ��(��, �$����)�� � ��$�� ��"�� (�$. 9.7). '����� � (�$ ����� ��"�� ��& � �$�#��� �� ����&� 0�(������ � �� (�=� �� �� ���� �� ����+�����. �������+���� ������ ����� �� (�"�)���� 0�(������ � ���� (��� ��&� &� ��"���� ���� � ������� �����. *����� �� %�$�(��� (�"�� �(� %�$�( #��& ��$�#������ � ���!�)!��A�. ������, �� (�"�)���� 0�(������, �� ���B� %�$�(� ��$�)����� #�$� (��� � ����$�! ������� �� ���� (���. ��&��=�� ����� �� #�$��� (��� � ��������� ���, ��� %� ����"!�� ������� � $����� 0�(������. >�� ����� �� ����)��� "����� �� ���� (��� ��� �� �(������ �$�#��� �� ����&� (�"�)�� 0�(������. ���� %�!�� ������� ��(�%��� �� ��%!$���A��� �� ���=�A��� �� ��$��� � �"��"�� �� $�;���.

A������ � ���� � ������� �����

�� ������ �� %�$�(��� (�"�� �� ������!���� � �� ���$�"����� (��%! ���"#�. �� (�"���� �� ����(���� ����)�� �������, �� ��#����� %�$�( #��& �����(�;��. ���� ����, �� ������ �(� (���� � "� ���;����� ���� ���;���A�, ���;��!��A� � ��"(��$!��A�. �� ������ �� %�$�(��� (�"�� ����"$�%!���� � �������� ���(��$!��A� � ��#����$���� ��;��. @�������� (�"��, �� ��"$�)�� ��$���, !)����!�� � �� ������$��� �� �������������� �����!��A�. �������� "� ���� �!��;�� �� �(������ �� ������ �� ������� ��"��. �� ������ ��"�� �� ���B� ������� ���, ��&� ��%����� "� ���=�A���. �� ���& ��$ �� ���B��� � ;������� ��=�� "� %������.

TEMA 9

��. 9.8 /����� ������� � ����� � ������ ����

����� �� )����������� �#�����

��&�=���� �#�����

(��� �#�����

�� � � � %� ������� �������� ����� �� )�������� � ’�#������ (�"�� (�$. 9.8).

TEMA 9TTEEMA 9

123

Page 124: Biologija 8 Mak

8������� ��"�� �(� �������� ����, �� ��� �� �#��#��!���� ���"#��� �� ��=���, ���� �����, #�$��, ��(�����!��. ���� �� ���B� � (������ �� ��� �� ��+� �;���� "� �����&����, %�$�(��� � �#$��. ���������� ��"�� �(� ��!� ��� +�� � ��%������ "� ��$�!��A� �� ���"#��� �� !����. ������� ��� �� %��=� "� ������� �� (����. �� ������ ��"�� �� ���B� ���� ���, +�� %� ���$�"��� ������%������ ���"#� �� �)���. �B! ��&%�$�( #��& �� "����� �� ������ �� %�$�(��� (�"�� �(� �!��;����$�� ����"�����. ��%! ������� ����0���� � �� ��#���� "����� "� �� ���"(�=�� )������ �� ���(�, ���$�"��� � ��%����� !��� �$� ���(��� �� ��������, ���� ���� +�� ��%����� �� ����� (������� ���"#�) � �� ��!%� ����$�� ���"#�. �����#����� "� ��(!��;���A� ����! ��+!��A� � "#��!��A� � ��&��������� ���(�� "� ��)���� �� ��& "����� �� ������ �� %�$�(��� (�"�� ����#��!����. ��"��&�� � �����#��� �� ���� "��� �� "������ �� ����"!��A��� �� ���;����� "� !)�A�.

���7����

��3�������� � �(����� (�B! (�"�)���� 0�(������ � (�"�)���� ���#$�. �� ������ �� (�B!(�"���� �� ������ � ����������. J!��;�&��� �� ������ � �� %� ������� ���"#��� +�� ���B��� �������� � �� %� ������� �������� �� "����� �� ������ �� %�$�(��� (�"��. D��������� � �(����� ��� ��$�(!���. �� ��%� �(� ;����� +�� &� ��(�%��� ������$��� �� ��$������ ��(�����!��, ������� #�$���, ����A���, �������� � ����� �(�;��, ���� +�� �� ����� � (�$���. '�� ������$� �� 0�����$�(!��� �� � ������(���� ������ �����( � 0�����"���. /�����$�(!��� �(� �$�&���� ��" ��;����� ��#���, ��#���A��� � �$�#��!��A��� �� P������� �� ������� ������, �"$�)!��A��� �� 0��(����� � ��!%�.

������ ������

�"�)���� ���#$� %� ��)��!���� �������� � �����$=����� (�"��. ���� ��$��� %� ����"!���� %�$�(��� (�"�� � (�B!(�"���� �� ’�#������ (�"��. �������� ����� � �(����� ��� ��������� �� %�$�(��� (�"�� � %� ��"���� %������ ��$ �� (�"�)���� ���#$�. ������ (��� � ��������� �� )����� ��$� +�� �� ������� �� (�"�)���� 0�(������. ���� )����� ��$� �� ;����� "� ������� � �$!+���� ���"#�. ����������� ����� � ��$ �� (�"���� +�� � �(����� (�B! �������� � ’�#������ (�"��. *�& ��%� #�$��� (��� � ��������, � ������-������. �� ������ (��� �(� %�!�� �� ��$� �� �$���� �� ��� �� �(������ ����$���� ;�����, ���� +�� ��: ;������� "� ��+�A�, ;������� "� ��#��� �� ��;��� � ;������� +�� %� ������$����� ��#���A��� �� ������� ������, � �� ��� � ������� ��������. �� ��%� �� ���B��� � ;������� "� %�$�( #��& ���$����� ����;��, ���� +�� �� ����A�, ��+$�A�, %�$��A� � ��. �� ���& ��$ �� (�"�)���� ���#$� �� �$!)!�� %$������ ������!��A� �� ������� +�� �� �����%��� �� %�$�(��� (�"�� � (�B!(�"����. C���, ������� +�� ���B��� �� ������� 0�(������ ���(��!���� ��� ��$����� �� $����� ��$����� �� ��$���, � �#�����.

TEMA 9

��. 9.9 /�&� ����

0�����$�(!���$�(!�

TEMA 9TEMA 99

124

Page 125: Biologija 8 Mak

��� ����

���� ����� � ����$�� �� ��� ��$�: ������ ��$, �$� ;��, � ��� ������)�� 0�(������. �$�)�� ���� ��& %�$�(��� (�"��, � ���� ������ (��� � �� �������+���� ������, � #�$��� (��� � �� ������+�����. J!��;���� �� (�$��� (�"�� ��: ��������;�&� �� ���$������ (!��!$� �� ��$���, ���=!��A� �� ��(����=��� ��� ����!��A�, ���A� � ����A�, ���� ����, � �� ����� �� (��%! )!�������$�� ����������, ���=!��A� �� ���!��� �� (!��!$��� � ��!%�.

+������ �� ��� � �� � �

�(� 12 ���� )������ ����� ��� �"$�%!���� �� )�������� (�"��. @�������� ����� (�=�� �� #���� ��(����� "�: - ������� �������� �����, ���� ��� "� (����, ��!�, ��� � �$!0; - 6�!�� �������� �����, ���� ��� "� #�$��, �����, ��(�����!��, �$�#��� (!��!$�� ����$�����, �������� � ��(����=�; - ������� �����, ��� �� ��"!$��� �� �������� ������$� �� ���$������ (!��!$�. - 9����!�� ������� �����, ��� %� ������$����� =$�"���� � ����� (!��!$� #�" !)����� �� ��$&��� (��;����� (!��!$ � (�"���� (!��!$�).

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��@�������� � ’�#������ (�"�� �� �#����� �� ��� �#�����: �������+���� - ����� �������� – ��&�=������ � ������+�� - (��� �#�����. ��" ���� �#����� � ��" (�"���� ��!=� (�"�)���� ��)���� ��&� �(� !$�%� �� %� +���� �������� ����� � �� %� ���#�!�� �$������ �� (�"���� �� 0���$��� (������. @�������� (�"�� ����$�� � ��: %�$�(��� (�"��, (�B!(�"���� (�"�)���� ���#$� ��������� �� �������� (�"�� � �����$=����� (�"�� � (�$ (�"��. '���+����� �� %�$�(��� (�"�� � ����������� �� ���� �� ���� (���, �� ��&� �� �(������ %�$�( #��& �� ;�����. �� ������+����� � #�$��� (���. �B!(�"���� � ����$�� �� ��$�(!��� � 0�����$�(!���. �� �����$=����� (�"�� �� �(������ ;������� "� =���� – "� ��#��� �� ��;��� � ��+�A���. �� (�$��� (�"�� �(������ �� ;������� "� ��(����=�.

TEMA 9TEMA 9TEMA 9

125

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�1. �#&���� %� ��"$����� (�B! ���(����� ������ �� ������: �. ������ - �������,#. ���� (��� - #�$� (���,%. ���"���� - (������,�. ������ - ����.2. ��#��& %� �(�A��� � (������ ���� �� ���B��� %$������ ��$��� �� )�������� (�"�� � �������� ���+� %� ������� ������� �!��;��.3. *�&� � �!��;�&��� �� �#������� �� )�������� � ’�#������ (�"��?4. *�&� � �!��;�&��� �� (�"�)���� ��)����? 5. *��� � ����$�� (�B!(�"���� � ��&� � ��%����� �!��;�&� ?6. *��� � �(����� ;������� "� ���(���%!$���A�? 7. �� ��$�! ��$� � ����$��� (�"�)���� ���#$� � ��� �� ���?

Page 126: Biologija 8 Mak

��������� – ����������� ������ ������

0�� � � ��������� ��� �� ������

���� ������+���� ��%���, ���� ��;���, #�$��� ���#��� � =�$!������, �(��� ������ �$���� "� �����,�A� �� ���(����� ���"#� �� )�������� � ’�#������ (�"��, ��&)���� ������� ��#��� �� � ��� �$�&���� �� ������. ������� ���"���� ���"#� �� ���������� �� ���$����� ��%����, +�� ���B� �� ;����� �� )�������� (�"��. ��#����� �� ���� ������+�� ��%��� �� ������$��� �� ����#�� ��$ �� �������� �����( ����)�� ������� ��� �� ������ (���). ��� � ��"��$�� �� ��������� � ����������� ��$. ����������� ��� �� ������ �� ������ �� ��� ���� �� %��%$��, ����"��� ��(�B! ��#�, ��������� �� ����� ������ �� `�#������ (�"��. ��%$���� �� �������� ������ �$���� �� ����"��� "� �#������ (�"�� � �� ��$%� ������ �$���� �� ����"!���� "� ������+���� ��%���. ������������� ��� �� ������ �� ������ �� %��%$�� ��� �� ��������� �$� �� ��%����� �$� �� ����� #$�"���. C�� �� ������ ������ �$���� �� ����"��� "� ������+���� ��%���. '��$�%��� ����� �$���� ���� �$� �� ���+������ ��$ �� `�#������ (�"�� �$� �� ;������� �� �����$=����� �$� �������� (�"��.

A������ � ��������� ��� �� �����

������(���� ������ �����( &� ��%!$��� �!��;�&��� �� =$�"����, (�"���� (!��!$� �� ;����������� ��%��� � ������� ������ � ��;����� (!��!$. ������� �!��;�� �� ������!���� ����(�����. '��(����� +�� �� �$!)!���� �� "����� +�� �� ��%!$���, �����!���� �� ��"����A� ���"#� �� ��&� � �� ��%�����. ��%! ��%��� �� ��%���"(�� ���(��� � ��(����)�� � ������(����)�� ���"#�, � �������� �� ����� �����(� "� ���������� ��%�� ��&)���� �� ���������. ��� ��(����)���� ���"#� &� "�#�"!�� ��#����� �� ������� ��%��, ��%�+ ������(����)���� &� "�#��!��, � �#�����. �� ��#�$��� 9.1 �� ����=��� ����� �� �!��;���� �� ���� ��� �����(�.

��� 3��� 3

��. 9.10 �� ������� � ������ ������� �� ��������� ������ � �����

TEMA 9TEMA 9TEMAA 99

126

Page 127: Biologija 8 Mak

�D�;��" ���!&��;#+ �&"&+��!&��;#+ ����;� �� �)��� +���A� ��#���A���;� "�#�"!�� "�#��!������0�� �� #�$� ���#��� +���A� ��#���A��)�� (�!� �$�#��!��A� ���%�A�*���� ������ �� ���$���� (!��!$�

+���A� ��#���A�

������������ �����( +���A� ��#���A���%������� ��%��� +���A� ��#���A�

�&0�(& 9.1�D�;���� '& +��!&��$;��� � !&"&+��!&��$;��� +�+��� '& �,"�,�'� �"�&'�

����, ?������ � �O���� �� �������� ������

��,� "���+ ���� �������� �����( �(� !$�%� �� ����������, ������$��� � %� ��%!$��� �!��;���� �� ��%����� � �� ��(��� ��� � ;�$��� ��%���"�(. '�� ������ �!��;������A� �$������ �������� %�$�(� ��$�)����� �� ����%�&�. �� �� (�=� �����$�� �� �!��;�������� �������� �$����, � �� ��(��� ��� � ;�$��� ������ �����(, �� ��� +�� +����� (�=� �� ��&���!�� � �� �����"���� �������� ����(��!��A� � "�#�$!��A� ���#� �� �� �"#�%�!��. '��$� ��+�� � ��$%����&�� !(������ � ��"�)�� ��#��� ������!�� ���� �� �������� �����(, ��& �� � ��& ���� $!B� ���. '����� ��� ����& ���#� �� #��� ������ "� ������ ��"�)�� � ���0�)�� �����#����� � ������ ��� �� %� ��������� ������ ���(� "� ���� � �����. ��(������� ������ �����( ��&��#�� �� ��(��� �� ���. ����"��� ���(�)�� �� ������!�� � %� ���� ����0������ ��(�� �� ��%���"(��. �� �� (�=� ��%���"(�� �� �� ��(��� �����#�� � ��"������� �� ���&��� 8 )���, � ��& ��($����� ��� ���(� ���#� �� #��� ��%�$�(�. '�� ����A���, ������ ��%���"(�� �� ��(��� �������� �$���� %� �#���!���� � ��������!���� ����%����� (������ ��� �� ����� �� ����� �� �����+���. ����� ���#� �� #��� (����, #�" ����� #�$� �������+�� �$�&���� � ���"#�, ��� #� %� ����(���$� ������. �� �����$�� �!��;������A�, �������� �����( ���#� �� �� ��%!�� !+�� �� ��&������ �������. *�& (�$��� ��;��� ���#� �� �� ��"��� )!����� �� ��!+������ ����! ��"�� $���� �%�� � "�%���� �$!+�A� (!"��� � ���+����. �� !(����� ��$���� ���������� ���"(�=!��(� �����$�� �!��;������A� �� ���� ��%���, � �� ��(��� ��� � �� �������� �����(. ����� (������ +����� ��$!���� �� �������� �����(. �$�( #��& �� $!B� �� !=�����$� �� ���� � ;�%���, �� "� =�$ �� ���$���� ���(� �� ����,� �� &��!���� !=�����$� � �� ��"$�)�� ������ �� �����. �$��0�$�� ����� +�� +����� �$�&�� �� ���� ������+�� ��%���, ���#��� �� ;����� ���#, ������ ��$!�� � �� �������� �����(. C�& &� ��(�$!�� �����#����� �� ������$����� �� �������� ���"#� �� ������ ��� ��& )���� ��& �(� ����� �$��0�$ �(� !����!��A� �� ���=�A��� � (��%! ������� ���%��� �� ������#� �� ���"�� )����. �� ��� �� ���(� ��& !=�����$��� �� �$��0�$ �� &��!�� "�������� ��&� �����!�� �� "�#�$!��A� �$��0�$�"�(. ���%��� �� (���(�$�� ��$�)��� ����=!���� $�=�� #$�%����&���� ��&����, � �� ��(��� ��� � $�=�� )!����� �� "�����$����. ��������� � �� ��� +�� ��%���"(�� (��%! #�"� � $���� ������!�� �� ���%��� � �� ����,� #��� ��%�$�(� ��$�)�����. �� ��& ��)�� �� ��� ��

TEMA 9TEMA 9TEMA 9

127

Page 128: Biologija 8 Mak

���(� ��%���"(�� ����!�� "������� �� ���%���. ���%��� ��������� �� ��%!��� %� !��+�!���� �������� �$����, � �� ��(��� ��� � �������� ������ ;�����. ������� ;�$��� ������ �����(.

*�� ���(��� �� &��!���� ��� ������ ��+�� �� !�$�+�+? '��#�& �� �#&����+ "�+��?*��� ���%��� )���� �� (�(����� ��%� ,� ���(� ����&� �����&���� ����?

����� ���(��� ��� �� &��!���� ���� ��"!$��� �� ���%�$�(� ��"�)�� �$� ���0�)�� ������������ �����!���� �� ��������� �� ��%���"(��, �����&#� ��"���� ���� �����. '����&����� ��=�A� �� ��%���"(�� �� �����&#� �� ����� (��������� �����"�, ����� � �$�)��) �����!�� �� %�$�( #��& ����(��!��A� �� �!��;������A��� �� ��%�����.

5��� " � �� ���� � ��� ���� ������ �������� – ��������!�� �����$���� �� �#������� �� )�������� (�"�� ��� � ��&)���� �����"������ �� #�������. ��� �����(� �� �� ���"�(�� ��������� (���� �����$������ (�=� �� �� �����$� � �� ������ �� (�"���� � �� �+���� �������� ;�����. ,�� – �� &��!�� ���� ��"!$��� �� "��!+!��A� �� ����& ��������� ����� ��� �� ������ �� %�$�(��� (�"��, ��& ����� (�=� �� �����. �� ��& ��)�� ��� �� ��"$��� ��" (�"�)���� ����� � �+���!�� ;����� �� �����$�� ���� � ��"$����. �� ���� � ’�������� ����� �� �$!)!����, ��� �� ���+�� �$� �"(����� ���+$����� �� ’�#������ ���$#. ����&,� �������� ����� �� )�������� (�"�� � ’�#������ (�"�� �� (�=�� �� �� �#���!����, ������!��A��� �� ’�#������ (�"�� �����"���!���� ������ �� ����� �� ���"#���, �, �� ��(��� ���, � ���� �� ���� (!��!$� +�� �� �����"�!���� �� ������� ��� (������ �� ���������.

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

��#����� �� ���� ������+�� ��%��� �� ������$��� �� ����#�� ��$ �� �������� �����( ����)�� ������(�� ������ �����( (���), ��& �� ������ �� ��(����)�� � ������(����)�� ��$. ���� ��� ��$� ��#���� ��������� ���� �� ��!%, ������ ������ "�#�"!��, ��!%��� !����!�� � �#�����. �� �������� �����( ����$�� ��&���!���� �����, ���+������ �� ���= ��"�!0, !(����� �����!��A� � !(����� !(������ � ��"�)�� ��#���. �������, �$��0�$��, �!+�A��� � ���%��� +����� �$�&��� �� �������� �����(.

TEMA 9TEMA 9TEMA 9

128

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�&� � �!��;�&��� �� ���?2. *��� �!��;�������� ��(����)���� � ������(����)���� ��$? ������ ����$�! ���(���. 3. *��� ��&��#�� �� ��(��� ���0�)��, � ���� ��"�)�� "�(���� )����?4. ������ ����� ���(��� �� +����� ��&���� �� ���0�$�� � ���%���.5. �� � ����� � ���� ��&��#�� �� %� �"#�%��(�?6. �� � (����%��, ���� �� $�)�?

Page 129: Biologija 8 Mak

<78,9*6�8 1�����������"� � ���� ������ �� ��� �� ��� ���,>6� , �<8��,�<%: (��������, ����� (����������� �������� �� ����, �������� � (�$��.

1. ����� %� ���������� �� (�������� � �����&�� %� �������� �$���� �� %�$�(� "%�$�(!��A�. 2. ��;���& ������ �$���� � �#�$�=� %� ��$����� ��� �� %� ����$. 3. '������ ��& ����������� ��$� ��#�� �� �"��#���$.

<78,9*6�8 2������ "� � ‘������ �������,>6� , �<8��,�<%: `�#���� (�"�� �� ��(�+�� =������, ��� ����(���� ����$��;�, �$��0�$, (��������, ���$��$, �������� � (�$��.

1. ��(� ��$ �� `�#������ (�"�� ����� %� �� ������ 10 �� 15 (��!�� �� �$��0�$ "� �� �� "���� � ����� ��� ��"%$���& %�. 2. �� ���$��$�� ������� ����� �����)�� ������ ��� +�� ,� ����$�+ ����� ���)� ��� ,� %� �������+ �� ����(���� ����$�. 3. �� ��!%� �������� ����$��;� �������� %� ��$�� �� �#������ (�"�� � ���� ���%�������� �������� (�����������& %� � ���!)� &� %���#��� �� `�#������ (�"��.

<78,9*6�8 3������ "� � `������ �������,>6� , �<8��,�<%: ����� �� ��$�, ���$��$ � $!��.

1. �� ���$��$�� ��$��� ������!��& %� (����� �� �������, �� ������ �� ��&��+ �� #!����� ����. 2. �� $!���� ��"%$���& %� �"%$���� �� #!����� ����.

TEMA 9TEMA 9TEMA 9

129

������ ������

-�� �������� �����( ����$�� �$�&���: �����, ������&�� �� )��� ��"�!0, !(����� �����!��A� � !(���� ��)�� �� =����A�,-�������, ���%���, �$��0�$�� � �!�!��� ������$�� �$�&��� �� �������� �����(������� �������� �� ������ ��"�)�� � ���0�)�� ���������� � �����=!��& �� �� ������-!(����� �����!��&-�$�#������ ���(� ������� %� "� ��(�� �� ���+���� �� )��� ��"�!0-��!)� �� �� =����+ �� ���$����� � ��!+��� ��-��"%�����& "� ������ ���#$�(� �� ������ ������$�-�� ������� ���%� � �$��0�$, ��� %� �+���!���� � !��+�!���� �������� �����(

Page 130: Biologija 8 Mak

<78,9*6�8 4 ,����� "� � ��'������ �� ��. ��,>6� , �<8��,�<%: =��� =�#�, ���$���, ��$�� ����$��� �$� �%$�, ���$��$, ���;���, �������� � (�$��.

1. �� =�#��� ��&� � !����� �� %$��� �������� &� )�������� �!��&� "����� �� )�������� (�"��.

2. N�#��� ����� &� �� ���$�% � ���"�� &� �� #�;��A� �$� �� ��(!� ��& � ������� �� ����$��� � �� ���������� "�#�$�=� %� ��#������ ��"����&�. 3. �� ��$ �� ��%��� �� =�#��� �������� &� ��=��� � ������� &� ����������. �� "�#�$�=!��+? 4. '���� �� ����� �%$� ��"��� %� `�#������ (�"�� �� =�#��� � ������� &� ����������. ������ ��"����&� "���+� %� �� �������� � ������� %� ��& �����������.

<78,9*6�8 5 ,����� "� � ��'����� � ������� �������,>6� , �<8��,�<%: %!(��� �����$�+�� )����)� � ���$�;� �� ���$��.

1. ���� !)���� ���#� !��#�� �� ����� �� ���$�;� � (�$�! �� &� ����!=� � �$�#��� �����$���;���. 2. �)������ ��& &� ��#��� ��=#��� �� ������ �$���� ���#� �� %� ��=� #!����� (!��!$, � �� ��!%��� ���� �� )����)��� $�#��� �� !���� �� �������� �� ������ (!��!$ �����+ ��� )�+���� �� ��$�����. 3. '��(����� %� !$�%���. 4. ��������� &� #�"����� �� ���$������ �� ������ � ��!%��� ��%�. 5. ��=#��� ���#� �� �� ��#��� ��� ������$� �� �����������. 6. �#&������ +�� "�#�$�=����.

<78,9*6�8 6������ "� � ������� �������,>6� , �<8��,�<%: )������ (�"�� �� ��(�+�� =������, ���)�, ��=, �������� � (�$��.

1. ����� %� (�"���� �� ���)��� � ��"%$��!��& %�. 2. �� ��=��, (�"���� ����$� %� �� ��� ������� ��$�����, ��"%$��!��& %� � !��)� %� ��%����� ��$���. 3. ��;���& %� )�������� (�"�� � �"��)� %� ��%����� ��$���.

<78,9*6�8 7M����������"� � ���� ������ �� ��� �� ��� ���,>6� , �<8��,�<%: (��������, ���&�� (����������� ��������� �� )������ (�"��, �������� � (�$��.

4. ����� %� ���������� �� (�������� � �����&�� %� �������� �$���� �� %�$�(� "%�$�(!��A�. 5. ��;���& ������ �$���� � �#�$�=� %� ��$����� ��� �� %� ����$. 6. '������ ��& ����������� ��$� ��#�� �� �"��#���$.

TEMA 9

130

TEMA 9TEMA 9

Page 131: Biologija 8 Mak

�� ��������� ����� "� � ���������� �� � ��� C� ����!:

- �� !(��+ �� %� �#&���!��+ ���������� ��$��� � �!��;���� �� ����$���;- �� &� ���+!��+ �!��;�&��� �� ����$���� �����(;- �� ��"$��!��+ ����#�� � ��+�� ����� � �� ����+ ���(��� "� ���;- �� &� ���+!��+ %���#��� � �!��;�&��� �� ����$��� "� ��� � �$!0;- �� %� "���+ ������!��A��� �� "�!)���� ���"#� ��" ��$����� �� !����;- �� &� "���+ �!��;�&��� �� ��;�������� �� ����+������� ��$��� �� ��$���;- �� &� �#&���!��+ �!��;�&��� �� ����$��� "� (���� � ��!�;- �� !(��+ �� �� "�+���!��+ �� ����!(���� ���"#�.

����� !�� C� �� ������ ! � � ���:- ����$�,- ����$� "� ���, - ����$� "� �$!0 � ��(����=�,- ����$� �� ��=���.

TEMA 10TEMA 1TTEMA 10

131

������

Page 132: Biologija 8 Mak

������ � ������� ��?�����

@������ �����&��� ���B� �� ����� �� �������+���� �������. C�& �(� (�0���"(� ����! ��� �� ��������� ���� ���(��� � ��������� ���%���. '��(����� �� =�������� ��������� �� ���������� �� ���"#� +�� ����� �� ������!���� �� ��� ����! ���"������ �������. ��%! ���"#� ���B��� �� �������+���� ������� � �� ��������� #$���! �� ����+����� �� ��%���"(��. ��!%�, ���, ���� +�� �� ���"#��� �� ������+���� ��%���, ������!���� �� ������+���� �������. ��$�� �� �������� �����( +�� %� ������� ���"#��� � ����)�� �������� � ����� �$� ��������. ��;�������� (�=�� �� #����:

- ������� �������� �� ���"������ ������, ���� +�� �� ��;�������� "� #�$��;

- ,������� � �!���, �$� ��� �-�����, ���� ���������� �� ���"������ ������ "� ����� � ��(�����!��;

- ������� �����, "��!=��� �� ���"������ ������, ���� +�� �� )��)�A��� � ����)�A��� �� (��=��;��� �� ����� � ��;�������� �� ��!%��� ���;�&�$�"����� ����$�� ��%���. ��!% ��)�� �� ����$#� �� ����$��� &� ��$!)!�� ����������������� �� ��;��������. C���, ��������� ����� � �(������ �� ����#�� ��%��, � ��!���� ����� � +����� �������������� ��" ��%���"(��.

������� ����: - #��"� - ��;������ �� �����, - ��!"� - ��;������ �� ������+���� !��, - ������� - ��;������ �� ������+���� !��, - 9��� - ��;������ �� &�"����, - ����� - ��;������ �� %������ ��$ �� ������� ���"����.

6�!�� ���� - ��������, ����, ���, ��� � ����� - �� ��=��� � �� ������+���� ��%��� � ����$� "� ����� �� (!��!$���, �������� � "%$�#�����. ����$���� ��;������ (�=�� �� �� ����$�� � ��" ������ �� ���"#��� �� ��� ��%�������. 8��������������� ��������� ���(��� �� ��(�����!����, '�������������� ��%������� �� ����$�����, � ��������������� ��������� 0�(���$��. ���������������� ��%������� �� ���=�A�, ���%�A�, �������� �$� ��#��;��, +��, �� ������, �� (�0���)�� ���"#�.

��� 1��� 1

������� ��: �� � ���"#�?*��� ��%���"(�� ���%��� �� ���"#��� ��� ���B��� �� �������+���� �������?'���! +�� �� ���(��� ���"#���?�� ��� ��$��� � �"%������ �������� �$����?

TEMA 10TEMATEMA 1100

132

Page 133: Biologija 8 Mak

��O�� �����

��+���� ����$�� ��;������ �� ���B��� �� ���� ��$��� �� ��%���"(��. ��$ �� ��� �(������ �� �� ��=���. '���! ��� %� �������(� ���(����� �� �������+���� �������, � ��$ �� �� ������+����� �� ��%���"(��. �� ���� %�!�� ���B��� ��;�������� ��, ����, ����, �����, �����, �������, ������ � �� ��"� (�$.10.1).

6��� � ��������� @��������� ��%���"�( "� �� �� "�+���� �� ��(�����!����� �$�&���&� �(� ��;������ +�� �� ��(����� "� ���(�A� �� ���"#��� �����"������ �� ���(����� �� ��(�����!����. '����&�� ����#�� ������ ��;������ "� ���$� � $����. ����������� � ��� �� �(������ �����+ ��� ������(����. ��&%!��� �� ���������� �� %������, %�#�� � ���$! �$�#�����. ��;�������� "� ���$� �(������ ��

��+�� ���$�#��� �� ��=���. ��&%!��� �� ����������� �� !����� � �#��"���. *�����������)�� "� ��;�������� � ��� +�� �����&����� ����� �����"�!��A� �����!�� �� ������. C���, �� ���(��, ��� &� �����+ ������ �� ���� "�%����� �� 40 �� 45� �, �� ��)���� (�=� �� �� )!����!��+ �����&����. ��, �� ������ ���(� �����&������ )!����� ,� ��)�"��. ��;�������� "� ���$� � $���� (��%! #�"� �� ���������� �� ���(����� +�� �� �$!)�$�, +�� �� � �$!)�& �� ��;�������� "� #�$��.

6��� � ����� � �������� ��;�������� "� ����� �� �����, �$�������� ��$;�. C�� �� �(������ �� ����������� ��=� � �� ��&%�$�(� ���;�����;�&� %� �(� �� �������� �� ������� �� ��;��� � ��"���. ������ � ����� �� &�"����, ���� ����, �(��� %�$�( #��& �� ���� ��;������. *��� � ��;�������� "� ��(�����!��, ���� � ��;�������� "� ����� (��%! #�"� �� ���������� �� ���(����� +�� �� �$!)�$�. '�� ������ (�� ���(��: ��� �����;��) )������ �(� (�=���� �� ��)!����!�� �������� �� ������+���� ��%���. �� ������� ���"#� �� ��(����� ��;�������� +�� �� ���B��� �� ������+����� �� ��%���"(�� � "���� �� ����)��� �������� �� ������� ��������.

6��� � ���

��%�������� �������+�� �$�&���&� �$� ���!+!��A��� �� �!��;�&��� �� ����& ��%�� (�=�� �� %�$�(� (��� �� %� ���!+�� �!��;������A��� �� ��%���"(��, � �� ��(��� ��� �� %� "�%��"�� � ��%����� �����&!��A�. �� ��%�������A� �� ������� �$�&���&� �$� ���!+!��A� �� ��(����� ��;�������� "� #�$��. �����, (�=� �� �� ��=� ���� ���� ��;������ �(��� ����#�� "�+����� �!��;�&�, +�� � � ���)��� "� ������� +����� ���������������� �� ��%���"(��. C��

TEMA 10

��. 10.1�������� �� ����� ����

#�$�������

�����������$�

$����

TEMA 1TTEMA 10

133

Page 134: Biologija 8 Mak

�� �(������ �� ��=���, (!��!$���, "%$�#�����, � ��(�$�! %� �(� �� ������+���� ��%���. ���� ��;������ ��������!���� ��"%������ ������ �$����, ����)��� �$�#���� ������ "���+�;�.

6��� � �������

��;�������� �(������ �� (!��!$���, �������� � "%$�#����� ��%��������� ���"#� +�� �� �������� "� �����!��A� �� ��$�=#��� � ���(����� �� (������ �� ��$��� �� ��$��� �� ����� �� ��!%� ��$���. ���"#��� ��#���� �� ���� ��;������ �� ����0���� "� ��������;�&� �� (!��!$��� � �� ��=�� "� �������� ����������, ���� +�� ��: ���A���, ��)�A��� � ��!%� �$�=��� ���=�A�. ���"#��� �� ���� ��;������ ����! ’�#������ (�"�� �� ������!���� �� (�$��� (�"��.

������� ������� ������

����� � ���

����$��� "� ��!� %� ��)��!���� ��;�������� �� ����+����� �� &�"���� � ��� ����� +�� ���"#��� %� ������!���� �� ;������� "� ��!� �(������ �� ������ �� %�$�(��� (�"�� (�$. 10.2). ��;�������� "� ��!�, ����)��� ����� ����� �$� ��� � ���, �� ���B��� �� ��#����� �� &�"����. ���"��A��� �� ��$;��� "� ��!� � (�=�� ��(� ��%� (�����&��� +�� �� ���B� �� !����� ���"���� � ���������� �� ��(�+ �� �$!�����. '����&�� ��;������ "� )����� ������� ��!���� � ��� �� �(������ �� ��"$�)�� ��$��� �� &�"����. - ������ ���� �, ��&)����, �� ���,����� �� ����� �� &�"����. - 7������ ���� � %� ���,����� ��$;��� "� ��!� +�� �� �(������ �� �������� �� &�"����. - ������� ���� � �� ���,����� �� �������� ������ �� &�"����. - #���� ��� ���� � �� ���,����� �� "������ ��$ �� &�"����.

����� � �����

��;�������� "� (���� �� �(������ �� ��������� ����� �� %������ ��$ �� ������� ���"����. �������� )����)�� (�=� �� ��&���!���� ���� (������ ���"#�, ��(� ��� �� ��������� �� ������� �$!". ���"#��� �� ��;�������� "� (���� ����! (�������� ���� �� ������!���� �� ;������� "� (����, �(����� �� ������ �� %�$�(��� (�"��. C�$�!��A��� �� (������ � ���������� ����"��� �� ������ "� ��!�, �� ��"$��� �� ������������ 0�(���$�� (�=� �� #���� ������� ����,� ����! (������ ����$�! �� ��!���. ������ �� 0������ � (��%! ��=�� "� �������!��A� �� �������� � �"$�)!��A��� �� ��%��������� ������. ����$��� "� (���� �(� �����#���� "� ��(��A�. ����+ ��(������ ����"��� �����(, ��,� ��������� ��� %� �����"����.

��!��� �!���

����$� ��!����

��$��� ��!�����$���� ��!����

%��)$��� ��!����

����$� "� (����

��. 10.2����� �� ���� � ����

TEMA 10TEMAATEMAA 1100

134

Page 135: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

'���! ����$��� )������ %� ���(� ���"#���, � �� ��& ��)�� &� ���"���� ��������� ���$! ��#�. ����� ����$� �(� ���&� ����#�� %���#�. ���"#��� ��� %� ���(��� ��;�������� ����! ���"�������� ����� �� ������!���� �� ;������� �� %�$�(��� (�"�� ���� �� ���$�"����� � �� ��& ��)�� ��� ��#���(� �����(�;��. ������ ����������������� � %���#��� ����$��� �� ��: ��+�� � ����#��. ������ ���"#��� +�� %� ���(��� ����$��� �� ��: (�0�����;������, 0�(���;������, ���(���;������ � ������;������. ��+���� ����$�� ��;������ �� ���B��� �� ���� ��$��� �� ��%���"(��. �� ���� %�!�� ���B��� ��;�������� "�, ���$�, $����, #�$��, �����, ��������, ������� � ��(����=�. ����$��� "� (���� � ��!� �� ����#�� ����$�. '���! ��� ��� %� ���(�(� 0�(������ ���"#�.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�&� � �!��;�&��� �� ����$���� ��%���? 2. �� � ���"���� ��;�����? ������ ����$�! ���(���.3. ��#��& %� ����� ����#�� �����.4. ��#��& %� +���� ��+�� �����.5. *��� �� �(������ ��;�������� "� ��!�? *�� ��!��� ���"#� %� ���(��� � ����? 6. ���+� %� ������ "� (����. 7. �� � ������;�&� � ��& ��� ����$� ������? 8. *��� �� �(������ ��;�������� �� ������ "� ������� � ��(����=�?

TEMA 10TEMA 1TTEMA 10

135

Page 136: Biologija 8 Mak

��� 2��� 2����� � ����� � ����G�

'���! ���� ��� �)� )������ ���(� ����,� �� 80% ���)���;� �� �������+���� �������. �� ��� �(������ �� ������;��������.

5!��� � ������ ����� � ���� ��� ��� �

����� � ��=�� ��%��, +�� � "�+����� �� ��������� ����� +�� %� ��"������ P������� �� �)���� ���"���� � �$!=�� ���� "�+���� �� "������ ��$ �� �)���� &�#�$��. �� �������� ������ ����� � "�+������ �� ������ ��� � ������ ������, ������� ����� ��"������ ����#�� ��)���� - ��$"� ��� �$!=�� "� ���(���A� �� ����� � ���� "�+���� �� �����;�� � �� ����� ������ )����)��. ����� "� ������+����� �� �)���� &�(� � ����"��� �� +��� (!��!$�. ���� (!��!$� %� ���=!���� ����� �� �)���� �!��� � ���"(�=!���� ��%��� ���=�A� $���, �����, %��� � ��$!. �� ����� �� �)���� �!��� �(� (���� ����� ��� ��(�%� ����� ��$���� �� �� ���=�.

6��� ����� �)���� &�#�$�� �(� ��� �#����� (�$.10.3). ��&�������+���� �#����� � ����)��� ��� � � ��������� �� ;����� ���"�� �����. �� �������� ��$ �� ����� #�$���� ���(��!�� �� ���"���� ��$ ����)�� ������.

������� �#����� �� �)���� &�#�$�� � ��� ����. C�� � ��������� �� ���"�� ����� #�%��� �� ����� ������. ���& �$�& � #�%�� �� ��(�������� ��%(��� ��& ������+����� �� ����� &� ����� ��(��. �� ��������� ��$ �������;��� ���(��!�� �� ������� ��� �� ��� �� ������"!�� !������ �$� ����. ,����� � �"%����� �� (!��!$�� �$���� �� ��� �(� �$���� �� ��%(���� ��� &� ������ #�&��� �� �����. �� ��#���A� � +���A� �� ���� (!��!$� �� "%�$�(!�� �$� ��(�$!�� ;�����$���� ����� �� +�����;���, ����)�� ���� �$� �����. �$�%��� �� !������ � �� %� ��%!$��� ���$�%!��A��� �� ����$����� �� �����. ��� ����$����� � ��$�� � #$������ +�����;��� �� ���+��!�� ��� +�� �� ��(�$!�� %�$�(����� �� ;������. ��� ����$����� � (��%! �$�#�, +�����;��� �� ��#��� � %� "%�$�(!�� ������� �� ;������. &�������� ��� �(� �#$�� �� P���� �� ����� �� %�$�(��� ��$�! �������+���� ��#��� �� +�����;���. ���� (!��!$� &� ��=�� �C� � %� (��!���� ��&"����� �"%$�� ��� ���;���� �� �������� �$� ������� "�. %�C�, � )����, ����$�"�� ���!��!�� �"%������ �� ;���� �$����)�� (�����&�$. C�� �(� ��� ���!�)��� ����+���, �� "���� (�=� �� �� ���+� ���� ���&�� ���!�)���. ����&,� $�,��� � �$����)��, ��&"����� ��#�$��� (�=� �� �� ��������#!�� +�� ��(�%� ��� ���!����A��� �� ����$����� "� %$���A� �� #$���� �$� ��$�)�� ����(���. '������� ��$ �� �)���� &�#�$�� � ����$��� �� ���� �����, ��)���� ��&� �� ���B� ��(�B! $�,��� � ��=��;���. ��&������+���� �#�����, ����)��� �������, �(� ����$�! �$���� �� ������ �$���� ����)��� �����" � �����". C�� �� ��;������ +�� �� ����$��� �� ����$���. +����"� ���%����� �� ��$�� ����$��� � ��� �� ����$��� �� #��. ��&(��%! �� %�!������ �� "������ ;�����$�� ��$ �� (��=��;��� ����)�� ������ ������ �$� ��� ���. �� �� (�=�(� �� %$���(� ����$������ "��;� ���#� �� ������ �� =�$���� ��(��. �����"� ��

TEMA 10TEMATEMA 1100

136

Page 137: Biologija 8 Mak

����$��� �� �$�#� ����$��� � ��� ���%����� �� �$�#� �����$�� �������, �� �� ��"������ &���� �$���. ����������� �� �������� �� (��=��;��� � %� �����!���� ������� ��$�. ��+�� ����$! �� =�$���� ��(�� "���)�!�� �)���� ����. ������ �� (��=��;��� ���� "���)�!�� ������ ����)��� � ��� ���. �� ��(� �� ����)�A� �� )��)�A� � ��� ����$������ "��� ����� �� �$����� ��(�� )������ �� (�=� �� %$���. *�%� �$�%!��+ �� "���(���� ��#�, ����, �� ���(��, �� ���� ��$�, ���� ������ ���(����� ������ ��+�� �� %$���+. C�� � ������ �� ��& ����)�A��� �� ��������#!���� �� ���%�����. ���� ��&��� � ����)��� ������ � �����. J!��;�&��� �� ����)�A��� � )��)�A���, %$����, �� ������!�� ����! ��%(������ +�� �� ����$��� �� ����$���. ��"����A��� �� ���� ��%(���� "����� �� ����(���� �. C���,

��& $�;��� ��& ��� ��������!�� ����(�� � �� ��0������, �)��� ��+�� �� ���������� "� %$���A� �� ��(��, �������, ��& )���� �(� ��,�� (����+����) �$���$�. ������+����� �� ����� ����$���� � �� (��� =�$������� (�����&�, ��������� ���, +�� %� ����$�!�� ������+���� ��$ �� ����� � %� ���=!�� �)���� &�#�$�� �� ��%����� ���)��� �#$��.

���� ������ – H������G� �� �����

����$������� "��;� (��!���� ��" ���P����, #�"#�&�� ��$��� �� �������� ��$ �� �����. '�����, ��� ������!���� �"(��� ����)��� �����!� "�. ��� �����+!��A� �� ����$������� "��;� ���"(�=!�� ����$����� �� (��%! %�$�( ������� �� �� ����)� ��� (��%! (�$� ����+��� �� (��=��;���, ���� �� �(������ ��;��������. ����$������ "��;� ��� �� ��#����� �� ����(����� ����! ��=��;���, ;������, $�,��� � ����$������ ��$� ��B��� �� =�$���� ��(��. *��� ��"!$��� �� ��"��� �����+!��A�, $���� ��& ��B� �� =�$���� ��(�� � ��(�$�� � ��������. ���� ����$���� ���"#� ����! �)���� ���� �� ������!���� �� ;������� "� ��� �� ��$���� ��$ �� ������ �� %�$�(��� (�"��. C�(! �� ���$�"����� � ��� ��#���(� ��"����&� "� %�$�(�����, �"%$���� #��&��, #�&��� �� ����(����� � �$�)��.

����$���� ��$�(��=��;�

#�$��

�������;�

�)������

�$�����(��

;�����$����$�#������

+�����;�

��=��;�$�,�

;�$�&����(!��!$

(!��!$� ��� %� ���=�� �����

������ �� �)���� &�(�

��. 10.3������ � ����

TEMA 10TEMA 1TTEMA 10

137

��. 10.4 =���������� �) �����, �) �����

&) 0)

Page 138: Biologija 8 Mak

�� ���� � �����

��=��;��� (��%! )���� �� �����!�� � ���"���; �� �����. '�������� �����"������ �� ����� ����(��� �$� �����;�� (�=� �� &� �+����� ��=��;���, +�� &� ������ ���� "��� ����������. ��� ������� ������� �� � �� ;�����$���� "��� �� "���;��� (����� - ����� �� ;������� �� �#������ ��$ �� �����), (�=� �� �� ��&��� �$���$�. ��� ����� )����)�� ����! �)���� ����� ���$�"�� �� ����� ��� &� ���"��� ��=��;���. �� �� �� ������� �+���!��A� ���#� �� ��#���(� ��(�+ �� ���!)�� $�;� "� �� �� �������� �!B��� ��$�.

*��!� " � ����

0��� ����� � ���$���;� �� ������ �)�� &�#�$�� �$� ������$�� ���(���;�&� �� $�,���. (�$. 10.5. #). �� ���� �$!)�� ����$������ "��;� ��B��� ��"��� =�$���� ��(��, '����� ��� "� ����(����� ��� %� %$���(� �� #$�"! �� ��"���� (���� �$���. '���(����� ���#� �� #���� ��$��! �� ����� "� �� (�=�� �� �� ����� &����. �� ����� �$!)�� � �����#�� �� �� �������� �)�$� �� ��������� ����$�, +�� %� "%�$�(!���� �����+!��A��� �� ����$������� "��;�.

��. 10.5 >��������� � ����

7���� ����� � ��!%� ���!+!��A� �� ����� +�� �� &��!�� )����. �� ���& �$!)�& �)���� &�#�$�� � (��%! ��$%�, ��� +�� ����$������� "��;� ��B��� ���� =�$���� ��(��. (���� �$. 10.5. �). ����$�)����� ����(��� �� ��&���� � (�=�� �� ������ &���� ��(�, ��� �� ������� (��%! #$���! �� �����. �� ����� �$!)�� �� �������� �)�$� �� �������� $�,�. �(� ��� ���� )��)�A� +�� �� ����$��� �� ;�����, "�$��� � ���� ����$���. �!B��� ��� ����+�� ��(��� )��)�A� �� ;�$���� �$��� "� #�&� ��������, � ��� ��� ��(��� ���� ��� )��)�A� �� �$��� "� ��� #�&�.

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(�� '���! ����$��� "� ��� )������ ���(� ����,� �� 80% �� ���)���;��� �� �������+���� �������. ��������� � �� ��(�+�� ��$��� � �)�� &�#�$��. '�(�+�� ��$��� ��: ��B���, ��������, �)���� ����;�, �������+���� �)�� (!��!$� � ��$"���� =$�"��. $���� ��$ � �)���� &�#�$�� ��������� �� ��� �#�����: #�$��, �������;� � (��=��;�. �� (��=��;��� �(������ �� ��;�������� "� ���, )��)�A� � ����)�A�. ��� �� ����� �� ��$��������� � ������������.

TEMA 10TEMATEMA 1100

138

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�1. *�� �� ��������� ��$��� �� �����? 2. ���+� %� (��!��A��� �� ����$������� "��� �������� ��" ����� �� (��=��;���.3. *�&� � �!��;�&��� �� $�,���?4. *�� ��;������ %� �(� �� ����� � ���� �� ����$���?5. �� � ���(���;�&� �� �����? �#&���� ����! ���(��. 6. �� �� (�=�(� �� %� %$���(� ����(�����, �� ��& ��$ �� ����� ���#� �� ������ ����$������ "��;�?7. �� ,� �� �$!)� ��� ����$������ "��;� ������ �� �$����� ��(��?8. ���+� %� (����� �� �����.

Page 139: Biologija 8 Mak

��� 3��� 37���� � ����� � ��7O�G� �

���������*�& )������ �(� ��� !+� �� ��� �� �(������ ����$��� "� �$!0 � ��(����=�. '���! ����$��� "� �$!0 ��� %� �����"����(� ��"$�)���� ������ �� "�!)�� ���"#�,

������ ����$��� "� ��(����=� ���"(�=!���� �� &� ���=!��(� ��(����=��� �� ��%���"(��. ����� (�=� �� �� ����$� �� ��� ��$�: �� ���!��, ������ � ����!�� � � (�$. 10.6)

�$����)�� �����

������$��

��$!��!=�� ��(���

�$!+�� ����

�$!+�� ��$=��

%�$��������0����

�!#�

!"��%�&�)����)�

�$!+��� �����)�

�������+���$!+�� ����$

!+�� +��$��

��. 10.6������ � ���

*� ���!�� � �

�������+���� ��$ �� !���� ��)�!�� �� �!� !���. ��&"����� !$�%� � �� %� ����)!�� "�!)���� #������ ��� !����. '� ��� �$��!�� �� ���!���� ��!�� ��, ��& � ��$% ���$! 2,5 �(. *�=��� +�� %� �#$�=!�� ���& ����$ � (��%! �����, � �� ������ ��$ �� ����$�� �(� ����#�� ��� $�&�� =$�"��. �� ���&�� �� �$!+���� ����$ � �$!+���� (�(#���� �$� �$!+���� �����)�, +�� � %����;� (�B! �� ���!���� ��!�� �� � ���"������ �� �������� !��.

������ � �

'��"������ �� �������� !�� � (�$�, 0���"����$�� ���������, ����$���� �� ��"�!0. �� ��� �(� ��� (�$� ��!�� �� ��", ��� �� ����� ��&(�$� ���)�A� �� )��������� ��$�. C���� �$!+�� ���)�A� �� ����"!���� ���� "� �� (�=�� �� %� "���$!���� ���(����� #������ �� �$!+���� �����)�. ��+���� �� ������ �����- ������ � ����"��� "� �$!+���� �����)�. ��!%��� ��$ �� ��� ���)� � ����"�� �� ������� ���)�, ����)��� ��� �. C������ �$!+�� ���)� �(� ����$�"�� �#$��, � � ����)��� �������. C�� � ����"��� �� ������$���� � �� (�(#������ �� ���$���� ���"��)� �� ��� ��)�!�� ������+���� !��. � ����� � ���� � ����$ +�� &� ����"!�� ���"������ �� �������� !�� �� %�$����� (%�$���). ���� ��!#� � �������� � ��" ��� �� ��+� �����&��� �"����)!��A� �� �������;��� �� ����� ������ �� �$!+���� �����)�.

9����!�� � �

C�� � ��&�$�=�� � ��&��=�� ��$ �� !����. C�� � ��������� �� ��� ������� ��������. ���& ��$ �� !���� � ����)�� � ������ �����, ��& �(� ��� ��$�. ������ � ���� ����, ��� �� ���B� �����+ "�� ���$���� ���"��)�. ������� ��$ � ����)�� ��� , � ������� � ��������

TEMA 10T MA 1TTEEMA 10

139

Page 140: Biologija 8 Mak

�� ��� ��������� ��� ����"��� �� ��� ���#�)��. �� ���� ��� ��$� �(� ��)���� ����)��� ������'. '�$=���� � ������� ;����, +�� $�)� �� �!,�)�� �� ��$=�� ��&� ���� ���� � ����$���� �� ��)���� ����)��� ������'. ��%���� "� �$!+�A�, ����)�� ���� � 7����, �(� ��;������ +�� �� ����"��� �� �������� �$���� �� ��!���� ��� . ���& ��%�� � �(����� �� ������+���� ������ �� ��� ��.

���� "� � � ����

��!)���� #������ �$�%!���� ��" �������+���� �$!+�� ����$ � �����"���!���� �������A� �� �$!+���� �����)�. ������� �������A� �� "���$!�� �� �$!+���� ���)�A� � �� ������!�� �� ����$�(���� +�� ��)�!�� �� �� ���=� #��������. ���� #�������� ���=�A� �� ����$�(���� �� ������!���� �� ����$�(����, ��&� ��� ����� �$�&����, ���� ����, �� ���=� #��������. '�����(! #���������� ���=�A� �� ����$�(���� �� ��%��������� �� ������� ������ �� ��;��������� �$����, +�� �(��� �����#���� ���=�A��� �� %� ����#��"!���� �� �$!+�� ���"#�. ���� �$!+�� ���"#� ����! �$!+���� ���� �� ������!���� �� ������ �� %�$�(��� (�"��.

6��� � �������

�� ������+���� !��, �� ��$!��!=���� ����$� � ������� ���#�)�� (�$. 10.7) �� �(������ ��;������ +�� %� ���(��� ���"#��� �����"������ �� (��!��A��� �� ��$�=#��� �� ��$���. ��;�������� �� ������ "� ��(����=� �� �$���� �� ������, � ��� �� ���"��� �� ��(�+ �� ������$�. ����� ��(���!��A� �� %$����� �����"���!�� ��"���=!��A� �� ������$���, ���, ���, �� ���&� ������, %� ���"��� ��;��������. �������� �$���� �� ���� ���#�)�� ��"������ ��� , ��& �� ����"!�� �� �$!+���� ����.

��$!��!=�� ����$)�

���#�)��

�$!+�� ��$=��

�G. 10.7@����� ��� �� ��������� �� �� ��"�

TEMA 10TEMA 1TEMA 1100

140

������ ������

-������� ���%$��� ��& �)�� $���� �� ����0����, �!�� � ��� ��(��� ����� ���)��-��� �� �� �����#�� ���)��� -���$=���$�� ���� %� -$�&�- +�! � +����� "� �����, �����"���!�� (�)���� � ����%$���;�. -��(�& ��$%� �� �$!+�+ ���(��%! %$���� (!"���-�"#�%����& ����$% ������& �� ����� �$!#���

Page 141: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

����� � ��%�� �� ��& �� �(������ ����$��� "� �$!0 � ��(����=�. ��������� � �� ��� ��$�: �������+��, ������ � ������+�� !��. �� ������+���� !��, �� �$!+���� ��$=�� �(������ �� ����$��� "� �$!0, � �� ����� ��$!��!=�� ����$� ����$��� "� ��(����=�.

<78,9*6�8 1

,����� "� � ��������� � ����� � ������,>6� , �<8��,�<%: (���$�� �%$� �� ��� ���, +�����, ���)� (��", �"��� �� ���$��� (�%��), (�$�� � (�$�(������� 0����&�.

1. �� ��=��� �� ���&��� �$���� �#�$�=� �� �$�(����� 101 �(., � ����� ������� �� ���� ����+��� ��;���& �� (�$�(������� 0����&�. 2. ��(� &� �%$��� �� ��� ��� � ��������� ������& &� ����+����� �� �#�$�=����� ������� �� ��=���. ��&�� %� (������ �� ��� ���,�+ ����� � ���� ��)�� �#�$�=� %� �� (�$�(��������� 0����&�. 3. *�%� ,� &� �"��#���+ ���� ��=#� ������� &� ���������� �� ������ �#�$�=�� ��$ �� ��=��� �� �%$� �"$����� �� ���)� (��", (�$�! "�%����� �%$� � �� ����� �� +�������. 4. ������ %� (������ �� ��� ���,�+ $����, ����� ���$�, � �� ���&�� (������ �� #�$��. ����%�+ ��;���& ��)�� �� (������ �� ��� ���,�+ �������� ���"#� �� ��� ������� �� (�$�(��������� 0����&�. 5. C�)���� ��� �� %� ������$ ��%������� �� ����(��;��� �� ���"#�. �#&���� %� ������ "�#�$�+��. ��$� ����� ��)�� ��%������� �� ���� ���"#�? *��� �� ����(��;��� �����������? *�� ����(��;� �� ���"#� %� �(� ��&(��%!?

<78,9*6�8 2

,����� "� � ������ �����

�) �� ���� !)���� �� ����$�$���� �� )���� (���(� (! �� "���"!���� �)���. '��$� ��� �� ������ (! �� ������� ��"$�)�� ����(��� ((�$��, �����$�, ���!����, %!(�, ��(�� � �$�)�) � �� ��%� �� #��� �� �����"��� +�� ��=� �� ������, ����� � ������� ����+��� � ��$�! �� ��+�� (�� ��%����

TEMA 10TEMA 1TTEMA 10

141

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. �� ��� ��$��� � �"%������ !����?2. *�&� � �!��;�&��� �� �������+���� !��?3. *��� �� ����)��� ���)�A��� �� �������� !�� � ��&� � ������� �!��;�&�?4. *��� �� �(������ ��;�������� "� �$!0, � ���� ��;�������� "� ��(����=�? 5. ���+� %� ����� +�� %� (��!���� "�!)���� #������ "� �� ���%��� �� ��;�������� "� �$!+�A� �� !����.

Page 142: Biologija 8 Mak

$����, (��%! $���� � �$�)�)

#) '��� !)���� ��& � �� "���"��� �)� �� ������!���� ��� )�+� �� ���� ��&� � "�%����� �� ��"$�)�� ��(�����!��. �� !)����� �� #��� �� ���� ��%���� �� ��&� )�+� �(� $����, �� ��&� ($��� � �� ��&� ���$� ����.

�) �� !)���� ��& � �� "���"��� �)� (! �� ������ ��"$�)�� (���"$��� (������ (�$��0�$, �����(, &�#�$��, $�(��, ��(�� � �$�)��) ��%��� "���)� � �� ��=� ��&� (���"#� �� +�� ������!��.

�$�)�� ��=#� (�=��� �� ��������� "� �� %� �������� ������� "� ��!�.

<78,9*6�8 3

,����� "� � ������� � ������,>6� , �<8��,�<%: �"��#����� +�(� �� #!��� ��� �� �� �$������ %�$�(��� (�������� � +������� � ����): I ��� - 6 cm; II ��� -3 cm; III ��� - 1,5 cm; IV ��� - 1 cm; V ��� - 7 mm;

1. @���& %� ��&����� �� ������, ����� �� ��!%��� ���, ��� +�� ����� ��� �� �� ������� ���#� �� �� ������. 2. @���A��� �� ��+� �� ����$�)����� ���$! 6 m. 3. ��� &���� %� %$���+ � ���$������ ��� #�" �� �� �����%�+ ��� "��)� ���� �(�+ ��#�� ���.

<78,9*6�8 4

������ ����������� ��,>6� , �<8��,�<%: ��� $���� 0����&� � ���#�� "� ;���A�.

1. �� $��� 0����&� �� ������ ���& ��;���& ;�� ��!%, � �� ��!%��� ����. 2. ������� %� ������� ��� � �� ������ ���#$�=!��& %� $����� ��� $����� ���. 3. �� ���� ���(� ,� %� %$���+ � ��!%�� � ������, �� �� ���� (�(��� �� ������� ��$� ,� %� ���(� ������, ,� %� %$���+ ��(� ��!%��. 4. �� "��$!)!��+? ��$� (�=�+ �� �� �#&����+ "�+�� �� ���� (�(��� ������ ��(� �� %� %$���+? ��$� �$����� �� ������ �����$� �� �$����� ��(��, �� "���� ����� �� &� %$���?

<78,9*6�8 5

,����� "� � ����� ��� � ������� "� � � ����,>6� , �<8��,�<%: (���(� "� "���"!��A� �� �)��� � ��$���&�.

1. �� ���� !)���� ��& ���� (! �� "���"!���� ����� �)� � �� ��"������ ��"$�)�� "�!;� (�� %�����, �����, +!+�� � �$�)��). ����)� �� !)������ � �� �����"��� �� +�� � �����"����� "�!���, �� ���� ���B� � ��&� � ��%����� &�)���. 2. �� !)������ �� ��$���&� ���"�� (! �� "�$��!���� !+���� +��$�� � ��������, �� ��"$�)�� $���;��, �� ��"������ "�!;�. ����)� �� !)������ � �� ������$� �� ���� ���B��� "�!;���. [� "�#�$�=��� ���� �� ���& �$!)�& !)������ ����� ����� %��+��. �� (��$���, "�+�� � ��� ����?

TEMA 10

142

TEMATEMA 100

Page 143: Biologija 8 Mak

TEMA 11

�� ��������� ����� "� � ���������� �� � ��� C� ����!:

- �� %� �(��!��+ � $�;���+ =$�"���� �� ������+�� $�)�A�;- �� &� �#&���!��+ ������� �!��;�&� �� ��%!$���A��� �� ���;��� �� ��%���"(��;- �� %� ��&���!��+ $�)�A��� �� ���� 0��(�� � ��%����� �!��;�&�;- �� %� �#&���!��+ ���$���;��� �� ���!+��� �!��;�&� �� =$�"��;- �� �#&���!��+ ���� ����������� �����( ��%����� �� �����.

����� !�� C� �� ����! � � ���: - 0��(���,- 0��(����� ��%!$���A�,- =$�"�� �� ������+�� $�)�A�.

TEMA 1TTEMA 11

143

?�������� ���7����G�

Page 144: Biologija 8 Mak

?������, ?�������� ��� �������� ���7�� ���

���� =$�"�� �� )��������� ��$� �� ����$��� �� ��� %�!��. �� ������ %�!�� ���B��� =$�"���� �� �������+�� $�)�A�. ���� =$�"�� ����! ������� ����$� ������ ����!��� %� $�)�� �� �������� (����. ������� %�!�� &� ��)��!���� =$�"�� +�� ��(��� ������� ����$� � ��� ������ ����"���� %� �"$�)!���� �������� �� �����. ���� =$�"�� �� ����)��� ����� �� ����!�� ��"� �$� ��������� ����� � ��� %� ��)��!���� ����������� ������. '���"������ �� ���� =$�"�� �� ����)��� ������� (�$.11). ����������� � �������� �����( %� !����!����, ������$����� � ������������ ���� �!��;�� �� )���)���� ��%���"�(. ��#����� �� ���� ��� �����(� � !�$�%$�����, +�� (�=� �� �� ���� �� ������ ���� ���������� �� 0�����"��� &� ������$��� �������� �����(, ��, � �#�����, ��$ �� 0��(����� ���������� �$�&��� ��" ���������� �� �������� �����(.

��� 1��� 1

��. 11 %������� � ������� "�����

A������ � ���������

/��(����� �� #��$�+�� (������ +�� &� !����!���� ��#����� �� �������� �$���� �$� ��%��� �� ��%���"(��. /��(����� �� ���!+���� �������� �� ����� � ����! ��������� �� ������!���� �� ���� ��$��� �� ��%���"(��. C�� %� ��%!$����� �����A���, (���#�$�"(��, ��"(��=!��A��� � ��!%� ���;��� �� ��%���"(��. ����� 0��(��� ��&���!���� �� (��%! �����, ��!%�, ���, ��&���!���� ��(� �� ���� �����. C������ �� ��� ��&���!�� ������� 0��(�� � ��� �$� ���� ��� �. *$������ +�� �� �(������ �� ��� ����� �(��� ��������� �(������ �� �$���)���� (�(#����, �$� �� ;����$�"(���, ��� %� ����"!���� 0��(����. �� ���$�%!��A��� �� 0��(���� �� �$������, ��& &� �������� ��#����� �� ��� � �������!�� �����"� �� �������� #�$������ �� ������.

����� 0��(��� �� ������ �"$�)!��A� �� ������� ����$% ���(����� ������ - � �� ��� ����$�, ��!%�, ���, ��&���!���� #�"� � �� ��������� �� �������!���� "� 10 (��!��. /��(�����, ������ %���#���, (�=� �� #����: - >��� ���, - �������� - 0��(��� �"%������ �� (����. C�� �� ��"������ �� ������ �� ���#!#��=���� =$�"�� � �� ��$����� =$�"��.

TEMA 11

��. 11.1������ �������� "�����

�����"�

0�����"��������� =$�"��

%����� =$�"��

���#!#��=�� =$�"����������&�&)��;�

��(���;�

TEMATEMA 1111

144

Page 145: Biologija 8 Mak

������"� � ��������� ����������� =$�"�� ��"���� �������� ��$�)����� 0��(��. C�& �� ����� ���B� �� ;�$���� ����� ���� %� ����=!�� ������ ��&����, ������� ;�$���� ����� ����!�� �������. C������ ��������� �� ;�$���� ����� �(� ��%������ ��&���� ��" ����������� =$�"��, �� +�� �� ��(�$!�� ��&"����� ���������, � �� ��(��� ��� � �"$�)!��A��� �� 0��(����. ������� ��)�� �� ��%!$���A� �� ���������� �� ����������� =$�"�� � ����)�� ����� � �� ��� ���.

?���H��, H7�� ��� � ���7O7��G�

/�����"��� � (�$� =$�"�� ��&� �� ���B� ��� (�B!(�"���� � ����! ����$�� � ����"��� "� ��%����� 0�����$�(!�. N$�"���� � ����$��� �� ��� ��$�, ������ � ���� �����.

/�����"��� � ����)��� � � � ����, #���&,� �"$�)!�� 0��(��� �� )�&� ��(�+ �� "�#�"!�� �$� "�#��!�� ��#����� �� ��!%��� ��������� =$�"��. ��#����� �� �������� ��"�� �� 0�����"��� � ������$����� �� 0�����$�(!��� �� ��(�+ �� ������� ������� (�$. 11.2). ��$�"��% 0��(����� �� !���!���� �� �������� ��"�� �� 0�����"��� � &� �������!���� ��&"����� ���������.

D������ �� �������� �����

�� �������� ��"�� �� 0�����"��� �� $�)�� ��%�$�( #��& 0��(��� +�� ��&���!����, ���� ��, ��" ��#����� �� ��!%��� ��������� =$�"��. ���� ,� %� �#&����(� �$�&������ �� ����� �� ���: - D������� � ����"� �$� ��� ���������� ������ (�8D), ��&���!�� �� ����,� ����� �� ��%���"(��, �����"���!��&,� ��"����A� #�$������ +�� �� ����0���� "� �����A�. ��� �(� �������% �� ���& 0��(�� "� ���(� �� �����A���, ������ ��(� ����$�� �� �"�����, ,� ������

��. 11.3 � >�� ���, I������ � I�I�� ���

TEMA 11TEMA 1TTEMA 11

145

Page 146: Biologija 8 Mak

(�$� ���� O!O�. �#�����, ��� "� ���(� �� �����A��� �� �"$�)!�� ��%�$�(� ��$�)����� �� ���& 0��(��, ������ ,� �"�����, ������� ,� #��� ���%�$�(� ���� O��. ��� �� &��� "%�$�(��� ��$�)����� �� ���& 0��(�� ��& ��"����� $!B� ��& ��� ���B� �� "�#�$�=���$�� "%�$�(��� �����A� �� ��$��� �� ��%�����, ���� +�� ��: �����, !+���, ������� �� ��;��� � ��"���, ��$���� ��$�;� � ��. ���� ��&��� � ����)��� �������� (�$. 11.3 #). ����� ���& 0��(�� �� �������� ��"�� �� 0�����"��� �� $�)�� � 0��(����� ��� ��$!���� �� ��!%��� =$�"��, ���#��� ��: ���������� =$�"��, ���#!#��=���� =$�"��, ��$����� =$�"��. ���� ���� �� $�)�� � 0��(��� ��� %� �������!���� ��"����A� �� ($��� �� ($�)���� =$�"��.

��. 11.3 � ���� �������

D������ �� ������ �����

�� "������ ��"�� �� 0�����"��� �� $�)�� ��� 0��(��� ������, +�� &� �����(�%� ��������;�&��� �� ������ �� #!#��=���� ����$)�A�, � �� ��(��� ���, %� ��(�$!�� ����$�A��� �� ������, ��"��� ���� ������!����)�� 0��(�� � �������, ����������� ��& �� �"$�)!�� ���� �����!��A� � ��& �����"���!�� �������;�� �� (!��!$��� �� (������ � ��)�A� ($��� �� ��&����.

O�������� ��� ������� ����

��&(�$� �� ����������� =$�"�� � !���� ���� ����. C�� � �(������ �� �����$�� �� ������ (�$.11.4). �(� ��� ��!=�� ��$� ����)��� �������� ������, ��������� �� ���� �� ����� ������ �� %��$����, � (�B! ��#� ����"��� �� ������� $����. �������� =$�"���� � "�������� �� ����!$� �� ���"�� �����. ��&��=�� 0��(�� +�� �� ��"���� �� ���� =$�"�� � ����������. J!��;�&��� �� ���������� 0��(��� � �������!��A� �� (���#�$�)���� ���;��� ��

����,��� �� �$������ �� ��%���"(��. 1���� � �������� ��$ �� 0��(����� �� ���� =$�"��, ��, ������ ���, � �����#�� �� ��%���"(�� ����! ��0������ � ������ �� �� ����!�� ����$�� ��$�)����� &��. �������%�� �� 0��(���� �������� ��& ��;��� �����!�� �� �������$�� ��"�)�� ��"����� � ���!+!��A� �� !(�������� ��"��&. ���� ��&��� � ����)��� ���������. ��� �������%�� �� 0��(���� �� &��� ��& ��"����� $!B� �� "�#��!�� ��#����� �� ��;���, �� ��(�$!�� ��$������ ��(�����!��, *�& ���� $!B� �� &��!�� � ��(�$!��A� �� ��"�)���� � ���0�)���� �����#�����. '�� "%�$�(��� ��������� �� +����������� =$�"��, ��.11.4 #������ "�����

TEMA 11TEMATEMA 1111

146

Page 147: Biologija 8 Mak

������� ��� "%�$�(��� $�)�A� �� 0��(��� �� &��!�� "�#�$!��A��� ����)��� >���� �����. ��&"��� ������������)�� "��;� ��: %!+�����, ���!�)��� �)�, )!��� �"%$�� �� $�;���, "%�$�(��� �����"�, %!#�A� �� ��=�����, "�#�"��� ��#��� �� ��;���, ����A�, "%�$�(��� ��$���� ��(�����!��, �����A� � "�#�"�� (���#�$�"�( (�$. 11.4 �,#).

��. 11.4 � �������

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

����������� =$�"�� $�)�� 0��(��� ��� %� �������!���� �����A��� �� ��%���"(��, (���#�$�"(��, ��$!���� �� ��$����� =$�"�� � "����� �� �������� �����( ������$�����, ������������ � !��%$��!���� %�$�( #��& �!��;;�. /�����"��� �$� (�"�)�� =$�"�� �$�&�� �� ��"��&�� �� ��%���"(�� � �� ��#����� �� ���������� ��������� =$�"��. C��������� �$� +����� =$�"�� $�)� 0��(��� ��� %� ������$����� (���#�$���)���� ���;���.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. �� +�� �� ��$��!���� ����������� =$�"��?2. *��� ��$!���� 0��(�����?3. �� ��& ��)�� �� ����"��� ����������� � �������� �����(?4. *�&� � �!��;�&��� �� 0�����"���?5. *�&� � �!��;�&��� �� +������� =$�"��?6. �� �����"���!�� �������$���� �!��;������A� �� =$�"���� �� ������+�� $�)�A�?

��. 11.4 � B������� ���

TEMA 11T MA 1TTEEMA 11

147

Page 148: Biologija 8 Mak

��������, ���7������ ����, ������ ����

��������, H7�� ��� � ���7O7��G�

'��������� � =$�"�� ��&� �(� ���&�� !$�%�. *��� =$�"�� �� �������+�� $�)�A� ��� ��"���� ��%������� ��� +�� �� ������!�� ����! ����$� �� ��)������ ��$ �� ������� ;����. *��� =$�"�� �� ������+�� $�)�A� �� �������� �$���� ��� ��"���� 0��(���. '��������� �(� (�$� ����� ��" �� ���;�&�$�"����� �$���� ����)��� %�������� � ����� ��". ���� �$���� %� ��)��!���� ����������� ��$ �� ���������� ��& �!��;������ ��"������ �� ��%����� ��!% ��$. ��&��=�� 0��(�� +�� �� ��"���� �� ���� ������)�A� � ��������. ���!$���� !)����!�� �� ������!��A��� �� %$!��"��� ��" �$���)���� (�(#����, � ���� ����, %� "%�$�(!�� ������!��A��� �� �(�������$����� �� �$������ ���� +�� �� ��������!���� ��� ��"����A���

#�$������. �� ������ ��&���� ���!$���� %� ��(�$!�� ��$�)������� �� +�,�� �� �����. �%�$�(����� ��$�)����� �� ���!$�� �� ����� %� ���"(�=!�� ��$�����A��� �� ��+���� �� +�,�� �� ;����� ���#. ��� ������ ����� ���)��� �� �$������ �� ���������� �� �� ��"���� ����$�� ���!$��, +�,���� ��(� �� (�=� �� �� ��������� �� �������. �� ����� �$!)�� �(� %�$�(� ��$�)����� +�,�� �� �����, ������� ���B� �� "�#�$!��A��� ����)��� !�C��� �����. ������� 0��(�� +�� �� ��"���� �� �$������ �� ���������� � ��������, ��&, "����� �� ���!$����, !)����!�� �� ��%!$���A��� �� ������ �� +�,�� �� �����. '�� �������% �� +�,�� �� ����� %$!��%���� �$�&�� ��" ��$�#��!��A��� �� ��$��������� %$!��"� �� ;����� ���#.

���7������ ����, H7�� ��� � ���7O7��G�

*����������� ����� �� ��� (�$� =$�"�� +�� �� �(������ ��� #!#��"���. ����&� ���#!#��=�� =$�"�� �(� ��� ��$� +�� �!��;�������� �������. ������+���� ��$ � ����)�� ���� ��, � �������+���� ��$ � ����)�� ��� �� ���#!#��=���� =$�"��.

��� 2��� 2

TEMA 11

��. 11.6 >�������"� "�����

��. 11.5�������

$��%��0������ ������)�A� $�)�� 0��(���

TEMATEMA 111

148

Page 149: Biologija 8 Mak

D������ �� ���� ��� � ���������� ����

/��(����� �� ��;������� �� ���#!#��=���� =$�"�� �� �"$�)!���� ���� ��%���� �� ���"#��� �� ��(����)���� ������ �����(. �� ���& ��$ �� =$�"���� �� ��"������ 0��(����� ������ � ���������, +�� �� �$�)�� �� 0�(������ %���#� � ����������. ���� 0��(��� �(��� ����,� �$�&���&� ��" ��%���"(��, (�B! ��� ��&��=�� ��: - ���"��A� �� (!��!$��� �� ������� ������ +�� �����"���!�� ����� �����!��A�, ������� �� ��� �� "%�$�(!�� ������� ��������; - ��������A� �� ��"������� +�,�� �(����� �� ;����� ���# �� %$!��"�; - "�#�"��� ��#��� �� ��;���; - "%�$�(!��A� �� (���#�$�)���� ���;��� �� �$������ �� ��%���"(��; - +���A� �� #���0��$��� �� �$�#��!��A� �� (�"���� (!��!$� �� ������� P�����. ����&,� ���� 0��(��� ��&���!���� ��������� �� ���!$����, ������� ��&���� !+�� ����,� ���B� �� �"��" ��� ��%��� ��(�$!��A�.

D������ �� ���� � ���������� ����

�� ������ �� ���#!#��=���� =$�"�� �� �"$�)!���� ��� ������� %�!�� 0��(��� ��� %� ������$����� (���#�$���)���� ���;��� �� +�,����� � (�����$���� (������. ���!+����� �!��;������A� �� ������ �� ���#!#��=���� =$�"�� �����!�� �� ��&��� �� <������ �����. ��&"��� "��;� �� ������&� �� (!��!$���, �$�#���, "%�$�(��� ��%(����;�&� �� ��=��� � ���!+!��A� �� (�����$���� � ������� ��=�( �� ��%���"(��. ��&"����� "%�$�(��� �!��;������A� %� �����"���!�� "�#�$!��A��� ����)��� #�!���� �����. �� ���& �$!)�& �(� ��&��� �� ��#�$��A� �� "��#$!��A� �� $�;���, ����� ��=� �� (�������, (!��!$�� �$�#���, ��(�$!��A� �� ������� � "%�$�(��� ���� �� +�,�� �� �����.

������ ����, ������� H7�� ��� � ���7O7��G�

'�$����� =$�"��, ������� ��& =����� � ������� �$� �������� ��& (�=���, �� ��(� +�� ��"������ ��$��� �$����, �!�! �� � ��=�� ��������� ��%���. /��(����� ��"������ �� ���� ��%��� �� ����0���� "� ��"������� �� ��$����� ���#������ +�� �� &��!���� �� ��)������ %����� �� �!#�������, ����)��� ��������� ��� � ����������, ���� � "� ���=!��A� �� ��$����� ��%��� � ������� ;�$���� ��"��&. ��&��=�� (�+�� ��$�� 0��(�� +�� �� ��#��� �� ��$����� =$�"�� � �������������. ��%����� ��&���� "���)�!�� �� ��)������ �� �!#������� ��� ��&���� �� 0��(��� �� 0�����"���. C�& !)����!�� �� ��"��& �� ���!�������� ��$��� ���#������. '�� ��&���� �� ���& 0��(�� �����$=!�� ��"��&�� �� ��$����� ��%��� � ��$����� =$�"��, ���$���� � (!��!$��!���� ������������)�� �� �#$��!����, %$���� ����!�� �$�#��,’������;��� �� %��$���� �� �����)!��, ����� #���� � (!���,� � �� &��!�� ��%�$�(� �$�������� �� ��$��� ��& (�=���. *�& =�����, �� ��)������ �� �!#�������, ��� ��&���� �� 0�����"���, "���)�!���� �� �� ��"������ =������� ��$��� 0��(���: ����������� ������� � �������������. ���� 0��(��� !)����!���� �� ��"������� �� ���!�������� ��$��� ���#������. '�� ����� ��&���� ������������)�� �� ��"���� ���$���� � (!��!$��!����, ��)�!���� �� ������ %����, %$���� ����!�� ����=��, ��&��� �� �$���� ��� ��"!���� � ���$! ��$����� ��%���.

��. 11.6 � ���������

TEMA 11TEMA 1TTEMA 11

149

Page 150: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

/��(����� �� �������� %� ��%!$����� +�,���� �� �����. /��(����� �� ���#!#��=���� =$�"�� !)����!���� �� (���#�$�"(�� �� +�,�����, (�����$���� (������ � #�$��������. '�$����� =$�"�� $�)�� ��$��� 0��(��� ��� ��$!���� �� ��"����A��� �� ��$����� �$����, ��"��& �� ��$����� ��%��� � �����!��A� �� ���!�������� ��������������. �%�$�(��� �$� ��(�$��� ��"����A� �� 0��(��� �����"���!�� (��%!#��&�� ����(��!��A� � "�#�$!��A�.

����� =$�"���� ��� %� ��"��#����(� �� ��%���"(�� �����&�� � ��!%� ����� +�� ��"������ 0��(��� �&"&��"��,'� -(�),� – �� ��� ���� �� (�$� =$�"�� ��� �� �(������ ��� +������� =$�"��. /��(����� �� ���� =$�"�� !)����!���� �� ��%!$���A��� �� (���#�$�"(�� �� ��$;�!(��. '������������� 0��(�� %� ��(�%� ��$�#��!��A��� �� ��$;�!(�� �� ��������� �����, �� +�� %� "%�$�(!�� ��$�)������� �� ��$;�!( �� ���������. #���� ���� �(������ � �� %������ ��$ �� %������� ��+ ��� ��;���. C�� �(� ��=�� !$�%� "� ��"������� �� �(!�������. ���'��� � ����� ��$������ ���!������� =$�"�� �(������ "�� �������� (�"��. �����"��� %� ��"���� 0��(���� (�$������ � ���, %$���� ��,�, � ��A�, ��� ����$��� ��%����� ��"����A� � (��%! #����. '�� ��(�$��� ���#�!��A� �� #!#��"��� �� ���$����, �� ��� �� ��"���� 0��(���� ������������, ��&+�� %� "%�$�(!�� ��"����A��� �� ������;��� �� ��������� ��;�����. ������ "� ���(� �� #��(������ ��"���� ����$�! 0��(��� ��� �����"���!���� ���(��� �� �$������ �� (������, � �����, �� ����� �� #��(������, ��(�%��� �� ���%���!��A��� �� ��&���� "� $����;�&�.

TEMA 11TEMATEMA 1111

150

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�� 0��(��� �� ��"������ �� ���������� � ���� ��� ��&���!����?2. *�� 0��(��� �� ��"������ �� ������, � ��� �� ��;������� �� ���#!#��=���� =$�"�� � ���� ��� ��&���!����?3. *�� 0��(��� %� ��"������ ���������, ���� ��� ��&���!����?4. *�� �� ���!������ (�+�� ��������������?5. *�� 0��(��� %� ��"������ &�&)��;���, ���� ��� ��&���!����?6. *�� �� ���!������ =����� ���� �����������?

Page 151: Biologija 8 Mak

�&0�(& 12.1��(��� �',�;"�'� -(�),� � '�%'��� @�"��'�

N$�"�� /��(�� ������� �!��;�� '����� ��$ �� 0�����"��� 0��(�� �� �����A��� '������!�� �����A� �� ���� �����

�� ��%���"(��� �������!�� ���������� =$�"�� "� ������+�� $�)�A� �� ��"������ 0��(���

����� ��$ �� 0�����"��� 1� �������!���� ������;�&��� �� ������ �� #!#��=���� ����$)�A� � �������;�� �� (!��!$��� �� (������ � ��)�A� ($��� �� ��&����.

C������� �������� 0��(��� � "%�$�(!���� (���#�$�"(��, %� "%�$�(!���� ��"�)���� � (����$���� �����#�����, ��%!$����� ���(�$�� �����A�

���#!#��=���� =$�"�� - ��;�����

������$��, ���������$���

� "%�$�(!���� ������� �������� � ��#����� �� ��;���, %� ���������� �$������ ����! ���"��A� �� ��(����)���� ������ �����(

���#!#��=���� =$�"�� - ����

� �������!�� (���#�$�"(�� �� &�%$�0��������, ���������� � (������, ������� �� ����� �� �������. '�(�%� �� (���#�$�"(�� �� (�����$���� (������ � ������� #�$���

'������� – ���%��0�������� ������)�A�

���!$�� �)����!�� �� (���#�$�"(�� �� %$!��"���, %� ������$��� +�,���� �� �����

%$!��%�� � �������!�� ;����� ���# �� ��$�#��!�� %$!��"�, �� ��& ��)�� %� "%�$�(!�� ������ �� +�,�� �� �����

C������ ����������� � �������!�� �����A��� � ��"��&�� �� ��$����� ��%��� (�������, ����� � ��!%�) � ��"��&�� �� ���!�������� ��$��� ���#������.

1�&��;� �����%������%�������

'������!�� �����A� �� ���(������ ��$��� ��%��� ((������ � &�&;�������) � ��"��&�� �� ���!�������� ��$��� ���#������, ��(�%� �� ���=!��A��� �� #��(������,

TEMA 11TEMA 1TTEMA 11

151

Page 152: Biologija 8 Mak

TEMA 11

152

TEMATEMA 111

Page 153: Biologija 8 Mak

�� ��������� ����� "� � ���������� �� � ��� C� ����!:

- �� �����"����+ � ��#��&!��+: ��$�����, (�+�� � =����� ��$��� ��%���, (�+���� � =������� ��$��� =$�"��; - �� "���+: �� %� �����!��+ ��$����� ���!������ ������������� ��& (�+�� � =����� ������;- �� �#&���!��+: �!��;�&��� �� (�+���� � =������� ��$��� =$�"�� � ��$����� �$���� ��� ��$��!��A���;- �� %� ��"����+: ������� �� �(#�����$���� � �����(#�����$���� ��"�����;- �� ������!��+: ��$��� =$�"��, ��$��� ����!���, ��"� �� �(#�����$���� ��"��&, #�$���� �� (�+���� � =������� ��$��� ��%���;- �� ��������+: +�� � ������;��;�&�, (����� �� ������;��;�&� � ����� � ������� "��)�A�; - �� %� �����=!�� �$��������� ��(�&���� � ��%�������� ������$����;- �� %� ��"����+ ������������� (����, ��(���(��� � ��"�;��� �� ����!�$�� ������$����� #�$����.

����� !�� C� �� ����! � � ���:

- ��$�����,- ��$��� ��%���,- ��$��� ����!���,- ��$��� ������,- ��$�� ;��$!� ��& =�����, - �$�����A� �� ��(�&������,- ������;��;�&�,- ��$��!��A�,- #��(�����,- �(#�����$�� ��"��&,- ��$��� #�$����.

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

153

������7��G� ��� �������

Page 154: Biologija 8 Mak

������ ����� �� ������� (�������� � ���7�����), ������ ������

������ ����� �� �������

'�����A��� �� ��$����� ��%���, (�+�� �$� =�����, �� ������� %���#�, � �!��;�&� �� ������� ��� � ������������. �� ��)������ �� �!#������� ���� ��"!$��� �� "%�$�(����� $�)�A� �� 0��(��� �� 0�����"��� "���)�!�� ��"����A��� �� ��$����� �$���� �� ��$����� =$�"��. �������(��� ��� ��&���� �� 0��(����� �� ��$����� =$�"�� "���)�!���� �� �� ��"������ �������� ���#��� ��& (�+���� �$� ��& ����&)���, ��� �� ��������� ��� � ������������. '������� �� ��������A� �� ��$����� =$�"�� �� ���0�)�� � ��"�)�� ��"����A� � ����)�� ������ �� ��������. �� ���(� �� �!#�������, ����� ��&����� �� ���!�������� ��$��� �������������� ���� ���� "���+!�� �����A��� � ��"����A��� �� ��$����� ��%���, �����(��� �� ��%��� "� ��"(��=!��A� ��& (�+���� � =������� ������ �� ��������#�$� "� ������+�� ��$��!��A� � ������+�� ��"��& �� �(#������. �� ��$����� ��%��� ��& =������� �(#������ �� ����� �� ���&�� ��"��& � ��#�� "�+����� �� ����� #�$� �������+�� �$�&����.

������ ������ ���� ��$����� ��%��� ��& (�+���� � =������� ������ �� ��"$�)��, �����, � ��& ����� ��$� ��� (�=�� �� �� ����$�� �� ��� %�!��: ���� �� � ����!�� ��� � �����. - ������� ��%��� ��: ������� �$� ��� ��� �����. C�� ��"������ ��$��� �$���� � 0��(���. �+���� ��$��� =$�"�� �� �����!���� �������� �$� �������. �� ��� �� ��"������ (�+���� ��$��� �$���� ������������. N������� ��$��� =$�"�� �� �����!���� ������� �$� � �����. �� ��� �� ��"���� =������� ��$��� �$���� ���� ����. - '�(�+���� ��%��� %� ��)��!��� ���, ��" ��� �� ������!���� ��$����� �$����, �� �� ;�$ �� �� ���&��.

�&�;� !�(�% +�+��� �+���� ��$��� ��%��� �� ��������� �� ��(���;� �� �����(���;�, =$�"�� – ��������, ��(����� � ������� �� �"������� ��$���-(�)�� ����$.

��� 1��� 1

0 �� ��������� �� VII ���.1. *�$�! ��)��� �� ��"(�=!��A� �����&��?2. *�� ��"(��=!��A� %� �����!��(� ��$��� ��"(��=!��A�?3. *��� �� ������ (�+����, � ���� =������� ��$��� �$����?4. *�&� � �!��;�&��� �� ��$����� =$�"�� ��& )������?5. *�&� � �!��;�&��� � ��%� "���)�!���� �� �� $�)�� ��$����� 0��(���?

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

154

Page 155: Biologija 8 Mak

�������� �$� ������� �+���� ��$��� =$�"��, ��(���;��� �� �(������ ������ �� ��%���"(��, (�B! #!������ �� ,���A� ����)��� ��������. ��(���;��� �(��� &�&;������ �#$��. ������+����� �� ������� �� ������ �� %�$�( #��& ������$����� ����� ����� ����" �� ��� �� ��"������ ������������. �� ���� ����$)�A� ����&������ �� ��"������ (�$���� ����(���"����. �� ������+����� �� ����& ��(���� ��)�!���� ����$)�A� +�� %� ������!���� ����(���"������ �� �����������. �� ���(� �� ������� ������(�� ������& �� �����(������, ��$����� �$���� ��"������ � ����!���� �����=��. �� ����� �����(����� ���B��� ���� ��� ��� (��!�� ��" ���(�)���� ���"���� � �� ���&!���� �� �"������� (�)�� ����$. �� ���&�� ��� ��� ��(��!���� ��" ��$��� �� �������. '������� � =$�"�� +�� �� ���B� "�� (�)���� (�!� � ��"���� ��)���� ����)��� ����(�$�� ��)����. ����(� � �(��� �� ����(���"���� � ��"$�)�� ������� +�� �� ��"������ �� ��%���"(��. ��������� �$!=�� "� ��0���!��A� � ���=�A� �� ����(���"������, �, �� ��(��� ���, "� ��$���� ������!��A� �� &�&;� - �$������ � ��&"��� ��$��!��A�. ����(��� �� ����$� �� ������� ��. �+���� (�)�� ����$ �(� ���&�� !$�%�: "� ������!��A� �� (�)�� �� (�)���� (�!� � "� �������!��A� �� ��$����� �$���� � ������� �����!=�� ������� �� �������+�����. ����$�A��� �� ��(��� �� ����$���� ����$ �� =������� ������ � ����)��� �������. ���& ���;�� �� ��+� ����! (�+���� ��$�� ��%�� ����)�� �����, ��" ��& �� �����%� ��&��$%��� ��$ �� (�)���� ����$. '������ � �"%����� �� �!�B��$��� �����, ��� �(� (��%! �������� "� ���, ��� �� ��$������ ���"�� ��%� ��%���� � �$�#����. *�%� ,� �� ����$�� �� ��� �� "%�$�(!�� � "�;����!��, +�� ���"(�=!�� ����!�$��, ��$�� �����. *�%� ������� � "%�$�(��, "�;������ ��$�(� ���� � �� �����&#� �������.

0� ���! ���: '������ � �����!(�� �� ����)��� �������+�� ��$��� ��%��� ��& (�=���.

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

155

��. 12.1 ������ � ���� ����� ����

��������

����� ;����

��(��� (�!�)�A�

�&��!$������ ����$

���$�� ����� =$�"��

���(�� �����

�����(������(����

�����!(%$��� �� �������

��=�)��

�!�B��$��� �����

�����

(�)�� ����$

��(����

Page 156: Biologija 8 Mak

������������

����(���"������ �� (����������� ���$���, ����� �����=�� �$����. '�� ���� �����)�� �&��!$�;�&� �(� ��&(�$�! 200 (�$���� ����(���"����. ����(���"����� �(� ���$�� %$��� �� ��&� �(�( %�$�(� &����, ���� � ��$%� ���+�� �� )�&� +�� ��(�+ �$����� �� ����(�$���� ��)����. �� %$����� �(� �������� ���� ����, ��&� ����=� ��"�(� ��� (! ��(�%��� �� ����(���"����� �� ���$�"� �� &�&;�-�$������. �� ���� ����(���"���� ��� �&��!$���A���, ��(� ���� &� ��$��!�� &�&;�-�$������. ��!%��� ����(���"���� =����� �� ����$�! )��� �� 3 ����.

��'+;� !�(�% +�+���

N������� ��$��� ��%��� �� �(������ �� ��$���� ��$ �� ���(�)���� ���"����, (�$� ���$�;�, � ��������� �� ��: �������, ���� ���, ���, ������ – ��� � �������+���� ��$ � , ��&� ��$!)!�� ��� ���� ����, ������� � ��!%� ����"��� ���!��!��.

������� �� � �����

*�& =������� ������ ��$����� �$����, ����)��� &�&;�-�$���� �� ��"������ �� ����� ������. 1�&)��;��� �� �����, ��$������ ���$�� ��$�, �� #���(��� �"%$��, �� )�&� +�� ������+���� ��"������ &�&;� �$������. 1�&;�-�$������ %� ��)�!���� ���&�� ���;�� �� ��"����A� �� �$�������� %�!�������� �$���� +�� �� ����$���� �� ��)���� � �� ����)��� ����� '����� �$� #�'� � '�����. *�%� &�&;� �$������ ,� ��"���, �������� ��$��!$ �� ����!�!��, &�&;�-�$������ �� ����$� �� ����+����� �� &�&)����� � �� ���=� �� ��&#$������ &�&;����. '!��A��� �� ��$��!$��� � ��$�#��!��A��� �� "��$��� &�&;�-�$���� � ����)��� � ����. ����& (���;, ��& ��$��� "��$��� =����� ������, ��"������ �� ����$�! &�&;�-�$����, ��, �#�)��, �� ����$� ��(� ����. ������ ���� &�&;�-�$���� ,� #��� ����$���, ��$��!$�� �� ����#��"!�� �� %!���, =$�"����� (���, ����)��� ���� ��� ��� "���)�!�� �� $�)� 0��(���. ���� ����� ��������!���� ��� ����$�, �� ��� ������ � �� #$�"��� �� ������ &�&)���, � ������� �� #$�"��� �� ��!%���. C�� �� (�$� (!��!$�� ;����, ��$%� ���$! 12,5 �(., ��" ��� &�&;� �$������ �� ���=� �� &�&)����� �� (������. '�� ��!$�;�&��� &�&;�-�$������ �� ��!+���� �� &�&;������� �� ��(�+ �� ���=�A��� �� ��)�����, ����"������ �� (�$��� ������� �����$=���&� +�� �� �(������ �� �������� �� &�&;�������. ��" &�&;�������, &�&;��$������, �� ���=��

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

156

��. 12.2���� ������

%$���

����

������ ��$

���+��

(���0������

&��������

��. 12.3������ � "���� ����� ����

&�&)���

$�%�(����%��"��� �(#����

��$� �� (������

����$��#��"�!��A�

=$�"��

��%���

��� �� ����(���"��������� "��$ ��$��!$

=�$�� ��$����$���� ��$��!$

&�&;�-�$����

������� �����$=���&�

(���� "� ��$��!��A�

���� �� (������ &�&;����

��� �� &�&;��$������

����(���"���&�&;� -�$����

Page 157: Biologija 8 Mak

�� ��(�+ �� �������� �� ������+���� �$�& �� ������. '��(��!��A��� �� &�&;�-�$������ �� &�&)�����, ��" &�&;������ �� (������ ���� ���$! 5 ����. ���=�&,� �� ��" &�&;������� &�&;�-�$������ ���%�!�� �� ����. ������ � ��!+�������, (!��!$��� ��%��. '�+������� ��$ � ����)�� ���, � ����$���� � ������� ��$ � �� � ����. ������ �� (������ �� �����%� �� ����, ��&� � ��&��$���� ��$ �� ����$���� ����$ ��& �� ������ ��� �������+����� �� ��$���. ������+���� �$�& �� (������ ��������!�� ����#�� ��� �����$ ����)�� �����������, �� ��& �� �%��"�!�� ��$������� &�&;�-�$����, �$�, ��� ��� �� � ��$����� �� �������!�� ��� (�����!�;�&���. ��� ��%���$���� ����� � �� ����&� ��%��� ������, �� ���B��� %�$�(� ����� +�� $�)�� �$!", ��&� �����&��� &� �$�=�� ��%�����.

��������� �����

�����!�$���� ;��$!� ��& =������� ������ ���� �� ��� �� ;�$��� �$���� ������ (����� "� ���(� �� #��(�����), � �������!�� ���$! ����������� %�����. C�%�+ ������!�� ����������. *$�(������!( � ������ �� ��& �������!�� (�����!�$���� ;��$!�, � ����� ��������� "%���!�� �!��;�&��� �� ��$����� =$�"��. ���(�����A��� �� (�����!�$���� ;��$!� ��& "����� =��� ������ �� 22 �� 45 ����, ��, �����)��, ��& ���� 28 ����. �� ��)������ �� ����& ;��$!�, ��� �$�&���� �� 0��(���, �� 0�����"��� � &�&)��;���, �� &�&)����� ��)�!���� �� �� ��"������ &�&)�� ��$��!$� �� ��� �(� &�&;� �$����. '���$�$�� �� ��� ��� ��&���� �� 0��(��� ������������� ���� ���� ���� �������� ���(���. *�%� ,� ��"��� &�&;� �$������, ��$��!$�� �!��, ������!�� ��!$�;�&�, � ��� "���)�!�� �� �� ���=� ��" &�&;������. �� (������ ���� #�$ ��$��!$�� �� ��"���� ���� ��� ��� $�)� 0��(���. ������ &�&;�-�$������ �� ���=� ��" &�&;������, ����(����!(�� �� (������ �� ���%���!�� �� ���(� ��$����� &�&;� �$����. ��� &�&;�-�$������ �� � ��$����� ������ (��!�� ��" &�&;������, ��� �"!(��� "� 2 �� 3 ���� � �� �����B�. ���� ����, �� �����B� � =�$���� ��$�, � �� ��(��� ��� � ������ �� 0��(����� �� ��(�$!��. ���� ��� �����!�� �� �����B�A� �� ����(����!(��. �� ���& ������+�� �$�& �� ��&��!�� ������A�, ����)��� ��������� ����� �$� ����������. '����)���� ������A� ���� 2 �� 6 ����. '��� �� "���+� (�����!�;�&���, ����(����!(�� ��)�!�� �� �� �#���!�� �� �����A� �� ���� �$����.

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

157

��. 12.4 ��� �� �� ���� � ���� �� ��� � � �������� ������

&�&)���

(����

$�%�(���

����$�� ����$ ����

(����

&�&;����

���� (�����!�;�&� (�����!�;�&� ���$� (�����!�;�&�

����(����!(

Page 158: Biologija 8 Mak

���������� �� 0��(����� +�� �� ��"������ �� &�&)��;��� �� �������� ���� ������ "� 0��(���$���� (����� �� �����;��;�&� (������$� �� ��B�A���). �� ����� ��)�� �� ��"������ 0��(��� +�� %� ����)!���� ��"����A��� �� J�/ � �/ �� 0�����"���, ��� +�� ������� ��&���� �� ����"!�� �� (�����!�$���� ������, �� �� � �� ��!$�;�&���.

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

'�����A��� �� ��$����� ��%���, (�+�� �$� =�����, �� ������� %���#�, � �!��;�&� �� ���(���� ��$��� ��������������. �� ���(� �� �!#������� ��� ��&���� �� 0��(��� �� ��"������ �������� ���#��� ��& (�+���� �$� ��& ����&)���, ��� �� ��������� ������������. '������� �� ��������A� �� ��$����� =$�"�� �� ���0�)�� � ��"�)�� ��"����A� ����)�� � ������ �� ��������. '�$����� ��%���, (�+�� �$� =�����, ��������� �� ��: %������� �$� ��$����� =$�"�� � ����$�, ��" ��� �� ������!���� ��$����� �$����, �� �� ;�$ �� �� ���&��. �+���� ��$��� =$�"�� �� �����!���� ��(���;� �$� �������. �� ��� �� ��"������ (�+���� ��$��� �$���� ����(���"����. N������� ��$��� =$�"�� �� �����!���� &�&)��;� �$� �����!(�. �� ��� �� ��"���� =������� ��$��� �$���� &�&;� �$����. �����!�$���� ;��$!� ��& =������� ������ ���� �� ��� �� ;�$��� �$���� ������ (����� "� ���(� �� #��(�����), � �������!�� ���$! ����������� %�����. C�%�+ ������!�� ����������.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. �#&��� %� ���(������ � ���!�������� ��$��� ��������������?2. ��#��& %� ���� ��$��� �� (�+���� ��$�� �����( � ���+� &� ������� �!��;�&�. 3. ��#��& %� ��&��=���� ��$��� �� =������� ��$�� �����( � ���+� &� ������� �!��;�&�. 4. ���+� %� ���;���� �� ��!$�;�&�. 5. ���+� %� (�����!�$���� ;��$!�. 6. *�& ������ � ����)�� �$�(������!( � ��%� "���)�!��?

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

158

Page 159: Biologija 8 Mak

����7��G�, ��������� � ����������� �����

6���� "��� � ���;�� �� ���&!��A� �� (�+���� � =������� ��$��� �$���� ��� +�� �� ��#��� ������ ���� ���� – �����, �� ��&� "���)�!�� �(#�����$���� ��"��& �� ������ ������. ���(������ ��)�!�� �� ��$��!��A��� �� &�&;�-�$������, � "���+!�� �� ��B�A��� �� �$����. �� ����� �� 38-����$���� ������ �� ��"�������, ����)�� ������ � ���������, ���� ����� �� ������ )���)�� ��%���"�( �� ��"������ �� ���� ���������� ��$����� &�&;�-�$����. �� ���(� �� #��(������ �� �$!)!���� (��%! ���(���, ���� ��& (�&����, ���� � ��& �$���� ��& ����� �� ���.

6���� "��� � ������� � ���������

'�� ��$����� �������, ��� �&��!$�;�&���, �� ��%����� �� =������� ������ �� ����$��� %�$�( #��& �� ����(���"����, ��� �� ���=��, � ����� �� ��� �� !���!���� ��� (������ � &�&;�������. ��� �� &�&;������� �(� "��$� &�&;� �$����, %�$�( #��& ����(���"���� �� ����#����� ���$! ���. *������&,� ��"�(� ���, &� ���������� �#������� ���$! &�&;�-�$������. �� ����!����� ����(���"���� ��(� ���� ,� ���$�"� ��" �$���)���� (�(#���� � ,� &� ��$��� &�&;�- �$������. C�%�+ &������ �� ����(���"����� � &�&;�-�$������ �� ������!���� � �� ��#��� ������ ���� ���� �$� �����. ������!��A��� �� (�+���� � =������� ��$��� �$���� �� ��+� �� �� � ������ �� ���� ����. �� ��& ��)�� �� ��#��� ���������� �$���� )�� #��& �� 0��(�"�(� �������� � 46. ��%���� ���=�,� �� ��" &�&;������ ��)�!�� �� �� ��$� ��� +�� #��&�� �� �$������ �����&��� �� "%�$�(!�� � �� ��#��� ���)� �� �$���� ����)��� ����. C�� ��������!�� "�)���� �� �(#������. *�%� (��!$��� ,� ������%�� �� (������, ��� �� "���,� � �� �%��"�!��, ���;�� ����)�� ��������, �� ��,� ���%��������, ����� ��#�$ ����(����!( �� (������. �� ��(��� ������ "� � ���� �����$=!�� ���;���� �� ��$�A� �� �$������. '$����, �� ����� �� ������ ��!( ����$� �� ��%����� ��"�����, �� �����!�� �������. �� ����� �� ���& ������ �� ��"������ ���� �����(� �� ��%���"(��. ��;��� � (�"���� �� (�B! ������ ��%��� +�� �� ��"������. ��;����� � ������� ������ �� ��"������ �� ����� �� ������� ����$�, � ������ ��)!�!��A� �� ��;��� �� �$!)!�� �� ����� �� )�������� ����$�. '���$�$�� �� ��"��&�� �� �(#������, �������+���� �$���� +�� %� ���������� �� P���� �� (������ � ������� ����$� �� (�&���� ��"������ ��!=�� ��%�� ����$��� �� ��� � ����)�� ����)�� �����. '��$� ������� (���; �(#������ �� �����!�� '����. C��(���� '���� �� ������� "� ��"������� �� �$���� �� ��)������ �� ������� (���;, �� �� �� ��B�A���. J��!��� �� ����"!�� �� ��"������� �$�;���� ����! ������ ���#$� ��� ���(��!�� �� ����� � �. ���� ���;� �(� ��� ������� +�� ����� ��� �� ���!��� �� �$�;������ � ���� ���� +�� ���� ��� �� �$�;������ �� ���!���. '���! ���!)���� ���;� � �$�;������ �� ������!�� ������� ��(�B! ��������� �� �$���� � ��������� �� (�&����. C��� �$���� %� ��#��� ���� �����#�� (������, � �������#���� � +����� (������ �� ���,��� �� ��������� �� (�&����. J��!��� %� ����!=!�� ���� �� � � �$� ���"�, +�� � ����$���� �� )���� ��)����, �$����� ����, �� ��&� ���!��� �$��� � �$�#���� �� ��"����. �� ����� �� ���& ������, ���!��� �� ��"����, �� ��"������ �����(��� �� ��%���. ��&�����"������ �����A� �� �$!)!�� "� ���(� �� ������� ���(����� (4-6 (���;). �� ��& ������

��� 2��� 2

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

159

Page 160: Biologija 8 Mak

�� ���,��� � ������ ���=�A� �� �$����, � \������)���� ����� ��������� �� "�(��!�� �� �������. �� �������� �� 6 �� 9 (���; ���!��� ;�$���� �� ����(!�� � �� ���%���!�� "� ��B�A�.

N����� ��&� ���� �(#���� ����)��� � ������� �$� ������ ���. ��$��� ������ �� #��(������, �� ��$��!��A��� �� &�&;�-�$������ �� ��B�A���, ���� ���$! 280 ����, ������� 40 ����$�. �� �� %� ����$�� �����#���� #���A� �� ���!��� ��& �����, (�&)����� ��%���"�( ���� �������� ���(���. C���, ��;��� ��#��� �� "%�$�(�� �����"����, #�$��� ���#��� �#�"#��!���� ����,� ���$����, #!#��"��� �� ���������, � � �����#��� "� 0���� �� (�&���� � ��%�$�(�. �&���� �� ���& ������ ���#� �� �� ��"� ��(���, � �� ��(��� ��� �� %� ��"� � �$���� �� ������� ������� � �����;��. �� �� (�=� �����$�� �� �� ��"��� �$���� (�&���� �� �(�� �� �!+� � �� ��� �$��0�$. ���� ���� (�&���� �� �(�� �� "�(� ��"$�)�� $����� #�" ����!$��;�&� �� $����. �� ���(� �� #��(������ ��!���;��� �� ���#� �� &��� �����$��� 0���� � �����&��� ���#� �� &� ������$��� ������� �$���, ���������� � (����)���. �� ���(� �� #��(������ ��!���;��� �� �(�� ������� �� ��#���, �����#�� � �� �(� !(����� ��"�)�� ��������� � ���+���� �� )��� ��"�!0. �� ��(��� ��$��!��A� � ��"��&�� �� �(#������ �������� ���(��� ������!���� � ������� ����� �$� ���� �� =�����. C�� �� �#$��!���� �� ����� ��)�� +�� ���"(�=!���� ��0���� �� #�#��� �� ��%����� ��B�A� � �"$�)!���� ($��� �� �������� ����)�� ������ � �����. $����� ��� �� ��"���� �� �������!�� ��" ������� ��� +�� �� ���&!���� ��& %������� #������;���.

����)�� ���;�

28 ����6 ����$�

8 ����$�

����)�� ���;�

5 (���;�

��. 12.5������� � � ����� �� ����

�$�;����

��. 12.6 ����"��� � ����� �� ������ � �����

0 ���! �� �C�$�)���� =$�"�� ��)�!���� �� �� ��"������ �� ����� �� �!#�������, �� �� �!��;�������� �� �� ���&�� �� #��(������. /��(���� �������, +�� �� ��"���� �� �������� ��$ �� 0�����"���, %� �������!�� ������������ �$���� �� ($�)���� =$�"��. '����� ������ �� ($�)���� =$�"�� � ����� ��)���� ����)��� ��������. ��)�A��� �� ($����� ��)�!�� �� ����$�! ���� � (�=� �� �����$=� ����,� (���;�, ��$�! ��$%� ��$�! +�� ($����� �� ������� "� ;�;�A� �� #�#��� �$� �� ���!(�!��. ���(!$���A��� �� %������ +�� � �����"������ �� ;�;�A��� �� #�#���,

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

160

Page 161: Biologija 8 Mak

�����"���!�� ��$�#��!��A� �� ��������� �� "������ ��$ �� 0�����"���. ���& 0��(�� %� �������!�� ����!�"��� �� ($�����.'������� �� ��"������� �� �(#������ �� �� �� ��B�A��� ����)�� � ��������� �� ��. '��;����� ��� ��� ���!��� �"$�%!�� �� (������ �� ����)��� �����%�A� � ������ "�. '�� �����!��A��� �� �������!��A� �$����, ����! �����;���, �"$�%!�� �� (������. �����+ ���$� �3"��� �� ��)�A� �� ����)���� ���;�, �� ������!�� ������� �� ���������)��� �� (�&����. �� ������ �$�), #�#��� "���)�!�� �� ��+�, � �� ��(��� ��� %� "���)�!�� � ��(����&���� ���� � ��"��&. �� ������ ;�;�A� ��& #�#��� �����#��!���� � ��%����� "� ����A�. ���� #�#��� "���)�!�� ��(������ =����, ��� � ������(! � "������ �� (�&����.

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

��$��!��A��� � ���;�� �� ���&!��A� �� (�+���� � =������� ��$��� �$���� ��� +�� �� ��#��� ��$����� &�&;� �$���� – "�%��, �� ��&� "���)�!�� �(#�����$���� ��"��& �� ������ ������. C�� �� ��+� �� ������ ������� �� &�&;������. ���(������ ��)�!�� �� ��$��!��A��� �� &�&;�-�$������, � "���+!�� �� ��B�A��� �� �$����. C�� ���� 38 ����$�. �� ��& ������ �$���� �� ��"���� � ����� �� (������ �� (�&����. ��&#�"� �����A� � ��"����A� �� �$���� �� ��+� �� 4 �� 6 (���;. '$�;������ � ��%�� ��& %� ����"!�� �$���� �� ��%���"(�� �� (�&����. '���! ��� �$����, �� ��%���"(�� �� (�&����, �� ���#�!�� �� �����#���� (������. �� ���(� �� #��(������ ��!���;��� ���#� �� �� �����=!�� �� ��������� 0�%������ �����$� � �����$�� �� �� 0���� "� �� �� ����)� �+���!��A� �� �$���� � "�#�$!��A� ��& (�&���� � �$����.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. �� � ��$��!��A�?2. �� ��& ��$ �� =������� ��$��� ��%��� �� ��+� ��$��!��A���?3. *��� � ����)�� ���;���� �� �%��"�!��A� �� ��$������� &�&;� �$���� �� P���� �� (������?4. ���+� +�� � "�%��, �(#���� � ���!�.5. �� ��& ������ �� #��(������ ���!��� ��&#�"� �� ��"����?6. ��#��& ����� �� ���(����� +�� �� �$!)!���� �� ��%���"(�� �� (�&���� �� ����� �� #��(������.

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

161

Page 162: Biologija 8 Mak

��� 3��� 3������� �� ������� ����� ����G���

�� ��(��� ��B�A�, ������ ������, #�#��� ��)�!�� �� ���� ��(������ =����.

'��;���� �� �����A� � ��"����A� ���$� �����!��A��� ����)�� � ������������� �� ��. ���� ������ ��(����&�� "���)�!�� ��� =���� ��� � "������ �� (�&����. '����� ����$�! (���;�

�� (��%! #���� "� �����$�� �����A� � ��"����A� �� #�#���. �� ���& ������ �� ������ �����#�� (! � ���#��� ��%� ��&� � %$���� �� ���=!��A��� �� 0�%������. '���! 0�%������ �� #�#��� �� �������!���� ���� (�=����� "� ����� "�#�$!��A�. '����$���� ��)�� �� ��0���� ���� ���� �$�&�� ��" ��"��&�� �� #�#���. �� ������ (���;� #�#��� �� 0���� �� ;�;�A� �� (�&)����� ($���. '����� ��� (�&���� ���#� �� �� 0���� �� 0���� ��&� � #�%��� �� #�$������, ����(��� � (�����$�� (������. �� �������� ���$� ������� (���; #�#��� ���#� ��������� �� �� ���0���$���, �� (! �� ���� ��+���� 0���� ��&� � #�%��� �� #�$������,

����(��� � (�����$�. '����� "�#� ��& #�#��� �� &��!���� �� ��"���� ��(�B! ������� � +������ (���;. '��$� ��(��� (���; ��%���"(�� �� #�#��� � "�;������ � ��� ����=!�� ���� =�$#� "� �� ��)�� �� ���. �� %����� ���� #�#��� ��,� ���� �� ��"� � %� ����� ������ )�����. �� ������ %����� �� ���&�� ��"��&, � �� ;�$ �� �� "�+���� �� "���"�� "�#�$!��A�, ������ ���#� �� ���(� ������� #��& �� ���;���. �� �������� �� �� � �� ��� ��� ����� ������ � ��%!��� �� ���A���, "#��!��, ����=!�� ������� "� ��"$�)�� �%��. �� ������(�+���� ������ ��& �$��� �����#�� �, ������ �� �� !)� �� �����!�� ������ "� ���=!��A� �� ����������� 0�%����, �� "��� ��� ��#��� (�=� �� %� ��#��� ��� �� �(��, ������� �� !)� �� ���, �� "��� +�� �(��, � +�� �� �(��. 6��"��� � ����!�� ���"(�=!�� ������ �� �����$=� �� ��"�������� ������ ��� %� �(� ��������. ���� ���� �� !)�$�+�� ������ �� �����!��

�� ���� "���A�, !(��A� � ��+����, ��� ,� (! ���"(�=�� ������(�+�� �����$�� ���� � ��"��&. '�)������ �� ���������� ������ ���#� �� %� ��)��� ���%�����: �� "��� +�� � �!#�����, ���� ��"!$��� �� +�� �� &��!�� � ��� ���(��� ,� �������. ��"%������� �� ������$��� ����� ,� (! ��(�%��� �����$�� �� %� ���(��� ���0���"�)���� ���(��� ��� �� &��!����. �� ���& ������ �� &��!���� � ������ ��(�����, ��� �������� �� ����������� ��$, � ������ L!#��. '����� )!�������$����� �� ��������, � �� ;�$ �����$�� ���0�)��

��. 12.7

��. 12.8

��. 12.10

��. 12.10

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

162

Page 163: Biologija 8 Mak

�� �� ��"��&��, ��;��� ���#� �� �(��� ;�$���� ��"#���A� � �����+��, ���� �� ������$��� ���� � �� ���������� ����� ����!=!��A�. ������ ���$� ��!(���������� %����� �� !��%$��!�� ���0�)���� � ��"�)���� "��$���. $����� ����!���� "��$� $!B� ��� �� ����(�� �� "���)��� ��(������ =����. �� ���& ������ ��%���"(�� � �����#�� "� ��"����A� ��(�&���� � ����$�!��A� �� ������ ������$��� �#�����. ���$��� $!B� �(��� �"%������ �������� (���$� � �������!(� � (�=�� �� �"#���� �����$�� ������� �� ���&�� =����, � �� ��(��� ��� �� ����(�� ���#�$�� #���. C���� $!B� ,� #���� �����#�� �� ��%$����� "����� ����(����. '�� ��� ,� ����(���(� ���� "� ���(�$�� #��(�����, � �� ��(��� ��� � "� �����$�� ���� � ��"��& �� ����(������ ����(�$�� ������ � �� 25 �� 28 %����� �� (�&����. ���(������ ���$� ����������� %����� %� "%�$�(!�� ��"���� �� "����&��� �� (�&���� � �� #�#���.

������� ��� ��(�&������ � ��+�������� %�!�� ��&� �� ��(�$� �� #���. C�� � ��������� �� (�=, =��� � ������� ��;�. ��(�&������ �� ��$��!�� �� ��(���������� �� ���� )$����� � "%�$�(��� %��=� "� ��;���. ��%����� !$�%� � �� ��"����A� � ��%$��!��A� �� ����(������, "�����$!��A� �� ������� #��$�+�� � �(������ �����#�, ������!��A� �� ($�����, ������!��A� �� ��!+����� ������ � �#�"#��!��A� �� (�����&�$�� ��#�� � !�$��� "� =����. '��0�)���� "����&� � (��%! #���� !�$�� �� =������ �� ���� ��(�&����. '����$�� �����!��A� � �������� ����� �� ������$��� � (��%! #���� ������ �� ������!��A��� �� ��;���. ������$���, �� ����& ��%$��, �� ���(�� "� ������ ��;� � ��� �� ����"!�� �� ������(�+���� =���� �� ������. /��(���&��� �� ��(�&������ �(� ��&%�$�(� "��)�A� "� �����$�� ��;�&�$�� � �(�;����$�� ��"����A� �� ������.

����"� � ������� ���

���$���� "� #��� �����"#��� � �"%����� ���� "� �$�����A� �� ��(�&������. '�� �$�����A� �� ��(�&������ �� �����"#��� �$�#���� �"#�� �� #��&�� �� ��;���. '$�����A��� �� ��(�&������ �(� �$�&���� �� "����&���, ��"��&�� � #$�%������&#� �� ��(��� ��(�&����.

7���������� '������(��� ����!��A� �� ����!�$�� ������ ��"���� %�$�( #��& ���#$�(� ��& ($�����. '����� ��� #$�%����(��� ���#� �� �� (��$� �� "�+���� �� �������� #��(�����, ���#��� ��& ($�����. ��&��#�� ��"!$���� �� "�+���� �� �����%�!���� �� ���������� �� ������ . '����$�� ������!��A� �� #��(������ – �#���!�, � +����� "� ���0�)���� � ��"�)���� "����&� �� =�����. ����� ��� ������ (�=���� ���$� �#���!��� =����� �� ������ �����$�� – ���$����. '��(�� ������;��;�&��� �� ������� ��� !�����#� �� ��+��)�� (����� +�� ,� %� ����)�� ��$��!��A��� �� &�&;�-�$������ �$� ��&"����� �%��"�!��A� �� ����(����!(��. ����� �����&�� ����,� (����� ��� �� ��������. �� ����� �� ��� ,� �� "���"���+ �� ����$! �������� ��#�$�.

��. 12.11

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

163

Page 164: Biologija 8 Mak

C�#�$��� 12.1 ���� ������ ���� �� ��������� ������;������� (����� +�� �� ��������, �� ����� ����� ��������� � ���������;�. ������� � %�!#� ��������� ������ �������� �� ����������� �� (������.

C�#�$� 12.1������� ������;������� (����� +�� �� ���(��!���� �����

����, �!�+ �"�,'�+� ��,�+�&��;

�!�"&��%'� '����"!��A� �� &�&;������� �$� ��(�������

'�����!��A� � ����)!��A� �� ����$��� �� %� ����� %�(�����

�������� (����, ��(� 0�(���� � (�0���)�� ���(���

C��&�� �� %!#� �����#����� "� (�=�� ��$��!��A�, ����� ���������� ��(�$���;��

?�"��'&('� *������A� 0��(��� ��B�A��� �� ������$��� �� ��$!$�

�����%�� � ���%������� �$� ��(� ���%������� �� ���� �� �#$�� �� ��#$����, &� ����)!�� ��!$�;�&���

����� �������� "�+����, �����#�� ���%������ �� ��(�$�! �� ���� (��!��

'�&��� �� �������� ��(���(� �� (�=�� $�+� ������

��B�A� ������$����� �� ��%����

��&��;�&� �� ��+��)�� ���%������� �� ����� 3 (���;�, ����)!�� ��!$�;�&�

����� �������� "�+���� "� �$������ 4 �� 4 (���;�

'�&��� �� �������� ��(���(�, ��������� (�����!�;��

�"�!"�;���B�A� ������$����� �� ����!��A�

�������)�� ���%������� ��& ����!�� ��� ��=��� "� �� ����)� ��!$�;�&�

��+���� �� #��(����� �$������ 5 %�����

�������� ��(���(�- ��������� (�����!�;��, �$� ��&"��� ���!����

�+�� �����(

���$����� �� ����� �� ������� � %� ����)!�� ����)!��A��� �� ����(���

����� �� �����, �� �����"�!�!�� ��"��$�+�� ���(���, +���� �� +���A� �� ����

��� �� �� ����� ���� ��$����� �����, (�=� �� �� $�"�� �$� �!���

N����� �����( ���$����� �� ����� �� ����+����� +�� &� ����!=!��

����� �� �����; +���� �� +���A� �� ����

��%! �������%$�� �� (�+����, (��� �� �� ������� ���� ��$����� �����

��&����%(� !(��� ���� +�� �� ����� �� ����$�� � �� ��"��$!�� �$�%!��A� �� ����(���

��(� ��"��$�+�� �����; +���� �� +���A� �� #�$����

��� �� �� ����� ���� ��$����� ����� ; �����#�� � $����

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

164

Page 165: Biologija 8 Mak

"#�� ����(�;�� /�(���$�&� +�� &�

!��+�!�� ����(���, ��&��#�� � ��%� �� ������� �� ��(#���;�&� �� ����������

����� �� ���(�; ��(� ��"��$�+�� �����; +���� �� +���A� �� #�$����

����$�� ���"#�, (��� �� �� ������� ���� ��$����� �����

������ ��$��!��A� ���!���� �� ��$�� ����� �� ��$�� �� ;��$!��� �� ��& �(� �����#�� &�&;�- �$���� "� ��$��!��A�,

��(� ��"��$�+�� ���(���, ����� ��$�%��"�� �%����)!��A�

��(�$��� ��$��� ������; �� ����"!�� �� ��%!��� ���=!������ ���

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

'��;���� �� �����A� � ��"����A� ���$� �����!��A��� ����)�� � �����(#�����$�� ��"��&. �� ���& ������ #�#��� �� ���,��� �� ������ �$�&���&� �� �������+���� �������. �� �����$�� �����A� � ��"����A�, �� ������ %�����, �� ����� ���� ���#��� ���(���� ���#� �� �� �#��� �� ��%����� 0�%���� � ��0����, '�)������ �� ���������� ������ ���#� �� %� ��)��� ���%�����: �� "��� +�� � �!#�����, ���� ��"!$��� �� +�� �� &��!�� � ��� ���(��� ,� ��������. ��"%������� �� ������$��� ����� ,� (! ��(�%��� �����$�� �� %� ���(��� ���0���"�)���� ���(��� ��� �� &��!����. ��(�&������ � ��+�������� %�!�� ��&� �� ��(�$� �� #���. C�� � ��������� �� (�=, =��� � ������� ��;�. ��(�&������ �� ��$��!�� �� ��(���������� �� ���� )$����� � "%�$�(��� %��=� "� ��;���. ���$���� "� #��� �����"#��� � �"%����� ���� "� �$�����A� �� ��(�&������. '������(��� ����!��A� �� ����!�$�� ������ ��"���� %�$�( #��& ���#$�(� ��& ($�����. ��&��#�� ��"!$���� �� "�+���� �� �����%�!���� �� ������;������� ��������. '����$�� ������!��A� �� #��(������ – �#���!�, � +����� "� ���0�)���� � ��"�)���� "����&� �� =�����.

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

165

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *�& ������ � ����)�� �����(#�����$�� ��"��&?2. ���+� ��� ���(��� �� &��!���� ��& ��;��� �� )�������� %�����.3. *�& ������ � ����)�� �!#����� � ��� ���(��� �� &��!����?4. *�� ���#��� ���#� �� %� ������ ���� ��(�&����?5. �� � ������;��;�&�? *�$�! ������ ������;��;�&� �����&�� � ��� �� ���?

Page 166: Biologija 8 Mak

��� 4��� 4?������, �O���� �

������ ������� '�$����� ��%��� � ��%����� "� �"$�)!��A� �� ����"��� ��(�B! ��#�. '���! ������� ��& (�+���� � �� #$�"��� �� ��%����� ��& =������� ������ �� ����$� (�)��� �� ��%���"(��. �� #$�"��� �� ���� ������ � � ���$���� ����� ����! ��& �� ����$��� ����������� � �������#�� (������. '����� ��� �������� �� ��$����� ����$� �� ����� )���� (���� "� ��"$�)�� �����;��. �� �� �� ����)� ��&��� �� �����;�� �� ��$����� ��%��� ���#� �� �� �#��� ���#��� ���(���� �� ���=!��A��� �� 0�%������. /�%������ �� ������ ���� ���#� �� #��� ���#��� ���� � ���$� ��$����� ������. ���� ���� ���#��� ���(���� �� 0�%������ ���#� �� �� �#��� "� ���(� �� (�����!�$���� ;��$!� ��& ����&)�����. ����� ������� ���=!��A� �� 0�%���� ���#� �� �� ���(��� �� �������A� �������� ���#�� "� $�)�� 0�%���� � ��������� �#$���.

��� � ������� � ������ ��$������ ��� �� �����!���� ����! ��$����� �������� ����)��� �� ��� � ������� � �$� �������� ������. �� ���� %�!�� ���B��� ��"$�)�� ������ �� ��$���� �����;�� �� � "�#�$!��A� ���, ��� �� �� ���"�(�� ��������(��� ��������� (����, �����!���� �� ���&�� �+���!��A�.

,�'����� �����;���� �� (�+���� � =������� ��$��� ��%��� ��&)���� �� &��!���� ��& $�;� ��� �(��� ��$��� �������� �� ����"���� $�;� � ��� (�=� �� #���� �����"������ �� ��"$�)�� ������ (������%���"(�. ��&)���� �� 0$�(���&�$���� � %���������� �����;��. ���� ��$��� �������� #�$���� ��& �!���� ������ �� �"��"!���� �� ����$�A� %��& ����! (�)���� ����$, +�� (�=� �� #��� �����!=��� �� �����$���� � #�$��, ���#��� �� ����� �� (�)�A���. �����;�&��� (�=� �� �� ���+��� �� ���������� � �����(������, � ��� �� ��������� ����� ������ � �����;�&��� � ����$�� %�$�(� �� ��"���� ����� �� $!"�� +�� %� !��+�!�� ����$���, ���� +�� ���B� �� �����$����. ��!%� )����, ��$��� ������$��� #�$��� � �����&����� �����&���� �����;�&�, ����)��� ��� ������. ��$���� &� �����"���!�� ���!�. ��� "�#�$!��A� �� �"��"!�� �� ��"����A� �$!����;� ����$���� �� ��)����, +�� ��&)���� �� ���B��� �� ��$����� ��%��� �$� ���$! ���. ��'����� � ��$��� ������$��� #�$��� �����"������ �� #������&� �� %�!���� �� ������0���. C�& �� +��� #�"� ��" ���������. ��$���� %� ����B� ;�$��� ��%���"�( � ���#��� �������� �����(. ��� #$�%����(��� � ����$�� !����� �� �� $�)�, #�$���� ���� �� %����� � ��+�� %� �+���!�� ������� � ��%�����. ��� =����� � "���"��� "� ���(� �� #��(�����, #������&��� %� ����B� � �$���� ��� +�� ������ �$� �� ��B� (���� �$� �� ��+�� �+���!��A�. '�&����� �� ����$���� �� ������ ���(� � "%�$�(��� � �� &��!�� ���#��� (�B! ������(�+���� ����$����. ��&(��%! "�#�$��� �� ���� #�$��� �(�$� �� %������� ���� �������A��� �� ����#����;���. ��%�+���� ��&"��� �������� (������ +���A� � �$��(�����, #���&,� %�����$���� )�����

��. 12.12 �����'��

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

166

Page 167: Biologija 8 Mak

�����"������ �� ����$�� %� "%�$�(!���� (�=������� "� �����;�&� �� ���!��� �� ����. #������� �$� ������ � ��$��� ������$��� #�$��� �����"������ �� #������&��� %������. *�& "���"����� �� %������ �� ��&��!�� ��)�A� ��� (����A� � ��&��� �� %���� ��;���� ��� #$�%����(��� �� �� $�)� �� ����#����;� (�=� �� �����"���� ���&�� �+���!��A� �!�� � ���$������. *�& #��(��� =��� "���"��� �� %�����&�, �����;�&���, ��� �����!��A��� �� ������!�� �� �)��� ��& #�#���. '����� ��� ����������� �� ���������)����� �����#�� � �� �( �� ����!����� ����� �� ����#����;�.

��� �$� ������( �� �������� %!#�A� �� �(!������� � �"#�$��, ��+�� � �(�������� "�#�$!��A�. '����"��!��) � ���!��� HIV. �� ������!�� ��(� ��� ���!��� �� #�$���� ���$�"� �� ����� �� "����� $�)����. C�� ��&)���� �� �$!)!�� ����! ����!�$��� ������. *�%� ���!��� ,� ���$�"� �� ��%���"(�� ����B� ����#�� ��� �� #�$� ����� �$����, � �� ��(��� ��� %� ����B� �(!�������. '�+�� �� ��������� #�$��� ����� �$���� ��%���"(�� �����!�� #�" ��#���� � ���$�=� �� %�$�( #��& �����;��.

����&,� ���� #�$���� �� ������!���� ����! ����!�$��, ��$��� ��������, "�#�$!��A��� ��& ������ �����!�� �� "�#�$!��A� � ��& ��!%��� �������. '����� ��� � $�)�A��� ���#� �� #��� �������(��� ��& ����� ��������. ���A��� �� ������ (����) � ��!%��� ��$��� ������$��� #�$����, %� ��������� ����������A��� "� ����"������� �� ����#�� �����(�, ��$!)!��&,� � =����� �����(. ������#��� �� �����(� ��� ����!�$���� ������ �� ��(� +�� +���� �� �������� #��(����� �!�! � %� ��(�$!�� (�=������� "� �����;�&�. ���� �� ������"$����� "� "�+���� �� ��$��� #�$���� � � �"#�%�!��A��� �� ��$��� �������� �� ����"���� $�;�.

��. 12.13.� F������� ������ ��. 12.13.� F��� �������� �� ������

��. 12.14 HIV-�����

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

167

Page 168: Biologija 8 Mak

>�� ��"� ��%���$�� ������, ��&)���� �� #$���=�$�������� #�&�, � ����)�� ��� ��"�. �� (��%! �$!)�� ��� ��������!�� ��(� #�"#�&�� �$!", ��"������ �� =$�"���� �� ��%���$���� ����$. ��$��� ���A� �� � #�$���, �!�! (�=� �� � "��� "� �����"������ �$� �����;�&�, +�� %� �(� "������� ������ �� (������ �$� ��%�����. �%�$�(��� #�$� ���A� (�=� �� �� &��� � ��� �$!)�& �� ����!(���� �������A� ����#����;�.

��������� ������

���!������ �� (�����!�$�� ;��$!� � ��"���� ���� �������. '�� ���������� �� �����"#��� #�$�� �$� ���=���� (�����!�;�&� � ��& ($��� =��� (�=� �� � ���$���;� �� ����"������� (����. ���(�����&��� )�������� �� ��&��!�� � "� ���(� �� ��!$�;�&���. ������������� ������� � �����&#� ��� ��&� �����"���, ��"���"$������ � �������&��� (! ����0���� �� (�����!�$���� ������.

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

'�&��� �� �����;�� �� ��$����� ��%��� �� ����)!�� �� ���=!��A� �� ������� 0�%����, �������A� �� ���"������� – �����( ��� ����!�$�� ������ � �"#�%�!��A� �� ����!�$�� ������ �� ����"���� $�;�. '�$��� ������$��� #�$���� ��: ��"$�)�� �����;��, ��$�� 0�����, ����$��, %�����&� � ��!%�. ������ � ���"$�)��� #�$��� ��&� �� ������!�� � �� ��$�� ���. ��$��� ���A� ��������!�� "%�$�(!��A� �� ��%���$�� ������. �=� �� �� &��� � ��� ����$%����&�� !�����#� �� ����#����;�. ���!������ �� (�����!�$�� ;��$!� ��"���� � ���� �(�����&�. ��"(�����&� � ��&��� �� #�$�� (�����!�;�&�.

<78,9*6�8 1

�����������"� � ������������ � ���� �����

��,>6� , �<8��,�<%: ����� (����������� ��������, (��������, ��������

1. '��%���� %� (����������, ����� %� ���������� � (�����������&. 2. ���)� %� ��$����� ��� %� %$���+ ��� (��������, � ����� ��;���& %�. 3. '������ &� ��& ����������� ���&��� ��#���.

TEMA 12TEMA 12TEMA 12

168

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. ��+�� � �����#�� �� �� �#��� ���#��� ���(���� �� 0�%������ �� ��$����� ��%���?2. *�� ��$��� ������$��� #�$���� �����&��? ���+� %� ������� "��;�.3. *�� (���� ���#� �� %� ���"�(� ����� $�;� �� �� "�+���� �� ��$��� ������$����� #�$����? 4. *�&� � ��"$����� (�B! ���(�����&��� � �(�����&���?

Page 169: Biologija 8 Mak

�� ��������� ������ "� � ���������� �� � ��� C� ����!:

- �� %� ��"#���+ ���(���: 0��(�"�(�, %��;- �� &� �#&���!��+ �� ���� "#����� ���!��!���� �� 0��(�"�(���;- �� %� �#&���!��+ ��"$����� (�B! ��(��������� � ��;�������� %���;- �� �#&���!��+ ���� �� �����!�� ��$�� ��& )������;- �� (�=�+ �� �����!��+ �������������� �� ������(�;- �� %� �#&���!��+ ���)����� "� ��&��� �� (!��;��;- �� %� ���;��!��+ ��&������ �� (!��%����� �������.

����� !�� C� �� ������ ! � � ���

- 0��(�"�(�,- %���,- ��(#���;�� �� ���$���� �������,- (!��%��� �������,- (!��;��,- ���$���� #�$����,- ������(�.

TEMA 13TEMA 13TEMA 13

169

��������� ��� �������

Page 170: Biologija 8 Mak

������ �� �����7��G���: ?�������, ����

@�������� �(� "�)!���� �� �$�)����� �� #�#��� �� ������ �$� ����� ��%��� ������$�, ��, �����, ����� ��"(��$!��(� "� ��� ��$�! ��"$�)�� ���#��� �$� ��"$��� �� ���������� �� ��������� �� ������$��� �� ����(������. ���#����� ��� �� ������!���� �� ������$��� �� ����(������ ����)��� �� ������ �������. ����� "�#�$�=$��� ���$���� ���#��� ��: #�&��� �� ��=���, �)��� � ������, ���� � ;����� �� $�;��� �!B��� !+�� �� �����(�� #�$� "������������� ���� �� ������!���� ���� ���#��� � ���� �� ������ ���;���� �� ���$��!��A� ��, ��(�$���� �����!��A� �� ����� �� ���$������� ��)��$� �� ��)������ �� XIX ���. ��&"��)�&�� �����!��A� �� ��� ���(� #�$� �����!��A��� �� ��%�� ����$. C�& ������$��� �� ���$������ ���#��� %� ������$ %���.

��� 1��� 1

������� ��: *��� �� ������!���� %����� �� ���� �� ��!% ��%���"�(?

D�������� � ����

�� �� �������(� ���� ��� ��$#��� �� ��$������ �$����, �� ������ ��"�, 0��(��������� (�����&� ��&� � �������� ��$ �� &������, �� �������� �� ����� ���)���� �����$�� �"������� ���������. /��(�"�(��� �� �"%������ �� ��� �����$�� �"����� ��+�� �� ��"������#��!$������� ����$��� (��*), ��* �� ���&��� ���!��!�� � %���#� � (��%! �$�=���. �� ������ ���� ���$���� ���#��� �(������ �� �� ���� &������ ����$���. *�%� ��$������ �$���� �� ��$�� �� ��� �� �����, ��*, ��&� %� %���� 0��(�"�(���, �� !���&!�� � ������!�� �� �$������-,����. '�����, ����&� �$����-,���� ��#��� ��� #��& 0��(�"�(� ���� �� �$������-(�&��. �� ����& 0��(�"�( �(� �$&����;� %���, � ����& %�� ���� �����(�;�� "� ����#�� ���#���, �$� ��� %�!�� �� %��� ��%������ �� "� ���� ���#���. #����� �� ��$��� �� ��* (��"������#��!�$������ ����$���) +�� � �(������ �� 0��(�"�(��� �� &������ �� ����&� �$����. ����� %� ������$����� ��"����A��� �� ��"�(��� � #�$�������� +�� �� ����0���� "� ���� 0�(���� ����;�� +�� �� �$!)!���� �� �$������. *�& $!B���, ����&� �$����, �� ���$!)�� �� ��$����� �$����, �(� 46 0��(�"�(�, +�� �� ����������� �� ������. ������ 0��(�"�( �� ����� � ���$���� �� �������, � ��!%��� �� (�&����. '����� ��� ��& ������, �� &������ �� ��%����� �$���� �(� %��� � �� (�&���� � �� �������. ���� ������� 0��(�"�(�, �� ���$!)�� �� ����� +�� %� �����!�� ��$��, �� ���� �� %�$�(��� � �#$�� � �(��� %��� "� ���� ���#���. ���!�� ����"$�%!�� ���� %����� "� ����&� ���#��� �����&�� �� ������. ����� (�=�� �� #���� ��(������� �$� ��;������. �� ��������� ��� �� �(��� ���& %�� )�&� ���#��� ���B� �� �"��" ��& ������ ������. �� ��"$��� �� ���, ���#����� ��&� &� ���� ������ ���� ��� �� ���B� �� �"��". ���)� ����& )���� ���� �� ��#� ��(������� %��, �� ������ ������$ � ��;������ %�� �� ��!%��� ������$. ��� ����(���"����� � &�;� �$������ ����� ��;������ %���, ��& ������ (�=� �� �� ��&��� ���#����� �� ��;�������� %��.

TEMA 13

5���� ���: 0� ���! � ������ � �� ������ �����? '������� "� )���)���� %���( #�+� ��)��� !+�� ��� ���&�� �� 1980-���� %�����. C�& "���+� �� ��)������ �� 2001 %����� � �� ��%� #�� �������� ��� 20.000 ��"$�)�� %��� ��� ����� �����(�;�� "� ���� ��$�! #�$������ +�� �� ��"������ �� �$������ �� )������.

TEMA 13TEMA 13

170

Page 171: Biologija 8 Mak

7�� �� ������� � ����������� � ������� ���

'�$����� �$���� (&�&;�-�$���� � ����(���"����) �� ��"������ �� ����#�� �$���)�� ��$#� ����)��� �����. ���� ��$#� ���"(�=!�� #��&�� �� 0��(�"�(��� �� �� �����$��!��, ���� +�� �� ��#����� ��$��� �$���� �� �� 23 0��(�"�(�. '�� ���� ��$#� �� ��$����� �$���� �(� �� ���� 0��(�"�( �� ����� 0�(�"�(�, ��& �� ���B�$ �� ����#������ �$����. ��$#��� ������!��

�$!)�&��, +�� "��)� ���� ��& #�$� 0��(�"�( �� ����� (�=� �� #��� �� ��$����� �$����. �� ���&!��A� �� (�+���� � =������� ��$��� �$���� "�%���� �(� �������� 46 0��(�"�(�, ������� 23 ����. �� ��& ��)��, ���$������� 0��(�"�(� �� ����� ������$� �� (�+��� � �����������$!����.

��. 13.1 /�����

���� �� ������ � ��� ��� ���������

�� �� �������(� ���� �� ����&� �$���� �� )������ �(� �� 23 ���� �� 0��(�"�(�. 22 ���� �� 0��(�"�(� �� ���� �� ���(�, %�$�(��� � ��$=���. ����� 0��(�"�(� +�� %� �����!���� ��$�� �� ����(������, ��� � ���������, �� �� ���� �� ��$=��� � �#$����. N������� X- 0��(�"�( � ����$% �� ��!%��� 0��(�"�( �� �����. �+���� Y- 0��(�"�( � ��(�$ �, %$����, %� �����!�� ��$��.

N������� ������ �(��� ��� X- 0��(�"�(�, � (�+���� �(��� ���� X- � ���� Y- 0��(�"�(. '�� ���;���� �� (�&�"�, ��$����� �� ��#������ �����(��"���� �(��� X-, � ��!%��� ��$����� Y- 0��(�"�(�. �� ��"$��� �� ���, ����&� &�&;�- �$���� �(� ��(� X- 0��(�"�(. ��� ����(���"����� �� X- 0��(�"�( ��$��� &�&�� �$����, ������ ,� #��� =�����, � ���� ��%��� ��$���� �$���� ,� �(��� //- ��� ��$��� 0��(�"�(�. ��������� �� ���, ��� &�&;�- �$������ �� ��$��� �� ����(���"��� �� Y- 0��(�"�(, ������ ,� #��� (�+��, ��� +�� ��%����� ��$���� �$���� ,� �(��� /Y- ��� ��$��� 0��(�"�(�. ����� "� ��$��, �� ���� 0��(�"�(� �(� %��� ��� �����!���� � ��!%� ���#���. C������ ���#��� �� ����)��� ��� �� ��� �$� ��� ��� ���. '���,� ��$���"������ ���#��� �� ����=��� �� X- 0��(�"�(�� � �� ����)��� X-"������. '��(��� "� ����� ���#��� �� 0�(���$�&���, �"����� �#$�;� �� �$#��� "�#�$!��A�, ���� � ��$������ #�$��� (�$���$� "� ;����� � "�$��� #�&�).

��. 13.2 ��������� � ����

TEMA 13TEMA 13TEMA 13

171

Page 172: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

���#����� ��� �� ������!���� �� ������$��� �� ����(������ ����)��� �� ������ �������. ������$� �� ���$������ ���#��� �� %����� ��� �� �(������ �� 0��(�"�(���. ����� ��������!���� ��$��� �� ���, &������ ����$��� ��&� ��������!�� ������$ �� =������. '����&�� ��(������� � ��;������ %���. �� ����&� �$���� �� )��������� ��$� �(� 46 0��(�"�(� ���������� �� 23 ����. �� ��$����� �$���� �(� 23 0��(�"�(�. *�%� ,� �� �������� ����� ��"$�)����$��� �$���� �� ��#��� "�%�� �� 46 0��(�"�(�. 22 ���� �� 0��(�"�(� �� ���� �� ���(� � %�$�(���. ����� 0��(�"�(� �� 23 ��� �� ��"$�)��. X 0��(�"�(�� � ����$% � Y 0��(�"�(�� � ��������. ��� 23 ��� �(� ��� X 0��(�"(� ������ ������ � =�����, � ��� �(� X � Y ������ ������ � (�+��.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. �� � ���$��!��A�?2. *�� �� ������$� �� ���$������ ���#���?3. *�� %��� �� ����)��� ��(������� � ��� ��;������? 4. *�$�! 0��(�"�(� �(� �� ��$������, � ��$�! �� ��$����� �$���� ��& )������? 5. *�& ��� �� 0��(�"�(� %� �����!�� ��$�� �� ������? 6. *�� ��$��� 0��(�"�(� �� ����!��� �� (�+����, � ��� �� =������� �$����?

TEMA 13TEMA 13TEMA 13

172

Page 173: Biologija 8 Mak

�7�� ��, ������� ������� � ����� ������7��G�, �������

7�� ��3 �� ����� ������

�������� ��������!���� ���(��� ��� �� &��!���� ��& ������#������ ������ � ������ ���$���� �� ������!���� �� %�����;�&� �� %�����;�&�. !��;���� �� ��&��!���� ���� ��"!$��� �� ���(����� ��� �� &��!���� �� ���!������� �� ���$������ (�����&�$, %����� �$� 0��(�"�(���. !��;�� (�=�� �� �������� "� ���(� �� ��$#��� �� �$������, ��%� �� ��#����� ��$����� �$���� �$� ��� "� ���(� �� ��"��&�� �� �(#������. �� ���(� �� ��$#��� �� �$������, ��%� ������!�� !���&!��A� �� 0��(�"�(���, ��

����� �$!)��, (�=� �� ������� %��+��, �� �� ���(��� ��$ �� 0��(�"�( �$� %��, �� �� ��"��� ��$ �� ���!��!���� �� ��*, � �� ��(��� ��� �� ������� �����������$#� �� %����� �$� ��� �� ��)�"�� ;�$ 0��(�"�( �$� �� �� ��&���� ��(���� ���� ��� ���� 0��(�"�(�. C������ ���(��� �� ����)��� ������ ������. !��;���� (�=�� �� �� ��&��!���� �������� (��(� �� ��#�), �$� (�=�� �� #���� �����"������ �� ��"$�)�� �$�&���&�, ���� +�� �� �������������� "��)�A� �$� 0�(���$����. ��&)���� ���)�����$��� "� ��&��� �� (!��;���� (�=�� �� #���� �� 0�(���� �������, ������� �����"������ �� ��&������ �� ��"$�)�� ������ 0�(���� (������, � ��"�)�� �������, �����"������ �� ��"$�)�� ������ �� "��)�A�, ���� �� ������������ "��)�A�. �� �%$�� �� ��� +�� ���� (������ �����"���!����

(!��;�� ����)��� �� ������� �����. ��� (!��;�&��� �� &��!�� �� &�&;�-�$������ �$� ����(���"�����, �"(������� ���#��� ,� �� ������� �� ����(������. �$�( #��& �� +������� (!��;�� ����%�+ �� �� �"��"!����, #���&,� �+�������� ���!� !(��� �������(�. '���,��� (!��;�� �� �� ��$�! ������ � ������� �$�&���� �� �� "�#�$�=!��.

#������� ���� "

��$������ +�� �� �����"������ �� ���(����� +�� �� �$!)!���� �� %����� �� ����)��� �������� ���� ". ������� #�$���� �� �� ����%�+ ���$�����, #���&,� �+���!��A� �� ��$��� �� %����� (�=�� �� �� &���� � �� ��B�A��� �� )������. ������� %������� ���!+!��A�, (�=�� �� �� ��&���� "� ���(� �� ��"����A��� �� ��$����� �$����, �$� �� ����� �� ��"������� �� �(#������.

��� 2��� 2

������� ��:1. *�� ���(���, �� ��(��� �$����, �� �$!)!���� ��� ��&"��� ��$#�?2. *�� �$���� �� ��$�� �� (���"� � ��� �� (�&�"�?3. ��+�� � �����#�� ��$����� �$���� �� �� ��$�� �� (�&�"�?

��. 13.3 � ������ � ����� �����

��. 13.3 � ������ � ����� �����

TEMA 13TEMA 13TEMA 13

173

Page 174: Biologija 8 Mak

*����� ���� " ���$������ #�$���� (�=�� �� #���� ������ �$� �������. *�& �������� #�$���� �+���!��A��� �� %���� � ����!��� �� ���(��� �� ��B�A���, � ��& �������� �+������ %��� �� ��#���� �� ����& �� ������$���. �� "�������� �� �+���!��A��� "��;��� �� ���$������ #�$���� �� "�#�$�=!���� !+�� ��� ��B�A���, �$� ��#�%! �� ��B�A���, �$�, ���, ��� �� &��!���� � �� 50 %����� =����. ��������� �+���!��A� ��&)���� �� ����"����. ��, ������%�+ ��� �� ��"���� � (�=�� �� #���� �"#�%����. �� ���(��, �"����� �����;�� � ��!�A� (�=�� �� #���� ��������� �� (�&)����� ��� ����! �$�;������ �� ��������� �� ���!���. ����� �� ��� �����"���!���� �����"�� ���!+!��A� �� ��"������� ��& ����������� #�#�A�. ���� ��� ������;� (�!#�$�) � "���"�� ���!��� #�$���. ��� =����� "� ���(� �� ������ 3 �$� 4 (���;� �� ��&"����� #��(����� #��� "���"��� �� ���& ���!�, ��& ���!��� (�=�� �� �� ��&���� �+���!��A�, ���� +�� �� �+���!��A� �� �����, !����, (�"���� � ��;���. �$�( #��& �� ������� #�$���� (�=�� ���&�� �� #���� ����)��� �� ���;���.

�������������� "��)�A� � �������� �� ���!���� (�=�� �� %� �+����� %�����. �$�)�� �+���!��A� (�=�� �� �����"������ � ��!%� (������ �� �������+���� �������: =�����, �$�����, ���(�!(��, ����� 0�(���$��, $��������, ���%� � ��. '��A��� �$��0�$ � �!+�A��� ;�%��� "� ���(� �� #��(����� �� =�����, )�������� �����"���!���� ���(��� �� ���(�$���� �����A� � ��(�$��� ��$���� ��=��� ��& ��&"����� ����. �����, �� ����� �� #��(������ �� �������)!�� �"#�%�!��A� !�����#� �� �$��0�$ � ;�%���.

*����� ���� " ��� �� �� ���� �� ����

*�=��(� ���� 23 ��� �� 0��(�"�(�, ��$�� ���, %� �����!�� ��$�� �� ������. ��, �� ���& ��� �� 0��(�"�(� �� X 0��(�"�(��, �(������ �� � %��� ��� �(��� �������� !$�%� �� "����!��A��� �� �����, �����!��A��� �� #����, ��%(����;�&��� �� ��=���. ��� ������� (!��;�&� �� %���� ��& %� ������$��� ��"����A��� �� ��"�(� "� "����!��A� �� �����, ��� ���#��� �� ����� ,� �� �"%!#�. *�& ����&)����� #���&,� �(��� ��� X 0��(�"�(� ��� ���$���� "�#�$!��A� �� �� ��&��!��. ��, ��& (�+����, ����� &� %!#� �����#����� "� "����!��A�, ���$���� #�$��� ����)��� ����'���. ��� � �$!)�&�� � �� ��&��� �� ��������� �$� ��� ��������. ����&,� ������$� �� ���� ���$���� "�#�$!��A� �� =������� ������, � �� ��&��!���� ��& (�+����, ���� ���$���� "�#�$!��A� �� ����)��� � ��� ��� ���� ������ ���� ". '�� ��&���� �� ����� �������, "� ���(� �� ��$#��� �� �$������, ��%� 0��(�"�(��� �� ����$!���� � ��%�!���� ��� ����������� ������ �� �$������, (�=�

�� ������� %��+��. C���� %��+�� �� �$!)!�� ��%� �������$��, ��(���� ����, ��%�!���� ����� 0��(�"�(� ��� ������ ���& �� �$�����. �$� ��� (�=� �� �� �$!)� ���� �� 0��(�"�(��� �� �� �� "���)� "� ��$#����� ������� � �� �����!�� ��� ���&�� �� �$������. �� ��& ��)�� �� �$������ �� ���!+!�� ������������ #��& �� 0��(�"�(�, ������� (�=� �� �� &��� ��+�� �$� ���������� �� ����& 0��(�"�(.

��. 13.4 � ?�� �� ?���� ����� ��. 13.4 �

?�� �� ?���� �����

TEMA 13TEMA 13TEMA 13

174

Page 175: Biologija 8 Mak

C���� �������� ���� " ��"��� �� !+�� ���� ��������. ��&��"������ ���(�� "� %������� #�$��� � 0��� ��� �������. �� ��&��!�� ���� ��"!$��� �� %��+�� ��� (�&�"���, ������� ������#������ &�&;� �$���� �� 21 ��� �� 0��(�"�(� ��(���� ���� �(� ��� 0��(�"�(�. *�%� ����� &�&;� �$���� ,� �� ������� �� ����(���"��� �� 21 ��� ��(���� ��� �(� ��� 0��(�"�(�, ��&��� ����)��� ��������. ������ ������� ��(���� ������������)���� "� )���� 46 0��(�"�(�, �� ����&� �$���� �(� �� 47 0��(�"�(�. ���;��� �� ��� "�#�$!��A� �� �����"������ �� ��B�A���. ��;��� � ����$�"��, �� ��#$�=��� �)� +�� �� ��������� ���� � ��%���. $����� � (�$�, ����� � ��$�����, &�"���� � %�$�( � �"�����, � (!��!$��� � "%$�#����� �� �$�#�. *�& ���� ��;� �� &��!�� ���0�)�� "�����������, � �������(��� ������A�. ����&������� "� ��B�A� ���� �� ��!��� ������( �� "%�$�(!�� ��& =����� ��� �� �� ��"���� ��� 35 %�����. C���)�� ���(�� "� �����(�&� � � 7���'����� ������� (�$. 13.5.� � #) ��& �� &��!�� ��& ���� �� 600 (�+�� ��;�. ��(���� ����)���� (�+�� XY +�(�, �$������ ����=�� XXY- ��(#���;�&�, "��)� �� &��!�� ��+�� �� ���� /- 0��(�"�(. *�& ���� ��;� �� &��!��: ��$������ ����� ����, ��&��� �� %����, =����� ��� �� ���(�����, ������$�� ��"����� �� ��$����� =$�"�� � ��&��� �� �����$����. *�����������)�� � +�� �� � �����"���$��� ���� �!#�����. � �� ���& �$!)�& �� &��!�� %��+�� ��� ��"��$!��A� �� ��$���� 0��(�"�(� "� ���(� �� (�&�"���.

8����� ��� ������� (�$. 13.6) �� ��&��!�� ���� ��"!$��� �� ���������� �� ���� �� ��$����� 0��(�"�(�, ������� ��(���� ��� /, �������� �(�( ��(� ���� / 0��(�"�( �� 23 ���, ������� ��(���� 46 �� &��!���� 45 0��(�"�(� � ����� �� � ��������� �$!)�& �� ��(�$��� 0��(�"�(� ��� �������� (�=� �� %� ���=����. �� &��!�� �� ���� �$!)�& �� 5000 =����� ��;�. N������� ��;� ������$� �� ��� "�#�$!��A� �� ������$�� ��"�����, ��(��� ��"����� &���;� ������� �� �����$��, � �� %� ����=!���� ���!�������� ��$��� ��������������. ��&)���� �� &��!�� ���� ���$���;� �� (�&�"��� ��� ��#���A� �� ����(���"������.

'���,��� %������� "�#�$!��A� �� '������� �$� ������; ���� +�� ��� ���(��!���� �� ������$�� �� ������ ����! ��$����� �$����.

%��� "� � �!��� �� �������� ���� "

�(� %�$�( #��& �� %������� #�$����. ��, ���� $���� �����&��� �� "%�$�(!��. ��$� (�=�(� �� &� ����)�(� ��&����� �� ����� �� ��� #�$����?

TEMA 13

��. 13.5

TEMA 13TEMA 13

175

��. 13.6

��. 13.6. � <������ �����

��. 13.5.�$���������� �����

$�;�

������;�

��"!��

&�&)���

$�;�

��&��

��$�� ��%��

Page 176: Biologija 8 Mak

#������� �� ��� "�

�=�� � �� �� ����)�� %��������� #�$���� ��&)���� �� %������� �����!��A�, +�� � ��$ �� "������������ "�+����. '����#�� � ��)�� � ;�$���� ��(�$�&���� ������&� �� ����� ���� ������$�. C�� ��$!)!�� ������;� "� ��������� "� ������� #�$����, "��������� ����!� � ���)��� "� �(��. ��=�� ������ �� � %������� �� ������ ������$�, ���� � ����������� ����� (�� ���(��, #��� (�B! ���� #���!)���).

7������

'��(����� �� #��&�� �� 0��(�"�(��� � ����� �+���!��A� �� ��(��� 0��(�"�(� (�=�� �� #���� �������� �� ���$�"� �� ���������. *��������� �� �����!�� �� �$���� +�� �� ���B��� �� (�����"�. /��(�"�(��� ���$��� ��� (�������� ����� �� ����%�������� � �� ����%������� �� ����!���� �� %�!�� ������ ������� %�$�(��� � �#$��. �� ��& ��)�� $���� �� "�#�$�=!�� ���(��� �� #��&�� � %���#��� �� 0��(�"�(���. *������� (�=� �� �� ������ � �� �$���� �� ���!���. �� ���� (�����, ��)��� 200 %������� "�#�$!��A� (�=�� �� #���� �������� ���� ��B�A���.

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��!��;���� ��������!���� ���(��� �� ���$������ (�����&�$ � ������ ��� ���$���� �� ������!���� �� %�����;�&� �� %�����;�&�. !��;�� (�=�� �� �������� "� ���(� �� ��$#��� �� �$������, ��%� �� ��#����� ��$����� �$���� �$� ��� "� ���(� �� ��"��&�� �� �(#������. ��&)���� ���)�����$��� "� ��&��� �� (!��;���� (�=�� �� #���� �� 0�(���� ������� � ��"�)�� �������. �������� ��� �����"���!���� (!��;�� ����)��� �� (!��%��� �%����. '�$��� "������ ���$���� "�#�$!��A� ��: 0�(���$�&�, ��$����"�(, �$#���"�(. '��(�� "� %�����)�� "�#�$!��A� �� ��!������, *$��������$����� � C���������� ������(. ����� �� �����!��A� �� ���������� ��#�� ��$ �� ���$������ "�#�$!��A� (�=�� �� �� �"#�%���.

TEMA 13

��. 13.7 $������

;�����(��

��� �� 0��(�"�(

TEMA 13TEMA 13

176

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�1. �� � (!��;�&�?2. *��� �� ����)��� (�������� ��� �����"���!���� (!��;�&�?3. *���� ���(��� (�=�� �� �����"������ (!��%����� �%����?4. *�� �� ��$��� "������ ���$���� "�#�$!��A�?5. �#&���� &� ��&����� �� �����(�&�?6. *�� �� ��$����� �� ��!������ ������(. 7. *�&� � ��"$����� ��(�B! *$��������$����� � C���������� ������(?8. ����+ $� �� �#&����+ "�+�� �� ������$��� ��& ��� ��(� ���$���� "�#�$!��A� (�=� �� �� ���� ���� �� ���$���� #�$���?

Page 177: Biologija 8 Mak

�� ��������� ������ "� � ���������� �� � ��� C� ����!:

- �� %� �����"����+ � �(��!��+ #���������, ���������� � ��+��)���� ��������(�, "�%��!��A��� � "�+������ �� =�������� �������; - �� %� ��������=!��+ ��!)����� ��"����&� "� #���������, ���������� � ��+��)���� ��������(�, "�%��!��A��� � "�+������ �� =�������� �������; - �� %� �#&���!��+ ���������� � ��+��)���� ��������(�, (�=����� "� ���=$�� ��"��& �� =�������� ������� �� ���(��� �� $���$���� �������; - �� %� ������!��+ � ���;��!��+ (�=������� "� "�+���� �� $���$���� �������; - �� %� ��"����+ � �����!��+ ��"�)���� � 0�(������ "�%��!��A� �� =�������� �������;- �� !(��+ �� �"���!��+ ���� ���� "� "�+���� �� "�%��!��A�;- �� %� ��%$��!��+ ���$���;��� �� "�%��!��A��� �� $���$���� �������;- �� !)����!��+ �� �"��#������ �� �$����� "� !)�$�+���� ���$�+�� ��;�� � ��%���"�;�&� �� !)�$�+���� ���$�+�� ��;��.

����� !�� C� �� ������ ! � � ���:

- #�������,- ��������(,- �������� ��������(�,- ��+��)�� ��������(�,- "�%��!��A� �� =�������� �������, - "�+���� �� =�������� �������, - �#���!��A� �� �!��������.

TEMA 14TEMA 14TEMA 14

177

������� � 7������ �� ������� �� ����H�����

Page 178: Biologija 8 Mak

��� 1��� 1 ���������� �� ������� �� ��������� ������

��,� "��+ ���� �������� � ;�$��!����� ������� ���$! �$������� ��(&�, ������, ����+����� �� �������, ��)���� � ��&"����� ���$�&��, ��"�!0��, ��& � ����$�� �� =��� ��%���"(�. �� ���& ������� ����& =�� ��%���"�( �(� ���&� =������ ������� �� ��&� �(� !�$��� "� ���� �����&!��A�. @������, ���� ��&����+��� =��� �!+������, � �������� ��$ �� #���������. � "� ��%�, ���� � "� ���������� =�� ����, ��=�� ������ �������� "����������. ��� ��& �� =�������� "�����;� %� "�(� ��(� ��+���� +�� ��� (�=� �� (! %� ����, ��(�B! ��%� � =�������� ������� �$���� ���� ����)��� ����!� �������. ��, ��� �� ���(���� ��������, �� +���� �� =�������� �������, �� ���!+!�� � ���$�+���� ��(����=�. �� ��)������ �� ���$!������� ��"��& �����#��� �� )������ #�$� (�$� � ������ ���, ��& ��(�$ ����� ��"��)�&�� ���������� ��� #� �$�&��$� ��" ���(����� �� ���������. '����� ���������� ��� �����!���� �� ���(��� �� =�������� ������� �� ��)���;��� ��%� )������ ��)��$ �� �� "���(��� �� "�(&���$�� � ���)������. �� ��&����� �� "�(&���$���� � ���)�������� )������ ��,� �� "����� �� ����"��������� �� 0���� �� �$�#������ �������. �� ��& ��)�� �� ��"������ !�$��� "� �����&��� ��������� "%�$�(!��A� �� )��������� ���!$�;�&�, � �� ��(��� ��� � �����#� "� �� ��%�$�(� ����"������� �� 0����. �� �������� �� )��������� ���!$�;�&� ����� � �����#��� "� �� ��%�$�(� ����"������� �� 0����, � "� ��%�$�(� ����"������� �� 0���� �����#�� �� ��%�$�(� ����+��� �� �$���� "�(&�

�� ������ ���������� ������� �� ���7�� ��������� ������

@������ �� ������ �$�&���� ��������� ��)�!�� �� &� (��!�� =�������� �������, ��� +�� �����"���!�� ����� ������� � +����� �$�&���&�, ������� &� ���!� ����!�� �������. '��(����� ��� �� &��!���� �� =�������� ������� ��� ��&���� �� )������ �����&��� �� ���������� �� ��"� �� ���������� �$� �������� ���(���. @������ �������� �$� ���������� &� (��!�� =�������� ������� � ��� ��: ����!+!��A� �� #�����, (��!��A� �� ��)���� ������ � ���&#��=&��� �� �"����� � (���A���, %����A� ��+��)�� �"���, ��)�A� �� +!(���, %����A� ����$#� � %������, ���#��,�&��;�, =�$�"��;�, ��$�A� ������� (������, �����"-���!��A� ��=��� � �$�)��. *��� ���$���;�

������� ��: �� � ��������? �� � ��� �����(?*�&� ������� � ����)��� �������� � ��&� ��+��)�� =������ �������?*�� �� �#���$��� � ��� ���#���$��� =������ ���!���?

��. 14.1 ������ � �� ��

TEMA 14TEMA 14TEMA 14

178

Page 179: Biologija 8 Mak

�� �$�&������ �� )������ �� &��!�� ���(��� �� �$�(���, ���(��� �� �"%$���� �� "�(&����� ������������ � �� ��(��� ��� � ���(��� �� �������$���� � =����������� ����. '���#�� ���#$�( "� =������ �� ��(&��� ��������!�� ���!�� "��� � !�����. !(��� �� ���� ��� �!�B�� ��& �(� �����#���� �� &� �����, "���=!�� � ���!+�� ������. �� ��!%� ������, +!(��� &� ������$����� ���"�&���, ���$�����, ����)!���� $�"%�A� �� "�(&��� � "���!�!��A��� �� ������, �"����� � ��"���������. ���+�!��A��� �� +!(��� �$�&��� � �� ���(����� �� $���$���� �$�(� � !�$����� "� =����A� �� ��& ��$ �� "�(&���.

'���!+!��A��� �� #����� � (�)!��+���� �� %�$�(� (��� %� ���(��!�� =����� ���� �� ���� ��� �����(. ����� �� (������ �� %�$�( #��& #��� �$� (�)!��+�� ������ �#��#��$��� ����+���. �� ��& ��)�� =����� ���� ��& #�$ �������� ��$ �� ���� ��� �����( � ;�$���� ��)�"���. ��, �� ����!+!��A��� �� #����� �$� (�)!��+���� �� !��+���� � %�$�( #��& ��(���$�+�� �� ���;��� �����$��;�. �� ���(��: �� ����!+!��A��� �� *��$��������� #$��� �� ��(� +�� � !��+��� ;�$��!����� =�� ����, !��+����

�� � (������ ���� ���;��� �����$��;�, �� ���&�� ��$% ��� �� ����� ��� &!% � �#�����, �� ��(���� � 0�����. �� �� �� ������� ������ %��+�� ������������� #$��� ��� � �� #$�"��� �� ���!(�;� � "�+������ �� "����.�� �� %� "�����$� "%�$�(����� �����#� �� ���� ����� )������ %���� ��+��)�� �"���. �� ��& ��)�� ���� �������-����� �������� ��� �����(, ��A���� �� ������, %� "�(��!�� �� ��+��)�� ��"������ ������ �������, �� ��&� �� ��"������ � =����� %�$�( #��& �� ������ =������.

��. 14.2 /�������

��. 14.3@������ ����

����A��� �� ���#��,�&��;� ���� ���� �����!�� �� ���(��� �� !�$����� "� =����A� �� ��%���"(���. �� �� ��(� +�� �� ���(��!���� !�$�����, �� ���#��&,�&��;��� �� ������!���� ���������� ����+�� �� ���=�A� �� =��������, ������� �( �� �����!�� ��������� "� ���=�A� � =����A�. ����� ���$! 21% �� ����+����� �� "�(&��� �� ������� "� "�(&���$������. ��, �� ����� ��$��� �� ������ ��� ������������� � �� 80%, ���� +�� � �$!)�& �� �"�&�. ��, ��� � �� #� #�$ ��&%�$�(��� ���#$�(, ��� �� �� "��� ���� �� �����(����� "�(&���$���� �� ������� %�$�( #��& "�+����� ��������� +��

��. 14.4 �����

TEMA 14TEMA 14TEMA 14

179

Page 180: Biologija 8 Mak

%� !��+�!���� =����� ���� �� ����+������� �$���� �� "�(&���. �� ��!%� ������, ��� &� "�%��!���� � ������ ��&� �� ������� "� ����� ������!��A�, ��&� ����� ����)!�� �� �������� ��$��� �� ��������(��. ��"��& � ���������� �� )��������� ���!$�;�&� %� "�#�"!�� ��"��&�� �� ��0������ � ��0��$�%�&���. �� ��� (! #�$� �����#�� �!������ ��� %� "�(�$ �� ��������� (�������� ���!���). '����+!��)���� �� �!�������� �� ����+�� ���(� � ��$�! %�$�(� +�� ������ �������� �� ��)�"���. C�� ���#��� ��=� "� ���� �!������ ��� �� �� ���� � �: &�%$��, �����, ��"$�)�� ������ �� �!��. �� � ���� ��� �� ���� � � (�!�������� �� �������$�� � =�������� �����$�) �� ����+�� ���(� �� (�=�� �� %� "�����$�� �����#��� �� )������. '����+!��)���� �� ���� �!������ � (��%! ��%�$�(� ����$�! +�� ��������� (�=� �� %� ��"����. �%�$�(!��A��� �� ��0��$�%�&��� � ��0������ �����"���!�� ��"����A� ������� (������: ��"$�)�� +����� %�����, ;���� � ��)�� �����, ��� �� ����!�!���� �� =�������� �������. '�%�$�( #��& �� ��������� (������ �� ��������� ������ "� )������ � ���������� =�� ���� �� ���������.

��. 14.5 ��������� ����� � ����

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(��

N�������� ������� �� ��"����$� �� ����� �� ��$%��� ������&�. �� ���� ���(�, ��%�+���� )���� �� &� ����(��!��$ ��(����=� +�� �$����$�. �� �������� �� )��������� ;���$�"�;�&� � ��0��)�� -��0��$�+���� ��"��&, � �� ;�$ �� �� ������ ����#�� !�$��� "� =����A�, )������ ��������� ��)�!�� �� &� (��!�� =�������� �������. �� ��& ��)��

�������� �$� ���������� �$�&�� � &� ���!+!�� ���$�+���� ��(����=�. '���!+!��A� �� #����� � (�)!��+����, (��!��A� �� ��)���� ������ � ���&#��=&��� �� �"����� � (���A���, %����A� ��+��)�� �"���, ��)�A� �� +!(���, %����A� ����$#� � %������, ���#��,�&��;�, =�$�"��;�, ��$�A� ������� (������, �� ��$ �� ���������� �$�&���� �� )������.

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. �� � �������� � +�� =������ �������?2. *�� �� !�$����� �� ���$!������� ��"��& �� )������ ��� ����$� �� ���!+!��A� �� #��$�+���� ��(����=�. 3. ��#��& %� %$������ ������� +�� �$�&��� ��" =�������� �������?4. �� ��& ��)�� )������ &� ���(��!�� =�������� �������?

TEMA 14TEMA 14TEMA 14

180

Page 181: Biologija 8 Mak

��� 2��� 2���7O7��G� �� ��������� ������: H����� � ?������ ���7��G�

'��(����� ��� ��%������ ��&��� �� =�������� ������� � %� ���!+!���� ���������� !�$��� "� =���� ����)��� �� ���� ". ������� �����"���!��)� ����)��� �� ���� ��, � (������ �� ���� ���B��� ��� "�%��!��A� ����)��� �� �� ��� � ���� "�. '������� �"���� �� "�%��!��A� �� (������ ���� ��(��� ������� %� ��"���� "�%��!��)���. C���� ��: ����$��, $����� � %������� ��� �� &��!���� ��� ��!�;�&� �� �!$���, ����� �!�� �(��� ������������ "��)A�, ���(�$���� �"����, ���)����� "��)�A� � �$�)��. ��+��)���� �"���� �� "�%��!��A� �� ��"������ �� )������. C���� �� ������;��� ��� %� ��"������ ���!��������� ����;����� "� �����#���� �� (���$�, ����$��;���, ;�(��������, 0�(������ � ���(�;������� ���!����&�, ���(� � �!�$������� ;�����$�, ����(�#�$����� ���#��,�& � ��!%�. ��+��)���� "�%��!��)� ��"������ ����%����� (������ ���� +�� �� ��"$�)���� ������� %�����, ��)�� (������ (��"$�)�� ������ �� ����$���) � ;���� ����� (��"$�)�� ������ �� ���+���, (���$�, �$������ � �$�)��). ������ ��������� "�%��!��)��� �� ����$��� �� '������ (���+���, ����$, ������������ )����)��, ;���� ����� �� ��(�,�������� � ���!����&���) � ������� (��"$�)�� ������ �� ������� 0�(���� ���������&� �� %������� �$� ��)�� �����&#�) ������)�� "� ���� ������ ������� (������ � ��� +�� %� ����(��!���� =�������� �!��;�� �� ��%���"(��� � �� ��(��� ��� &� ���!+!���� ��(����=��� �� ���������. ������� ��$%����&�� ��&���!��A� (�=� �� �����"���� "%�$�(��� �(������ �� �������� �� ���� ���!$�;�&� �$� ��� ��&"��� ��)�"�!��A�.

������� � ����'��� ��(�������� � ��������� �� ��"$�)�� %����� �� ��� ��&(��%! �(� �"�� (78%), ���$���� (21%), ��%�� (��(�$�! �� 1%) � &�%$������ ������� (0,03%). �� ��& �$�& �� ��(�������� ����& ��� �� ���!+���� (�$���� ���� ������� (������, ����)��� �������. '�$!������� (�=�� �� #���� �� �������� �����$�, �$� �� ��(�������� �� �� ���!+���� ���� ��"!$��� �� ����� ���������� �� )������. *��� �������� ������� �� ��"�!0�� �� )����)���� +�� �� ��#����� �� ��)���� ��� ��=���, �!$������ ��!�;�� � ��. ��&)����, ���� ��$!����� �� �� %�$�(� �������� "� ��(�������� � =������ �� ���. �� ��"$��� �� ���, ��$!������� +�� )������ %� ��"���� � %� ���!+�� �� ��(��������, �� (��%! ��+�����, #���&,� "� ��� ��(� (�0���"(� �� ��"%���!��A�. ���� ��$!����� �(��� ��%������ �$�&���� ��" ��+��� "����&�, ���������� � ����+�� ���=��!��A���. �� ������� ��$!����� ���B��� &�%$�������� �������, �!$�!� �������, �"������ ����� � %�$�( #��& ����0�(���� ������ +�� �� ��"������ ��� ��&���� �� ���)����� "��;� � 0�(������ (������ +�� �� ���!+���� �� ��(��������. ���� ����, �� ��(�������� �� ���!+�� � ���!��������� �(�%, �������� �� ���+����, )��, ����$, ��$��� �� ��+�� (���$� � ��!%�. ���� ��$!����� �� ���&������ "� $���$���� ���!������� ;����� �� ���, �� ������� ���;�������A� �� ��(��������, �� ���,��� �� ��=������ � ��� �� ����� ������� � %� "�%��"!���� =������ �� $!B��� �� ��� %������. ��������� �� ��� � ��%�$�(� �� "�(����� ������ ��%� �� ���������� �� �$�=���� ��"�!0 � ��"������ �(�%. ���� ��$!����� �� ��"!$��� �� �������A��� �������� �"���� "� ��#���A� ���$����� ����%�&�. C���, ��� �������$�� ��%��!��A�, �$� ��� �������A� �����$������ �%����� ����, &�%$��, �����, (�"!� �$� �������� %��, ����� )��, �� ���!+���� &�%$������ �������, ������ ����� � �������� �� �"�� � �!$�!�. ���� (������ �� "�(&��� �� ���,��� �� ��"������ ����� ����� �. ������� ��=���� %� �+���!����, ���� ��, +!(���.

TEMA 14TEMA 14TEMA 14

181

Page 182: Biologija 8 Mak

*���$��� ��=���� �� 1900 %����� ����$� �� ��!+!��A� �� %�$�(� ������������ �� ��#��� +!(� �� ��(���&� � J���;�&�, � �� 1940 %����� �� #��"��� +!(� �� ��� � *�����. '�"���� � ���� +����� (������ +�� &� "�%��!���� ��(�������� �� ���!+���� � ��� ����"����������� ���;��� �� ���������, ��� +�� �� ������ �(� )����)�� �� ���#�����, �!$����, ������ �� ;���, �$���, #����, �����, ���(�!( � ��!%�. /�(������ ���!����&� � ����"��������� %����� ��&�, ���� ����, � ���� �� %�$�(��� "�%��!��)� �� ��(��������. ����������� ��#���A� �� %����=���� ���!����&� (�=� �� �����"���� "�%��!��A� �� ��(�������� �� ���� � ��!%� +����� (������. *��� "�%��!��) �� ��(�������� �� &��!�� � ���#��,�&�� � ��� �� ���� ��%��� �#$�;�. C���, �� %�������� 50% �� ;�$��� "�%��!��A� �� ��"�!0�� � ��"!$��� �� �"�!����� %����� �� ��"�$���. ���� ���� (������ �(��� ��%������ �$�&���� ��" �������$���� � =����������� ����. ��, ��� ��&���!���� � ��" ���(����� �� �$�(������� !�$��� �� �������� =������ ��������. ���� ���� "�%��!��A� �� ��(�������� ���������, �� ��%!���, �����"���!���� �+���!��A� �� ������� �� � �. ���� �#����� �� �$������� ��(&�, � %$���� ��$��� ��& ����)!�� �� ����+����� �� ��(&��� �� ���%��� %�$�(� ��$�)����� !$������$����� "��;�, ��� �(�� ��+�� ��%������ �$�&���� ��" =����� ��%���"(�. �� �����$��� ��� ��� ���& �$�& � �+����� �(� (��%! "�)������ ��&��� �� "�#�$!��A� �� ��=��� ��& $!B���. ����&� %�����, ����! (���A��� +�� �� ��+��, � !������� ���� �+���!��A��� �� ���& �"����� �$�& �� �� ��%�$�(�. C������ �+���!��A� �� ����)��� ������� �����.

��. 14.6 E��������� � � �������

0� ���! ���� �� '���" �� ��� 2000000 ��"�$� �� ��"�!0�� �� ���!+���� ��� 2 000 ���� "�%��!��)�� (������ �� ���.

������� � ������'���

�� ������ �(� �%��(�� ��$�)����� �� ����, ��, �����, ��� )�������� �� $!B��� ��(��� ����$�� ���� "� "�����$!��A� �� ������ �����#�, �$�, ��� &� �(���, ��� � "�%�����. ������ "� =������ �� ��(&��� �(� %�$�(� "��)�A� �� ����,� �������. �� #��$�+�� ������, ��� � �������� ��$ �� ���� =��� ��%���"(�, �� 0�%������-"��������� ������ ��� �$!=� "� ���=!��A� �� 0�%������, � �� ��� � �� "����&���. ��. 14.7. � ����� ���� ��. 14.7. � ����� ����

TEMA 14TEMA 14TEMA 14

182

Page 183: Biologija 8 Mak

�� ���� (�$��� $���� ���� $!B��� (�=�� �� �������� ��(� 6 $����. ��%��!��A��� �� ������ (0�����������), ���� ���� � �� ��"�!0��, (�=� �� #��� �� �������� ���, �$� ��� �$�&���� �� )������. �� �������� �"���� ��&)���� ������ �� "�%��!�� �� ��� �� ���"�&�, � ������ +�� �� ������� �� ��(!��$����, ���!��������� � "�(&���$����� ���������� �� )������ � ���� �� ��&%�$�(��� "�%��!��)� �� 0�����������. *�(!��$�� ���� �� ������ +�� �� �������� �� ��(�,�������� "� ���=!��A� �� 0�%������ �� ��(�� � $�)���� 0�%���� �� )$������� �� ��(�&������. �� ��� �(� %�$�(� ��$�)����� �������� "� 0�%���� )��+�� �������� ��$��� (��%! +����� �$�&��� ��" =�������� ������� ���� +�� ���� ���� �� ���!+��. �� ���!����&���, �� ����,��� ����"����������� ���;��� � ����0���� ����!���� �� ����. C���, ������ �� �����$� �� �!��������, 0�(������, ���0���#�����, ������$����, ���!���&��� "� ����"������� �� 0����&�, %!(�, ��=� � ��!%�, +����� �$�&��� ��" �������� ��������(� �� ��� ��� �� ���!+��.

������� � �� �!��� � �����

'���+����� �� "�(&��� �� (��!�� �� ��"$�)�� ��)���. ��� ,� ���(���(� ����$�! ��� �� �(����� "� ��&��=��. ���� �� ���#$�(��� �� %�$�( #��& ��"����� "�(&� �� � ����� �������. ���+�� (�$�&���� (���� �!#�� ����� ������;� �� ����$���, ��$�� �$� "����!����. ��&%�$�( ��$ �� ��� �� ���"����, +�+�A�, � ��)��� ��$����� �� ���� �� ����"���� �� 0����&�. ������ �� ���� +����� (������ $!B��� %� #����� �� (�=����� ��� �� �� ��;��$����� � �������� �� �� ��������#�� "� !�����#�. �� ����� ��)�� ��$"��� #� #�$� ���&��.

������� �� �� ��&%�$�(��� ������ ����+��� �� �������&�.

��. 14.8 ?������

�O���� �� ��������� ������

����&,� �����&��� �� "%�$�(!�� "�%��!��A��� � �� ��(��� ��� � ��%������A��� �� =�������� �������, �� ����+�� ���(�, �� ���"�(��� �� ����,� (���� "� "�+���� �� ���������� ������� �� ��"�)�� � 0�(���� "�%��!��A�. ������ ��� �� ���"�(��� (�=�� �� #���� �!����� �$� ��� ���� �� � ��������. �� �� �� "�+���� ����'��� �� ���%�$�(� "�%��!��A� �� ����,� �� #����� �$���������� ��+���&� "� �������A� �� %����� ��� ��$�#��!���� ��(�$� ��$�)����� �� +����� �"�!��� %�����. ���� ���� �� ����,� �� �#��!�� ���(���� �� "�+���� �� +!(��� �$� �� ��+� ��+!(!��A�. �� %�$�(��� %������ �� ����,� �� ���=!���� �������, � �� ��$=����� �� #!$������� �� ������ ��&��� �� ��������� � =#!����� �������&� "� �� (�=� �� ��$!����

TEMA 14TEMA 14TEMA 14

183

&(� )'&�� ����� "���"�� #�$���� +�� �� ������!���� ����! ��(!��$���� ���� +�� �� � ��#���� �� ��������� ��)��? '��+���& �� ����� �� ����&� ��%�$�(� ���� � "�#�$�=� ��� (������ �� ���B��� � ��� &� "�%���$� ������ �� ���.

Page 184: Biologija 8 Mak

�"&��; !"��(�, '& �&��"�<&(�� '��(����� ��� ��%������ �$�&��� �� =�������� ������� � %� ���!+!���� ���������� !�$��� "� =���� ����)��� �� "�%��!��A�. ������� �����"���!��)� ����)��� �� "�%��!��)�, � (������ �� ���� ���B��� ��� "�%��!��A� ����)��� �� �"���� �� "�%��!��A�. ������ ��������� "�%��!��)��� �� ����$��� �� ��"�)�� (���+���,

����$, ������������ )����)��, ;���� ����� �� ��(�,�������� � ���!����&���) � 0�(���� (��"$�)�� ������ �� ������� 0�(���� ���������&� �� %������� �$� ��)�� �����&#�). ��(�������� ����& ��� �� "�%��!�� �� (�$���� ���� ������� (������ ����)��� ��$!�����. ���� ��$!����� �� ������������)�� "� $���$���� ���!������� ;����� �� ��� �� ������� ���;�������A� �� ��(��������, �� ���,��� �� ��=������ � ��� �� %�$�(� ��$�)����� � %� "�%��"!���� =������ �� $!B��� �� ��� %������. *�(!��$����, ���!��������� � "�(&���$����� ���������� �� )������ �� %�$�(� (��� &� "�%��!���� ������. �� �� �� ��$�#��� )������ �� ������� ������;� ��"���� #��� �� �����. ������ "� "�+���� �� ���������� ������� �� ��"�)�� � 0�(���� "�%��!��A�, ������� �� ��%����;�&� �� "�(&��� (�=�� �� #���� "�+����� �$� ����������� � ��������.

���� ��$��� "� �"�!����� %�����. �������� (���� �� ������!��A��� �� ��$��� �� ��#��)���� �O�;� �� )�&� ��(�+ �� ��(�$!�� ���!+��A��� �� �"�!����� %����� �� ��(��������. ��%��!��A��� �� ��� �� ����)!�� �� ��(�+ �� ��"�)��, ������� �� ����!�� ������. *������A��� �� #�"�������� �����%���� � ��!%� �������� "� ���=!��A� �� 0�%������ �� %�$�(� (��� %� ��(�$!�� "�%��!��A���. �� ��$�����A� �� "���=!���� (�������� ��� &� "�%��!���� ������. ��%������� (������ (�=�� �� �� ��������� �� ��$�=�A� � �������!��A� �� ;������� �����&��. '�� #��$�+�� (���� �� �����"#��� �����#����� �� ��(� ���)���!��A� �� ������. ��%���"(��� ��� =����� �� ���� ��(� �������!���� ����� �������#�� (������ �� ������ #���&,� %� �������� �� ��0������. '�����!��A��� �� ���)������$�� �����;� �$� ��$������ � ���� �� ���������� (���� "� "�+���� �� ������ �� "�%��!��A�. ��+������ �� ��� � ���� �������� �"��� ���� �� �� ��+� ����! �$�����A� �� ��&"����� �������A�. ������#��� �� �����;����� � ��+��)���� B!#���� ���#� �� �� ��+� ���!)�� � �� ���������. *�(!��$���� – %������ B!#�� ���#� �� �� ��$������� �� ����#�� ������� �� �� �������� �� "�(&�, ���� �� ��%������� (������ �� (�=�� �� #��$�+�� – �������� ��� �� �� ��"$�=��.

��;��$���A��� �� ������� �� %�$�(� (��� �����!�� �� ��(�$!��A� �� ��������� (������ ��, �� ��& ��)�� �� ��(�$!�� � �������A��� � �� �!�������� �� ���������. �� ����+�� ���(� �$����� ���#� ��(!��$���� ����� �� �� ��#���, ������� �� �� ��$�� �$������, 0����&�, (���$ "� �� (�=� ������ �� �� ��;��$�����.

TEMA 14TEMA 14TEMA 14

184

�"�%�"� �� +%���� )'&�*�

1. *��� �� "�%��!�� ��(��������, 0����������� � ��)����?2. *�� ���!������� %����� �� ����#�� +����� �� "�%��!��A��� �� =�������� �������?3. ��+�� !��+�!��A��� �� �"������� �$�& � %�$�(� �������� "� )������?4. ��#��& ����� �� "�+������� (���� "� "�)!�!��A� �� =�������� �������.

Page 185: Biologija 8 Mak

<78,9*6�8 1 1. ��#��� $������ �� ����� �������� �� ���&��� ���$���. 2. �� )���� (���()� �"#��+� %� ����+������� �$�& �� ����& $���. 3. ������ ��)������&��� ��&� &� �(� �� (���()��� �"�$�)� "��$!)�;� "� "�%�������� �� ��"�!0�� �� (������ �� ���� ������!�� $�����. 4.1 �� �� &� �������+ "�%�������� �� ��"$�)�� (����, ����!�� �� �� ��#���+ $������ ��: ��$�, %���, �$�����, �����& ��� � ������� %�. 5. ������ ��"����&� "�#�$�=��� %� ��& �����������.

<78,9*6�8 2 1. ��(� ����� �� ��$���&� � ����� &� �� ���)� ������ �$� ����$� ���� +�� �� $��$����� ��$ #��� "������� ��%���. 2. �"����� ������ ������ &� ������� �� ���� �� �������+���� ������ �� ���&�� ���"���;. 3.'��������� ������� &� ����$�! ����, �� �� (�=���� �� ��"$�)�� (���� (%���, �$�����, ��$� � �$�)��). �� "�#�$�=!��+? ��$� �� ������� ��� �� ��������� �� ��"$�)�� (���� �(�(� ��"$�)�� ���(���? 4. ������ "�#�$�+�� "���+� %� �� ���������� � ������� %� ��& ���&�� ���������.

<78,9*6�8 3 1. ������� ���(����� ������ ��#���& ���� �� ��=� � �� pH ��������� ������!��& &� ��&"����� ����$���. 2. ��#������ ��"!$���� "���+!��& %� �� ��#�$�. 3. '��$� ����$�! (���A� ������� %� ��"!$������. 4. *�%� ��=�����;��� �(� ��&%�$�(� ����$���? ��$� ��� ��)���� ���� ����$���� �� ������ �� "%�$�(!�� �$� �� ��(�$!��? �� ���� ���B� ����$���� �� ��=�����;���? ������ "���"!��A� "�#�$�=� %� � ������� %� ��& �����������.

TEMA 14TEMA 14TEMA 14

185

Page 186: Biologija 8 Mak

186

RE^NIK NA STRU^NI ZBOROVI I NIVNO ZNA^EWE

A

Abortus - zaguba na embrionot ili fetusot Avtoimunost - abnormalna reaktivnost na nekoi sopstveni tkivaAvtonomen nerven sistem (ANS) - del od nervniot sistem koj gi kontrolira maznite muskuli, srceviot muskul, i `lezdite Adenozin trifosfat (ATF) - molekula bogata so energija {to se nao|a vo site klet-ki Adrenalin - hormon {to se izla~ua od srcevinata na nadbubre`nata `lezdaAdrenokortikotropen hormon (AKTH) - hormon {to se sozdava vo hipofizata, a ja stimulira rabotata na korata na nadbubre`nata `lezdaAeroben - ima potreba od kislorod Apsorpcija - prenos na molekuli od digestiranata hrana od sistemot za arewe vo krvta Akomodacija - soobrazeni promeni vo okoto koi ovozmo`uvaat negovo fokusirawe na bliski i dale~ni objekti. AIDS ili SIDA - virusno zaboluvawe koe go napa|a imunitetniot sistem. Akrozom - gradba vo oblik na kapa {to se nao|a preku glavata na spermatozoid Aktin - eden od dvata kontraktilni proteini vo muskulnite kletki Aktivno prenesuvawe (transport) - dvi`ewe na materijata, vo ili od kletkata, koj e sprotiven na pravecot na normalno protekuvawe na supstancijata popat na di-fuzija Akuten - ozna~uva ostra (bolna, te{ka) no kratkotrajna bolest ili sostojba Aferenten - sproveduva kon odredeno mesto, isto kako {to setivniot nevron gi sproveduva nervnite imppulsi do centralniot nerven sistem. Aldosteron - hormon {to se osloboduva od korata na nadbbre`nata `lezda, a ja pot-tiknuva reapsorpcijata na solite vo bubre`nite kanal~iwa Alergen - materija {to predizvukuva zgolemena osetlivost, supstancija koja go pokrenuva procesot alergija Alergija - nastojuvawe da se reagira nepovolno na odredena materija {to voobi~aeno e bezopasna Alveola - mala }esi~ka vo belite drobovi, preku koja se vr{i razmena na gasovi me|u nadvore{niot vozduh i krvtaAmino kiselina - sostaven del na belkovinataAmniotska torba - }esa ispolneta so te~nost {to go opkru`uva fetusot vo razvoj i mu slu`i kako perni~eAnabolizam - metaboli~ki proces na izgradba na poslo`eni materii potrebni za or-ganizmotAnaeroben - nema potreba od kislorod Anatomija - nauka za gradbata na teloto Anemija - namalena sodr`ina na hemoglobin vo crveni krvni kletki Anestezija - gubewe na osetot, osobeno za bolka Anoreksija - gubewe na apetitot Antitelo - supstancija koja nastanuva pri odgovor na specifi~en antigenAntidiureti~en hormon (ADH)- hormon osloboden od zadniot del na hipofizata, ja

Page 187: Biologija 8 Mak

187

zgolemuva reapsorpcijata na voda vo bubrezite, namaluvaj}i go na toj na~in volumenot na izla~enata urinaAntigen - tu|a materija ili telo, {to predizvikuva imuniteten odgovorAntiserum - serum {to sodr`i antitelaAorta - golema arterija {to ja nosi krvta nadvor od srcetoAritmija - nenormalen ritam na rabotata na srcetoArteriola - krven sad me|u mala arterija i kapilarArterioskleroza - vtvrdnuvawe na arteriiteAtrofija - gubewe na goleminata na odreden del od telotoAkson - nervno vlakno koe gi sproveduva drazbite od teloto na nernata kletka

B

Bakterija - vid na mikroorganizamBazalna ganglija - sivi masi vo podlabokiot del od mozokot Bazofil - vid na bela krvna kletkaBela masa - nervno tkivo sostaveno od mielinizirani vlaknaBel drob - organ za di{eweBiopsija - zemawe na par~e tkivo ili drug materijal od `iviot organizam za ispitu-vaweBolest - sostojba pri koja del od teloto ili celoto telo ne funkcionira normalnoBradikardija - namalen ritam na rabotata na srcetoBronhiola - krajna granka od bronhijata Bronhija - {irok kanal vo beliot drob niz koj minuva vozduhot Bubreg - organ za ekskrecija (izla~uvawe)

V

Vagina - del od rodilniot kanal koj se otvara kon nadvore{nosta na teloto; `enski organ za polov odnos Vakcina - materija koja se koristi za sozdavawe na aktiven imunitetVazodilacija - zgolemuvawe na dijametarot od krvniot sad; {irewe na krvniot sadVazokonstrikcija - namaluvawe na dijametarot od krvniot sad; stesnuvawe na krvniot sad.Vena - krven sad koj ja nosi krvta kon srceto Veneri~na bolest - bolest dobiena preku polova aktivnost; Seksualno (polovo) prenosliva bolest Ventilacija - dvi`ewe na vozduhot od ili vo belite droboviVenula - mala vena koja ja sobira krvta od kapilariteVirus - ekstremno mal organizam koj mo`e da se razmno`uva samo vo `iva kletkaVitamin - organska sostojka, potrebna vo mali koli~estva za odr`uvawe dobro zdravje

Page 188: Biologija 8 Mak

188

G

Gameta - polova kletka; jajna kletka ili spermatozoidGanglija - zbir od telata na nervnite kletki koja se nao|a nadvor od centralniot ner-ven sistem (CNS).Gen - nasledna edinica; del od DNK Genetski - se odnesuva na genite ili naslednostaGlukogen - golema molekula izgradena od glukozi, {to se skladira vo crniot drob i muskulite kako izvor na energijaGlukoza - prost {e}er; glaven energetski izvor za kletkiteGlomerul - klop~e od kapilari vo Baumanovata kapsula na nefronotGolxi sistem - sistem od membrani vo kletkata koj formira posebni materiiGonada - polova `lezda; jaj~nik ili semenikGonadotropin - hormon koj dejstvuva na polovata `lezda

D

Degeneracija - ru{ewe, kako na primer od starost, o{tetuvawe ili bolest.Dendrit - vlakno na nevronot koe gi sproveduva drazbite kon teloto na kletkataDezoksiribonukleinska kiselina (DNK) - nasleden materijal na kletkata; gi sozdava hromozomite vo jadroto na kletkataDermatitis - vospalenie na ko`ataDehidracija - prekumerno gubewe na telesna te~nostDiastola - faza na opu{tawe na srceto Digestija - proces na razlo`uvawe na hranata vo ~esti~ki koi mo`at da bidat vpi-eniDijafragma - muskulesta gradba pod belite drobovi {to go pomaga di{ewetoDifuzija - dvi`ewe na molekulite od sredina so pogolema koncentracija, vo osredina so pomala koncentracijaDominanten - oznaka za genot koj sekoga{ ja izrazuva)svojata osobinaDrazba (stimul) - promena vo nadvore{nata ili vnatre{nata sredina koja proizveduva soodveten odgovor

E

Egzokrina - `lezda koja svoite proizvodi preku kanal gi iznesuva vo nadvore{nata sredina Ejakulacija - isfrlawe na spermata preku mo~not kanal Embrion - potomstvo vo tekot na prvite dva meseca od bremenostaEndokard - membrana koja gi oblo`uva komorite i pretkomorite na srceto Endokrina - `lezda koja svojot sekret go la~i direktno vo krvtaEndometrium - vnatre{en sloj na matkataEndoplazmati~en retikulum (ER) - mre`esta gradba od membrani vo citoplazmata na kletkata.

Page 189: Biologija 8 Mak

189

Endotel - vnatre{en epitel {to gi oblo`uva srceto, krvnite i limfnite sadovi Enzim - organski katalizator; ja zabrzuva reakcijata, no ne se menuva vo tekot na ista-ta Eozinofil - vid na bela krvna kletka Epidemija - zaboluvawe na mnogu lu|e vo eden region vo isto vremeEpidermis - povr{inskiot sloj od ko`ataEpikard - povr{inskiot sloj od yidot na srceto Epitel - eden od ~etirite glavni vidovi na tkivaEritema - crvenilo na ko`ataEritrocit - crvena krvna kletkaEfektor - muskul ili `lezda koj odgovara na dadena drazba; efektoren organ.

@

@oltica - `oltenikavo obojuvawe na ko`ata@ol~ka - materija {to se sozdava vo crniot drob

Z

Zalistok - gradba {to go spre~uva vra}aweto na te~nosta; kako kaj srceto od komorite vo pretkomoriteZglob - region na svrzuvawe na dve ili pove}e koskiZigot - oplodena jajce- kletka; kletka formirana so soedinuvawe na spermatozoidot i jajce kletkata

I

Izotoni~en - rastvor koj ima ista koncentracija na odredeni materii, so koncen-tracijata na te~nosta vo kletkiteImunitet - sposobnost na edinkata da pru`i otpor na odredena bolestImunodeficiencija - nedostatok vo imunitetniot sistemInfarkt - del od tkivoto o{teteno poradi nedostig na krvIris - kru`en oboen region na okoto okolu zenicataIshemija - nedovolno snabduvawe so krv na nekoj del od teloto

J

Jaglerod dioksid - gas dobien kako kraen produkt od metabolizmot vo kletkata Jaglehidrat - prost {e}er ili materija izgradena od prosti {e}eri povrzani zae-dno, kako {to se skrobot ili glukogenotJajce - kletka - `enska polova kltka ili gametaJaj~nik - `enska polova `lezda

Page 190: Biologija 8 Mak

190

K

Kapilar - mikroskopski sad preku koj se vr{i razmena na materiite me|u krvta i tkivoto Karies - gniewe, rasipuvawe na zabiteKariotip - slika na hromozomi, poredeni spored nivnata golemina i formaKarcinogen - materija koja predizvikuva rak, odnosno kancer.Katabolizam - metaboli~ko razlagawe na materiite vo poprosti supstanciiKatjon - pozitivno naelektrizirana ~esti~ka (jon)Kleto~na membrana - nadvore{na pokrivka na kletkataKleto~no di{ewe - serija od reakcii so koi od hranlivite materii se osloboduva vo kletkata.Koagulacija - zgrudvivawe, zasiruvawe na krvtaKomora - prostor vo srcetoKongenitalen - prisuten od ra|aweKonjuktiva - membrana koja go oblo`uva o~niot kapak i go pokriva predniot del belk-ata na okotoKontracepcija - za{tita od oploduvawe na jajce-kletka

L

Laktacija - sekrecija na mlekoLezija - povreda ili lokalno o{tetuvaweLe}a - dvojnoispaknata gradba na okoto, koja ja menuva svojata debelina Leukemija - zaboluvawe na krvta, {to se karakterizira so golem broj na belite krv-ni kletkiLeukocit - bela krvna kletka Ligament - lenta od svrzno tkivo koja ja povrzuva koskata so druga koska; zadebelen del na peritoneumot, koj go pridr`uva organot ili go prika~uva za drug organLizozom - kleto~na organela koja sodr`i enzimiLimfa - te~nost vo limfniot sistemLimfen jazol - masa od limfoidno tkivo {to ja filtrira limfata Limfen kanal - sad na limfniot sistemLimfocit - vid bela krvna kletka

M

Makrofag - golema kletka koja ima sposobnost za fagocitozaMegakariocit - golema kletka od koja nastanuvaat krvnite plo~ki (trombocitite) Mezentera - membranski ligament koj go prika~uva tenkoto crevo za grbnata strana od stoma~niot yidMejoza - kleto~na delba vo koja se prepolovuva brojot na hromozomite i se dobivaat polovite kletki.Melanin - temen pigment vo ko`ata, kosata, delovi od okoto i delovi od mozokotMendeleevi zakoni - Principi na nasleduvaweto otkrieni od avstriskiot monah Gregor Mendel.

Page 191: Biologija 8 Mak

191

Menzis - mese~no protekuvawe na krv od `enskiot polov sistemMetabolizam - fizi~ki i hemiski procesi so koi organizmot se odr`uva vo `ivotMialgija - bolka vo muskuliteMielin - masna materija koja gi preppokriva aksonite od nekoi nervni kletkiMikrobiologija - nauka koja gi izu~uva mikroorganizmiteMikrometar (�m) - iljaditi del (1/1000) od milimetarot; mikronMikroorganizam - mikroskopski mal organizamMineral - neorganska materija; del od hranata, potreben vo mali koli~estva za dobro zdravjeMiozin - eden od dvata kontraktilni proteini vo muskulnite kletkiMiokard - sredniot sloj od yidt na srceto; srcev muskul.Miopia - kratkovidostMitoza - kleto~na delba, pri koja se sozdavaat dve kletki }erki, koi se identi~ni so kletkata- majkaMitohondrii - kleto~ni organeli vo koi se sozdavaa energija Monocit - vid na bela krvna kletka koja e aktivna vo fagocitozata Mutagen - predizvikuva mutacijaMutacija - promena vo genot ili hromozomot

N

Nevralgija - bolka vo nervotNevrilema - tenka obvivka {to go prekriva aksonotNevron - kletka na nervniot sistemNekroza - odumirawe na tkivotoNerv - snop od nervni vlakna, nadvor od centralniot nerven sistemNervna drazba (impuls) - elektri~en polne` {to se {iri niz membranata na nervnata kletka; akcionen potencijal.Neutrofil - vid na bela krvna kletka Nefron - funkcionalna edininca na bubregotNukleotid - sostaven del na DNK i RNK

O

Ovulacija - osloboduvawe na zrela jajce-kletka od folikulata na jaj~nikot Organ - del od teloto {to sodr`i dve ili pove}e tkiva, koi funkcioniraat zaedno vo za ostvaruvawe na odredena rabotaOrganela - del vo kletkata, specijaliziran za ostvaruvawe na odredena funkcijaOrganizam - rastitelna ili `ivotinska edinkaOrganski - materii najdeni vo `ivite si{testva (rastenija, `ivotni i mikroor-ganizmi), koi vo svojot molekularen sostav sodr`at sodr`at atomi na j a g l e -rod, vodorod i kislorodOsmoza -dvi`ewe niz polupropustliva membranaOsmotski pritisok - nastojuvawe na rastvorot da ja povle~e vodata vo sebe; direktno povrzan so koncentracijata na rastvorot.Osteoporoza - o{tetuvawe na koskeno tkivo koie doveduva do lesno kr{ewe na ko-

Page 192: Biologija 8 Mak

192

skata

P

Pankreas - golema `lezda smestena pod `eludnikot; sozdava digestivni enzimi i hor-moni Parazit - organizam koj `ivee na ili vo drug organizam Parasimpati~ki nerven sistem - del od avtonomniot nerven sistemParatireoidea - mali `lezdi na zadnata strana od tiroidnata `lezda; sozdava hormon koj go regulira nivoto na kalcium vo krvtaPatogen - organizam koj predizvikuva bolest Patologija - nauka koja gi izu~uvawe na bolestitePenis -ma{ki organ za mo~awe i polov odnosPerikard - }ese od serozna membrana koe go obvitkuva srcetoPeristaltika - branovito dvi`ewa vo yidot na organot ili kanalot Peritoneum - membrana koja ja oblo`uva stoma~nata praznina Periferen nerven sistem (PNS) - site nervi i nervni tkiva nadvor od centralniot nerven sistem Pinocitoza - vnesuvawe na mali ~esti~ki i kapki preku kleto~nata membranaPirogen - materija koja sozdava treskaPlazma - te~en del na krvtaPlacenta - gradba koja ja hrani novosozdadenata edinka za vreme na bremenostaPlevra - serozna membrana koja ja oblo`uva gradnata praznina i gi prekriva belite drobovi. Pleksus - mre`a od sadovi ili nerviPortalen sistem - venozen sistem koj ja sproveduva krvta do drug kapilaren sloj, pred da bide vratena vo srcetoProgesteron - hormon sozdaden vo `oltoto telo i placentataPuls - bran od zgolemen pritisok na krvta vo krvnite sadovi, sozdaden od kontrakci-ja na srceto

R

Respiracija - razmena na kislorod i jagleroden dioksid me|u nadvore{niot vozduh i kletkiteRefleks - ednostaven, avtomatski odgovor vo koj se vklu~eni nekolku nevroniRefleksen lak - pat niz nervniot sistem od drazbata do odgovorotRefrakcija - prekr{uvawe na svetlosnite zraciReceptor (priemnik) - specijalizirana kletka ili zave{etok na setiven nevron koja mo`e da bide nadrazneta od doredea drazba Recesiven - gen koj ne se izrazuva ako e prisuten dominanten gen za istata osobinaRibozom - organela vo citoplazmata kade se sozdavaat belkoviniteRibonukleinska kiselina (RNK) - nukleinska kiselina`Rskavica - cvrsto svrzno tkivo

Page 193: Biologija 8 Mak

193

S

Semenik - ma{ka polova `lezdaSerum - te~niot del na krvta bez faktorite na koagulacija Simpati~ki nerven sistem - del na avtonomniot nerven sistemSinapsa - vrska me|u dva nevrona (nervni kletki) ili me|u nevron i efektorSistem - grupa od organi koi funkcioniraat zaedni~ki ostvaruvajki edna odredena celSistola - faza na stegawe vo ciklusot na srcevata rabotaSkrotum - }ese vo koe se smesteni semeniciteSlepo crevo - malo izdol`eno }ese na po~etokot od debeloto crevo Spermatozoid - ma{ka polova kletka ili gameta Slezina - limfoiden organ vo gorniot lev del od stoma~nata praznina Spora - otporen oblik na bakterija Sreden mozok - del od mozo~noto steblo

T

Talamus - del na mozokot smesten vo me|umozokotTestosteron - ma{ki polov hormon {to se sozdava vo semeniciteTetanus - postojana kontrakcija (gr~) na muskulot Timus - endokrina `lezda smestena vo gorniot del na graditeTiroidna `lezda - endokrina `lezda smestena vo predniot del na vratotTiroidnostimulira~ki hormon (TSH) - hormon od predniot del na hipofizata {to ima funkcija da ja stimulira rabotata na tiroidnata `lezdaTiroksin - hormon proizveden od tiroidnata `lezdaTkivo - grupa od sli~ni kletki koi izvr{uvaat speciajlizirana funkcijaToksin - otrovTonus - sostojba na delumna zgr~enost na muskulot Transplant - organ ili tkivokoe se upotrebuva za zamena na o{teteniot del Trombocit - krvna plo~ka; kleto~en del koj u~estvuva vo zgrudvuvaweto na krvta

U

Urea - kraen produkt na metabolizam na belkovinite izla~en vo urinata.

F

Fagocitoza - progoltuvawe na golemi ~esti~ki preku kleto~nata membranaFertilizacija - zdru`uvawe na jajce-kletkata i spermatozoidot; Oploduvawe.Fetus - novonastanatata edinka od tretiot mesec na bremenosta do ra|awetoFiltracija - dvi`ewe na materijata niz polupropustliva membrana, pod dejstvo na mehani~ka sila.Fiziologija - nauka koja gi izu~uva funkciite na `ivite organizmi

Page 194: Biologija 8 Mak

194

H

Hematokrit - procentualna zastapenost na crvenite krvni kletki vo krvtaHemoglobin - protein koj sodr`i `elezo i se nao|a vo crvenite krvni kletki i go prenesuva kislorodot.Hemoreceptor - receptor koj gi otkriva hemiskite promeniHepatitis- vospalenie na crniot drobHipertenzija - visok krven pritisok.Hipertoni~en - rastvor koj e pokoncentriran od te~nosta vo kletkite Hipoksija - pomalo koli~estvo na kislorod vo tkivata Hipotalamus - del mozokot koj ja kontrolira hipofizata i ja odr`uva homeostazataHipotoni~en - rastvor so pomala koncentracija od onaa na te~nosta vo kletkataHipofiza - endokrina `lezda smestena pod hipotalamusot, {to e kontrolirana od hipotalamusot; osloboduva hormoni koi ja kontroliraat rabotata na drugite `lezdiHistologija - nauka hoja gi izu~uva na tkivataHomeostaza - sostojba na telesna ramnote`a Hormon - sekret od endokrina `lezdaHromozom - temno-oboeno, kon~esto telo vo jadroto na kletkata; sodr`i geni koi gi odreduvaat naslednite osobini.Hroni~en - ozna~uva bolest {to ne e ostra no e postojana

C

Centralen nerven sistem (CNS) - del od nervniot sistem vo koj spa|aat mozokot i ‘rbetniot mozok.Centriola - organela koja ima funkcija vo kleto~nata delbaCerebrospinalna te~nost - te~nost koja kru`i vo i okolu mozokot Ciroza - hroni~no zaboluvawe na crniot drobCitologija - nauka koja gi prou~uva kletkiteCitoplazma - materija koja ja ispolnuva kletkata i gi odr`uva organelite

Page 195: Biologija 8 Mak

195

�������

���� 1 ������� ���� �� � ������ ���� ...............................................5 ��� 1 ������� �� ������� �� ������ ���� ..........................................................6 ��� 2 ������� ����7 ��� �� ������������ ����7�� � �7���� ..........10 ��� 3 ������� ���� � ������ �� ���������� ���7�� ��� ......14

���� 2 ����� �� ��������� �������� .................................................17 ��� 1 ��������� �������� � ������ � ������, �����, ������ � �������� ������� .........................................................................................18 ��� 2 �����, ������ � �������� ������� .............................................................22

���� 3 ����G� .......................................................................................................27 ��� 1 ����G��� �� ������� � �7��7���� � ����G��� ........................28 ��� 2 ������ ..............................................................................................................................32 ��� 3 �7��7�� -�����, ����� � H7�� ��� .........................................................36 ��� 4 ����� � ���� �� �������� � ����G� ....................................................40

���� 4 ��?���� � �������� ............................................................................45 ��� 1 ?���� � ����G� �� ��?������ ........................................................................46 ��� 2 �������� – ����G� �� ?������ .......................................................................50 ��� 3 H7�� ��� �� ����� ��� � ���������� �� ��� ����� �� �������� ...........................................................................................54 ��� 4 ����� � ���� �� �������� � �������� .................................................. 58

���� 5 ���7������� ������ .........................................................................61 ��� 1 ���7������� ������ – ������ � ������� ...........................................62 ��� 2 �� �, ����� ����� � ���H�� ����� ����� � H7�� �� ...............................................................................................................68 ��� 3 ���7������� ������ - ������� � ���H���� ................................. 73

���� 6 ��7� ������ .............................................................................................79 ��� 1 ��������� ����������� �� ��������� ...........................................80 ��� 2 ����� ��7�� � �����H7��� ...............................................................................84

���� 7 �O�G� - ������ �� �������� .....................................................89 ��� 1 �O�G� � ����G� �� �O�G��� .................................................................90 ��� 2 ��?����� �� �O�G� � ������ �� �������� ..................................94 ��� 3 ������� �� � ������ ����� ..........................................................................97

���� 8 ����7��G� �� ��������� .............................................................103 ��� 1 ����7��G� � ����G� �� ����7��G��� ..............................................104 ��� 2 ������ �� ������� ������ ............................................................................107 ��� 3 ������� � H7�� ���� �� ������ � �������� ���� � ?������ .............................................................................................111

Page 196: Biologija 8 Mak

196

���� 9 ������ ������ - ���7�� ���� ��?����� .........................117 ��� 1 ������ ������ – ����� �������� ����� � ����G� ...................118 ��� 2 ������� ���� - H7�� �� .................................................................................122 ��� 3 ��������� – ����������� ������ ������ ............................................126

���� 10 ������ ........................................................................................................131 ��� 1 ������ � ������� ��?����� ......................................................................132 ��� 2 ����� � ����� � ����G� .................................................................................136 ��� 3 7���� � ����� � ��7O�G� � ��������� ...............................................139

���� 11 ?�������� ���7����G� ..................................................................143 ��� 1 ?������, ?�������� ��� �������� ���7�� ��� ..........................144 ��� 2 ��������, ���7������ ����, ������ ���� ............................148

���� 12 ������7��G� ��� ������� .......................................................153 ��� 1 ������ ����� �� ������� (�������� � ���7�����), ������ ������ ......................................................................................................................154 ��� 2 ����7��G�, ��������� � ����������� ����� ..............................159 ��� 3 ������� �� ������� ����� ����G��� ....................................................162 ��� 4 ?������, �O���� � ������ ������� .....................................................166

���� 13 ��������� ��� ������� ..............................................................169 ��� 1 ������ �� �����7��G���: ?�������, ���� ...................................170 ��� 2 �7�� ��, ������� ������� � ����� ������7��G�, ������� ..................................................................................................................................173

���� 14 ������� � 7������ �� ������� �� ����H����� .............177 ��� 1 ���������� �� ������� �� ��������� ������ ............................178 ��� 2 ���7O7��G� �� ��������� ������: H����� � ?������ ���7��G� ..............................................................................181

������ �� ���7��� ������ � ����� ����G� .................................186

Page 197: Biologija 8 Mak

197

Page 198: Biologija 8 Mak

198