EIŒV AKADEMÏ DERGÎSÎ c. 2 sy. 2 (Mayis 2000)-------- 105

BIR DÎLCi OLARAK MÜNECCÏMBA~I AHMED DEDE

Dr. Musa YILDiZ (*)

Bu çah§mada, daha çok tarihçi olarak tamnan Müneccimba§1 Ahmed Dede'nin di! ve belagat alamnda tercüme ve telif olmak üzere kaleme ald1g1 risâlelerinin, tav­sîfî incelenmesi hedeflenmektedir. Boylece XVII. yüzy!lda yeti§en ve ba§ta tarih ol- · mak üzere tefsir, manhk, hp, say!lar teorisi, geometri ve müzik alanlannda onem­li eserleriyle tanman Ahmed b. Lutfullah el-Mevlevî es-Selanikî el-Karamanî'nin2 (Selanik 1631-Mekke 1702)'nin çok yonlü ve zengin ilmî hayahnm dilcilik yonü ka­leme ald1g1 risâleleriyle on plana ç1kanlacakhr. Yirmi iki y!I müneccimba§I ve on se­kiz y1l musâhip olarak Osmanh saraymda gërev yapan Ahmed Dede'nin di! alanm­da, ~u ana kadar Üç eseri tesbit edilebilrni§tir:

1) Gazi Üniversitesi, Gazi Egitim Fakültesi, Arap Dili Egitimi Bolümü.

2) Hayab ve eserleri çin bkz. Seyhî Mehmet Efendi, Vekâyiu'/-Fudalâ' (n~r. Abdülkadir ÔZCAN), 1, Istanbul 1989, s. 54; II-fil, s. 206-207; Râ~id Mehmet Efendi, Tarih, !, Istanbul 1281-1282, s. 96; Sâlim, Tezkire, Istanbul 1987, s. 103-112; Ali Enver, Semâhâne-i Edeb, Istanbul 1309, s. 9-10; Mehmed Sirâceddin, Mecmûay-1 $u'ârâ ue Tezkire-i Udebâ, Istanbul 1325, s. 81-86; Bagdath ls­mail P~a, Hediyyetu'/-'Ârifîn (n~r. R. BILGE-M.K. INAL), 1, Istanbul 1951, s. 167; a.mlf., lzâ­hu'l-Meknûn, !, Istanbul 1945-47, s. 353, II, s. 64; Muhammed Süreyya, Sici/1-i OsmânJ, 1. Is­tanbul 1311, s. 232; Bursah Mehmet Tahir, Osman Ir Müellifleri, fil, Istanbul 1342, s. 142-144; Carl BROCKELMANN, GAL, Supll., Il. 637; Nihal ATSIZ, Müneccimba§1 $eyh Ahmed Dede Efendi, Hayat1 ue Eserleri, Istanbul 1940; Ramazan $~EN ve digerleri, Osman/1 Astronomi Li­teratürü Tarihi (Ed. Ekmelettin IHSANOGLU), !, Istanbul 1997, s. 360-361; a.mlfler., Osman/1 Matematik Literatürü Tarihi (Ed. Ekmelettin IHSANOGLU), 1, Istanbul 1999, s. 161-164; a.mlf., Osmanlilarda Tarih ue Cografya Yaz1c1/rg1, Istanbul 1998, s. 316-317; Franz BABINGER, Os­manlr Tarih Yazarlarr ue Eserleri (çev. C. ÜÇOK), Ankara 1982, s. 258; Orhan BAYRAK, Os­man Ir Tarihi Yazarlarr, Istanbul 1982, s. 162-164; Cevat IZGI, Osmanlr Medreselerinde llim, 1, Istanbul 1997, s. 248-249, 291-292; Tayyib GÔKBILGIN, "Müneccim-b~1", !A. VIII, s. 801-806; J. H. KRAMERS, "Münedjdjim Bashi", EI2, VII, s. 527; Ahmet AGIRAKÇA, "Müneccim­ba~1 Ahmet Dede Efendinin Tarihi Camiu'd-Duvel D~mda Kalan ve Istanbul Kütüphanelerinde Bu­lunan Bazi Yazma Eserlerinin Tavsifleri", l.Ü.E.F., Tarih E. Dergisi, S. 13, (1987), s. 335-350; Müneccimba~1 Ahmed Dede, Müneccimba§r Tarihi (çev. lsmail ERÜNSAL), Istanbul ts., s. 13-16; Müneccim~ Ahmed b. Lütfullah, Câmiü'd-Düue/ Osmanlr Tarihi (1293-1481) (yay. haz. Ah­met AGIRAKÇA), Istanbul 1995, s. 9-19; Sâlim AYDÜZ, "Osmanh Devletinde Müneccimba~·. Osman/1 Bilimi Ara§t1rma/ar1, Istanbul 1995, s. 159-207; a.mlf., "Ahmed Dede (Müneccimba~r)" Ya§am/arr ue Yap1tlarry/a Osmàn/rlar Ansiklopedisi, 1, Istanbul 1999, s. 115-117.

106 /Dr. Musa YILDIZ~-------EKEV AKADEMÎ J;JERGÎSÏ

1. Gayetu'l-Beyân fi Dekâ'iki 'llmi'l-Beyân3, 2. Risâle fi'l-Kinâye ve't­Ta'rîz, 3. Risâle fi Tahkîki'l-Masdar.

Müneccimba~1 Ahmed Dede'nin di! ve belagat alanmda tercüme ve telif ettigi bu üç risâlenin ülkemizde Süleymaniye ve Bâyezîd4 Kütüphanelerinde bulunan nüsha­Jan incelenmi~ olup muhtevalan l?U l?ekilde ëzetlenebilir:

1. Gâyetu'l-Beyân fi Dekâ'iki 'llmi'I-Beyân5:

Bu eser 'fsâmuddîn tbrâhîm b. Muhammed b. Arab~âh el-1sferâ'înî el-Hûrâsânî el-Hanefî (ë.h. 944/m. 1537)6'nin Farsça kaleme ald1g1 mecâz konusundal_g_,risâ­Jesinin Arapça tercümesi ve ~erhidir. Müneccimbal?t, hicri 1100 y1lmm sonlannda (1689) Kahire'de tecrümesini, 22 Rebiulewel 1108 Cumartesi günü (19 Ekim 1696) Medine'de ~erhini, 8 Safer 1112 Pazar günü (25 Temmuz 1700) Tâif'te tebyîz ve tezhîbini tamamlad@m risâlenin ferag kaydmda belirtir. ...,_

a. Nüshalan:

1. Feyzullah Efendi, nr. 1860, yaprak 1b-104b, müellif nüshas1,

2. Bâyezîd Umumî, nr. 6025, yaprak 1b-125b,

3. Süleymaniye, Giresun nr. 139, yaprak 191b-384b7,

4. Süleymaniye, Lâleli rir. 3034, yaprak 1b-133b,

5. Süleymaniye, $ehit Ali Pa~a nr. 2287, yaprak 1b-77b,

3) Kaynaklarda Risâle fî Beyâni'/-Mecâz ad1yla ayn bir eser olarak verilen risâle bu eserin ayn15ldtr.

4) Müneccimba~mm di! risâlelerinin yer ald1g1 müellif nüshas1 Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi 1860 numarada kaYJ.thchr. Ad1geçen kütüphanenin kapanmas1 sebebiyle orada bulunan bütün eser­ler, ayn1 bolüm ve numaralarda olmak kayd1y!a Bâyezîd Devlet Kütüphanesine ta~mm1eytlr.

5) Giresun 139 numarada kaYJ.th nüshasmda ad1 Gayetu'l-Lisân fî Dekâ'iki 'llmi'l-Beyân olarak ve­rilmektedir. Bkz. Giresun l9la.

6) Horasan ve Maveraünnehir alimlerindendir. Ônemli bazi eserleri junlardir: Mîzânu'/-Ebed fî'l­'Ulûmi's-Selâse es Sarf ve'n-Nahu ue'l-Belâga, $erh Tauâli'i'l-Enuâr li'/-Beydâvî, $erhu'r-Risâ­/eti't-Ter§îhiyyeti fî Aksâmi'I-lsti'ârât, $erhu Âdâbi 'Adudi'd-Dîn, Hâ§iye 'ale'§·$emsiyye fî'l­Mantik, Hâ§iye 'a/â $erhi'/-Meuâkif, Hâ§iye 'a/â $erhi Tehzîbi'/-Mantik, Hâ§iye 'alâ $erhi Ri­sâleti'l-lsti'âre, Hâ§iye 'alâ $erhi'§·$âfiye fi's-Sarf, e/-Atual $erhu't-Telhîs, $erhu'l-'Auâmil li'l­Curcânî, $erhu'/-Kâfiye, $erhu'/-Muhtasar. Hayab ve eserleri konusunda aynnbh bilgi için bkz. lbnu'l-'lmâd, $ezerâtu'z-Zeheb, vrn, Beyrut ts., S. 291; Katib Çelebi, Ke§fu'z-Zunûn, I, Istanbul 1941-43,s.39,41, 190,477,853,978, 1060, 1116, 1144, 1146,1259,1372, 1614,1916, 2022; Bafldath lsmail P~a, Hediyyetu'/-'Ârifîn, N, s. 44, V, s. 26-27; a.mlf., 1zâhu'l-Meknûn, II, s. 44; 'Um~r Rlzâ KehhàJe, Mu'cemu'/-Mu'ellifîn, Beyrut, ts., I, s. 101-102; Carl BROCKEL­MANN, GAL, II, 411; Supll., !, 739.

7) Kaynaklarda bu nüshanm yaprak numaralan 19lb-284b olarak verilmektedir. Nüshanm yaprak numaralandmlmas1 yan!J~ yaplld1gmdan dogrusu 19lb-384b'dir.

BÎR DÎLCÎ OLARAK MÜNECCÎMBA$I AHMEDDEDE----- 107

6. Süleymaniye, Hac1 Mahmut Efendi nr. 5766, yaprak 48b-55b, 7. Abf Efendi, nr. 2376, 8. Abf Efendi, nr. 2377, 9. Istanbul Üniversitesi, nr. A 2803,

10. Berlin, nr. 7288.

Çah§mamIZda bu nüshalann ilk altts1 incelenrni§tir.

b. Versiyonlan:

Risâlenin günümüzde iki farkh versiyonu mevcuttur. Bu farklù1gm nedeni Mü­neccimba§mm risâleyi tercüme etmesiyle tebyîz etmesi arasmda geçen süre olabi­lir. Müellif nüshas1, Bâyezîd Umurnî, Giresun ve Lâleli'de kayitlt bulunan birinci ver­siyon §U §ekilde ba§lamaktadir:

~ i')L......JI J o~I J 0;1WI y J 1 ...i..,J..1 ' ~ )1 ~ )111 r)

.Ll aJL. )1 o..i.A ~Î 0Î ~1..9 ,..lA/ \.AÎ ; ~Î ~ J .Jî J ~ li~

Ll.L: -ol} 11 ~- .:r-..UI ÎL,a$- li';} Y' ~...Ù\ ;~ , ~\ ; J..û 4-AJÎ

;il,.~ ~. 4 ~IS' J , ci"')..;;. t1f Î J à..4WÎ ~ J jlAI ~ cJ ~J~ ~ Jl..9

)~ .il1 ~1 u.~ JJi ..û ,~ H' ~1 :; .l>.-.f ";} ~ c.:..i~i ~

J ' a.....li.o ~ aJLi )1 ~; i.!ll.i: A L.S' .:ril' s:.~ '-"" ~ '-"" ~ J , . lë J ~ ~ ...\..J:.I J ~l_,k c.:.,,~ ~ a..J.ill J ~ J\..... J , ..l>.

\Jjj cSJ}I _J>-Î ~\ ~ ~ 4...rJI Jl 4liï J ~ j { ~;.r-::4

. -~l ~Î J W. 11 J.kJ- <$ _,J }I 11 J.6.l <J. ..Li'-Î , as.~ ~Î J

~ J ~Î J J aJ\..... )1 o~ ~ ~ ~ ";} U ~l J§' .il\ r:-?I J~

~ J \j~ ~y: Lo 4#· ~jÎ 0Î Jl J Y, c$'4 ~ 4J .:r-~I

r:..r-" L__.,., ~ s:.~I c.=.>W y J s:. WJI Jt;î '-"" ~JA;;.....\ \.: U~

J• \\ Jl..9':/I ~ cJ ~IS' .:r-~1 J~)'I ~ ~~\ c.=.>U-!fü

108y Dr. Musa YILDIZ-------EKEV AKADEMi DeRGÎSÎ.

~\ J~Ï 4.r° J -l....p-JJ 1»1 IJ".ii- ~\.:.,. ):-1 J.:_rjl ~\ J ~ljl.:dl

;_,~)I ~~es;>- 4})!\ a.!\.... )1 r_f1 J J~\rl j!.a ~\ri <-:->-t...,.,

~ J r:-_?1 ~\14 4:>. ..;-o J ;,,l:)I ~ a.IL.. )1 ~ \r r_.r:JI a.! _;..t.

cj i)yl ~ls. ~ J 0~1 ~ ~li..Ù t-k .V~ 11 ~ t.~1

cj t.J.r-=JI ~ t.~11.iii. J__,Î cj ~I 0Î ~ÎJ J 0~1 ~ J.fü_,

~I i)Î 4.r° ~ .r"\rl J 0~1 ~~ 4.r° ~\ 0:1 L..J R' t.. c..r:J'

.(.~I iY' J,L.:. j~I 01 J o.JJ.fi:' j~l J ~

Müellif nüshasmm ferag kayd1:

' l_r=-Î J ':} __,Î ~\il J ..Ul_,..ill eh ~ 4.r° ~ J t.. ~ ..\.J..\ ~ ~I)

.!.l s ?:- } \..,aJI.:>. ~\ 1.1.ii. ~ 0Î ~I .!J.. f J ~ 4.r° J JJ-11.9

Ll~ J Ll~ ~ ~ J µ J 0:!~1 ~l.,b.ll ~ &- J r--?J1

..lJ 015' J ·0:!~1.,b.ll 0:JJI ~ J .Jï ~ J W:!r \JIJ <,):) J \ri J.:...i ~

U..t5:JI aJÛI _;>-IJÎ cj o~WI ~a..... Jr cj ~\ri 4.r.} 4.r° t_l_,Jl J.>ÜI

~ )--~ ~I ..Ul_,..ill ~ J , J _r:JI J _;JI .J o f"<Â ~.J\; 4.r° J.)\rl ~

~ 4J4 0:!? J !)WI ~I iY.. o1_,.J.1 ~..ûl cj ~\ri~ r_..,.:JI a.lj..f. .

.r--J> (,?..UI ~ J J ~ 4.r° {, J.)Î J ast.. J ~Lê~ 4.r° JJ\rl ~)1

i~ jb.;1..1_;k.i4J4 JJl.k.ll ~ cj JJ\rl ~ ~~\ J ~I a.If-'.

J.)Î ..\.J..1 11 J J.)Î J ast.. J _r;,s. ~I ~ 4.r° ~I fa 4.r° 4.r°WI J..> \ri

(.~Li Jl '.J J.)Î

BiR DÏLCÎ OLARAK MÜNECCÎMBA$I AHMED DEDE----- 109

Giresun nüshas1mn ferag kaydt:

~Î ~J J ~ ~ 0'° ~\ ~\ a..>.....:JI 0'° ~\ a..>.....:J_I ~)

,~ 4 ~ï a:.iliL-1 a.J:-1 c:, jw 1.1 ~i ,a:_,J _,11 ~_µ1 Jl ~1

(-~}.~\ r-.f' w fa J; iJ. .,u-..Î ~ cJ

Laleli ve Bâyezid nüshalanrnn ferâg kayd1:

~Î ~J J ~ ~ 0'° ~I ~\ a..>.....:JI 0'° ~I a..>.....:JI ~)

< .~ 4 ~ï a:.iliL-1 a.J:-1 c:, jw 11 ~i ,a:} _,11 ~)J1 Jl ~1 ·

lkinci versiyon olan, $ehit Ali Pa§a, Hac1 Mahmut Efendi nüshalanrnn giri§i ise birbirinin ayms1 olup §U §ekilde ba§lamaktad1r:

J .i_jï Js- J ~ u~ Js- Jw 11 c).P J , i--=--)1 ~ )111 r)

~} ~\ a..JWI li'i.J-4 J Li~\.:....Î Jli , f .f' \.:~y J ' r--L J ~

l.-AÎ :-0:-4Ï ~ j\.tü 11 J.kj- ~} )\ -lrÎ o_r::s-~ J J O~;)

~I ~\ ~ ).~\ aJL )10'° ~ p ~WÎ J j~I 0~ iJ aJL J o~ ,~

(. ~..lll Î~ J...Jl.,JI Li'i Y° ~J.l.1 ~ ~I ~Î

Eserin ikinci versiyonu ile birinci versiyonu içerik bakimmdan aymd1r. Sadece birinci versiyonda Müneccimba§mm konuya girl§ mahiyetindeki cilm!eleri ikinci versiyonda yoktur. Aynca ikinci versiyon olan Hac1 Mahmut Efendi nüshas1 eksik­tir. Bu eksiklik, $ehit Ali Pa§a nüshasmda, yaprak 13b'nin 15. satmndan soma bulunan yapraklara kar§1hk gelmektedfr. Aynca Hac1 Mahmut Efendi nüshasmm 52b ve 53b bo§ b1raktlm1§br. Bu §ekilde oldukça eksik olan Hac1 Mahmut Efendi nüshasmm son cümleleri §U §ekildedirB:

8) Bundan dolayi bazt kaynaklar bu nUshanm ayn bir eser oldu~u zannetrn~lerdir. llgili kaynaklara bkz.

110 /Dr. Musa YILDIZ--------EIŒV AKADEMi DÈRGÏSÏ

\A fa ~~I p J 4$.~I ~jJ ~ .hi\.... .i..:5:J 0:J _,A.li J~I ~ 01 J)

( .~\; o _;>-Ï .•• ~ J)Î .i..il ~Î a.IL... )1 ~l.,a,,.:. :; J ü.14J.I ~ 0:.Jb:.

Müstensihin nüshayi istinsah ettikten sonra, müellif nüshasmdan istinsah edil­mi§ ba§ka bir nüshayla kar§tla§brarak tashih ettigi $ehit Ali Pa~ nüshasmda ise, ri­sâlenin hatime bôlümünde atlamalar vard1r. Bu nüshamn ferag kaydt ise ~u §ekilde­dir:

J ~L,.:aj\ ~j~I a.IL...)\ o..iA ~ j ~ ~) W" .r.)-4 W ~\ ~I)

(. 0,:LWI y J 1 .L.J-1 J y ÏJ.1 J E" )1 41 J yl_,..alJ <,?~U.1 11

c. Konusu:

Müneccimba§t, risâlesine girl§ mahiyetindeki birinci versiyonun ba§lang1cmda verilen cümlelerden sonra "konu~an ki§inin maksadm1 ifade etmesinin iki yolu var­dtr" diyerek konuya geçer. Bu iki yoldan birincisi hakîkattir. Hakîkat s1mrh ve be­lirlidir. Lafzm hakîkî delâletiyle konu§an ki~inin belagat derecesi ve dinleyenin zeki­ligi ortaya ç1kmaz. lkincisi mecâzdir. Bunurtla konu§an ki§inin belagat derecesi (rut­betu belâgati'l-mutekellim) ve dinleyen ki§inin zeka kuweti (cevdetu zihni's-sâmi') tezâhür eder. Çünkü mecâzda, hakîkatte olmayan zihnî nükteler ve incelikler bulu­nur.

Konuyu iki buçuk yaprakl1k bir giri§le açan Müneccimba~1, eserinin ashnda, Mevlânâ 'lsâmuddÎJ1 el-lsferâ'înî'nin Farsça olarak kaleme ald1g1 mecâz konusunda­ki risâlesinin tercümesi oldugunu belirterek tercümeye geçer9.

JI ~ JLill a.IL... )1 0"" ~? <1..oWÎ J j\$.1 0~ :; a.IL... J o~ ,~ t...Î)

11 ~Î- 0:!..Lll i~ a...J'uJI \.il' y ~J.ll JSÎ J ~I ~Î 4AÎî C:!'- ".;\..... J ...\.:.>. J a.....LQ.. Js- ~\JI~ j a_;; ..r° -~ Js-Ï:; ~ J~ dL J ~\Il y.>-~ ~I ~ 0Î ~ li -~I ) ~_,li ~lk.ll ~ 11

(.J.16:.ll a..IU..:; ~..r" ~I o.iJ;

9) Bkz. Feyzullah Efendi 3a/Giresun 194b/Lâleli 3b/Bâyezîd 3b/$ehit Ali P~ lb.

BÏR DÏLCÏ OLARAK MÜNECCÎMBA$I AHMED DEDE----- 111

Farsça risâle bir mukaddime, bir cund ve bir sâk'dan olu§ur. Mukaddime de ken­di içinde üç tâife olarak ele ahrnr. Birinci tâifesi delaletin beyâm ve kis1rnlan hak­kindadir. Mukaddimenin birinci tâifesinde klâsik manbgm ilk bahsi olan delâlet ko­nusu aynnbh bir §ekilde incelenirlO. Mukaddimenin ikinci tâifesi, güzel ifadenin fa~ ziletleri ve güzellik yonünden ifade fark11hklan hakkindadir. Bu tâifede lafiz-mana ili§kisi ve hangisinin daha onemli olduguyla ilgili gorü§ler verilir. Aynca müellif, ilm­i beyânm konulan olan hakîkat ve mecâz1 ele alir. Mukaddimenin üçüncü tâifesi, is­ter müfred ister mürekkeb olsun lafizlann taksimi hakkmdad1r. Bu tâifede, lafz1, manbkî aç1dan tarif ederek, Çe§itlerine geçer ve bu Çe§itleri belagat ilminde lafzm manaya delalet §ekilleri olan hakîkat, mecâz ve kinâye ile ëzde§le§tirir. Aynca me­câz-kinâye arasmdaki farklan ve istiâre ile te§bih ili§kisini i§ler. Boylece risâlenin mukaddime bolümü bir tekmileyle son bulur 11.

Risâlenin ikinci bolümü olan cund bëlümü ise kendi içinde el-Meymene, el-Kalb ve el-Meysere olmak üzere üç kisma aynhr. el-Meymene kisffil, "Beyân alirnleri, is­tiârenin cins ve mu§tak isim ile, fil! ve harfte oldugu konusunda ittifak etmi§lerdir." cürnlesiyle ba§lar. Bu kis1mda cins ve mu§tak isirnler ile fiil ve harf konulan omek­lerle ele ahmr. Te§bih konusu i§lenirken Arapçada "benzerlik" anlamma gelen "€§

anlarn11" kelimelerin aralanndaki farkl1hklar12 §U §ekilde verilir:

J ~I iJ ;,l-i')\J WlJ:I J o _r-WI ~Ü: J t_.,.JI iJ ;,\..i')\J ~WI)

iJ ;,l_i')\J ~WI J WI iJ ;,\..i')\J ~Lli J ~\ cJ ~l.i')\J 6.15'WI

oljl_,_ll J J _,---1J1 i:; ;, \..i')\J a.ii 1111 J ~1 :; ;,\..i ')\J ol Jw1 J ~1

) ~\ cJ ;,\..i')\J wl}.1 J dWI cJ ;,\..i')\J ~ J\..:;.J.\ ) ~_,JI cJ ;,\..i')\J

( .~I J.ü: W\.:.:.11 J Jl;ll

el-Meymene kisffil bir tetimme ile son bulur13. lkinci kis1m olan kalb kisffil isti­ârenin üzerinde ittifak edilen kis1rnlan hakkindadir. Burada ilk olarak istiâre; mutla- ·

10) Bkz. Feyzullah Efendi 3a-9a/Giresun 194b-205a/l...âleli 3b-llb/Bâyezîd 3b-10b/$ehit Ali Pa~ lb-6a.

11) Bkz. Feyzullah Efendi 9a-31b/Giresun 207b-244b/ Lâleli 13b-4lb/ Bâyezîd 10b-36b/ $ehit Ali Pâ~ 6a-19a.

12) Bu konular kelam kitaplanrnn el-Umûru'l-'Âmme k.tsmmda vahdet ve kesret konulan ~lenirken ele almir. Bkz. 'Adudidam el.:Îcî, el-Mevâkif fî 'llmi'/-Ke/âm, Beyrut ts., s. 80; Sa'duddîn-et-Teftâzâ­nî, $erhu'/-Mekâsid, Beyrut 1989, 11, s. 31; es-Seyyid ~-$erîf el-Curcânî, $erhu'/-Mevâkif, Kahi­re 1907, s. 48; Ali Ku~çu, $erhu Tecrîdi'l-'Akâ'id, Tahran h.k. 879, s. 101.

13) Bkz. Feyzullah Efendi 3lb-37b/ Giresun 244b-256b/ Lâleli 41a-50a/ Bâyezîd 36b-43b/ $ehit Ali Pa~ 19a-23b.

112 /Dr. Musa YILDIZ·---------EKEV AKADEMÎ DERGist·

ka, mucerrède ve mura~aha diye üçe aynhr. Sonra istiâre; mufrede ve murekke­be olmak üzere iki alt kisma daha bôlünür. Daha sonra, asllyye ve tebe'iyye §eklln" de ba§ka bir tasnife tabi tutulur. Kalb kism1 kendi arasmda dort seriyyeye aynhr. Bi­rinci seriyye, istiâre-i asliyye ve tebe'iyyenin hakikatinin beyâm, ikinci seriyye, fiil­ler ve isim fiillerde istiâre-i tebe'iyyenin tahkîki, üçüncü seriyye, mu§tak olmayan fi­illerde istiâre-i tebeiyyenin tedkiki hakkmdadir. Dôrdüncü seriyyede ise harflerde clan istiâre-i tebe'iyye incelenir. Meysere kism1 ikiye aynhr. Birinci meyserede, ez­Zemah§erî'nin gôrü§ünü esas alan tasnife gëre, istiârenin musarraha ve mekniyye olmak üzere iki alt kisma aynlmas1 ve bu konudaki tartt§malar; ikinci meyserede, istiârenin es-Sekkâkî'nin tasnifine gôre tahkîkiyye ve tahyîllyye olmak üzere iki alt kisma aynlmas1 konu edilir14.

Sâk bëlümü, mukaddime, maksad ve hâtime olmak üzere üç kis1m olarak dü­zenlenir. Mukaddime kismmda mecâzm kullan1mlan hakkmda bir girl§ yap1hr. Mak­sad kismmda, varl1klar arasmdaki sebebiyyet-musebbiyyet, umûmiyyet-husûsiyyet, lâzimiyyet-melzûmiyyet vb. ili§ki ç~itleri ele alm1r1s. Mecâz-1 mürsel konusu ele ah­mrken mecâz-1 mürseli meydana getiren ili§ki ç~itleri yirmi be§ ~ik olarak incele­nir. Bunlar:

1. el-l§tirâk ff 1§1$ekl: At ile atm resmi arasmdaki §ekil birlikteligi gibi. 2. e/-Χtirâk fî's-Sifa: Aslan ile kahraman adammm s1fatlannm ortakl1g1 gibi. 3. 'Alakatu't-Tezâd: Kâfûr (ëkaliptus} ile zencî arasmdaki ili§ki de kâfûr der­

ken zencî kastedilmesi gibi. 4. es-Sebebiyye: Müsebbibin sëylenip sebebin kastedilmesidir. Misâl olarak:

"yagmuru yedim." derken, "onun büyümesine sebebiyet verdigi bitkiyi ye­dim." demenin kastedilmesi gibi.

5. el-Musebbebiyye: Sebebin sôylenip müsebbibin kastedilmesidir. Misâl ola­rak; "ekin büyüdü." derken, ekin zikredilerek onun büyümesinin müsebbi­binin kastedilmesi gibL

6. el-Aliyye: Hakîkî manamn ~ecâzî manaya, yani bir §eyin aletinin o ~eye is­nad olunmas1d1r. Misâl olarak; "Sonrakilerin beni güzel bir ~ekilde anmala­nrn sagla."16 Âyetinde konu§ma ve anma arac1 clan di! zikredilerek anma­mn kastedilmesi gibi.

7. el-Kulliyye: Bütün sôylenerek parçarnn kastedilmesidir. Misâl olarak; "Par­maklanrn kulaklanna tikiyorlar."17 Âyetinde onlann korkularmm §iddetini belirtmek için parmaklarla parmak uçlarmm kastedilmesi gibi.

14} Bkz. Feyzullah Efendi 37b-92b/ Giresun 256b-357a/ Lâ!eli 50a-115b/ Bâyezîd 43b-109b/ $ehit Ali P~ 23b-66a.

15} Bkz. Feyzullah Efendi 92b-103b/Giresun 357a-383b/Lâleli 115b-120b/Bâyezîd 109b-124a/ $ehit Ali Pa~ 66a-76a.

16} $uara 26/84. 17) Bakara 1/19.

BiR DÎLCÎ OLARAK MÜNECCÎMBA$I AHMED DEDE----- 113

8. el-Cuz'iyye: Parça sêiylenerek bütünün kastedilmesidir. Misâl alarak; "Onun zah {yüzü) d1§mda her§ey yak alacaktir. "18 Âyetinde parça alan yüz. zikredilerek bütün alan zahn kastedilmesi gibi.

9. el-Melzûmiyye: Melzûmun sêiylenerek lâzrrrun kastedilmesidir. Misâl ala­rak; s1cakhga ate§ admm verilmesi gibi.

10. el-Lâzimiyye: Bir §eyin varhg1yla digerinin var almas1, yaklugunda yak al­mas1 anlammdadir. Misâl alarak; 1smm ate§le, güne§le ve hareketle almas1 gibi.

11. el-ltlâk ueya el-Mutlakiyye: Mutlagm isminin sêiylenerek mukayyedin kas­tedilmesidir. Misâl olarak; âlim denilip andan ilmiyle amel eden âlimin kas­tedilmesi gibi.

12. et-Takyîd ueya e/-Mukayyediyye: Mukayyedin isminin sêiylenerek mutla­gm kastedilmesidir. Misâl alarak; insan admm zikredilmesi suretiyle mutlak alarak hayvanm (canhmn) kastedilmesi gibi. Çünkü insan natikla mukayyed hayvandir.

13. el-'Umûm ueya e/-'Âmmiyye: Genele ait bir kelime ile êizelin kastedilme­sidir. Misâl alarak; günahlann zikredilerek insanm kastedilmesi gibi.

14. el-Husûs ueya el-Hâssiyye: Ôzele ait bir kelime ile genelin kastedilmesidir. Misâl alarak; "gülen" diyerek insanm kastedilmesi gibi.

15. es-Sebk ueya es-Sâbikiyye: Misâl alarak; "Yetimlere mallarm1 veriniz."19 Âyetind~ ashnda yetim kelimesiyle bülug çagma gelmemi§ insan anlanunda almasma ragmen anunla yeti§kinlerin de kastedilmesi gibi.

16. el-lsti'dâd ueya e/-Muste'iddiyye: Misâl alarak; Üzüm suyuna §arap alma­dan once §arap admm verilmesi gibi.

17. el-Mahalliyye: Yer soylenerek durumun kastedilmesidir. Misâl alarak; "Oluk aktl." cümlesinde içinde akan suyun kastedilmesi gibi.

18. el-Hâlliyye: Durum soylenerek.yerin kastedilmesidir. Misâl alarak; "Yüzle­ri agaranlar ise Allah'm rahmetindedirler. "20 Âyetinèle Allahm rahmetin­den, merhamet yeri alan cennetin kastedilmesi gibi.

19. el-Mucâuere ueya el-Mucâueriyye: Misâl alarak; Tuvalet (el-Gâ'it) kelime­sinin insan di§kismm yerine, edebe uygun alarak kullamlmas1 gibi.

18) Kasas 28/88. 19) Nisa 4/2.

20) Âl-i lmran 3/107.

114 /Dr. Musa YILDJZ---------EIŒV AKADEMÏ DERGÎSÎ

20. el-Bedeliyye: Misâl olarak; "Her gece semer (ikàf) yiyorlar." denilerek ku­ru §eylerin yenildiginin kastedilmesi gibi.

21. el-lsti'dâdî veya e/-Muste'iddiyye: Misâl olarak; §arap (hamr) admm mey­va suyu için kullarnlmas1 gibi. Bu on albnc1 maddenin bir tekrandir.

22. en-Nekr veya el-Munkeriyye: Misâl olarak; "Ki§i bildi. ('Alimet nefsun)"21 Âyetinde "nefs" kelimesinin nekra gelmesiyle bütün nefislerin kastedilmesi gibi.

23. et-Ta'rîf bi'l-Lâm veya el-Mu'arrefiyye bihâ: Bir kelimenin Lâmu't­Ta'rîf'le belirli yapilmas1dir. Misâl olarak; "Kap1dan secde ederek giriniz. "22 Âyetinde el-Bâb belirli (ma'rife) olarak gelmesi, ancak hangi kap1 olursa ol­sun anlammda belirsiz (nekra) bir kap1 kastedilmesi gibi.

24. el-Hazf veya e/-Mahzûfiyye: Maksadm tahsis edildigi sëzün hazf edilmesi­dir. Üç kis1m olarak ele alm1r:

a. Kelimenin hazfedilmesi: Misâl olarak; "Këye sor."23 Âyetinde "Halkina sor." anlammm kastedilmesi gibi.

b. Harfi cerrin ya da olumsuzluk edabnm hazfedilmesi: Misâl olarak; "Allah size dogru yoldan saparsmIZ diye açtkhyor. "24 Âyetinde ;, en-T edillû" ifade­sinin "li-en lâ Tedillû" anlammda kullantlmas1 gibi.

c. Muzâfun ileyhin hazfedilmesi: Misâl olarak; "Ben Celâ'nm ogluyum (Ene lbnu Celâ.)'.' cümlesinin "Ben Celâ (admda bir) adamm ogluyum (Ene lbnu Raculin Celâ}" anlammda kullantlmas1 gibi.

25. ez-Ziyâde veya el-Mezîdiyye: Misâl olarak; "Onun benzeri gibi (dahi) yok­tur. "25 Âyetinde, "Onun benzeri yoktur." anlammm kastedilmesi gibi. Bu­rada "gibi" anlammdaki "kaf" zaiddir. Onunla herhangi bir anlam kastedil­memi§tir26.

Bu ili-?kiler siraland1ktan sonra Müneccimba~1 mecâz-1 mürseli meydana getiren ili-?kilerin ihtilafs1z olarak on sekiz tane oldugunu ifade eder. Ona gôre; burada sa-

21) Tekvir 103/14.

22) Bakara 2/58, Nisa 4/154, Araf 7/161.

23) Yusi.!f 82/12.

24) Nisa 4/176.

25) $ûrâ 11/42 ..

26) Osmanhcada mecâz-1 mürsel Ui~kilerinin ômekleri konusunda bkz. Ahmed Cevdet P~. Belâgât-1 Osmaniye, Istanbul 1987, s. 128-130; Tâhir'ill-Mevlevî, Edebiyat Lügatz, Istanbul 1984, s. 96; M. Kaya BILGEGIL, Edebiyat Bi/gi ue Teorileri (Belegat), Istanbul 1989, s. 168-174; M. A. Yek­ta SARAÇ, Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, Istanbul 2000, s. 91-93.

BÎR DÎLCÎ OLARAK MÜNECCÎMBA$I AHMED DEDE----- 115

ytlanlardan üç tanesi isti'are ile ilgili, dort tanesi de ihtilafhd1r. Bëylece geriye on se­kiz tane kahr27.

Risâlenin sonuç (hâtime) bolümünde çel~ki (et-Te'âruz) durumunda mecâzlann birbirine tercihi konusu i§lenerek risâle bitirilir. Müneccimba§l burada er-Risâletu'l­Mecâziyyetu'l-lsâmiyye'nin tamarnlanmas1 sebebiyle Allah'a hamd, Rasulüne salat ve selam eder. Sonra haki1mt ve mecâz konusunu kisa ve oz bir §ekilde yakla§1k bir buçuk sayfa halinde ta'limî bir §ekilde ozetleyerek cürnlelerine son verir (Bkz. Ek).

Daha once belirtildigi gibi 'lsâmuddîn el-lsferâ'înî'nin Farsça risâlesinin Arapça­ya tercümesi olan bu risâleyi Müneccimba§1 tercümeyle birlikte §erhederek adeta yeniden kaleme alm1§hr. Pu1cak risâlede hangi cümlelerin tercüme, hangi cürnlele­rin Müneccimba§1'ya ait oldugu tàm olarak anla§ilamaz. Risâlede zaman zaman ri­sâle sahibi için el-Muhakik, Sâhibu'l-Asl ifadeleri kullanil1r. Ôte yandan, Müneccim- -ba§l, müellifin sozlerine kâle ("dedi"), kendi sozlerine kultu ("dedim"), ekûlu ("de­rim"), nekûlu ("deriz") ve kulnâ ("dedik") §eklinde ba§lar. Bazen de 'in kulte' ("der­sen") diyerek bir mesele ortaya atar, buna 'kultu' diyerek cevap verir.

llm-i beyân konulanndan hakîkat, mecâz, kinâye ve istiâreyi çok aynnbh bir bi­çimde ele alan 'lsâmuddîn el-lsferâ'înî'nin bu risâlesinin Arapçaya tercümesi ve §er­hinden sonra Müneccimba§1, ikinci di! risâlesi olan Risâle fi'l-Kinâye ve't­Ta'rîz'i telif eder.

2. Risâle fi'l-Kinâye ve't-Ta'rîz:

Müneccimba§1 bu risâlenin tesvîdini 10 Safer 1113 Sah (17 Temmuz 1701) gü­nü Taif'te tamarnlad1gm1 ferag kaydmda belirtir.

a. Nüshalan:

1. Feyzullah Efendi, nr. 1860, yaprak 105b-110b, müellif nüshas1,

2. Süleymaniye Lâleli, nr. 3034, yaprak 133b-142b,

3. Bâyezîd Umumî, nr. 6025, yaprak 126b-134a.

b. Konusu:

Bütün nüshalan birbirlerinin ayrns1 olup ~u ~ekilde ba§lamaktadir:

27) Bkz. Feyzullah efendi, 103b, Giresun 383b, Lâleli 120b-121a/ Bàyezid 124a/$ehit Ali Pa~ 76a-76b.

116 /Dr. Musa YILDIZ---------EKEV AKADEMi DERGÏSÏ

;_µ1.Jï J ~ J;- J ~ J..J.1 J .MJ-11!.Ll r-+°1, ~ )1~)111 ~)

l\i1J-kj1)-1 ..lrl , <.,?~I '4J ofo Jl pl J_# '~ l.tÎ .WI)

~),~pl J ~l:SJI r:J ~l....LJI Jl_,iÎ J~I ~ÎJ li 1)1' <.,?}_,li

, ~1 <.?P J.)\....::i \.. 4.:... ~1 d ~.)), ~.r J ~ ~ JS' Jl

r:J ~.L..... ~~Ji .wJ~ Wl.i (f- ol:l J'J\,; ,J-.WI ~~ rt9 Jl_j.P J J

) ~\ (f" ~ , . JL,.:ü)TI ) J~I ~ is:J\..... J~I ;:! J J ~_,:li ..

) ~ J J.il_,.. ;;..1; J uly r);- 1 n~J J AJ\..... )\ o..Î.i! ~l.9 ,J~~I

(.~I~ J J_,.1.1~, ~1l\i4 Hamdele ve salveleden sonra Müneccimba§I, bu risâlesini "bir 'unvân, birkaç

mevkif ve bir mulhak" olarak bolümler halinde yazd1g1m belirtir. Sonra 'unvân bo­lümünde kinâyenin lügat anlami ile usulcülerin ve belagatçùann kullandtl<lan anlam­lan zikreder. Kur'ân-1 Kerîm'deki kullanimlanna clair omekler verir28.

J l.i..S i:.r---->- \~ c..;S° l!.lJ} J.J...,a..o a;Jj\ r:J ~ l:SJI uÎ ~I ~ ùly.JI)

L..oÎ J ù _,.) .J4' \ri li 1 Q "- .,\ <$ _,.;Jjl -sJ.1 l..i.4 ) '4 c_:_r::dl ..::$} 1~1 i.:.i .P' J _;JI ù~ r:J ) ~ 0~ J ~~ r:J Jl_,i\11 ~ _;5' ..W ù~I ~Î ~

(.i.G__r>Î ë}; ~1 ~ J ~ J ;;)~ j\$.1 ~ J ~

Birinci mevkif, kinâyeye yapùan tariflerin beyam hakkmdadir. Burada et-Tel­hîs'in müellifi el-Hatîb ed-Dime§kî ile Miftâhu'l-Ulûm'i.m müellifi es-Sekkâkî'nin kinâyeyi tarifleri arasmdaki farklar ele ahmr. lkinci mevkif, sozün hem hakîkî hem de mecâzî anlamlara uygun olarak kullantlmas1 ve hakîkî anlarrunm yanmda mecâ­zî anlammm geçerli olup olmamasm1 inceler. Üçüncü mevkif, kinâyede anlarrun lü­zûrnu konusunu ele alir. el-Hatio ed-Dime§kî'ye gôre hakîkî mana melzûm, es-Sek­kâkî'ye gôre ise lâz1mdir. Dôrdüncü mevkif, kinâyenin, hakîkî ve mecâzî manayi bir arada toplamasmm gerekli olup olmad1giru tartl§Ir. Be§inci mevkif, kinâyenin hakî­kî anlarru kastedebilmesi yahut hakîkî anlarru kastetmesinin imkans121Ig1 konusun­daki gôrü§leri gozden geçirir29.

28} Feyzullah Efendi, 105a-105b/Lâleli, 133b-134a/Bâyezîd, 126b-127a.

29} Feyzullah Efendi, 105b-108b/Lâleli, 134a-138a/Bâyezîd, 127a-130b.

BÎR DÎLCÎ OLARAK MÜNECCÎMBA$I AHMED DEDE----- 117

Mulhak bëlümü, ta'rîz ve bu konudaki gërü§ler ile ta'rîz-kinâye arasmdaki fark­Jtliklar hakkmdadir. Burada once ta'rizin lügat anlarruru vererek, isttlah anlamlarma geçer. Akabinde ta'rîz~kinâye arasmdaki farklù1g1, ez-Zemah§erî, es-Seyyid e§-$erîf el-Curcânî, lbnu'l-Esîr, $ihâbuddîn el-Hafâcî ve es-Sekkâkî'niri kitaplanndan almb yaparak verir30.

Müellif ve Laie li nüshalan f erag kayd1:

J ..L.-JI .J J Î~I ~\ 2\i1 0 ~ ÎWI J ÎW-1 J.l ~~\ 6.JL. J ~)

J 4-:::-i j J ~l..601 6.JL. J ~,y Li.} ..li J f>WI J ;_µ1 ~ ~

a.:..__.. 0--4 ftl 1 ~ ,y _,.:;, WI ~ l.ilill i y.. j kJ-1 :/;J~ ,y ~l,bJI ~

3\.' ' 'r Bâyezîd nüshasmm ferag kayd1:

,JJ __;li ~ ,y ~\ ~ ,y 6.JL. )1 oh _;..~ ,y t_l_ri}I c! J ..û)

(.i.:;.....é '0:- ~ 0;-AÏ ,6,J\...p J J\'j -~ JW 2\i1 olJ)

llm-i beyânm konulanndan olan kinâye ve ta'rîz konulanm bu alanda daha on­ce eserler vermi§ büyük dilcilerden almtùar yaparak i§leyen Müneccimba§1 daha sonra Risâle fi TahktKi'l-Masdar adh risâlesini telif eder.

3. Risâle fi Tahkt1d'l-Masdar:

Müneccimba§1 bu risâlenin tesvîdini 8 Rebiulewel 1113 Sali (13Agustos1701) günü Taif'te tamamlad1g1m ferag kaydmda belirtir.

a. Nüshalan:

1. Feyzullah Efendi, nr. 1860 yaprak llla-lllb, müellif nüshas132,

2. Süleymaniye, Lâleli, nr. 3034, yaprak 142b-159b,

3. Bâyezîd Umumî, nr. 6025, yaprak 134b-149b.

30) Feyzullah Efendi, 180b-112b/Bâyezîd 130b-134a/Lâlell 138a-142a. 31) Ferag kaydmdaki milelllf nilshasmda 1113 olarak verilirken, Lâleli nilshasmda 1116 olarak yaztl­

m~hr. Müellif hicri 1113 yilmda vefat ettiginden Lâleli nilshasmdaki ferag kayd1 tarihi yanl1~r.

32) Risâlenin milellif nilshasmm b~ kism1 kayip, sadece son yaprag1 bu nilshada mevcuttur. Bu yüzden risâle kaynaklarda tek yaprakm1~ gibi gôzi.ikmékteclir.

118 /Dr. Musa YILDIZ--------- EKEV AKADEMÎ DERGÏSÎ

b. Konusu:

J ~\ J · ~I .:> _,.ill ..b-~\ ..b-1}1 11 ...Lrl , ~ )1 ~ )111 r)

L..J ~ ,LoJL., J ;;µ ~ J .Jï J;- J ~ l,j~ Y. J;- r-L1 01 ...LrÎ '($_,.Ajl .tiJ Jl pl J_# ,~ LoÎ .~)11 Jl ~L,à.iil ':} J t_ l.kZI

J~L...::;o:.\ ~ÎJ ll l)l'' ' ~l ~\ J W. lui~ ' <$} )111 JlJ

j-:iÎ Q_J~ ~ ~ u~ cJ Jlj\JI ;;_;S J J~I J#. cJ ~WJI

~) uÎ c..:.i.:>) , d,.) _,.Lli J d,J _,kJI 4.-â F'° J;- <....Ài yJ ~I 6,;JJ\ cJ Jy~I

J J~I c! J J ~ yjl cJ ~I C;: 4J ;;.:> Jl}I JI}~\ 4J ~\ d,.}L,.. J

J '. ~,.-1\ !l ~ J Jl.,a.i)'I o\.s:.IJ"' C;: é:::" }I ~ ~ yjl J Cf"" )1

J J~I ~ J~\JI ~\~ uL.J..l4 _):>. Lo 4J _?".:>1 J "J~':}I

Li\.:>. J ~~ J 4..-..W. J;- ~y J 4.i~ 11 u ye.i ~} J_,kJI

( .a..ët.;ll ~ J a.:1..IJ!,1 4.i~ 11 ,f J\jl..,..

Bir mukaddime, iki maksad ve bir hâtimeden olu~an risâlenin dibacesinde Mü­neccimba~1, "Ma'kûl (aklij ve menkûlun (sem'î) bilinmesinin kendisine bagh oldugu dilde asil temel olan masdann hakîkatinde alimlerin ihtilâfa dü~günü ve hakîkatin beyan1 konusunda birçok sôz sôylendigini gfüdügümde bu risâleyi yazmaya karar verdim. Bu risâlede taassubu ve kahhg1 bir kenara b1rakarak insafla gücümün yetti­gi êilçüde ihtilaflan kald1rmak, ortay1 bulmak ve belirli bir tercihte bulunmak için masdar hakkmda ileri sürülen fikirleri bir araya topladlffi." diyerek Risâle fi'l-Ki­nâye ve't-Ta'rîz'in giri§inde de yaphg1 gibi çah~malannda benimsedigi ilmî zihni­yetin ve takip ettigi yôntemin güzel bir hülâsaslill verir. Boyle bir giri~en sonra mu­kaddime bêilümünde masdar konusunda mutlaka bilinmesi gereken hususlara ge­çer. Bunlar et-te'essür, el-hades, aksâmu'l-hades, el-eser, el-hareke, el-kelâm, ma'nâ'l-vukû, el-hurûf, lafzu'l-masdar, 1shlahu'l-masdardir33.

Birinci maksad, masdar konusunda sêiylenen sozler hakkmdadir34 .. lkinci mak­sad, masdarla ilgili baz1 hususlann tenkidi, dil ve edebiyattaki yeri, etkileri, kis1mla-

33) Bâyezîd 134b-137a/Lâleli 141b-145b.

34) Bâyezîd 137a-14lb/Lâleli 145b-150a.

Bffe DÏLCÎ OLARAK MÜNECCÎMBA$l AHMED DEDE----- 119

~, üslûbu kuwetlendirmesi, nerelerde kullamhp kullamlmayacag1 ile tesmiyetu't­te 'sîr, tesmiyetu '1-had, ta 'yînu-1-murâd, taksîmu 'l-mu~tereki 'l-lafzî, sûretu '1-muzârî, sûretu ismi'l-fâ'il, sûretu ismi'l-mef'ûl, sûretu ismi'l-mekân, sûretu ismi'l-'âle, sûre­tu sifati'l-mu~ebbehe, sûretu sigateyi'l-mubâlaga konulan hakkmdaci1i-3s.

Hâtime kismmda36 Müneccimba~1, Arapçadaki masdar konusunu ëzetleyerek risâlesini bitirir.

Müellif nüshasmm ferag kayd1:

~ a__...?: 4i\,;L.\ 4.r"'" .\j~ Ji 1 JLi 4it:J-1 ,~ a.lt..... )1 ~ ..û)

~ J .Jï J.>- J ~ .i.;L....)._; J 11 ..:.il~ ~ )1 J ç.~\rl {\.;:.. \.iJ..:...i

0-" 0-"l!ll ç.\.i~\ \ ~ jU-1 JJ\.k <j a.l\..... )\ ~r-3 <j t_l_;ll r:! J , ~Î

(-~ '.\j~ ~ J ~r. ''' 'i 6.:..... J/~11 êd)I Bâyezîd nüshasmm ferag kayd1:

~ 0L.5 ~ J ~fa ~_rJI 0~ ~ cJ. ~l_r.l ~\ .i.$')

(·~Jll~~J~~

Lâleli nüshasmm ferag kayd1:

l_r-->-ï J :; } Ji ..l...J-j ,JJ Jll .b. r:.r" ..::.i .);.. ~ r:.r" ~ ;~,.b.,

(.~ ,J_,\11 êdJ ~ <j

Tercüme ve teklif ettigi bu risâleleriyle Müneccimba~1 Arap dili ve belagatmm en derin konulanna vukufiyetini ortaya koymu~tur. Bu risâlelerinde deliller getirdi­gi, tariflerinden ve omeklerinden almblar yapng1 dilciler ve eserleri ~unlardir: ez-Ze­mah~erî (o.538/1143) el-Ke§§âj37, Ebûl-Kâsim es-Semerkandî (o. 556/1161) Ri­sâletu 'l-lsti'are3B, Fahruddin er-Râzî (o. 606/1210) el-Mahsû/39, es-Sekkâkî (o.

35) Bâyezîd 141b-148a/Lâleli 150a-157b . . 36) Feyzullah Efendi llla-lllb/Bâyezîd 148a-149b/Lâleli 157b-159b.

37) e/-Ke§~âf'an Hakâ'iki ve Gavâmizi't-Tenzîl, !-II, Bulak 1281. 38) Bkz. Bafldath lsmail P~a. Hediyyetu'/-Âri/in, Il. s. 94. 39) el-MahsQ/ (tah. Tâhâ Câbir-Feyyâz el-Ulvânî), 1-V, Riyad 1981.

120 /Dr. Musa YILDIZ·---------EKEV AKADEMÎ DERGϧf:

626/1228) Miftâhu'l-'Ulûm40, tbnu'l-Esîr (6. 637 /1239) fî'l-Meseli's-Sâ'ir41 el~ Hahô ed-Dime§kî (6. 739/2338) e/-Îzâh fî 'Ulûmi'l-Belâga42 ve et-Telhîs43, 'Adu~ duddîn el-Îcî (6. 756/1355) $erhu'l-Muhtasar fî'l-Usû/44, Sa'duddîn et-Teftâzânî (6. 792/1390) Kîtabu '/-Mutavvel $erhu 't-Telhîs45, et-Teluîh46 ve el-Muhtasar47 es Seyyid e§-$enf el-Curcânî (6. 816/1413) Hâ§iye 'ale'l-Mutavue/48, Ali Ku§ç~

· (6. 879/1474) Fâ'ide fî Ta_hkîki Lâmi't-Ta'rîf49 ve Risâle fîl-lsta'âreSD, Hasan Çelebi (6. 891/1486)51 Risâle fî Telhîsi'l-Kelâm ue Tahkîki'l-Makâm, Emîrpadi­§âh el-Buhârî (6. 987 /1579 civ.) Rîsâle Tahkîki'l-Masdar ve Beyâni'l-Hâs1I bi'l­Masdar52. Aynca el-Câhiz (6. 255/869)53 ile $ihâbuddîn el-Hafâcî (6. 1069/1659)54'nin faydaland1g1 eserlerinin isimlerini vermeden gërü§lerine at1fta bulunmu§tur.

Osmanh ilim hayahnm "istikrar" d6neminde {XL/XVII. yüzytl) ya§ayan Münec­cimba§t Ah,med Dede, manhk ve riyâzî {ilm-i aded, hendese, mûsîkt} sahada orta­ya koydugu eserlerle klâsik Osmanh ilim çerçevesinin {paradigma) içerisinde çah§­mt§, bu çerçevenin aynnhlannda derleyici, düzenleyici olmu§; yer yer de 6zgün so­nuçlara ula§mt§hr. Riyâzî baglamda, büyük oranda Ali Ku§çu'nun kelâmî-riyâzî çiz­gisi ile Mevlevîlik üzerinden Dawd-i Kayserî-Molla Fenârî kelâmî-irfânî çizgisine bagh kalan Müneccimba§t, di! eserlerinde saf dilbilimi ara~rmalan yanmda, di! f el­sefesi, ëzelljkle dil-varhk ili§kisi üzerinde durmu§tur. Bu çtkt§ noktalanna bagh kala-

40) Miftâhu'l-'Ulûm {tah. Na'îm ZARZÛR) Beyrut 1986. 41) Bkz. Bagdath lsmail P~a. Hediyyetu'/-'Ârifîn, Il, s. 492-493.

42) el-lzâh fi 'Ulûmi'/-Be/â!Ja (~r. Muhammed 'Abdulmun'im HAFACÎ), Kahire 1980.

43) et-Telhîs (çev. Mehmet Fahreddin DINÇKOL), Istanbul 1990. 44) .Carl BROCKELMANN, GAL, 1, 372; Katib ÇELEBI, a.g.e., Il, s. 1853-1857.

45) Kitâbu'/-Mutauuel $erhu't-Telhîs {n~r. Ahmed HULusn. Matbaa-i Amîre, 1309.

46) Sadru'~-$erî'a Ubeydullah e-BUHÂRÎ (ë. 747/1346-1347)'nin Tenkîhu 'l-Usûf adh fikih eserine, yine kendisinin yazchg1 Tavzîhu't-Tenkih isimli eserinin ~erhidir. Fatih medreselerinde üçüncü ka­deme clan ve müderrisi kuk akça alan Telvîh Medreselerinde okutulm~tur. Bkz. Nuri YÜCE ve dig., Osman/1 Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Il, Istanbul 1998, s. 239.

47) Bkz. Carl BROCKELMANN, GAL, Il, 214, Sup/l., II, 301-304.

48) Yazma nüshalan ve matbulan için Bkz. Sadrettin GÜMÜ$, Seyyid $erîf Cürcâni, Istanbul 1984,

S. 163-164. 49) Yazma nüshalan için bkz. Süleymaniye, R~îd Efendi, nr. 1032, 203a, 1 varak; Këprülü, nr.

1593/21. 50) Yazma nüshalan ve ~erhinin nüshalan için bkz. Musa Yll.DIZ, "Ali K~u'nun Risâle fî'l-lsta'àre'si",

lslâm Ara§tlrma/arr Dergisi, S. 3, Istanbul 1999, s. 215-234.

51) Bkz. Cemil AKPINAR, "Hasan Çelebi", DIA, XVI, s. 313-315.

52) Carl BROCKELMANN, GAL, II, 417.

53) Hayab ve eserleri konusunda bkz. Ramazan $E$EN, "Cahiz", DIA, VII, s. 200-24.

54) Hayab ve eserleri konusunda bkz. Bagdath lsmail Pa~. Hediyyetu '/-'Ârifîn , 1. s. 160-161.

BÎR DÎLCÎ OLARAK MÜNECCÏMBA$I AHMED DEDE------ 121

rak, dilin varhg1, varolana delâleti konusu bahusus ele aldig1 bir sorun olmu~tur. 1~­te Müneccimba~1'mn di! eserlerini, Arap dilinin muhtelif konulanrn ele alan eserler olmas1 Otesinde, di! felsef esi çerçevesinde, meta-dil çal1~malan olarak da gôrmek gerekmektedir.

EK: Müneccimba~1 Ahmed Dede'nin Gâyetu'l-Beyân fi Dekâ'iki 'bmi'l-Be-yân adh eserinin sonunda mecâz konusunu ele alan ôzeti:

..L.J..IJ ,9W1 ~j\.:;!;1 J..!L... )1 oh ~ 1 ··49 J W"' _r-3--4 1.:.1 ~I ~I)

.~Î ~ J .JÏJ ~ o~ ~ ':} .:.r" Js- (>L..JIJ o)...aJIJ ,o..l>-J .J.i

~ ~ ~ t:!J ~ .J ~ail>- J..l?.j\.:;!;1~Jl~0Î cJ u"li\r

---~),._;;ç. , 0l5"° .j\.:;; <,?Î ~Î- Lil,b.. j\.:;!;1 0Î <J J~I .:.r" J~\rlJ 0~1

_,Î ~LS"' L...o ~ e::--Jl}I cJ ~ .J ...l>. y.. 0Î ~ j.Ji -4_,;J _,Î 0l5"°

~~ ,.l__,j -~ ':1} ~~ ~ J.:iJ ,~~Y""J ~ ':1} ,4.1#­

~ 0l5"° JÎ 4_,;J j\.:;!;10Î Jl ~..l!I ~I ~IJ c_W::'jl ~Lp

jl_s; ...l>.y.. 0Î j~ ~14-:9 ~ 0Î ~ ':1~~0~ 0Î ~

~I i.::;_,; J=-J ~~Î 4J ~ t ~ ,~ .J ,~ _,i <,?.,;J

Cs->" 9 j.o~ 0Î Cl=::;~ _r=-'JIJ ,i.::; _,.?I f1l1 :\.J'..t.>-Î ,~ Js­~~Il ~1 ~ J i.::;,.l>.- Il:~; J!> ~j\.:;!;1 ~jJ ~ 0§" !IJ-4

':11 w ~l.AJI d..WI !I J-4 "'.)J ,,_~ ~1.9 .iJ.Qj ~ ~~ Js- ~\ .~ ~1 ~ ~ ~I 0i ~ j.oGI ~J ,_)dl 01.....lJ J-84

':lJ l_rllÜ ':1 J 4) .... .J ~ jl.:;; ...L>.y.. 0Î j~ :J~WI ..y:. ~I JliJ

J1.1· ..Î ..û '~Y.Y' Jd ...l>.y.. 0~ o...l:>- ~ j\.:;!;4 ~ ~ LëlJ '~

,jl-s; ~I ~ cJ ~ 0Î jM}I ~Y""J .:.r" ~ ,.J J-"~ ~ >-i.,?

0~ c,?jl)I i~'jl ~ ~JJ .J )JI <J ':} p1 <J j_,-:ll 0Î ~~ ~

i")L.5JI 0~ ~\J .k.4.... l.h.J ,j->-\.AJI 0 J..li jM}I ~y. J ~ i~I l.h.

122 /Dr. Musa YILDIZ EKEV AKADEMÏ DERGÏSÏ

Ji ,y\_,...a.i ~ t.S} \.$ ylyl:-11.UJ ~<$_,.illl 0J~ ~~':}\ ~\ iJ

~~ _,.v y y;-J faî Ji ,~\ ~Lill ~ J>-" J faî Lo ~\ ùÎ yl_,...JI

iJ ~ j~I lh ùÎ ~ J lj~ \~\ iJ· ùÎ ~ _;>- l~l :Jü .i..ïÎ ~

0i J ~ ,a ;;_;;:>- ~ J>-" l"" .ri J1 UJ:-1 0 ~ t..J>-" .r. 1~1 J1_faî

':1 \;l Lo~ ~141..w1 ù~ ùÎ ~ ':lJ ~~'i'J p1 cJ j~\

ù J-'---1 ~ ':1 ~y. }I ~\ u~ ~ 9 ~ ~1 ,.i..; J~ ':lJ j.o\.:l4

~' _k:l\ ~ faî lilJ .~ci ..;V J ~ Jl A;.,.\;.. ':lJ ,~\.il\

iJ J· .l\ JuJ ·..>L,a;\11 ~':1} .fa- .JbU; .r~IJ ..>~'il J>- 1.u <1.-4~

~141 ~~Lo Jd-IJ ,~ ~\ 41 ~~Lo .i..ïÎ ~J :~\

J r-! )1 ~Î ù}! J._,.ldl </' Ü _,>- ol.S'} ~ J>- J~ Lo ~ J,ë; J

( .j.oÎJ J 4J .?~ L.J J.ci J):llJ ~\ Jl ~ Jij