1

BR KARI-YAS ALIMASI OLARAK HRANT DNK ANMASI

Serhat Cell Birdal*

Hrant Dink dosya deil ki kapatasn, o bir yara Karin Karakal, 19 Ocak 2012,

Hrant Dink anmasnda yapt konumadan1

Yas tutmak ne ie yarar? Yitirilmi olan unutmaya, son bir kez hatrlayp bir daha geri dnmemecesine daim ve salkl bir ekilde unutmaya m, yoksa yeniden ve yeniden imlemek yoluyla hibir ayrntsn karmadan aklda ve bu yolla hi yitirmemiesine hayatta tutmaya m? Kayp ve ardndan gelen yas tutma sreci kiisel ya da toplumsal tarihimizde ok da etkili olmayan bir parantezden mi ibarettir, yoksa bizi dntren, ritmimizi bozan, zp zp yeniden kuran bir kritik eie mi karlk gelir? Peki kaybn ve yasn stesinden gelmek nasl mmkn olabilir?

19 Ocak 2007de Trkiye toplumunun nemli bir ounluu, toplum olma vasfn yitirmeden kolay kolay stesinden gelinemeyecek bir kaypla sarsld: Bu lkenin gemiine dair karanlk bir hakikati cesaret ve srarla ama ayn zamanda o trajik hakikatin yaratt maduriyet ve aczden hn devirmeden anlatabilmeyi becerebilmi ve bunu sadece travmann madurlarnn deil sz konusu hakikatten byk lde yz eviren toplumun btnnn iyileebilmesine ve daha iyi bir gelecek kurabilme umut ve iradesine balayarak yapabilmeyi kiisel ve meslek hayatnn merkezine yerletirmi az saydaki gazeteciden biri olan Hrant Dink devletin gzetimi altnda srtndan vurularak ldrld. Bu cinayet ilk bakta lkenin faili mehuller tarihinin artk olaanlam bir arts olmaktan fazla bir anlam ifade etmiyor gibi gzkse de, Hrant Dinkin kaybn ve bu kayb deneyimleme biimimizi daha nceki toplumsal kayplarmzda karlatklarmzdan farkllatran bir yn de ortaya kt; sz konusu kayp, bu lke halklarnn gemileriyle yzleerek bir arada yaama irade ve kudreti gsterebilmeleri asndan sadece bir imknn yitirilmesine deil paradoksal olarak yeniden (2013), Bir Kar-Yas almas Olarak Hrant Dink Anmas, Neye Yarar Hatralar? Bellek ve Siyaset

almalar iinde, (Der.) Pnar Melis Yelsal Parmaksz, Ankara: Phoenix Yaynlar, s.251-278

* Ar. Gr., Gazi niversitesi Kamu Ynetimi Blm

1 Karin Karakal, Artk Sz Verme Zaman, 19 Ocak 2012, http://bianet.org/bianet/insan-haklari/135556-

artik-soz-verme-zamani, (20.02.2012).

2

kazanlmasna da n ayak oldu. Cinayetin ilenmesinin hemen ardndan birka saat iinde kendiliklerinden Agos gazetesinin nnde toplanabilen, iki gn sonra Hrantn cenazesini lkenin grp grebilecei en kalabalk anma trenine eviren ve her sene 19 Ocakta Hrant hatrla(t)may kendilerine grev bilen on binlerce insan, bir kaybn ve ardndan gelen yas tutma ediminin mevcut ou eylemlilik tarznn eriemedii trden ortaklatrc-birletirici bir siyasallk imkn yaratabileceini gsterdi. Hrantn ardndan yaslarn kaldrmamakta srar eden ve yas tutma zemininde birleip siyasallaabilen kalabalklarn kotarabildikleri eyi anlamlandrabilmek aslnda bizatihi yas tutma srecinin doas zerine bir dnm gerekletirebilmeyi zorunlu klmaktayd.

Judith Butler, iddet, Yas, Siyaset adl nl makalesinde, kaybn ve ardndan gelen yas tutma ediminin, salt insan varoluumuzdan kaynakl bir iddete ve yaralanabilirlie ak olma durumunu imlemek suretiyle bizi ortaklatrabileceini ve tam da bu yzden siyasal bir potansiyele-imkna sahip olduunu anlatmaya almaktadr. (nsan olarak birbirimize olan kkensel ballmz alt edemeyecek olmamz, bu insan ba bize en ok unuttuumuz zaman hatrlatan bir kaybn ve ardndan gelen yasn kolay kolay stesinden gelemeyecek oluumuzu da aklamaktadr). Ne var ki, Butlerda, yasn tad siyasal potansiyelin somut durumlarda hibir dsal engel ya da iddet karsnda snmlenmeden nasl fiil olarak gerekletirilebileceine dair bir somut neri bulunmamaktadr. te bu yazda ne srmek istediimiz ey, Hrantn kayb ardndan 19 Ocaktaki anmalarda, adliye kaplarnda ve mezarlklarda gerekletirilen konumalarda, yaplan filmler ve yazlan yazlarda, ksacas farkl birok mecra ve biimde tutulmaya devam eden yasn, sz konusu siyasal potansiyeli fiiliyata geirebilmek, maruz kalnmas olas engellemelerle ba edebilip etkin bir siyasal eylem biimi olabilmek adna bal bana bir neri olarak okunabileceidir. Hrant Dink rnei sadece her trl kaybn stesinden gelinemeyecek bir tanklk ykyle (ngilizcede 'tank olmakn dz bir karlnn tankl tamak [to bear wittness] olduunu hatrlayalm) bizi ba baa brakacan ve yasa dahil olabilmenin bizi srekli eritip yeniden ve yeniden kurmaya muktedir olduunu dorulad iin deil, ama bunun tesinde toplumsal bir yas srecinin devlet ve hkmetlerce kolayca iktidar stratejilerine dhil edilip sourulabilecek siyasal potansiyelinin, yas edimini yeterli ve mazur grlebilecek snrlarn tesine tayp edilginletirilmeye ve sourulmaya direnen bir kar-yasa2

2 Kar-yas(countermourning) kavramn Leslie Jo Frazierdan dn alyorum, bkz: Leslie Jo Frazier, (1999),

Subverted Memories: Countermourning as Political Action in Chile, Acts of Memory: Culturall Recall in the Present, Mieke Bal vd. (der.), Hannover ve Londra: University Press of New England, s. 105-119.

3

dntrmek suretiyle nasl fiil hale getirilebileceini gsterdii iin de deerlidir. Hrantn ardndan sadece kayplarna deil ama yaslarna da sahip kan insanlarn kederli ama adalet talep etmeyi hi brakmadklar uzun yrylerinde sssz ve siyah bilinsin istedikleri ey, kayplarn belleklerine bir ariv gibi sadece kaydetmekle yetinmeyecekleri ve kaydetmenin tesine geip bu dosyay kapanmaya terk etmeyecekleridir. 19 Ocak 2007 tarihinden itibaren sadece toplumsal gemiimize deil, ama imdimize ve geleceimize de srekli musallat olan o kayp, en ateli muhaliflerimize dahi artk sadece iaret etmek ya da anlatmakla ruhumuzu kurtaramayacamz fsldamaktadr. Bir kayp olarak Hrant, sadece yitirilmi olana ynelik bir ary dillendirmektan te kalanlarn birbirlerine kar da etik bir sorumluluunu iaret etmektedir ve bu yolla bir ekip almas olarak (kar-)yasn, dier birok siyasal eylem tarznn yannda kendi bana siyasal bir faillii kurabilme imknna sahip olabileceini bize anlatmaktadr.

Derrida, yakn arkada olan bir yazarn (Louis Marin) anmasnda, yasn ilevi zerine lme katlmadan bir sylem kurulamayacan ve bir yas zerine ancak baka bir yas deneyiminin konuabileceini dile getiriyordu.3 Derridann sylediklerini biraz daha yalnlatrarak ve deitirerek, yasn ilevini ancak yasta olanlarn ya da yasa dhil olanlarn anlayabileceini syleyebilirsek eer, bu satrlarn yazarnn da Hrantn ardndan yas tutmakta srar edenlerden biri olarak ieriden bir zdnm gerekletirmeye altn ifade edebiliriz. Buradan hareketle, bu yazda izlenilecek yolu, yas dardan anlama abalarna esinleyici bir ilk rnek tekil eden Freudcu psikanalizin yas tanmnn bu denli direnli ve siyasal bir yas almasn anlamakta nasl yetersiz kalacan gstermek biiminde belirleyebiliriz. Freudun yas durumuna dair analizleri araclyla toplumsal bir kaybn ardndan tutulan yasn dilinin tam olarak neden zlemediini anlayabildiimiz zaman, hem kayp ve kaypla ba etme deneyiminin psikanaliz ve psikoloji sylemine hapsedilemeyeceini anlamaya hem de yasn barndrd siyasallk imknn dnmeye Hrant Dink rnei vesilesiyle balayabileceiz demektir.

Freudta Yas ve Melankoli: Egonun Kaypla mtihan

Freud, yas zerine dnenler asndan bir hayli esinleyici olmu 1917 tarihli Yas ve Melankoli adl erken bir metninde, hem yasn hem de melankolinin sevilen bir kiinin veya

3 Jacques Derrida, (1996), By Force of Mourning, Critical Inquiry, 22:2, s.172.

4

lke, zgrlk, ideal veya buna benzer dnsel-soyut baz deerlerin4 kaybna kar gelien bir reaksiyon olduunu tespit etmekle beraber bu iki psiik olguyu normal ve patolojik olarak birbirinden ayrarak incelemekten yanadr.5 Kayb deneyimlemenin normal biimi olan yas ediminde zihin, youn bir hatrlama sreciyle, bir sreliine de olsa, yitirilmi kii ya da nesnenin olgusal yokluunu o kii ya da nesnenin imgesel bir varoluuyla doldurmaya alr. Kaybn, yas sresi iinde, youn bir hatrlama ve imgeleme yoluyla zihinde diri tutulmas ayn zamanda kayb grme, tanma ve snrlama abasdr da. Bylece, yas tutan kaypta neyi yitirdiini ya da yitirdii eyin deerini tam olarak kavrayabilecektir ki, birazdan greceimiz zere, melankolide eksik olan tam da bu kaybn deerlendirebilme durumudur. Freudun yas normal ya da salkl saymasnn nedenlerinin banda, kayb tanma ve deerlendirme srecinin egonun yeniden-retilebilmesi, daha ak bir ifadeyle, kiinin hayatna devam edebilmesi iin sonlanabilmesi gelir. Bir gereklik testi6, sevilen kii ya da nesnenin artk var olmadn grmeye yardmc olur ve libidonun yitirilmi olana balln geri ekmesini talep eder. Elbette bu talep bir sreliine anlalabilir bir direnle karlaabilir ve kii, yitirdiini yeni bir arzu nesnesiyle hemen tahvil edebilecek durumda olabilse de, hibir zaman isteyerek bir libidinal konumu kolayca terk edemeyebilir. Fakat en nihayetinde gereklik ilkesi ar bastnda ve yas almas ilevini tamamladnda, ego tekrar alm, zgrlemi ve yeni ballklar ina edebilmeye msait hale gelebilmi olur.

Yasla ayn koullarda ortaya kan melankoli durumu ise Freud tarafndan yastan bir eit patolojik sapma olarak tarif edilmi gibidir. Melankolide yastan farkl olan ey ise, melankoliin neyi kaybetmi olduunun ya da yitirdii eyin onun iin tad anlamn tam olarak bilincine varamamasdr. Melankolide yitirilmi nesne bilinten ekilmi ve bilindnn alanna tanmtr ki, yasn belirli bir sre iinde sonlanrken melankolinin devamllk gsterip kroniklemesinin sebebi de bu yer deitirmedir.7 Melankolik ketlenmede

4 Freudun kaybn tanmna dnsel-soyut baz deerleri de dhil etmesinin, psikanalizin yas tanmn

toplumsal bir olguyu aklayabilmek zere devreye sokmak ya da psikanalizin sz konusu trden bir olgu karsndaki aklayacan lebilmek iin gerekli kuramsal izni verdiini ne srebiliriz.

5 Sigmund Freud (1957a) [1917], Mourning and Melancholia, The Standard Edition of the Complete

Psychological Works of Sigmund Freud: On the History of the Psycho-Analytic Movement, Cilt XIV, Londra: Hogarth Press, s.243.

6 A.g.y., s.244.

7 Freudun melankolisinin, Swetlana Boymun Nostaljinin Gelecei adl kitabnda tarif ettii refleksif nostalji

tipiyle bir lde benzerlik tad sylenebilir. Boymun, tarihsel boluklar, kopukluklar ve anmalar onararak yitirilmi olan yeniden kurmaya ynelen bir restore edici nostalji biiminin tam kartnda konumlandrd refleksif nostalji biimi de, aynen melankoliin yitirdii eyle balantsn ne dorudan

5

bir trl deer biilemeyen yitik nesne ya da kii egoyu btnyle ele geirmi, ya da farkl bir biimde sylemek gerekirse, egoyla yer deitirmitir. Dolaysyla, Freuda gre salkl bir yas almasnda d dnyay manaszlatran yeis ve aresizlik, melankolide insann kendisine ynelir ve onu giderek tketir: Yasta dnya, melankolide ise egonun kendisi olduka bo ve yararsz grlr.8 Melankolik, kayptan kendini sorumlu tutma ve kendini alabildiine deersiz grerek cezalandrma eilimindedir. Yitik arzu nesnesinin egoyla zdeletirilme, ya da tersinden ifade edilebilirse, egonun yitik nesnenin yerini alma sreci, melankolide nesne yitiminin bir ego yitimine dnmesini aklayan eydir.9 Yas ve Melankoliye dair aklmzda tutmamz gereken en nemli ey, netice olarak, yasta egonun kendini kayp kii ya da nesneden kurtarm olurken, melankolide onun tarafndan alt edilmi olduudur; melankolide ego, zdeleme yoluyla kendine katmaya alt yitik teki tarafndan btnyle massedilmitir.

Kaypla ba etme deneyimlerinden birini normal sayarken dierini patolojik iln eden bu ayrtrmann Freudun ayn dnemde oluturduu narsisizm kuramndan bir hayli etkilenmi olduu da kaydedilmelidir. Narsisizm, gnlk olumsuz armlarnn aksine, Freudun 1914 tarihli bir metninde, her canlda bulunan ve canly kendini korumak iin gdleyen yaamsal libidinal bir konum olarak tanmlanr.10 Bu narsisizm anlaynn Freudun yas kavrayn ekillendiren yn -gerek yaamn kendiliin blnmeden nceki (ben ve tekinin kuruluunun ncesine denk gelen bir farkszlk alandr bu) ilk yllarnda egonun kendisine, gerekse sz konusu blnmeden sonra zdeleilen dsal bir nesneye yansyor olsun11- narsisizmin egonun salkl geliiminde kurucu bir ilev gryor oluudur.

tanmlayabilmesi ne de ondan tam olarak uzaklaabilmesi ve dolaysyla onu yitirdii eye de ulatramayan bir yolda kalakalmasnda olduu gibi, yitirdii eye deil ama o eyin imgesine doru gnll (ki bu gnlllk refleksif nostaljikin melankoliden uzaklat birka yerden birini imlemektedir) ve sonlanmaz bir yolculua km gibidir. Hem refleksif nostaljik hem de melankolik aslnda yitirdikleri eyde deil ama o eyle aralarndaki mesafede kaybolmu gibilerdir. Nostaljiyle melankoli arasndaki paralellikleri grebilmek iin Boymun kitab olduka esinleyici olabilecektir. Bkz: Svetlana Boym, (2008), Nostaljinin Gelecei, ev. F. B. Aydar, stanbul: Metis Yaynlar, s.76-97.

8 Freud, a.g.y., s.246.

9 A.g.y., s. 248-249.

10 Sigmund Freud, (1957b) [1914], On Narcissism: An Introduction, The Standard Edition of the Complete

Psychological Works of Sigmund Freud: On the History of the Psycho-Analytic Movement Cilt XIV, Londra: Hogarth Press, s.74.

11 Ego-libidodan nesne-libidoya gei olarak tarif edilen bu sreci daha yakndan kavrayabilmek iin bkz:

Freud, a.g.y., s.76-77.

6

Freudun metniyle aramza biraz mesafe koyabildiimizde greceimiz ilk ey, Freudta zne oluumunun alabildiine ego-merkezli tarif edildiidir. Bu yorumda zne, toplumsal ve zneleraras bir ilikisellik zemininde deil de, sanki salt kendi kendine ve kendi iinde kuruluyor gibidir. Ego, libidinal yatrmn tekiye, o tekiyi biricik grd iin deil, onda kendiliini yanstabilecei ve bu yolla da kurabilecei bir kaynak grd iin yapmaktadr. teki, narsistik bir nesne seimi srecinde, ancak ve ancak kendiliin yansyp geri dnecei edilgin bir ayna ilevi grebilecektir.12 Freudun bu narsistik zne modeli, yasn neden geici bir sre tutulmas gerektiini ve libidonun yeni bir nesneye balanabilmesinin nasl mmkn olabildiini anlamamza yardmc olur. Clewelln da iaret ettii gibi,13 sevilen bir nesnenin yitimi, kiinin aslnda narsisizminde bir kesintiye yol amaktadr ve bu kesintinin ksa bir sre sonra o nesneden kopup baka bir nesneye balanmak suretiyle alabilmesi de, bize tekiye dair beslediimiz bir sevginin kkensel olarak bir kendilik-sevgisinden kaynaklandn anlatmaktadr. Bir hayli bencilce14 gzken bu kavray, znelliklerin tek tarafl deil de ancak birlikte ve bir ortaklk zemininde kurulabileceine dair bir varsaym dolaysyla daha bandan elemi olmaktadr.

Travmatik toplumsal bir kaybn, bizim rneimizde Hrantn, ardndan rgtlenen yas almasyla Freudcu yas aklamas arasndaki verimli uyumazlklar deerlendirmeye gemeden nce, Freudun 1925 tarihli Ben ve d makalesinde bu yas tanmna getirdii bir dzeltmeyi de iaret etmeden gememeliyiz. Freudun dzeltmesi, basite, melankolinin de yasn zsel ve tipik bir bileeni olduu ve dolaysyla melankolik yer deitirmenin de narsistik bir yas srecinde olduu gibi benin biimlenmesinde nemli yer tuttuunun teslim edilmesi olarak zetlenebilir.15 Daha nce melankolide patolojik bir zdeleme ve yer deitirme olarak tarif edilen kaybn egoyu alt etmesi sreci, artk normal bir ego

12 Lacann, ben ilevinin oluumunu aklamaya alrken kulland ayna metaforunun, Freudta znenin

oluumunda sevilen ya da arzu edilen tekinin oynad rolden esinlenilerek kurgulandn sylemek yanl olmayacaktr. Sz konusu esinlenme ya da paralellii grebilmek asndan bkz: Jacques Lacan, (2006)[1949], The Mirror Stage as Formative of the I Function as Revealed in Psychoanalytic Experience, crits, New York ve Londra: Norton, s.79-80.

13 Tammy Clewell, (2004), Mourning Beyond Melancholia: Freuds Psychoanalysis of Loss, Journal Of

American Psychoanalytical Association, 52:1, s.46-47.

14 A.g.y., s.45.

15 Sigmund Freud, (2011) [1925], Ben ve d, Haz lkesinin tesinde-Ben ve d, ev. A. Babaolu, stanbul:

Metis Yaynlar, s.89.

7

kuruluunun da tanmlayc bir karakterine dntrlmektedir. Melankolinin yasa dhil edildii ve bu yolla da dolayl olarak melankoli-yas ayrmnn ortadan kaldrld bu yeni konumda, egonun kuruluu sreciyle balantlandrld iin, yas da melankoli gibi sreklilik kazanmtr. Ve kaypla zdeleme ve sonrasnda ortaya kan yeis ve keder hissi, yeni bir nesneye balanmak suretiyle ortadan kaldrlabilecek ya da stesinden gelinebilecek16 geici bir durum olmaktan kp, egoyu kuran sonlanmaz ve daim bir karmaaya dntrlm olmaktadr.

Hepimiz Hrantz!: Kaypla Aradaki Mesafenin Reddi Hrantn ardndan tutulan yas sadece sevilen bir kiinin kaybna verilmi bir karlktan ibaret grlebilir mi? Hrant yayorken adn dahi duymam birok insann onun kayb karsnda gzya dkmesi ve yas rgtlenmesine katlmas, Hrantn nezdinde toplumun sadece sevilen bir yaknn deil dnsel-soyut baz deerlerini de kaybettiini anlatmaktadr. Bir kayp olarak Hrantn sembolize ettii ve yas tutulan deerlerin banda adalet ve vicdan gelir ki anmalarda tanan pankartlardan ya da atlan sloganlardan bu kolayca okunabilinir: 5 yldr Hrant Yok, 5 Yldr Adalet Yok!. Kaybedilen ayn anda hem bir kii hem bir lke hem de bir ideal gibidir. Dolaysyla Yas ve Melankolinin Freudunun kaybn tanmlanamamas, snrlarnn izilememesi olarak tarif edecei bir mulak durumdur sz konusu olan; baka deyile, baarsz bir yas denemesi ya da melankoli. O halde Hrantn kaybnn ardndan soyut bir vicdan ve adalet fikrinin etrafnda yas tutmakta srar edenler, neyi kaybettiklerini bir trl hatrlayamamaktan, e deyile, ketleyici bir melankoliden mi muzdaripti gerekten?

Hrant anmalarndaki yasn direnci, melankolik bir ketlenmeyi deil ou toplumsal ya da kamusal yas ediminin de gsterdii gibi Freudun yas tanmna bir eyler eklenilmesi gerektiini dndrmektedir. lk olarak, Yas ve Melankoli metninin yasn toplumsal boyutuna hi yer vermemi olmak gibi bir arpc eksiklikle malul olduu dile getirilmelidir.17 Metin,ideali ya da deeri yas tutulacak bir ey olarak iaret etmi olmasna ramen, yas ve melankoliyi salt kiisel bir deneyimmiesine ele ald iin, toplumsal ya da kamusal bir yas edimi konusunda aklaycln nemli lde

16 Clewell, a.g.y., s.61.

17 Erdoan zmen, (2011), nsanlar Tarihlerini Kendileri Yaparlar ya da: Kayp, Yas ve Melankoli

zerine, Birikim, 262, s.15.

8

yitirmektedir. Ancak toplumsallk balamnda kazanlabilecek bir ideal ya da deerin yasnn salt birey tarafndan nasl tutulabilecei sorusu, Freudun yas tanmndaki rtk gerilimlerden sadece birini iaret etmektedir. Dier yandan, kaypla baetme deneyiminin travmatik bir adaletsizlik ya da hakszlk deneyimini ya da ann imliyor olabilecei ihtimalini de gz nnde bulundurmayan Freud, kendi rneimizde olduka ak bir ifadesini grdmz gibi, yasn en bandan toplumsal olarak kurulan belleimizi -kollektif bellei- hakszlklar kaydeden (aada greceimiz zere kaydetmenin de tesine geen) bir yazm yzeyine dntrebilme imknn da grememektedir.

Bu lkede, yaklak bir asr nce kendilerine yaatlan travmann ardndan kayplar iin yas tutmalar bile hem devlet hem de toplumun ounluu tarafndan yasaklanm bir topluluun, yaadklar travmann anlarn, temsillerini, yklerini lkenin kolektif belleine kaydetmelerinin onyllar boyunca nasl engellendii artk son birka on yl iinde kolay kolay bastrlamayacak bir basnla gn yzne kmaya balad.18 Hrantn kaybnn, balarda paradoksal olarak bir imknn ayn anda hem yitirilmesi hem de baka biimde yeniden kazanlmas olarak tarif ettiimiz kritik nemi de tam bu urakta ortaya kt. Sadece madurlarn deil faillerin kendileri ve torunlar iin de travmatize edici olan ve paral grntleri ve izleri biz armadan zihnimize kendiliinden dolumaya balayan o katliam, ya da Renana gre dier ad unutma olan bir ulus inas srecinin tarih-ncesinde kalan o karanlk hakikat, Hrantn kaybnn hzlandrc ve ok edici etkisiyle, ilk kez bu denli youn biimde kolektif belleimize yeniden yazlmaya ya da kaydedilmeye baland. Bu, hi phesiz, ayn zamanda, birbirini dmanlatrarak kendilerini kuran belleklerin birbirlerini tanyp ortaklaabilmeleri iin de bir balangt. Hrantn ardndan tutulan yas, bir asr nce sembolize edilmeden braklm ve imdi ulusal bilincimize musallat olan bir kaybn salkl bir ekilde unutulmas iin deil, tam da bir hakszl ve adaletsizlii imledii ve bir toplumsal yzlemeyi dayatt iin yeniden (ama son bir kez ya da geride braklann ierilerek almas19 iin de deil, hep onla-onda kalmak zere) hatrlanmas ve bellekte tutulmas iin de yaplm bir aryd. Hrant, hayattayken sahip olduu herkesle konuma,

18 Cem Kaptanolu, (2009), Travma, Toplumsal Yas ve Balama, Birikim, 248, s.32.

19 zmen, a.g.y., s.16.

9

herkese anlatma, herkese idrakine gre hitap edebilme20 zelliiyle kazand hakikat anlatcs olma vasfn, bizatihi lmyle ve lmnden sonra da srdrm olmaktayd.

Hrantn yasnn, o halde, Freudun Yas ve Melankolideki yas tanmna katks u biimde tarif edilebilir: Srekli yasta kalma ya da yas kaldrmama srar, yas tutma ediminde baarsz olunduunu deil aslnda yas kuran ve devam ettiren, ya da yasn yasas denilebilecek bir eyin,21 tam da bu trden bir baarszlk olduunu imlemektedir. Yasn baars, kaybn unutabilme baarszlnda gizlidir. Hangi taraftan bakldna bal olarak elbette hatrlama da, unutma gibi bir yetersizlik, eksiklik ya da baarszlk olarak grlebilir. Husumet dolu bir gemii hatrlayabilme, baz durumlarda, rnein yeni bir kltrel kimliin ina edilebilmesi ya da toplumsal birliin istikrar iin, ykc bir ilev de stlenebilir ve unutmann daha hayrl olabilecei ne srlebilir.22 Hrant anmalarnn lkedeki ciddi bir ounluk iin huzur karc srekliliinden hareketle, anmaya katlp bu dava byle bitmez! sloganyla yaslarn bir kar siyasal eylem tarz olarak srdrmekte kararl olanlar, adna konutuklar hakikati bir trl tam olarak hatrlayamamakla, hatrlayamadklar iin de bir trl tam anlamyla unutamamakla da eletirilebilirler. Oysa hem hatrlama hem de unutma sreci doalar gerei hep eksik ve tamamlanmam olmaldr. Yasn kurucu baarszl ve sonlanamazl ancak hatrlama ve unutmann zsel eksikliiyle balantl dnldnde kavranmaya balanabilecektir.

Hrantn ardndan rgtlenen yasla Freudun yas kavray arasndaki verimli diyalogu srdrdmzde u soru ne kacaktr: Freudun Ben ve d makalesinde kendi yas tanmna getirdii dzeltme bize kendi yasmz anlayabilme konusunda yeni imknlar sunabilecek midir? Yukarda aklamaya altmz zere, sz konusu dzeltme, yasla melankoli arasndaki ayrma itiraz getiriyor ve yasn da melankoli gibi znelliin (ego olarak da okuyabiliriz) oluumuna ikin sonlanmaz bir sre olduuna dikkat ekiyordu. Yas ve melankoliyi birbirleriyle mezcedip srekliletiren bu kuramsal dzeltmenin menzili, ne var ki aynen yas ve melankoli metninde olduu gibi, ancak egonun snrlarna kadar eriebilmektedir ve yasn srekliliini ve kuruculuunu temellendirirken toplumsalln yine

20 Tanl Bora, (2011), Hrant Dinki Niin zlyoruz?, Birikim, 262, s.9.

21 Derrida, a.g.y., s.173.

22 Bu trden bir unutma, Connertonn tipolojisinde, saaltc (prescriptive) ve kimlik kurucu olarak

adlandrlan unutma tiplerine karlk gelebilir. Paul Connerton, (2008), Seven Types of Forgetting, Memory Studies, 1:1, s.61-63.

10

akta brakm olmaktadr. Dzeltmenin yer ald metne geneli itibariyle bakldnda, Freudun benin oluumunu anlayabilmek iin geri getirilemez tekiyle (bizim rneimizde Hrantla) zdeleme srecine yer amasnn, tekinin varlnn kendilik iinde olumlanmas anlam tayabileceine dair bir izlenim edinmek gtr. teki hl ancak ego/ben dolaymyla ve benden/egodan dolalarak kavranmakta ve oyuna dhil edilmektedir. Ayrca, znellik Freudun yapt gibi tekiyle birlikte deil de ancak teki tarafndan kurulabilir klndnda, baka deyile ben ve teki arasndaki snr muhafaza edildiinde, bu kurma ilevinin tek ynlln tesinde hep eliik-tutarsz (ambivalent) bir arzu-nefret ikiliine saplanp kalacan grebilmek de nemlidir. Hrantn ardndan kurduumuz siyasal znellik ise tam da yitik tekiyle yas znesi arasndaki snrlarn ortadan kaldrlmas ya da mesafenin reddedilmesiyle mmkn olmakta ve bir eit meczolma haline iaret etmektedir.23 Hepimiz Hrantz! slogan, salt bir dayanma ifadesi olmann tesinde, kaypla zdeleme, on(l)a karma, onun tarafndan belirlenmeye dair tek bana bir ar olarak okunabilinir; kayb tanmlamaktan, kaypla birlikte tanmlanmay renmeye ynelik bir ar

Bu dava biz bitti demeden bitmez!: Yastan Kar-Yasa ster tanmlayp snrlayabilmek, isterse de unutabilmek iin olsun, yas srecinde kayp, bir kere imdiye karm ve yalnzca gemii ak brakmakla ya da gemiin gemesine izin vermemekle kalmam, gelecei de dntrmtr. Gemite nlayp duran bir boluk olarak gelecekteki olaylarn dizisini de bozmutur-bozacaktr: Zamanamna terk edilmek istenen kayp, zamanda yolculua kmtr. Bir adaletsizlik deneyimi olarak kayp an ayn anda zaman da yrtm, yerinden karmtr ki,24 kaybn hep bir fazla brakarak almaya balad, Benjaminci bir dille sylersek, gemiin btn hayaletlerini geriye ard yer ite tam burasdr. Zamann yerinden kt, eklemlenmeye gelmeyen o imdikizamanda (Benjamin bahsettii bir jetzzeitda), kayp, hibir tanmlama ileminin

23 Butler da znelliin tam bir zerklik-zerkleme biiminden ok, bir snrszlama hali olduuna dikkat

ekmektedir: kim olduumuzu dndmzde ve kendimizi temsil etmeye altmzda, kendimizi basite snrlar bulunan varlklar olarak temsil edemeyiz. nk gemiimdeki balca tekiler beni barndran snrlarn liflerinde yaamay srdrdkleri gibi (bir anlamyla bnyeye katma), benim, tabiri caizse, dzenli aralklarla zlme ve snrszlamaya ak olma eklimi etkilemeye devam ederler. Judith Butler, (2005), Krlgan Hayat: Yasn ve iddetin Gc, ev. B. Ertr, stanbul: Metis Yaynlar, s.43.

24 Bir arada durmayan, oulun kendisini, ayn anda birbirini tutmayan bir arada tutmakancak yerinden

km bir imdiki zamanda, hibir gvenli eklemlenii olmayan, kkl bir biimde ayrlm bir zamann eklem yerinde dnlebilir. Eklem yerleri yadsnm, krlm, olumsuz bir kartlk ve diyalektik ayrlk uyarnca kt kullanlm, kt ileyen, ayar am bir zamann deil de, ne eklem yerleri gvencelenmi ne de balar belirlenebilen bir zamann. Jacques Derrida, (2007), Marxn Hayaletleri: Bor Durumu, Yas almas ve Yeni Enternasyonal, ev. A. Tmertekin, stanbul: Ayrnt Yaynlar, s.39.

11

kapatamayaca bir artk ya da fazla brakacandan, kayp nedir? sorusuna hep kaybn ardndan geriye ne kalr? sorusu da eklenmelidir; zira kayp, hep bu geriye kalan artkla bilinebilir.25 Ancak paradoksal olarak hem kaybn geriye getirilemezliini26 bilen hem de kayptan geri kalan fark edebilen bir bak, tepkisel ve edilginletirici olmaktan etkin olmaya, nostaljiye saplanmaktan gelecei dntrmeyi balayabilmeye, ego-merkezli olmaktan toplumsallamaya, ksacas siyasallamaya geebilecek bir yas almasna giriebilecektir. Yas da aynen siyaset gibi hep bu fazlayla i grr; gelecee ynelik bir kestirim, tasarmlama ve dntrme imkn olmak anlamnda siyasetin hep mevcut durumun eklem yerlerinden taan bir fazlayla i grmesi gibi yas da, hep kaybn ardndan geriye kalanla alr ki, yas da siyaset gibi sonlanmaz ve bir yas siyasetini de mmkn klan potansiyel bu ortak zeminde hayat bulmaktadr.

Judith Butler, bu almann da esinleyicilerinden biri olan iddet, Yas, Siyaset adl bir metninde yas tutma edimindeki bu siyasallk potansiyelini ontolojik bir zeminde tanmlayabilmeyi denemitir. Butler, tarihin tam olarak kapatamayaca bir noktay kerteriz almaktadr: Hangi rktan, dinden, etnisiteden, lkeden olursak olalm ya da zamansal anlamda tarihin hangi uranda yayorsak yaayalm, kayplar karsnda yaralanabilir ve iddete alabildiine ak oluumuz, yas tutma grevimiz zemininde bizi ortaklatrabilir ve yasn ortaklalatrcl hep siyasal bir imkn barndrmaktadr.27 Yasn ortakl/ortaklatrcl, aslnda insan ve ilksel yaralanabilirliimizde kaynan bulmaktadr. Hepimiz doduumuz anda fizik olarak iddete olabildiine ak ve alabildiine savunmaszzdr; bu ilksel ve insan bedensel yaralanabilirliimiz, en bata anne ve babamz gelmek zere irademiz dnda bizi bakalarna bal ve baml klmaktadr. Baka deyile, ilksel yaralanabilirliimiz, benimizin daha en batan (zamansal ya da tarihsel deil ontolojik anlamda en batan) btnyle denetim altnda tutabildiimize inandmz kendiliimizin snrlarn zen,28 eriten bir biz iinde kurulmak zorunda olduunu sylemektedir bizlere. Kiisel, etnik ya da

25 David L. Eng ve Kazanjian, David, (2003), Introduction: Mourning Remains, Loss: Politics of Mourning,

David L. Eng ve David Kazanjian (der.), California: University of California Press, s.2-3.

26 Yasmz sonlandrmamz isteyenler, hep kaybn artk geride kaldndan ve hibir zaman da geriye

getirilemeyecek oluundan dem vururlar. Oysa, Butlern isabetle iaret ettii gibi, yasn siyasal bir failliin nn amasn mmkn klan ey paradoksal olarak tam da bu geriye getirilemezliktir. Judith Butler, (2003), Afterword: After Loss, What Then?, Loss: Politics of Mourning, David L. Eng ve David Kazanjian (der.), California: University of California Press, s.468.

27 Butler, Krlgan Hayat: Yasn ve iddetin Gc, s.35.

28 Birbirimiz tarafndan zlrz. Ve eer zlmyorsak bir eyler eksik demektir. a.g.y., s.39.

12

toplumsal bir kaypla ba etme deneyimi, bizi blmek ya da farkl bizler yaratmak suretiyle ayrtrmaya da gebe olmakla birlikte, tam da bu kaybetme ve kayplar karsnda yaralanabilir olmann her trl tarihsel, kltrel ya da dinsel ayrm ortadan kaldran ontolojik zemininde birletirebilmeye de muktedirdir. ou zaman dnld gibi, ac ve keder her zaman iin bizi zelletirmek, birbirimizden yaltmak ve edilginletirerek siyasetten de uzaklatrmak ilevi grmeyebilir; ayn zamanda, ok daha derin ve girift bir ontolojik ba hatrlatmak suretiyle yeni bir siyasal ortaklk mantnn nn de aabilir.29

Butler, yas onu snrlayan psikolojik ve psikanalitik sylemin tesinde dnmek suretiyle, aslnda yukarda iaret etmeye altmz zere Freudun yas tanmna da etkili bir yant sunmu olmaktadr. Dnyasnn snrlarn egosunun snrlarnda izen psikanalitik bir solipsizme ya da benmerkezcilie, yas tutmann hibir zaman tam olarak geride brakamayacamz ve bizi hep birbirimize ayn anda maruz ve muhta brakacak bir yaralanabilirlii iaret etmek suretiyle daha en bandan toplumsal bir zeminde, baka deyile ben ve teki arasndaki snrda deil de, bizin ayrmsz uzamnda dnlmesi gerektiini hatrlatmaktadr.

Yine de, Butlern yeterince zerinde durmadn dndmz bir noktaya, dosdoru sylemek gerekirse, yasn paradoksal denebilecek yanna da iaret etmeliyiz: Herhangi bir toplumsal yas ediminin siyasallk imknn kazand yerle bu imkn kaybetme tehlikesine maruz kald yer bir ve ayndr. Bir kaybn ardndan tutulan kamusal bir yasn, insan bir yaralanabilirlik ve iddete akl imlemek suretiyle kendi tarihsel, etnik, kltrel ya da ulusal snrlarn ihlal ettii ya da bu snrlarn dna tat an, ayn zamanda adalet duygusuna ve vicdanlara yapt arnn soyutlamasna ve dalmasna yz tuttuu ve bu almayla kazand siyasal dntrclk imknn pekl elinden karabilecei bir andr da. Zira yasn sahip olduu siyasallama potansiyelinin gerekleebilme imkan, Butlern ontolojisinin ayrmsz zemininin tesine geip, ancak belirgin-belirleyici ayrmlar izme yoluna giderek kurucu (siyasal) bir fiile ya da olua evrilebilmekte yatmaktadr. O halde u soru kanlmaz olarak gndeme gelecektir: Yasn ontolojik bir zeminde sahip olduu sz konusu imkn tarihe tercme etmek, baka deyile tarihin verili bir uranda, somut bir durumda fiil hale getirebilmek, ksacas yas her trl iktidar stratejisine direnebilecek gerek bir siyasal eylem biimine dntrebilmek nasl mmkn olabilir?

29 A.g.y., s.38.

13

inde bulunduumuz ada, siyasal iktidarlar, dzenin altst olmasna ya da en azndan kkl bir reformdan geirilmesine yol aabilecek olas bir toplumsal yzleme giriiminin nn alabilecek incelikli stratejiler gelitirmekte ciddi yetkinlik kazanabilmilerdir. Son birka on yldr en sk bavurduklar stratejilerden biri, bizi srekli sylemeye, ifade etmeye, konumaya, anlatmaya tevik etmektir; o kadar ki, anlatmaktan, ifade etmekten, tartmaktan hibir ey yapamaz hale geliriz. Tehir etmenin verdii hakllk ve syleyip ruhumuzu kurtarm olmann salad vicdan rahatlyla, ou zaman Adornonun bize on yllar ncesinden hatrlatt eyi, zgrln sz ve ifadeden nce hep bir eylem zgrl olduunu unutmu oluruz. Bilincinde olmayarak da olsa, dile getirme ya da ifa etmeyi, bir travma ya da adaletsizlikle hesaplaabilmenin tek yolu haline getirmek ise son tahlilde somut anlamda hibir adm atmaya yanamayan hkmetlere ve dzen glerine yarar. Siyasal iktidarlarn, lkemizde de son zamanlarda ska tank olduumuz bir dier incelikli stratejisi ise bir hakszln madurlarndan zr dilemektir. Bir retorik tarz olarak zr dileme, gemile sahici bir yzlemeye girimek ve bunun iin gerekli olan hukuksal-siyasal sreci balatmak iin sorumluluk almak yerine, ou zaman gemii imdiden srekli uzak tutmak ya da idare etmek,30 yani tam da sahici bir yzleme ve sorumluluk alma srecinin nn kesmek zere stratejik olarak devreye sokulabilir. Ve siyasal bir jest olarak zr faillerin ya da en azndan faillere gz yummu devletin, kurbanlarn bir ksmnn gznde balanmasnn da nn aabilir. Fakat siyasal iktidarlar, kolay yoldan zr dilemeye ya da faillerinin kendi selefleri olduu travmatik bir olay anmaya ya da en azndan mevcut anmalar gerekletirenleri muhatap almaya ve bu yolla sululuk duygusundan ve bir sorumluluk ihtimalinden syrlmaya alyorsa,31 bu genellikle o olaya dair bir bellek oluturmaktan ok sz konusu olayn toplumun tahayylnde yaratt kopular ve atlaklar kapatmak iindir.32 yle gzkmektedir ki yneticilerimiz, gnmzde, bireylerin teker teker

30 ktidarlar ou zaman gemii unutmamz ve artk birbirimizle helallememiz ya da birbirimizi

affetmemiz gerektii konusunda bizi uyarrlar. Oysa Adornonun da isabetle dile getirdii gibi, bu trden arlara kar hatrlamamz gereken ilk ey yaanan kt her eyin unutulmas[nn] ya da affedilmesi[nin], faillere deil kurbanlara tannan bir hak olmas gerektiidir. Adornodan aktaran: Selami nce, Bir idare etme tarz olarak zr, Birgn, 4 Aralk 2011.

31 Trkiyede 2000li yllarn bandan beri iktidarda olan AKP hkmetlerinin rnein 1993te gerekleen ve

35 insann bilerek ve isteyerek yakld Sivas Katliamn doal bir yangn felaketi mertebesine indirmek ve dolaysyla failsizletirmek kaydyla anmaya balamas bunun en arpc rneidir.

32 Bu Batl ve demokratik olsun ya da olmasn artk her devletin deien llerde benimsedii bir stratejidir.

Rwandadaki kitlesel iddet ve soykrmdan sonra devlet soykrmn kurbanlarnn anlmalarna belirli bir lde izin ve destek vermitir; ne var ki, devlet destekli anmalar dolayl olarak hem soykrma dair anlarn ve tanklklarn snmlenmesine ve unutulmasna katkda bulunmu hem de bu yolla devlet kendisinin kitlesel

14

belleklerinin aslnda en bandan kolektif-toplumsal olarak kurulduunu ve tam da bu yzden, (kolektif) bellein dorudan siyasal bir mcadele alan olduunu hzl bir biimde kavrayabilmilerdir. O halde iktidarn btn bu stratejilerine kar yaplmas gereken, belleimizi bir ariv olmaktan karp bir siyaset alanna dntrebilmek iin toplumsal kayplarmzn geride kalmasna izin vermemektir; bu ise, yasmz bir siyasal eylem biimine dntrebilmekle mmkn gzkmektedir.

Hrant anmalarn bal bana siyasal bir muhalefete ve lkenin karanlk gemiiyle yzleme arsna dntren ey tek bana yasn gc deildir; zira, Hrantn ldrlmesinde ihmali, kusuru ya da kast -adna ne derse densin- bulunan brokratlarn koruma ve kollamakta hibir beis grmeyen hkmetin birok yesi de Hrantn cenazesinde veyahut 19 Ocaklarda en azndan trensel anlamda yasa dhil olabilmeyi kendilerine grev bilebilmilerdir. Hrantn yasn bu denli kritik ve huzursuz edici bir etkileme kapasitesiyle donatan ey, onun, hem lkenin hakim siyasal kltrnn ve ethosunun, hem de mevcut hkmetin ve onun gerekletirdiini ileri srd demokratikleme srecinin uzlatrc konjonktrnn bekledii, talep ettii ve mazur grebileceinden ok daha kapsaml, ok daha srarc, talepkar ve ileri gidebilen bir kar-yasa dnebilmesinde aranmaldr. Yalnzca kendini yineleyen bir yzleme ars zerine tartmakla yetinmeyen, ayn zamanda Hrantn davasnn, sorumluluun devletin de dahli olan bir rgt yoksayarak yalnzca iki tetikinin zerine yklmak suretiyle sonlandrlmasnn ardndan bu dava byle bitmez! diyerek itiraz edebilmeyi ve adalet talebini somutlatrarak ve daha da glendirerek srdrebilmeyi becerebilen bir kar-yasa dnmtr o halde Hrantn yas; baka ekilde sylenecekse, kayba dahil olmakla kalmayp kayb hep imdi ve burada klmay da isteyen bir siyasal bellek biimine. Olas bir yanl anlamay nlemek iin u noktann da alt kesin bir biimde izilmelidir: Kar-yasn kart konumda yer ald ey, rnein Trkiye solunun byk bir ksmnn uzunca bir sredir kendi anmalarnda anlad ve yapt gibi (vaktimiz yok lenlerin matemini tutmaya) yas tutma ediminin kendisi deil,33

iddet ve soykrmdaki roln rtp toplumsal iktidarn yeniden tesis etmeye koyulabilmitir. Bkz: Rachel Ibreck, (2010), The politics of mourning: Survivor contributions to memorials in post-genocide Rwanda, Memory Studies, 3:4, s.332.

33 Yeri gelmiken, Wendy Brownn, Benjaminin sol melankoli yazsndan hareketle, genel anlamyla solun,

kayplaryla ya da gemiiyle kurduu ilikiyi narsistik bir melankolik zdeleme olarak tanmladn da iaret edelim. Browna gre, solun melankolisindeki narsisizm, onun, kendi akln, kanaatlerini, analizlerini ve deerlerini, dntrmek istedii dnyadan daha ok sevmesinde karln bulmakta. Her ne kadar, yas ile melankoli arasnda bir ayrm daha batan kabul etmemi ve yasn sonlandrlmasndaki baarszl bizatihi yas kuran bir ey olarak kavram olsak da, Brownun savlarnn zellikle Trkiye solunun kendi gemiiyle kurduu ilikiyi aklayabilmek asndan verimli bir tartmaya n ayak olabileceini de geerken iaret etmi

15

bunun yerine kayb salkl bir biimde geride brakmaya ve dolaysyla hibir etki yaratamadan sonlanmaya mahkm, bizi birbirimizden daha da soyutlayacak34 ve btn bu sebeplerle de siyasal iktidarlar tarafndan her zaman mazur grlebilecek bir yas tutma grevinin kendisidir. Baka bir ifadeyle, kar-yas, yasn kayba dsal bir grev olmaktan karlp, kurucu bir siyasal eylem biimine dnebilmesi iin kayp yaknlarnn gerekletirdii toplumsal bir imece almas olarak dnlebilir. Ancak hakszlklara direnebilecek ve somut siyasal talepler kurgulayabilecek, ama bunu kaybn bir pazarlk nesnesine dntrmeden ve dnemin uzlama ruhuna teslim olmadan yapabilecek bir kar-yas almas, belleini bir arive ya da hatrlama ve tanklk ykmz zerimizden alacak olan bir hafza meknna35 dnmekten kurtarabilecektir.

Acs daha tazeyken yetmi iki airin birlikte kaleme ald yetimler adndan, ardndan yaplan onlarca anma konumasna ve yazlan yzlerce yazya, 5 yl boyunca davasn mahkeme salonlarnda bilfiil takip eden arkadalarnn rgtl dayanmasndan, fotoraflarn kendi bana birer siyasal pankarta dntrme eylemine kadar, Hrantn ardndan onlarca biimde tezahr eden ve ondan geriye kalan srekli ileyemek suretiyle rgtlenen yas almas, ayn zamanda toplum olarak belleklerimizin harap edilmesine kar verilmi yant niteliindedir. Ve, bellei siyasal bir mcadele alanna dntrmenin yannda, elbette yasn sahip olduu siyasal potansiyelin nasl fiil hale getirilebileceine dair de tek bana bir nerme olarak da okunabilir.

olalm. Wendy Brown, (2003), Resisting Left Melancholia, Loss: Politics of Mourning, David L. Eng ve David Kazanjian (der.), California: University of California Press, s.460.

34 Yas tutmann, zel alana ait, kiinin mahremiyle ilgili bir durum olarak dnlmesinin gerisinde de

balarda Freud balamnda tarttmz ego-merkezli yas anlaynn yatt sylenebilir. Bu anlayn da, kayp toplumsallatnda, son tahlilde siyasal iktidarlarn iine gelebileceini iddia etmek abartl olmayacaktr. Kalabalk cenaze trenlerinin, lnn ardndan uyulan adetlerin, taziye usullerinin ve dier btn yas ritellerinin yaadmz toplumlarda kaybolmaya yz tutmasnn, kaybn toplumsal-kamusal bir uzama tanmasn giderek daha da meakatli bir ie evirdiini de gz nnde bulundurduumuzda, yasn mahrem bir durum olduu kabulne lm ilan etmek yoluyla direnmenin ve yasmz kamusallatrmann nemi daha iyi anlalabilir. Bu balamda, Hrantn yas ayn zamanda srekliletirilmi bir lm ilan olarak da deerlendirilebilir.

35 Tescili Pierre Noraya ait olan hafza mekn kavram fiziksel bir mekndan ok, kabaca, hafzann

dsallat ve hatrlama ykn devrettiimiz mecralara (rnein Fransz Devriminin ilan ettii cumhuriyet takvimi, bir milli tarih ders kitab ya da bir ulusal mar, vs.) karlk gelmektedir. Kavrama dair bilmemiz gereken belki de en nemli ey, hafza meknlarnn, artk gerek bir hafzann var olmadn, arivlere kaldrlarak tasfiye edildiini ve hafza diye adlandrdmz her eyin hafzann dna kp ve btn zenginliini yitirdii byk bir deiimden geirilip tarihe mal edildiini gsteriyor olduudur. Bir hafza mekn gerek bir hafzann orada olmayn imlemektedir: [hafza meknlarnn] koruduklar ey tehlikede olmasayd onlar ina etmeye artk ihtiyacmz olmazd. Eer ierdikleri anlar gerekten yaanm olsayd, btn bunlar gereksiz olurdu. Ve eer, buna karlk, tarih onlar bozmak, deitirmek, hamur gibi yourup talatrmak amacyla almasayd, hafza iin meknlar olmazd. Pierre Nora, (2006), Hafza Meknlar, ev. M. E. zcan, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, s.23.

16

Dier yandan, bir retorik tarz olarak pathosu ya da vicdana yaplan bir vurguyu siyasal ve retken klabilecek bir almadr da kar-yas. Hrant iin rgtlenen yas almasnn, insanlar ortak bir kaybn etrafnda toplayabilmesinde, hem bir sylem biimi anlamnda pathosu ilevselletirebilmesi, hem de arsn vicdan temasnn etrafnda kurgulayabilmesinin nemli bir rol olduu bizce yadsnamazdr. Pathosu, hem sa siyasetin tekeline brakmaya yanamayan, hem de san kulland hamas, patolojik biimlerinin tesinde etkili ama insan bir ifade yordamna dkmeyi baarabilen sz konusu kar-yas almas, vicdan arsnn dnlebilecei gibi her durumda edilginletirici, hareket kabiliyetini kstlayan, sakinletirici bir ilev grmeyebileceini de gsterebilmitir. Hrant zelinde adalet iin yaplan arlarn, lkenin dier toplumsal kayp deneyimlerini de ierebilme ya da onlarla da ortaklaabilme (anmalarda Rakel Dinkin yannda yryenlerin Abdi peki, Uur Mumcu, Metin Altok, Metin Gktepe gibi dier kayplarmzn yaknlar olduunu hatrlayalm) becerisini yadsnamayacak oranda vicdann ortaklatrclna borlu olduunu da unutmadan kaydedelim.

Elbette, vicdann da gzyalaryla yeteri kadar sulandktan sonra dinebilecei bir yer ve Hrantn arkadalarndan Sezai Sarolunun da korkuyla ikayet ettii gibi,36 anmann biimsel bir ritele dnebilme, bizi birbirimize yabanclatrabilecek bir ritel etkisi yaratabilme olasl her zaman vardr. Ayrca, kar da olsa yas tutmay tek siyasal eylem biimine indirgeme ya da siyasal bir faillii btnyle yasn ina ettii bir znellik etrafnda kurma riski de her zaman iin sakldr37 ve salt yas almas devletin zoru karsnda ok fazla dayanamayabilir. Dier yandan, yasn siyasal imknn kefetmeye balayan devlet, son zamanlarda lkemizde tank olduumuz Hocal anmasndaki gibi, bir kar-yasa (ilkine ancak biimsel olarak benziyor olsa da) baka bir kar-yasla yant verilmesine fiilen destek vererek, zor aralarnn dnda, yukarda iaret ettiimiz trden incelikli stratejileri de devreye sokabilir. Ama yas bir at yakma riteline saplanp kalyor, yasn ortaklatrc gc her durumda ortaya karlamyor ya da devlet tarafndan bir iktidar stratejisine dntrlmek suretiyle sourulmaya ya da ynlendirilmeye maruz braklyor olsun ya da olmasn, kesin olan bir ey var ki, o da toplumsal bir yas almasnn siyasal(latrc)

36 Sezai Sarolu, Hrant' Geri stiyorum, 24 Eyll 2011, http://bianet.org/biamag/toplum/132929-hranti-

geri-istiyorum, (13.02.2012).

37 Frazier, a.g.y., s.116.

17

potansiyelinin bizi hep kaybn brakt fazla zerine dnmeye ve eylemeye aracadr. Unutulmamaldr ki, potansiyel, fiil tarafndan tam olarak tketilemeyen eyin de addr.

KAYNAKLAR

Boym Svetlana, (2008), Nostaljinin Gelecei, ev. Ferit Burak Aydar, stanbul: Metis Yaynlar.

Bora Tanl, (2011), Hrant Dinki Niin zlyoruz?, Birikim, 262, s.9-12.

Brown Wendy, (2003), Resisting Left Melancholia, Loss: Politics of Mourning, David L. Eng ve David Kazanjian (der.), California: University of California Press, s.458-465.

Butler Judith, (2003), Afterword: After Loss, What Then?, Loss: Politics of Mourning, David L. Eng ve David Kazanjian (der.), California: University of California Press, s.467-473.

Butler Judith, (2005), Krlgan Hayat: Yasn ve iddetin Gc, ev. B. Ertr, stanbul: Metis Yaynlar.

Clewell Tammy, (2004), Mourning Beyond Melancholia: Freuds Psychoanalysis of Loss, Journal Of American Psychoanalytical Association, 52:1, s.43-67.

Connerton Paul, (2008), Seven Types of Forgetting, Memory Studies, 1:1, s.59-71.

Derrida Jacques, (1996), By Force of Mourning, Critical Inquiry, 22:2, s.171-192.

Derrida Jacques, (2007), Marxn Hayaletleri: Bor Durumu, Yas almas ve Yeni Enternasyonal, ev. A. Tmertekin, stanbul: Ayrnt Yaynlar.

Eng David L. ve David Kazanjian, (2003), Introduction: Mourning Remains, Loss: Politics of Mourning, David L. Eng ve David Kazanjian (der.), California: University of California Press, s.1-25.

Frazier Leslie Jo, (1999), Subverted Memories: Countermourning as Political Action in Chile, Acts of Memory: Culturall Recall in the Present, Mieke Bal vd. (der.), Hannover ve Londra: University Press of New England, s. 105-119.

18

Freud Sigmund, (1957a) [1917], Mourning and Melancholia, The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud: On the History of the Psycho-Analytic Movement Cilt XIV, Londra: Hogarth Press, s.243-258

Freud Sigmund, (1957b) [1914], On Narcissism: An Introduction, The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud: On the History of the Psycho-Analytic Movement, Cilt XIV, Londra: Hogarth Press, s.73-102.

Freud Sigmund, (2011) [1925], Ben ve d, Haz lkesinin tesinde-Ben ve d, ev. A. Babaolu, stanbul: Metis Yaynlar, s.75-116.

Ibreck Rachel, (2010), The politics of mourning: Survivor contributions to memorials in post-genocide Rwanda, Memory Studies, 3:4, s.330-343.

nce Selami, Bir idare etme tarz olarak zr, Birgn, 4 Aralk 2011.

Kaptanolu Cem, (2009), Travma, Toplumsal Yas ve Balama, Birikim, 248, s.32-36.

Karakal Karin, Artk Sz Verme Zaman, 19 Ocak 2012, http://bianet.org/bianet/insan-haklari/135556-artik-soz-verme-zamani, (20.02.2012).

Lacan Jacques, (2006) [1949], The Mirror Stage as Formative of the I Function as Revealed in Psychoanalytic Experience, crits, New York ve Londra: Norton, s.75-82.

Nora Pierre, (2006), Hafza Meknlar, ev. M. E. zcan, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.

zmen Erdoan (2011), nsanlar Tarihlerini Kendileri Yaparlar ya da: Kayp, Yas ve Melankoli zerine, Birikim, 262, s.13-20.

Sarolu Sezai, Hrant' Geri stiyorum , 24 Eyll 2011, http://bianet.org/biamag/toplum/132929-hranti-geri-istiyorum, (13.02.2012).