125

* Dr.Öğr.Üyesi,ÜsküdarÜniversitesi, İnsan ve ToplumBilimleri Fakültesi, Siyaset Bilimi veUluslararasıİlişkilerBölümü,34662Üsküdar/İSTANBUL

Yönetim Bilimleri Dergisi/Journal of Administrative SciencesCilt / Volume: 16, Sayı / N: 31, ss. / pp.: 125-142, 2018

Bir Ülke-Bir Kıta İlişkileri: Çin-Afrika Örneği

İbrahimARSLAN*

ÖzBu çalışma; 1970’lerden itibaren uluslararası alanda etkisini artırmaya başlayan Çin ile halen 55 ülkenin bulunduğu Afrika kıtası arasındaki ilişkilerin tarihsel arka planının, ilişkilerde yaşanan değişimin ve günümüzde ulaşılan seviyenin daha iyi anlaşılmasını amaçlamaktadır. Çalışma, Soğuk Savaş başlangıcından günümü-ze kadar geçen süre ile sınırlandırılmıştır. Bir ülke-bir kıta bağlamında ilişkiler, taraflarca Bağlantısızlık akımının desteklenmesi ile aynı değerlere sahip olmanın yarattığı uygun ortamda başlamış, uluslararası sistemde meydana gelen değişim-lerden etkilenmesine rağmen, günümüze kadar geliştirilerek sürdürülmüştür. Çin; başlangıçta, Batı ile süregelen jeopolitik çatışmasını, Sovyetler Birliği ile ideolojik tartışmalarını ve Tayvan ile çekişmesini etkinlikle sürdürebilmek için Afrika ülkele-rini harekete geçirmeye öncelik verirken, Afrika ülkeleri de Avrupa sömürgeciliğini sona erdirmeye yönelik mücadelelerinde, Çin’in sağladığı destekten yararlanmış-lardır. Çin’in günümüzde Afrika’ya sağladığı destek, özellikle ekonomi alanında yoğunlaşmaktadır. Çin-Afrika ilişkileri, 1980’lerden itibaren Çin-Afrika İşbirliği Forumu’nun kurumsal yapısı çerçevesinde sürdürülmektedir.Anahtar Kelimeler: Çin, Afrika, İşbirliği, Ekonomi, Kalkınma.

Country-Continent Relations: A Case Study Of China- Africa Relations

AbstractThe aim of this study is to better comprehend the historical background, the major changes and the current elevation of relations between China, whose impact on the international area is gradually increasing, with African continent where there are 55 countries up to date. The period of this study is limited from the outbreak of the Cold War to present day. Within the context between a country and a continent, the relations, originated in the backdrop of supporting the non-aligned movement and owning same values by both parties, were maintained with improvements des-pite the influences due to changes in the international system. Initially, while Chi-na gave priority to mobilize African countries for the purpose of effectively sustain the longstanding geo-political clashes with the West, ideological debates with the Soviet Union and rivalry with Taiwan; African countries did benefit significantly from the support of China on their struggle to terminate the European colonialism. Nowadays, the support of China to Africa concentrates especially on the financial scope. Since 1980s, China-Africa relations are sustained in the framework of orga-nizational structure of the Forum on China–Africa Cooperation (FOCAC).Keywords: China, Africa, Cooperation, Economy, Development.

126

İbrahim ARSLAN

Giriş

1950’deAfrika’dabağımsızdörtdevletvardı:Mısır,Etiyopya,LiberyaveGüneyAfrikaBirliği. 1963’egelindiğinde,onüçyıllık süre içinde,kıtada, sömürgeliktenkurtularakbağımsızlığınıkazanandevletlerinsayısıotuzuaşmıştı.1Afrikaülkeleriile1950’liyıllardanitibaren“Güney-Güneyyardımlaşması”2bağlamında“ulusalba-ğımsızlık”anlayışınaöncelikverenyaklaşımlailişkilergeliştirenÇin’in,1980’lerdenitibarengösterdiğiekonomikbüyümesonucundaAfrikaileilişkilerininmotivasyonkaynağıdeğişimgösterdiveideolojikyaklaşım,günümüzde,yeriniekonomikişbir-liğinebıraktı.

Buçalışmada,SoğukSavaş’ınbaşlangıcındangünümüzeÇin’inAfrika’yayönelikdışpolitikasının,ülkedeveuluslararasısistemdetanıkolunandeğişimvedönüşümenasıluyumsağladığıortayakonularak,ekonomikgücün,ilişkileringe-liştirilmesindekiönemivurgulanacaktır.Çalışmanın“SoğukSavaşBaşlangıcından GünümüzeÇin-Afrikaİlişkileri”başlığıaltında,birülke-birkıtaarasındakiilişkile-rin,süreçiçindegösterdiğideğişimsafhalandırılacak;Bağlantısızlıkhareketibağla-mındaaynıdeğerleresahipolmanın,ilişkilerigeliştiriciözelliğiüzerindedurularak,bu durum; Yapılandırmacı Teori ile açıklanmaya çalışılacaktır. “Afrikalıların ÇinAlgısı”başlığıaltında,Afrika’dahalen55ülkeninvarolduğubelirtilerek,Çin’in30milyonkilometrekareyüzölçümesahipbirkıtailekurmuşolduğukapsamlıilişki-lerin,bucoğrafyanınheryerindeaynıetkiyiyaratmasınıngüçlüğünedeğinilecektir.“Çin-AfrikaİlişkilerininGeleceği”başlığıaltında,Çin’inyanısıra,kıtadaetkinolandiğeraktörlerinvarlığının,birülke-birkıtailişkilerinietkilemepotansiyelivurgu-lanarak,Çin’ingelecektedaharekabetçibirortamdaAfrikapolitikasınısürdürmekzorundakalacağıbelirtilecek;“Sonuç”başlığıaltındaeldeedilenverileryorumlana-rak,ilişkileringeleceğineilişkinöngörülerdebulunulacaktır.

Soğuk Savaş Başlangıcından Günümüze Çin-Afrika İlişkileri

GünümüzdekiÇin-Afrikailişkilerininanlaşılabilmesi,SoğukSavaşbaşlangıcın-dangünümüze, taraflararasındaki ilişkilerin tarihselarkaplanınınortayakonul-masınıgereklikılmaktadır.Çin’inAfrika’yaolanilgisi,belirlenendönemikapsayanyaklaşıkyetmişyıllıksüre içinde,Çin’deveuluslararasısistemdemeydanagelendeğişikliklerdendoğrudanetkilenmiştir.

1 DavidP.Currie(ed.),FederalismandtheNewNationsofAfrica,(USA:TheUniversityofChicagoPress,1964),s.IntroductoryNote.

2 Güney’in, Kuzey’le ilişkilerinde lehine olmayan ekonomik durumudüzeltmeye yönelik ortakçabalarınaII.DünyaSavaşısonrasındayaşanandekolonizasyonsürecindetanıkolundu.BirleşmişMilletler,budönemde,Güney’inKuzeykarşısındadayanışmaduygusuilehareketettiğiönemlibir platform olarak dikkat çekti. BirleşmişMilletlerin daimi organlarından BirleşmişMilletlerTicaret ve Kalkınma Konferansı (United Nations Conference on Trade and Development-UNCTAD) ilk toplantısını 1964’de yaptı. Güney’i temsil eden 77’ler Grubu’nun UNCTAD bünyesinde dayanışma motivasyonu ile bir araya gelmeleri, uluslararası ekonomik sistemin daha adil bir yapıya dönüştürülebileceğine dair beklentileri artırdı. İbrahim Arslan, ‘21. Yüzyılda Afrika-Avrupa Birliği İlişkileri: İki Birlik Tek Vizyon’, Marmara Avrupa Araştırmaları Dergisi, Cilt 23, Sayı: 1, 109-135, 2015, s. 110.

127

Bir Ülke-Bir Kıta İlişkileri: Çin-Afrika Örneği

Yirminciyüzyılınilkyarısında,Afrika’nınbüyükbirbölümü,sömürgecidevlet-lerinegemenliğialtındaydı.Çin’inbudönemdekıtaileolanilişkisi,1941’deyürür-lüğegirenDostlukAntlaşması imzaladığıLiberya’nınyanı sıra,GüneyAfrikave1942’dediplomatikilişkikurduğuyarıbağımsızMısırilesınırlıydı.3 Çin;II.DünyaSavaşısonrasındaoluşanuluslararasısistemde,Batılıgüçlerindiplomatikizolasyo-nundankurtulmakiçin,1950’lerinbaşındakıtayanüfuzetmeyebaşladı.

1960’lardan itibarenuluslararasıortamda,DoğuveBatıbloklarıarasındayenibirhareketvedevletlergruplaşmasıortaya çıktı.Buhareketinbaşlangıçnoktası-nı,1955Nisan’ındaEndonezya’datoplananBandungKonferansıteşkiletmektedir.BukonferansAsya-AfrikaKonferansıadınıalsada,konferansakatılan29ülkedensadece6Afrikaülkesi;Mısır,Habeşistan,Gana,Liberya,LibyaveSudanbağımsızülkelerdi.Konferansınamacı;yenibağımsızlıklarınıkazananAfrikaveAsyaülke-lerinin,dönemin iki süpergücüolanABDveSovyetlerBirliği’nekarşıvarlıkları-nıkorumak,aralarındabirlikvedayanışmayı sağlamaktı.Buhareketdaha sonraBağlantısızlık (Non-Alignment) akımınıortaya çıkardı. 1955BandungKonferansıileBağlantısızlarınilktoplantısıolarakkabuledilen1961BelgradtoplantısıarasındavehemensonrasındaAfrika’daçokönemligelişmeleretanıkolundu.1963’deAfrikaBirliğiTeşkilatı(OrganizationofAfricanUnity)4kurulduğundakıtadabağımsızlığı-nıkazanandevletsayısı31’eyükselmişti.Çoğuyenibağımsızolanbağlantısızdev-letler,döneminsüpergüçlerinekarşıtekbaşlarınakarşıkoyamayacaklarınınbilincivebunlardanbirinebağlanmanın,sömürgeciliktenkurtulduklarıbirortamda,yenibir tür sömürgeciliğeboyuneğmekanlamınageleceğiöngörüsüylekapasitelerinibirleştirerek,yenibirtoplulukiçindeayrıbiristikamettepolitikaoluşturmanındahaakılcıolacağınıdüşündüler.5Çin’in-çelişkilibirbiçimdedeolsa-Bağlantısızlıkha-reketineüyeolmasının,Afrikaileolanilişkileriningelişmesinekolaylıksağladığınıbelirtmek,yanıltıcıolmayacaktır.

Çin-Afrikailişkilerinintarihselgeçmişi,builişkilerinözellikleAfrika’nınsömür-geciliktenkurtulduğubaşlangıçsafhasında,YapılandırmacıTeori(socialcontructi-vism)ileaçıklanabileceğinigöstermektedir.SistemikbirteoriolanYapılandırmacıTeori,devletleriuluslararasısistemintemelaktörleriolarakgörmesinekarşınulus-lararasısistemdekiönemliyapılarınintersübjektifolduğunuilerisürmektevedev-letlerinkimlikveçıkarlarınınbusosyalyapılar tarafındanoluşturulduğunuiddiaetmektedir.6Devletlerinçıkarları,yapınındevletleredışarıdanempozeettiğibirdu-rumdeğil,devletlerinetkileşimsonucutanımladıklarıveyayapılandırdıklarıyenikimliklerinsonucuolarakortayaçıkmaktadır.7Sosyalyapısadecemaddikapasite-

3 PaulTiyambeZeleza, ‘TheAfrica-China relationship: challenges andopportunities’,CanadianJournalofAfricanStudies/Revuecanadiennedesétudesafricaines,48:1,145-169,2014,s.146.

4 ‘Organization of African Unity (OAU)’, South African History Online (SAHO), http://www.sahistory.org.za/topic/organisation-african-unity-oau(ErişimTarihi:5Kasım2017)

5 FahirArmaoğlu,20YüzyılSiyasiTarihi1914-1980,(Ankara:TürkiyeİşBankasıKültürYayınları,1983),s.624-632.

6 AlexanderWendt,‘CollectiveIdentityFormationandtheInternationalState’,AmericanPoliticalScienceReview,Cilt:88,No:2,1994,s.385.

7 Yücel Bozdağlıoğlu, ‘Yapılandırmacı Yaklaşım (Konstrüktizim)’, içindeHaydar Çakmak, (ed.)Uluslararasıİlişkiler,(Ankara:Platin,2007),s.149-150.

128

İbrahim ARSLAN

dendeğil, aynızamanda, sosyal ilişkilerdenoluşmaktadır.Sosyalyapınınögeleripaylaşılanbilgi,maddikaynaklarveuygulamalardır.8Paylaşılanbilgivebeklenti-ler,aktörlerinilişkilerininçatışmacımıyoksaişbirlikçimiolacağınıbelirlemektedir.İkinciögeolanmaddikaynaklarisesosyaldir;devletlerdüşmanolarakalgıladıklarıdevletlerekarşıfarklı,dostolarakgördüklerinekarşıfarklıdavranmaktadırlar.9Sos-yaluygulamalar,hemaktörlerihemdesosyalyapıyıyaratmaktadır.10ÇinveçoğubağımsızlığınıyenikazananAfrikaülkeleri,1955’denitibarenuluslararasısistemdeortaya çıkan Bağlantısızlık hareketi kapsamında, Yapılandırmacı Teorinin öngör-düğübiçimde,karşılıklıdayanışmaduygusuylageliştirdikleriyakınilişkilerisüreçiçindederinleştirdiler.

Soğuk Savaş’ın başlangıcından günümüze kadar olan dönemde, Çin-Afrikailişkileriüçaşamadangeçti. İlkaşama,1950’lerden1970’lerinortalarınakadarsü-renkıtaya giriş dönemi; ikincisi, 1970’lerin ortaları ile 1990’ların sonu arasındakiyenidenyapılandırmadönemi;üçüncüsüise,2000yılındanbuyanakonsolidasyondönemiolaraktanımlanabilir.11İlkdönemde,ÇinvebağımsızAfrikaülkeleri,ulusalkimliklerinigüçlendirmeyeveçıkarlarınıyenidenbelirlemeyeyoğunlaştılar.İkincidönemdeekonomilerönemlireformlaratabitutuldu;busüreçteekonomilerinpat-layıcıgücüvekarşılıklıangajmanlarınartmasıylaüçüncüaşamayageçildi.

1950’lerdenitibarenÇin-Afrikailişkileri;bağımsızlıkmücadelelerindenkaynak-lanançatışmalar,AmerikaBirleşikDevletleriveSovyetlerBirliğiarasındakiSoğukSavaşveAfro-Asyadayanışmasınınönemlikilometre taşlarındanolan1955Ban-dungkonferansıçerçevesindeşekillendi.Budönemde“anti-emperyalizm”,ÇinveAfrikaarasındabaşlayanilişkilerinideolojiksöylemiolurken,Afrika;genelolarak,Çiniçin,ABDveAvrupalıgüçlerinyanısıraSovyetlerBirliğiileideolojikyarışalanıolarakgörülüyordu.12 Çin,bumücadeleyiveTayvanileçekişmesinisürdürebilmekiçinyenibağımsızAfrikaülkelerinihareketegeçirirken;Afrikaülkeleridekıtadaki sömürgeciliğisonaerdirmeyeyönelikmücadelelerindeÇin’insağladığıdesteğeçokdeğerverdi.13 İlişkilerinilkdöneminioluşturan1950-1970’liyıllarınortasıarasında-kisüredePekin,TanzanyaveZambiya’yıbirbirinebağlayan1860kilometrelikde-miryolunun14yanısıra,Mao’nunanti-emperyalistmücadelesinidestekleyenbirçokAfrikaülkesindestadyumlarinşaetti.Buçabalarsonucunda,AfrikaülkelerinindedesteğiileBMGenelKurulu’nda25.10.1971’dealınanbirkararla,ÇinHalkCumhu-riyeti,Çin’intekyasaltemsilcisiolarakGüvenlikKonseyi’ninbeşdaimiüyesinden

8 YücelBozdağlıoğlu,TurkishForeignPolicyandTurkishIdentity,ACostructiveApproach,(NewYork&London:Routledge,2003),s.17.

9 YücelBozdağlıoğlu,YapılandırmacıYaklaşım(Konstrüktizim)…,s.150-151.10 AlexanderWendt,‘ConstructingInternationalPolitics’,InternatrionalSecurity,Cilt:20,Yaz1995,

s.74.11 PaulTiyambeZeleza,a.g.e.,s.147.12 MotolaniAgbebi,PetriVirtanen,‘DependencyTheory-AConceptualLenstoUnderstandChina’s

PresenceinAfrica’,ForumforDevelopmentStudies,Routledge,31January2017,s.9.13 Paul Tiyambe Zeleza, a.g.e., s.147.14 Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, ‘China’s Assistance in the

ConstructionoftheTanzania-ZambiaRailway’,http://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/ziliao_665539/3602_665543/3604_665547/t18009.shtml(Erişim

Tarihi:3Kasım2017)

129

Bir Ülke-Bir Kıta İlişkileri: Çin-Afrika Örneği

birioldu.15Bugelişme,Çindışpolitikasındabirdönümnoktasıolarakkabuledil-mektedir.

Çin-Afrika ilişkilerinin ikinci döneminde pazar odaklı ekonomik reform baş-latanPekin’le,ekonomikolarakdurgunlaşanAfrikaarasındaki ilişkilersınırlıdü-zeydekaldı.Ancak,1989’dagöstericilerekarşıTiananmenmeydanındaizlediğiserttutumdandolayı16Batı’nınyaptırımlarınamaruzkalanÇin,dışpolitikadaönceliğiniyenidengözdengeçirmekzorundakaldı.Tayvan ilediplomatik tanınmayayöne-likgiriştiğimücadele,budönemdeÇin’inAfrika’yailgisiniartıranbirbaşkaönemligerekçeydi. Çin ekonomisi 1979’dan itibaren dikkat çeken oranlarla büyümeyebaşladı. IMF verilerine göre 1979-2015 yılları arasındaki 36 yıllık sürede, Çin’inGayrıSafiYurtiçiHasılasınınyıllıkbüyümeoranı1981,1989ve2015yıllarıdışında%7’ninüzerindedir;2007’deÇinGayrıSafiYurtiçiHasılasınınbüyümeoranı%14,2olarakgerçekleşmiştir.17

BaşkanZhouEnlai’nin13Aralık1963-5Şubat1964tarihleriarasındakıtadakionülkeyeyapmışolduğutarihiziyaret,birülke-birkıtaarasındakikapsamlıilişkilerinbaşlangıcınınilkişaretiolarakkabuledilebilir.ZhouEnLaibuziyaretteilişkilerdeuygulanacaktemelesasları“Barışiçindebirliktevarolmanınbeşprensibi”başlığıaltındaaçıkladı.Bunlar:18

-Barış,tarafsızlıkvebağlantısızlık;

-Afrikabirliğivedayanışması;

-Anlaşmazlıklarınbarışçılyollarlaçözümlenmesi;

-Afrika’nınegemenliğinesaygıve

-Afrika’nıniçişlerinekarışmamayasaygı,olarakbelirlendi.Buprensipler,Çin’in kıtada süregelen devrimci hareketleri desteklemesi ve bazı hükümetlerindevrilmesindeetkiliolmasınedeniyle1960’larınikinciyarısındatamolarakuygu-lanamadı.BudönemdeÇiniçinenönemlikonu,ülkeniniçvedışilişkileriniderin-denetkileyenve1960’lardan1970’lerinortalarınakadarsürenKültürDevrimi’ydi.19

15 XueLei,‘ChinaasaPermanentMemberoftheUnitedNationsSecurityCouncil’,InternationalPolicyAnalysis,FriedrichEbertStiftung,April2014,s.3,http://library.fes.de/pdf-files/iez/10740.pdf(ErişimTarihi:3Kasım2017)

16 Çin’de1989baharındayaşananolaylardagöstericiler,dahademokratikbiryönetimveçokpartilisistem, liberal ekonomininÇinpazarınagetirdiği eşitsizliğinortadankaldırılması, yolsuzluklamücadele ve parti içerisindeki akraba ve yakınları kayırma durumuna son verilmesini içerentaleplerde bulunmuşlar, Çin yönetimi ise göstericilere karşı Tiananmen meydanında sertmüdahalede bulunmuştu. Çin yönetimi müdahaleler esnasında 200-300 öğrencinin yaşamınıyitirdiğiniaçıklamasınarağmenKızılhaçburakamın3000’eyakınolduğunubelirtti.‘TiananmenMeydanıolaylarınınüzerinden23yılgeçti.’HürriyetPlanet,5Haziran2012,http://www.hurriyet.com.tr/tiananmen-meydani-olaylarinin-uzerinden-23-yil-gecti-20696335 (Erişim Tarihi: 3 Kasım2017);‘TianamenolaylarıÇin’denelerideğiştirdi?’,euronews,30Mayıs2014,

http://tr.euronews.com/2014/05/30/tiananmen-olaylari-cin-de-neleri-degistirdi ( Erişim Tarihi: 3Kasım2017)

17 WayneM.Morrison,‘China’sEconomicRise:History,Trends,Challenges,andImplicationsfortheUnited States’,CongressionalResearch Service, Eylül 2017, s.6. https://fas.org/sgp/crs/row/RL33534.pdf(ErişimTarihi:4Kasım2017)

18 PaulTiyambeZeleza,a.g.e.,s.147.19 Kültür Devrimi: Mao Zedong önderliğindeki Çin Komünist Partisi’nin, 1966-1976 yılları

130

İbrahim ARSLAN

Çin’inbudönemdeki ideolojikyaklaşımı,Çin-Afrika ilişkileriniolumsuzetkiledi.Gana,OrtaAfrikaCumhuriyetiveBenin’de1966’dagerçekleştirilenhükümetdarbe-lerininardından,ÇinHalkCumhuriyeti(PRC)büyükelçilikpersonelininbuüçül-kedensınırdışıedilmesi,20GanadevletbaşkanıKwameNkrumah’ın1966’daPekin’iziyaretiesnasındayönetimdenuzaklaştırılması,21Çin-Afrikailişkilerindegerginliğeyolaçtı.

Çin başkanıMaoZedong’un 1976’da ölümünden iki yıl sonra, ülkedeKültürDevrimi’ninaşırılıklarıkınandıveDengXiaoping’inönderliğindeönemliekonomikreformlarabaşlandı.Bubağlamda,tarım1980’lerinbaşındakolektifliktençıkarıldı,bugelişmeyi1980’lerinsonundanitibarensanayininözelleştirilmesiizledi.Ekono-mik büyüme ile artandoğal kaynak ihtiyacını karşılamayayönelik olarak, doğalkaynakzenginiülkelerlesiyasiveticariilişkilerinigeliştirmeyeöncelikverenÇin,ihtiyaçduyduğubirçokdoğalkaynağasahipAfrika’yıyenidenkeşfettiveböyleceilişkilerinüçüncüdönemibaşlamışoldu.

BaşkanZhaoZiyang’ın 1982’nin sonu-1983’ün başındaAfrika’ya ziyaretindenitibarenilişkilerinodağısiyasettenekonomiye, ideolojidenpragmatizmedönüştü.Ziyangeşitlik;karşılıklıfayda,pratikekonomiksonuçlarıneldeedilmesi;çokyönlüilişkileringeliştirilmesi ile tamamlayıcıbüyümevekalkınmanınteşvikedilmesinivurgulayarak,busüreçteuygulanacak“Çin-Afrikaekonomikveteknikişbirliğinindörtprensibini”22açıkladı.

1990’lıyıllarınbaşındaÇin-Afrikailişkilerinietkileyen,birbiriyleilintiliönemligelişmeleryaşandı.23SoğukSavaş’ınsonaermesi ilebirlikteher ikiblokunkıtayayönelikbaskıcıpolitikalarıazaldıveAfrikakendisiniyıpratançatışmalardankısmenkurtuldu.BusüreçteAfrikagenelindedemokratikleşmemücadelelerininyoğunlukkazandığı ve ekonominin canlanmaya başladığı görülüyordu. DemokratikleşmerüzgârlarıAfrika’nınyanı sıra,Asya-Pasifikbölgesinideetkiledi.Çin’in,Haziran1989’daTiananmenmeydanındakigöstericilerigüçkullanarakbastırmasıBatılılarıntepkigöstermesinenedenoldu.Busüreçte,Çiniçinistenmeyenbirbaşkagelişme,demokratikolarakgelişenTayvan’ın,Afrikagenelindediplomatiketkisiniartırmaçabasıydı. 1990’lı ve 2000’li yıllarda birçokAfrika ülkesinin Tayvan’ı tanıması ve

arasındaÇin’dekiuygulamalarındanoluşmaktadır.Mao,Sovyetlerdeyaşananlardanetkilenerekdevrimesadakatingüçlendirilmesigerektiği,aksitakdirdegelecektekendisinintarihtekiyerininsarsılabileceğiendişesiyleülkedebirprogrambaşlattı.Bukapsamdadörthedefbelirlendi.Bunlar,görevegelecekliderlerinMaoileaynıdüşüncedeolmalarınınsağlanması;ÇinKomünistPartisi’ninyenidendüzenlenmesi;Çingençliğinebirdevrimtecrübesiyaşatılması;eğitim,sağlıkvekültüralanlarında yeni politikaların uygulanmasıdır. Bumaksatla ülkenin kırsal kesim gençliğinden“KızılMuhafızlar”olarakisimlendirilengruplarteşkiledildi.Hareketçokçabukivmekazandı,ülkedeki kargaşa ortamında özellikle yaşlılar ve aydınlar şiddete maruz kaldı. EncyclopediaBritannica,‘CulturalRevolution’,lastupdated:28Eylül2017,https://www.britannica.com/event/Cultural-Revolution#toc146249main,(ErişimTarihi:5Kasım2017)

20 PaulTiyambeZeleza,a.g.e.,s.147.21 ‘Faces ofAfrica 12/08/2014KwameNkrumah: a story of vision and tragedy’, CCTV.com, 12

Ağustos2014, http://english.cntv.cn/2014/12/08/VIDE1417983721488639.shtml (ErişimTarihi:4Kasım2017)

22 PaulTiyambeZeleza,a.g.e.,s.148.23 A.g.e.,s.148-149.

131

Bir Ülke-Bir Kıta İlişkileri: Çin-Afrika Örneği

Çin’inBatılılartarafındandiplomatikyalnızlığaitilmesi,buülkenin,Afrikapolitika-sınaöncelikvermesinizorunlukıldı.

AfrikalılarınhafızasındasondereceolumsuzetkilerbırakanBatılıülkelerinkıta-dakisömürgecigeçmişleri,günümüzdekıtadakihalkların,Batılılarakarşıönyargıileyaklaşmalarınınenönemlinedenlerindendir.Budurum,kıtadasömürgegeçmi-şiolmayanÇin’eavantajsağlamaktadır.BununfarkındaolanÇin,sömürgecilerinsaldırganlığınıhatırlatırken,kıtanıngelenekseldostununÇinolduğu temasınıdasürekli gündemde tutmaktadır.Batılılar ileÇin’inAfrika’dakiuygulamalarındakifarklılıklar,AfrikalılarınÇin’itercihetmelerininbirbaşkanedenidir.Batılılar,Afri-ka’dakiortaklarınabelirlisiyasiveetikkoşullarauymalarıiçinbaskıyaparken,Çin,yatırımyaptığıülkelerde“içişlerinekarışmama”politikasıizlemektedir.Pekin,üst-lenilenprojelerleilgilisözleşmeleriimzalamadanöncemuhataplarınahiçbirkoşulilerisürmemektedir.BudurumAfrikalıliderleriçinhareketserbestisisağlamakta-dır.Çin,Afrika’daizlediğialtyapıyayatırımpolitikasıiledeBatılıülkelerdenfark-lılaşmaktadır.Afrika’dakialtyapıfinansmanaçığınıdikkatealanÇin,özellikleAfri-ka’nınaltyapısınıgeliştirmeyeyönelikyatırımlaraöncelikvermektedir.

2000’liyıllardanitibarenAfrikakıtasınailgisininarttığıgörülenÇin,kıtaileeko-nomikvesiyasiilişkilerinigeliştirmekiçin,2000’de,Çin-AfrikaİşbirliğiForumu’nu(ForumonChina-AfricaCooperation-FOCAC) kurdu.24 FOCAC,Çin ile ilişkileriolanAfrika ülkelerini bir araya getiren kurumsal birmekanizmadır. İlk FOCACkonferansı,Ekim2000’de,ÇinBaşkanıveBaşbakanı,dörtAfrikadevletbaşkanıveAfrikaBirliğiÖrgütüGenelSekreterininyanısıraÇin’denve44Afrikaülkesinden80’denfazlabakanileçoksayıdabölgeselveuluslararasıkuruluşuntemsilcilerinin,AfrikalıveÇinliişadamlarınınkatılımıylaPekin’dedüzenlendi.İkinciFOCACkon-feransı,15-16Aralık2003’deAddisAbaba’dagerçekleştirildi.BukonferansaÇinBaş-bakanı,6Afrikalıdevletbaşkanı,üçbaşkanyardımcısı,AfrikaBirliğiÖrgütü’nünhalefiolanAfrikaBirliği(AfricanUnion-AU)25veBMGenelSekreteriileÇinve44Afrikaülkesinden70’denfazlabakankatılımsağladı.26PekinzirvesiveFOCAC’ınüçüncübakanlarkonferansı4-5Kasım2006’dadüzenlendi.Bukonferansa48Afri-kaülkesininliderlerikatıldı.27DördüncüFOCACtoplantısıKasım2009’da,Mısır’daSharmel-Sheikh’dedüzenlendi,ÇinBaşbakanıve49Afrikaülkesindenhükümetveyadevletbaşkanlarıtoplantıyakatılımsağladı.ÇinDışişleriveEkonomibakanlarıile50AfrikaülkesiveAUKomisyonubaşkanınınkatılımsağladığıbeşinciFOCACtoplantısıise2012’dePekin’dedüzenlendi.3-5Aralık2015’deJohannesburg’dager-çekleştirilenaltıncıFOCACtoplantısındaÇin-AfrikaİşbirliğiJohannesburgEylemPlanı(2016-2018)kabuledildi.

24 FOCAC, ‘FOCACABC’, 9 Nisan 2013, http://www.focac.org/eng/ltda/ltjj/t933522.htm, (ErişimTarihi:5Kasım2017)

25 AfricanUnion,‘AUinaNutshell’,https://au.int/en/au-nutshell,(ErişimTarihi:5Kasım2017)26 FOCAC,‘TheSecondMinisterialConferenceofFOCAC’,http://www.focac.org/eng/ltda/dejbzjhy/CI22009/t157581.htm(ErişimTarihi:4Kasım2017)27 FOCAC,‘DeclarationoftheBeijingSummitOftheForumonChina-AfricaCooperation’,5Kasım

2006, http://www.focac.org/eng/ltda/dscbzjhy/DOC32009/t606841.htm (Erişim Tarihi: 4 Kasım2017)

132

İbrahim ARSLAN

HerFOCACkonferansınınsonundaönemlideklarasyonlaryayımlandıveiliş-kileriderinleştirmekiçinyeniönlemleralındı.İkinciFOCACtoplantısındansonra,AddisAbabaEylemPlanıkabuledildi.BuplanagöreÇin,kıtadakitarımvealtya-pınıngeliştirilmesini,Afrika’nınazgelişmişbazıülkelerininmallarınasıfırgümrükuygulayarakticaretdengesinigenişletmeyiveherikiyöndeyatırımlarıteşviketme-yitaahhütetti.28 ÜçüncüFOCACtoplantısıileÇinAfrika’ya5milyardolarlıkkredisağladı.BukrediileÇin-AfrikaKalkınmaFonu’nunoluşturulmasıöngörüldü.Çinayrıcabutoplantıda31Afrikaülkesinin1,3milyardolarborcununsilinmesini;30hastanekurulmasını;30sıtmaönlememerkezinin,10tarımpilotmerkezinin,100okulunaçılmasınıveÇin’deokuyanAfrikalıöğrencilerinsayısınınikikatına-4000’e- çıkarılmasını önerdi.29Dördüncü FOCAC toplantısındaÇin’in 10milyar dolarlıkdüşükmaliyetlikredisağlayacağıaçıklandı.KüçükveortaölçekliAfrikalıişletmeleriçin1milyardolarlıközelbirkrediaçılması;bilimselveteknolojikamaçlı100or-takprojeüstlenilmesi;3000doktorvehemşireninyanısıra,diğeralanlarda20.000profesyonelineğitilmesi;ÇinHükümetibursusayısının2012’de5500’eçıkarılması, dördüncüFOCAC toplantısının somut sonuçları arasındayeraldı.30 Çin,beşinciFOCACkonferansındaAfrikaülkelerinealtyapı,tarım,üretim,küçükveortaboyişletmeleringeliştirilmesiiçin20milyardolarlıkkrediaçtı.Çinayrıca,“AfrikalıYete-nekProgramı”kapsamında,çeşitlisektörlerde30.000personelyetiştirmeyiüstlendi,Afrikaülkelerindekültürelvemeslekibecerieğitimmerkezleriaçarakbumerkez-leriçin18.000kontenjanıiçerenhükümetbursusundu.31Aralık2015’de,Johannes-burg-GüneyAfrika’dagerçekleştirilenzirveyeÇinve50Afrikaülkesikatılımsağ-ladı.Pekinzirvesindensonra,zirveolarakadlandırılanilkkapsamlıorganizasyonolan Johannesburg zirvesinde, her alanda dostça işbirliğinin geliştirilmesi konu-sundamutabakatsağlayantaraflar,“Çin-AfrikaBirlikteGelişiyor:OrtakKalkınmaİçinKazan-Kazan İşbirliği”başlıklıEylemPlanı’nı,geleceküçyılayönelikolarakkabul ettiler.32 EylemPlanı,politik, ekonomik, sosyalkalkınma,kültür,güvenlikveuluslararası alanda işbirliğini kapsamaktadır.Taraflar ayrıca Johannesburg’da,FOCAC mekanizmasının öngördüğü 7. Bakanlar toplantısının 2018’de Pekin’dedüzenlenmesinekararverdiler.Zirveninyanısıra,GüneyAfrikaTicaretveSanayiBakanlığınınevsahipliğinde3Aralık’tagerçekleştirilenİşForumu,2009yılındanbuyanaAfrika’nınenbüyükticariortağıolanÇin’inkıtadakimevcutkonumunudahadagüçlendirecekanlaşmalarınimzalanmasıylasonaerdi.GüneyAfrikaTicaretveSanayiBakanı,forumsüresincetoplamdeğeri16,5milyardolaraulaşan25anlaşmaimzalandığınıduyurdu.33

28 FOCAC,‘ForumonChina-AfricaCooperation-AddisAbabaActionPlanArticle4’,Aralık2003,http://www.focac.org/eng/wjjh/hywj/t157710.htm(ErişimTarihi:4Kasım2017)

29 PaulTiyambeZeleza,a.g.e.,s.150.30 FOCAC,‘ForumonChina-AfricaCooperationSharmElSheikhActionPlan(2010-2012)’,12Kasım

2009.http://www.focac.org/eng/ltda/dsjbzjhy/hywj/t626387.htm(Erişimtarihi:4Kasım2017)31 PaulTiyambeZeleza,a.g.e.,s.150.32 FOCAC, ‘The ForumonChina-AfricaCooperation JohannesburgActionPlan (2016-2018)’, 25

Aralık 2015, http://www.focac.org/eng/ltda/dwjbzjjhys_1/hywj/t1327961.htm (Erişim Tarihi:3Kasım2017)

33 UfukTepebaş,‘JohannesburgZirvesive6.Çin-AfrikaİşbirliğiForumu’,TASAM,7Aralık2015,http://www.tasam.org/tr-TR/Icerik/23637/johannesburg_zirvesi_ve_6_cin_-_afrika_isbirligi_

133

Bir Ülke-Bir Kıta İlişkileri: Çin-Afrika Örneği

2003-2017yılları arasındaÇinyatırımlarınınyoğunlaştığıülkeler sırasıylaMı-sır,Nijerya,Cezayir,GüneyAfrika,Mozambik,Etiyopya,Angola,Nijer,ZambiyaveFas’tır. İlk sıradayer alanMısır’ayapılanyatırımın tutarı 24milyardolar, lis-teninsonsırasındakiFas’ayapılanyatırımıntutarıiseyaklaşık3milyardolardır.34 Çin’inAfrika’dakidoğrudanyatırımlarınınsektöreldağılımındailksıradayeralanmadenciliği (%28), inşaat ve alt yapı (%27), imalat (%13), finans (%10), bilimselaraştırmave teknoloji (%4)vediğer sektörler (%18) takip etmektedir.Çin-Afrikaticaret hacmi 2000’de 10milyardolar olarak gerçekleşmesine rağmen, bu rakam,2014itibarıyla220milyardolarayükseldi.Çin,doğalkaynakihtiyacınıkarşılamayaöncelikverdiğiAfrikaileticaretibağlamındaAngola,NijeryaveSudan’danpetrol,ZambiyaveDemokratikKongoCumhuriyeti’ndenbakır,Namibya’danuranyumalımınayönelmektedir.35 Çin,2016yılıitibarıyla116,2milyardolardeğerindehampetrol ithaliyledünyadaen fazlapetrol ithaledenülkekonumundadır.Çin’inenfazlapetrolithalettiği15ülkearasındakiAfrikaülkeleriisesırasıylaAngola(13,8milyar dolar),Kongo (2,1milyar dolar) ve Sudan’dır (1,8milyar dolar). Çin, buülkelerdenyaklaşık17,7milyardolardeğerindehampetrolithaletmesinekarşın,aynıdönemdeABD’ninenfazlapetrolithalettiğiAfrikaülkeleriNijerya,AngolaveCezayir’dentoplamithalatıyaklaşıkolarak7,3milyardolarolarakgerçekleşmiştir.36

Çin-Afrika arasında üst düzeyde ziyaretlerin yoğunluğu, Çin’in Afrika poli-tikasına verdiği önemin bir göstergesi olarak dikkat çekmektedir. Bu bağlamdaÇinDışişleriBakanı tarafındankıtayayapılanyıllıkziyaretlerÇindiplomasisininbir özelliği haline geldi. Çin yetkililerinin Afrika’ya yaptığı ziyaretler, Tablo’da görülmektedir. Çin Devlet Başkanları 1990-2012 döneminde Kenya, Mali, Fas,Namibya,GüneyAfrikaveNijerya’ya2’şerkezziyaretgerçekleştirdiler.Çinbaşba-kanlarıaynıdönemdeMısır’ı3kezziyaretederken,ÇinbakanlarıMısır’ınyanısıra GüneyAfrika’yı26’şarkezziyaretetti.Mısır,geneltoplamdaenfazlaziyaretedilenülkeolaraköneçıkmaktadır.37

forumu(ErişimTarihi:3.11.2017)34 DavidPilling,‘ChineseinvestmentinAfrica:Beijing’stestingground’,FinancialTimes,13Haziran

2017, https://www.ft.com/content/0f534aa4-4549-11e7-8519-9f94ee97d996 (ErişimTarihi:4Kasım2017)

35 A.g.e.36 DanialWorkman,‘CrudeOilImportsbyCountry’,World’sTopExports,29Mayıs2017,http://

www.worldstopexports.com/crude-oil-imports-by-country/(ErişimTarihi:4Kasım2017)37 Faqin Lin,WenshouYan, XiaosongWang. ‘The impact ofAfrica-China’s diplomatic visits on

bilateraltrade’,ScottishJournalofPoliticaleconomy,Volume64,Issue3,July2017,310-326.http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/sjpe.12128/full(ErişimTarihi:5Kasım2017)

134

İbrahim ARSLAN

Tablo 1: Çin Yetkililerinin Afrika’ya Ziyaretleri

Dönem Devlet Başkanı Başbakan Bakan Toplam1990-1995 1 - 27 281996-2000 7 6 83 962001-2005 6 5 104 1152006-2012 16 9 292 3171990-2012 30 20 506 556

Kaynak:FaqinLin,WenshouYan,XiaosongWang.(2017).‘TheimpactofAfrica-China’sdiplomaticvisitsonbilateraltrade’,ScottishJournalofPoliticaleconomy,Volume64,Issue3:5.

Afrikalıların Çin Algısı

GünümüzekadargenelolaraküçaşamadangeçtiğiifadeedilebilecekÇin-Afrikailişkilerinin;ekonomik,siyasi,kültürel,sosyalvestratejikboyutlarınınolduğu;kü-reselekonomipolitikteönemlideğişiklikleretanıkolunanbirortamdageliştiğivekıtadasömürgegeçmişiolmayan,küreselölçekteyükselmekteolanbirgüçileAf-rikakıtasındakimevcut55ülkearasındagerçekleştiğibelirtilmelidir.Ancak,Afrikacoğrafyasınınbüyüklüğüvekıtadakiülkeleringelişmişlikdüzeylerindekifarklılık,Çin-Afrikailişkilerihakkındagenelkabulgörenbiryaklaşımınortayakonulmasını güçleştirmektedir.

ÇinlilerinyanısırabazıAfrikalılartarafındandagündemegetirilenbaşlıcaen-dişe, Çin-Afrika ilişkilerinin Batı tarafından olumsuz görülmesidir. Bu endişeyipaylaşanlaragöreÇin,Batıaçısından,Afrikaiçinbirtehditolarakgörülmektedir.Buna ilişkinolarakGüneyAfrika’nınönceki cumhurbaşkanlarındanThaboMbe-ki,Batı’nınÇinfobisiolduğunuiddiaetmekte;38ÇinileilişkileredeğinenSenegalDevletBaşkanıMackySallise,ÇinileSenegalarasındakiilişkide,doğalkaynaklarınsömürüldüğününiddiaedilemeyeceğiniilerisürerek,ÇinileAfrikaarasındakiiş-birliğininkarşılıklıyararsağladığınadikkatçekmektedir.39ZimbabweDevletBaş-kanıRobertMugabedebenzerbiçimde,2000’liyıllardangünümüzekadargeçensüredekiÇin-Afrikailişkileriniövmektedir.40 Çin-AfrikailişkileriileilgiliBatıkay-naklı eleştirilerindayanaktanyoksunolduğunu ileri sürengörüşleregöre,Çin’inAfrika’dakivarlığıhakkındakimedyaraporlarıgenelliklehatalıvetaraflıdır.

Çin’inAfrika’dakiekonomik,politikvesosyaletkisindenşüpheduyanlar,Çinyatırımlarının kıtada herhangi bir istihdam yaratmadığı üzerinde durmaktadır-lar.Bugörüşteolanlar,Çinürünlerininkalitesihakkındakiyaygınkanaatinolum-luolmadığını ifadeetmektevebirörnekolarakTanzanya’da,Çinlilerin,Afrika’yı

38 CourageMlambo,AudreyKushambaandMoreBlessingSimawu,‘China-AfricaRelations:WhatLiesBeneath?’TheChineseEconomy,49:4,2016,257-276,s.269.

39 EmbassyofthePeople’sRepublicofChinaintheRepublicofSouthAfrica,‘Senegalesepresidenturges other partners to emulateChinese plan forAfrica’, 17 Şubat 2014, http://www.chinese-embassy.org.za/eng/znjl/t1129306.htm(ErişimTarihi:3.11.2017)

40 CourageMlambo,AudreyKushamba,MoreBlessingSimawu,a.g.e.s.269-270.

135

Bir Ülke-Bir Kıta İlişkileri: Çin-Afrika Örneği

başkayerlerdekabuledilmeyecekemtiaiçintestalanıolarakkullandıklarınadairbirkanaatinoluştuğunuvurgulamaktadırlar.41Zimbabwehalkı,ZimbabweemtiapiyasasındakidüşükkaliteliÇinmallarınıetiketlemekiçin“Zhing-Zhong”terimi-nikullanmaktadır.Yapılanbiraraştırma,Zimbabwelikadınların,ÇinürünlerininkullanımömürlerininZimbabweürünlerindendahakısaolduğunubelirttikleriniortayakoymaktadır.DüşükkaliteliÇinürünleriGüneyAfrika’dada“FongKongs”olarakisimlendirilmektedir.42Ayrıca,Çinlilerintüketicidostuolmadıklarıveürün-lerininçoğunun“garantisiyok”,“geriödemeyok”ve“geridönüşyok”işaretlerinitaşıdığıifadeedilmektedir.BunlarınyanısıraGüneyAfrika’dakiucuzÇinürünleri,GüneyAfrikaimalatsektörününçöküşsebepleriarasındagösterilmektedir.Nijer-ya’daise,durumbundanfarklıdır.2010’dayapılanbirkamuoyuyoklamasınagöreNijeryalılarınyüzde75’iÇinhakkındaolumlugörüşesahiptirveÇin’idüşmandeğilpartnerolarakgörmektedirler.BunakarşılıkGüneyAfrikaEtikEnstitüsü’nünyaptı-ğıbirçalışmada,Çinliler,Afrikalılartarafındanolumsuzolarakalgılanmaktadırlar.Çalışma,Afrika’dakiÇinürünvehizmetlerininyüzde55,9’ununkalite açısındanyetersiz,yüzde22,7’sininiseyeterliolduğunuortayakoymaktadır.Afrika’dakiÇin-lilerinticariitibaraçısındanyüzde43’üolumsuz,yüzde35,4’üolumlualgılanmak-tadır.İlaveolarak,Afrika’dakiÇinyatırımlarıileilgiliçevresel,ekonomik,sosyalveişyerlerikonularındagenelendişelerbulunmaktadır.43 ÇinliçokulusluşirketlerileÇindevletininiyiyönetişimkurallarınıgörmezdengeldiğiiddiaedilerek,44kıtada-kiolumsuzekolojiketkileryaratabilecekÇinyatırımlarındankomisyonalanÇinliveAfrikalıelitlerarasındayapılanbazıanlaşmalardayolsuzluklarolduğunaişaretedilmektedir. GüneyAfrika Etik Enstitüsü’nün 2014’de yayımladığı GüneyAfri-ka,NijeryaveKenya’yayönelikbirbaşkaaraştırmadada,benzersonuçlarıneldeedildiğigörülmektedir.Buaraştırmayagöre,Afrikalıların,Çin’inAfrika’dayaptığıyatırımlarıbenimsedikleri,kıtanınbuyatırımlardanyararlandığınıkabulettikleri;çevreyeduyarlılık,sosyalsorumlulukveürünkalitesikonularındaÇinlileriyeterlibulmadıkları;rüşvetveyolsuzluğakarışmışolmaihtimallerininyüksekliğindenveAfrikalılarınlehineolmayanistihdampolitikalarındanrahatsızolduklarısonucunaulaşılmaktadır.Araştırmada,bulgularıngerçekleredayandığıbelirtilirkenmedyadaçıkanhaberlerdenkaynaklananolumsuzpropagandalarınulaşılansonuçlarıetkile-mişolabileceğideifadeedilmektedir.45

Çin’inBMGüvenlikKonseyi’ndeAfrikalıülkeleri ilgilendirenbelirlikararlaraverdiğidestek,Güney-Güneydayanışmasınıteşviketmektedir.Bubağlamda,Zim-

41 KizitoMakoye,‘TanzanianTradersSeekRescueFromChinese’,InterPressService,15Ağustos2013, http://www.ipsnews.net/2013/08/tanzanian-traders-seek-rescue-from-chinese/ (ErişimTarihi:3.11.2017)

42 Manyeruke,C.,‘TheimpactofChineseproductsonZimbabweanwomen’,EasternAfricaSocialScienceResearchReview,22(2),2008,85–106.

43 CourageMlambo,AudreyKushamba,MoreBlessingSimawu,a.g.e.s.270.44 SamMoyo,‘PerspectivesonSouth-Southrelations:China’spresenceinAfrica’,Inter-AsiaCultural

Studies,17:1,2016,58-67,s.63.45 GjRossouw,SofieGeerts,NamhlaXinwa,‘Africans’PerceptionsofChineseBusinessinAfrica:ASurvey,

EthicsInstituteofSouthAfrica,Ağustos2014,s.32.https://www.tei.org.za/phocadownloadpap/Research_Reports/AfricanPerceptionSurveyChineseBusinessWEBSITEVERSION.pdf (ErişimTarihi:4Kasım2017)

136

İbrahim ARSLAN

babwebirörnekolarakgösterilmektedir.Çin,biryandanZimbabwe’yeekonomisinicanlandırması içinmali destek sağlarken, diğer yandandaBMGüvenlikKonse-yi’ninbuülkeyeuygulayacağısilahsatışlarınındurdurulmasınailişkinyaptırımları,Rusyailebirliktevetoyetkisinikullanarak,engellemektedir.46

Çin’inAfrika’dakivarlığıyumuşakgüç,yardımvekültüreletkileşimlergibiçe-şitli enstrümanlarlabelirginleşmektedir.Çin’inyumuşakgüçbağlamındaöncelikverdiğiKonfüçyüsenstitüleri,Afrikailekültürelilişkileringeliştirilmesindeönemligörülmektedir.HalenAfrika’da48Konfüçyüsenstitüsübulunmaktadır.GüneyAf-rika5,Kenya4KonfüçyüsenstitüsüileAfrikaülkeleri içindeenfazlaKonfüçyüsenstitüsübulunanülkelerolaraköneçıkmaktadır.BurakamlaraEnstitüolmama-sınarağmenKonfüçyüsdershaneleriolanülkelerdahildeğildir.47 İlaveolarakÇinDışişleriBakanıYangJiechi’nin“Büyükdörtlü”olaraktanımladığıXinhuaHaberAjansı(XinhuaNewsAgency),ÇinMerkezTelevizyonu(CentralChinaTelevision-CCTV),ÇinUluslararasıRadyosu(ChinaRadioInternational-CRI)veÇinGünlüğü(ChinaDaily)Çin’inyumuşakgüçunsurlarıolarakAfrika’dakietkinliğiniartırmak-tadır.48Butürkuruluşlarvasıtasıylagerçekleştirilenkültüralışverişinerağmenkıta-daAfrikalılarileÇinlilerarasındaırkçıbirgerginlikolduğuiddialarıdamevcuttur.Birçok ülkede sınırlı entegrasyonun olduğu veÇinli toplulukların domine ettiği,sosyo-ekonomikolarakdışakapalıyerleşimbölgelerininvarlığıilerisürülmektedir.

Çin;Afrika’da,ticaret,yatırımvepolitikilişkilerdüzlemindeetkilidir,ancakge-linennoktadahegemonikbirsömürengüçgörüntüsündenuzaktır.Afrika,özellikleABDtarafındanAfrikaKomutanlığınınoluşturulması49veAfrikaBarışveGüvenlikMimarisininşekillendirilmesi/yönlendirilmesibağlamındaAB/Almanyatarafındanmilitarize edilmesine rağmen50 Çin,mimarininuygulamalarınamalzemevemalidesteksağlayarak51sınırlıölçüdedahilolmaktadır.

MevcutdurumdaAfrika;ucuzhammaddekaynağıolarakgörülmekte,Çin’inimalatürünleri içinkârlıbir ihracatpazarı işleviüstlenmektevebuülkeninfazlasermayesi içinbirçıkışnoktasıolarakkullanılmaktadır.BirbaşkagörüşegöreiseÇin,kalkınmaortağıolmaktanziyade,büyümeveküreselpazarlariçinsürekliara-yıştaolanAfrika’nınsanayileşmeverekabetgücünütehditedenbirrakipolarakde-

46 DanielNasaw,MarkRice-Oxley, ‘ChinaandRussiavetoZimbabwesanctions’, the guardian,11 Temmuz 2008, https://www.theguardian.com/world/2008/jul/11/unitednations.zimbabwe;(ErişimTarihi:5Kasım2017);SamMoyo,a.g.e.,s.65.

47 ConfuciusHeadquarters(Hanban),‘ConfuciusInstitute/Classroom’,2014,http://english.hanban.org/node_10971.htm(ErişimTarihi:4Kasım2017)48 XialolingZhang,HermannWasserman,WinstonMano,‘China’sexpandinginfluenceinAfrica:

projection,perceptionandprospects inSouthernAfricancountries’,Communicatio,42:1,1-22,2016,s.2.

49 ‘Africa Command (AFRICOM)’, GlobalSecurity.com, https://www.globalsecurity.org/military/agency/dod/africom.htm(ErişimTarihi:5Kasım2017)

50 İbrahimArslan, ‘SoğukSavaşSonrasındaAfrika’dakiÇatışmalarınÖnlenmesi:AfrikaBarışveGüvenlikMimarisiveDarfurKriziÖrneği’,(BasılmamışDoktoraTezi,ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü2014),s.135-179,183.

51 Abutu Lawrence Okolo, ‘China’s Foreign Policy Shift in Africa: From Non-Interferenceto Preponderence’, International Journal of African Renaissance Studies-Multi-, Inter-andTransdisciplinarity,10:2,32-47,20December2015,s.44.

137

Bir Ülke-Bir Kıta İlişkileri: Çin-Afrika Örneği

ğerlendirilmektedir.52Görüldüğüüzere,Çin-Afrikailişkilerineyönelikolarakgenelkabulgörenbiryaklaşımbulunmamaktadır.Çin,ekonomisiiçingerekliolandoğalkaynaklarısatınalmakisterken,Afrikadaekonomikbüyümebağlamında,Çinta-rafındankıtadainşaedilenaltyapıdanyararlanmaktadır.53BuyönüyleÇin-Afrikailişkilerinin“kazan-kazan”esasınauygunolaraksürdürüldüğüifadeedilebilir.BugörüşteolanlaragörePekin’in,ülkesindeistikrarınsürdürülebilmesiiçinyüzmil-yonlarcainsanınıyoksulluktankurtarmayadevametmesigerekmektedir.Ülkedekiyoksulinsankitleleriilesömürgehırslarıpeşindekoşmakanlamlıgörünmemekte-dir.54

Pekin’in, içişlerine müdahale etmemeyi esas alan politikaları bazı Afrikahükümetleriiçintercihedilsede,bupolitikalar,Afrikahükümetlerinininsanhak-larınıveşeffaflığıgeliştirmevedemokrasiyedoğruilerlemeçabalarınızayıflattığıgerekçesiyle Batılılar tarafından eleştirilmektedir. Batılılara göre Çin hükümeti,yaygınyolsuzlukveyayoğuninsanhaklarıihlalleriilesuçlananlardadâhilolmaküzere,madencilikvesondajyatırımlarınıgüvencealtınaalacakherhükümetleçalı-şabilmektedir.Batılılarıngündemegetirdiğibueleştiriler,AfrikalılarınÇinalgısınıolumsuzyöndeetkilemektedir.

Çin-Afrika İlişkilerinin Geleceği

Kıtada 48 büyükelçiliği55 olan Çin,Afrika politikası çerçevesinde diplomatik,kültürelvefinansalkaynaklarınıbirliktehareketegeçirenmekanizmalarısüreçiçin-deoluşturdu.Bubağlamda,Çinhükümeti,ÇinlişirketlerinAfrika’dakigirişimlerineteknik yardım sağlamak için Ekim 2000’de, Çin-Afrika İşbirliği Forumu’nu kur-du. İlave olarak, Çin-Afrika İş Konferansı,56 Çin-Afrika İş Konseyi,57 Çin-AfrikaKalkınmaFonu58 veÇin-AfrikaİşveYatırımForumu,59ÇinliveAfrikalıgirişim-ciler arasındaki doğrudan işbirliğini ilerleten yapılar olarak dikkat çekmektedir. ÖrnekolarakÇin-Afrika İşKonferansı, ilk toplantısınıgerçekleştirdiğindeÇinveAfrika’dan500’ünüzerindegirişimcitoplantıyakatılımsağladı.Çin-AfrikaYatırımFonu,Çin’denveAfrika’danheryıl400’ünüzerindeekonomikalandaüstdüzeydekararalıcıyıbirarayagetirebilmektedir.

52 PaulTiyambeZeleza,a.g.e,s.146.53 SuishengZhao,‘ANeo-ColonialistPredatororDevelopmentPartner?China’sengagementand

rebalanceinAfrica’,JournalofContemporaryChina,2014,Vol.23,No.90,1033–1052,s.1043.54 A.g.e.55 MinistryofForeignAffairsofthePeople’sRepublicofChina,‘ChineseEmbassies’,http://www.

fmprc.gov.cn/mfa_eng/wjb_663304/zwjg_665342/2490_665344/2493_665350/default.shtml (ErişimTarihi:3Kasım2017)

56 China-Africa Business Conference, http://www.fmprc.gov.cn/zflt/eng/gylt/dejbzhy/t157586.htm(ErişimTarihi:4Kasım2017)

57 China-Africa Business Council, http://en.cabc.org.cn/ (Erişim Tarihi: 4 Kasım 2017)58 TheChina-AfricaDevelopmentFund,http://www.cadfund.com/en/index.aspx(ErişimTarihi:4

Kasım2017)59 China-Africa Investment Forum, http://chinaafricainvestmentforum.com/en/#propos (Erişim

Tarihi:5Kasım2017)

138

İbrahim ARSLAN

ÇinveAfrikaarasındakiilişkiler,Çin’inhızlıbüyümeoranınabağlıolaraksürekligelişen ve derinleşen özelliğinden dolayı karmaşıklaşmaktadır. Bu ilişkiler; çokboyutluolarakhükümet-hükümet,halk-halk,sektör-sektördüzlemlerindegerçek-leşmektedir.60Küreselvebölgeselölçektemeydanagelengelişmelerdenetkilenen,yaklaşık70yıllıkgeçmişteherdönemeözgüfarklıözelliklertaşıyanilişkiler,genelolaraktaraflarınkarşılıklıtaleplerininkarşılanmasınedeniyle,günümüzekadarsür-dürüldü.Ancak,günümüzdeÇin’inyanısıra,ABD,AB,AB’denbağımsızpolitikalarizleyebilenABüyesiFransaveAlmanya,ilaveolarakİngiltere,Rusya,Hindistan,Ja-ponya,BrezilyaveTürkiyegibiülkelerinkıtayailgilerininartması,Çin’in,gelecekteAfrika’darakipsizolmayacağınıgöstermektedir.Çin,önümüzdekisüreçte,Afrikailemevcutilişkilerinigeliştirmekiçin,kıtadakidiğeraktörlerintutumunuizlemekvebunagörepolitikageliştirmekdurumundadır.

Afrika’dasömürgegeçmişininolmaması,kıtayagirişteveilişkileringeliştirilme-sindeÇin’eönemliavantajsağlamıştır.“Güney-Güneyişbirliği”anlayışınıöneçıka-ranÇin’in,günümüzde,Afrika’dakiyenibiremperyalistgüçolarakalgılanmama-sıiçin,dahafazlaözengöstermesigerekmektedir.BubağlamdaözellikleBatılılar,Çin’i,Afrika’dandoğalkaynakithaletmesininkarşılığında,mamulmallarınıkıtadapazarlayanyenisömürgecigüçolaraksuçlamaktadırlar.Afrika’nınihracatı,kıtaiçindüşükkatmadeğeresahiphampetrol,bakır,cevhervemineralgibiürünlerolmasınakarşın,Çin’denithalatıözelliklemakinevetekstilgibimamulürünlerdenoluşmakta-dır.Buyöntemde,doğalkaynaklarınihracatı,Afrikalılariçinyaşamstandartlarınıniyileştirilmesine yönelik olarak istihdam yaratmaya dönüşmemektedir. İlaveolarak Çin, doğal kaynak çıkarma hakkı karşılığında Afrika ülkelerinin yatırımve finansman ihtiyacından yararlandığından dolayı eleştirilmektedir. Çin’in,ekonomikolarakhızlıyükselişinisürdürmekiçinihtiyaçduyduğukaynaklarıteminederken,sürecinsonundaAfrikaülkelerinindurgunlaşacağıvekıtadakihalklarınyoksulluktankurtulmalarınısağlayacakdeğerlivekıtkaynaklarıyitirmişolacakları iddiaedilmektedir.

Çin’inAsyalıkomşuları,AvrupaveABD ileyatırımve ticaret ilişkisinebakıl-dığında,AfrikakıtasınınÇiniçinhaladahaazönemliolduğugörülmektedir.2010verilerinegöre,Çin’intoplamticaretinin%50’siAsyaülkeleriilegerçekleşmiştir.Budurum, Çin-Afrika ilişkilerinin ekonomik bağlamda daha da geliştirilebileceğinigöstermektedir.Bununlabirlikte,sürdürülenilişkilerdetespitedilenönemlisorun-larıngecikmeksizingiderilmemesinin,mevcutpotansiyeliolumsuzyöndeetkileye-bileceğidedikkatlerdenuzak tutulmamalıdır.Çin’inhükümet-hükümetarasındayapmayı tercih ettiğigizli anlaşmauygulamaları,Çinlimüteahhitlere rekabetor-tamından uzak yöntemlerle teklifler verilmesine ve yolsuzluğa neden olmakta,Çin’inAfrika’yaaktardığızenginliğinçoğu,ÇinlişirketlereveyaAfrikalıseçkinlerinhesabınageçmektedir.Çinİhracat-İthalatBankasıBaşkanıLiRuogu,“Şeffaflıkveiyiyönetişimgüzelsözler,amabunlarıeldeetmekkalkınmaiçinönşartdeğildir,bunlarkalkınmanınsonucudur.”61ifadesiyleÇin’inbukonudakigenelyaklaşımını

60 PaulTiyambeZeleza,a.g.e.s.157-158.61 SuishengZhao,a.g.e.s.1042.

139

Bir Ülke-Bir Kıta İlişkileri: Çin-Afrika Örneği

özetlemektedir.Bu,Pekin’inyurtdışındaekonomikfaaliyettebulunanşirketlerininyolsuzluğuçağrıştıranuygulamalarınıönlemeyönündekiçabalarınınyetersizliğiniortayakoymaktadır.Afrikaülkeleri, bu ilişkidenzarargörmemek içindahagüç-lükanunlargeliştirmelivebukanunlarınetkinlikleuygulandığınıtakipetmelidir.Bubağlamdaişgücü,güvenlikveçevreninkorunmasınısağlayacakmekanizmalargeliştirilmeli;Çinlilerdahiltümyabancıveyerliyatırımcılarınbukurallarauymalarısağlanmalıdır.62

Afrika’nınBatılıişortakları,geçmişteAfrika’dakarşılaştıklarıbirçoksorundandolayıkıtayı terkederkenÇinli şirketler,budurumufırsatadönüştürdüler.Çinliyöneticilerve işçiler sadece çok çalışkanvedisiplinli olmaklakalmayıp, aynı za-mandaBatılılarıntalepettiğikonforuveücretideistemediler.BunarağmenÇin’inimajınıolumsuzetkileyenfaktörlerdenbiri,Afrika’dakiÇinprojeleri ilebağlantılıişgücüuygulamalarıdır.Çinlişirketleryereldenişealımlarıasgariseviyedetutma eğilimindedirler ve çoğunlukla kendi vatandaşlarını işe almaktadırlar. Örneğin,Angola’daki Çinli şirketler 2009’da işgücünün %70-80’ini Çin’den getirmişlerdir.Ayrıca yerel çalışanlar genellikle en az ücret alan kesimi oluşturmaktadır. Çinliçalışanların yoğun olduğu Zambiya’daki bir bakırmadeninde yerliler, ÇinlilerinZambiya’dayatırımcıdeğilişgalciolarakbulunduklarınıiddiaederekbudurumuprotestoettiler.63AyrıcaÇinlilerinyerelhalklaçokaz temaskurmasıveyahiç te-maskurmaksızıntecrithalindeyaşaması,ÇinliişçilerveAfrikalıyerlihalkarasındagerginlikyaşanmasınanedenolmaktadır.

Çin,günümüzekadarkarşılıklıfaydavebağımlılıkeksenindegelişenAfrikaileilişkilerini,karşılıklıçıkarlaraöncelikverendahasağlambirzemindesürdürebilmekiçin,belirtilenbuolumsuzluklarıgidermeyeveAfrikalılartarafındangündemegeti-rilentaleplerikarşılamayaöncelikvermelidir.TaraflararasındatarihselsüreçiçindeoluşturulanfarklımekanizmalarınfonksiyonelliğiveÇin’ingeçmiştenedindiğibilgibirikimininbusorunlarıngiderilmesindeyeterliolacağıöngörülmekte,buülkenin,uzundönemliolduğunainanılanAfrikapolitikasınıgelecektedesürdüreceğidüşü-nülmektedir.

Sonuç

Hızla büyüyen bir ülke-bir kıta arasındaki ilişkilerin motivasyonunun, süreçiçinde,ideolojikyaklaşımdanekonomiönceliklidahapragmatikbirtutumizlemeyedönüştüğügözlenmektedir.Güney-Güney işbirliği,antiemperyalizm,karşılıklılık,dostluk,içişlerinemüdahaleetmemevekoşulabağlıolmayanyardım,Çin-Afrikailişkilerininenbelirginözellikleridir.Çin,otuzyılönce,günümüzdekifakirAfrikaülkelerikadarfakirdiveülkedekiyüzmilyonlarcainsanıdemokratikleşmeolmak-sızınyoksulluktankurtardı.Günümüzdekendisini,Batı’yaalternatifbirkalkınmamodeli,büyükgüçlerekarşıbirsiperveÜçüncüDünyanınlideriolarakgörenÇin’in,güçlühükümetmodeliileekonomikbüyümeyeodaklanması,birçokAfrikalılider

62 PaulTiyambeZeleza,a.g.e.,s.166.63 SuishengZhao,a.g.e.s.1043-1044.

140

İbrahim ARSLAN

tarafındantakipedilmesigerekenbirörnekolarakalgılanmaktadır.Afrika,SoğukSavaşsonrasıBatıtarafından“umutsuzbirkıta”olaraktanımlanırken,sonyıllarda“yükselenkıta”olarakanılmayabaşlandı.Çin’indönüşümü,buülkeyi,Afrika’nınenönemlipetrolithalatçısıhalinegetirdi.Çin’inBatı’yakarşıekonomikbirdengeunsuruolarakyükselişi,Batı’nınemperyalistreflekslerindenveüstünlükkomplek-sindenrahatsızolanbirçokAfrikalıiçinetkileyicidir.

ÇinveAfrika,birülke-birkıtailişkileribağlamındageçmiştenedindikleritec-rübeleri,1980’lerdenitibarenÇin-AfrikaİşbirliğiForumu’nunkurumsalyapısıçer-çevesindegeliştirerekderinleştirdiler.İlişkiler,günümüzde,birkıtasaluluslararasıörgütolan“AfrikaBirliği”bünyesindestratejikortaklıkdüzeyineulaştı.Kıtadakiül-kelerintaleplerinedahaçoközengöstermesi,AfrikalılarileÇinlilerinkaynaşmasınısağlayacakpolitikalarüretmesivekıtadakidemokratikuygulamalarıönemsemesihalinde,sömürgecigeçmişiolmayanÇin’in,Afrikaileilişkilerininönümüzdekisü-reçtedahadaileriyetaşınabileceğiöngörülebilir.BununlabirlikteÇin-Afrikailişki-lerineetkiyapabilecekdiğeretkenlerdegözönündebulundurulmalıdır.Bubağ-lamdaÇinyönetimi;sonyıllardakıtaileilişkilerineöncelikverenülkelerinsayısınınartmasıyla,Afrika’dakoşullarızorlaşanrekabetçiortamdauygulayacağıyöntemleri,bundandahaönemlisi,Çin’insınırlanmasınayönelikküreselölçektekiABDpoliti-kalarınakarşıizleyeceğidışpolitikayı,yenioluşankoşullarauyumsağlayabilecekçözümlerlesürekligeliştirmelidir.

141

Bir Ülke-Bir Kıta İlişkileri: Çin-Afrika Örneği

KAYNAKÇAAgbebi,Motolani;PetriVirtanen(2017),‘DependencyTheory-AConceptualLenstoUn-

derstandChina’sPresenceinAfrica’,ForumforDevelopmentStudies,Routledge.Armaoğlu,Fahir(1983).20YüzyılSiyasiTarihi1914-1980,TürkiyeİşBankasıKültürYayın-

ları,Ankara.Arslan,İbrahim(2015).‘21.YüzyıldaAfrika-AvrupaBirliğiİlişkileri:İkiBirlikTekVizyon’,

MarmaraAvrupaAraştırmalarıDergisi,Cilt23,Sayı:1,ss.109-135.Arslan,İbrahim(2014).‘SoğukSavaşSonrasındaAfrika’dakiÇatışmalarınÖnlenmesi:Af-

rikaBarışveGüvenlikMimarisiveDarfurKriziÖrneği’,(BasılmamışDoktoraTezi),ss.135-179,183.

Bozdağlıoğlu, Yücel (2007). ‘Yapılandırmacı Yaklaşım (Konstrüktizim)’, içinde HaydarÇakmak,(ed.)Uluslararasıİlişkiler,Platin,Ankara.

Bozdağlıoğlu,Yücel (2003).TurkishForeignPolicy andTurkish Identity,ACostructiveApproach,Routledge,NewYork&London.

CCTV.com,FacesofAfrica12/08/2014KwameNkrumah:astoryofvisionandtragedy,12Ağustos2014.

ConfuciusHeadquarters(Hanban)(2014),ConfuciusInstitute/Classroom.CourageMlambo,AudreyKushambaandMoreBlessingSimawu(2016).’China-AfricaRe-

lations:WhatLiesBeneath?’TheChineseEconomy,49:4,ss.257-276.Currie,DavidP.(ed.)(1964).FederalismandtheNewNationsofAfrica,TheUniversityof

ChicagoPress,USA.EmbassyofthePeople’sRepublicofChinaintheRepublicofSouthAfrica(2014).‘Senega-

lesepresidenturgesotherpartnerstoemulateChineseplanforAfrica’.EncyclopediaBritannica,‘CulturalRevolution’,lastupdated:28Eylül2017,euronews,TianamenolaylarıÇin’denelerideğiştirdi?30Mayıs2014.FOCAC(2015),‘TheForumonChina-AfricaCooperationJohannesburgActionPlan(2016-

2018)’FOCAC(2013),FOCACABC.FOCAC(2009),‘ForumonChina-AfricaCooperationSharmElSheikhActionPlan(2010-

2012).FOCAC(2006),DeclarationoftheBeijingSummitoftheForumonChina-AfricaCoopera-

tion.FOCAC(2003),TheSecondMinisterialConferenceofFOCAC.FOCAC(2003),ForumonChina-AfricaCooperation-AddisAbabaActionPlan.GlobalSecurity.org,AfricaCommand(AFRICOM).HürriyetPlanet,TiananmenMeydanıolaylarınınüzerinden23yılgeçti,5Haziran2012.Lei,Xue(2014).‘ChinaasaPermanentMemberoftheUnitedNationsSecurityCouncil’,

InternationalPolicyAnalysis,FriedrichEbertStiftung.Lin,Faqin;WenshouYan;XiaosongWang,(ed.)(2017).‘TheimpactofAfrica-China’sdip-

lomaticvisitsonbilateraltrade’,ScottishJournalofPoliticaleconomy,Volume64,Issue3,July2017,ss.310-326.

Makoye,Kizito(2013).TanzanianTradersSeekRescueFromChinese,InterPressService.Manyeruke,C(008).‘TheimpactofChineseproductsonZimbabweanwomen’,Eastern

AfricaSocialScienceResearchReview,22(2),ss.85–106.MinistryofForeignAffairsof thePeople’sRepublicofChina,China’sAssistance inthe

ConstructionoftheTanzania-ZambiaRailway.Morrison,WayneM(2017).‘China’sEconomicRise:History,Trends,Challenges,and

ImplicationsfortheUnitedStates’,CongressionalResearchService.Moyo,Sam(2016).‘PerspectivesonSouth-Southrelations:China’spresenceinAfrica’,In-

ter-AsiaCulturalStudies,17:1,ss.58-67.Muekalia,DomingosJardo(2010),‘AfricaandChina’sStrategicPartnership’AfricanSecu-

rityReview,13:1,ss.5-11.

142

İbrahim ARSLAN

Nasaw,Danel;MarkRice-Oxley(2008).ChinaandRussiavetoZimbabwesanctions,theGuardian.

Okolo,AbutuLawrence(2015).‘China’sForeignPolicyShiftinAfrica:FromNon-Interfe-rencetoPreponderence’,InternationalJournalofAfricanRenaissanceStudies-Multi-,Inter-andTransdisciplinarity,10:2,ss.32-47.

OrganizationofAfricanUnity(OAU),SouthAfricanHistoryOnline(SAHO).AfricanUnion,AUinaNutshell.Pilling,David(2017).‘ChineseinvestmentinAfrica:Beijing’stestingground,FinancialTi-

mes.Rossouw,Gj;SofieGeerts;NamhlaXinwa(2014).Africans’PerceptionsofChineseBusiness

inAfrica:ASurvey,EthicsInstituteofSouthAfrica.Tepebaş,Ufuk(2015).‘JohannesburgZirvesive6.Çin-AfrikaİşbirliğiForumu’,TASAM.Wendt, Alexander (1995). ‘Constructing International Politics’, Internatrional Security,

Cilt:20,Yaz.Wendt,Alexander(1994).‘CollectiveIdentityFormationandtheInternationalState’,Ame-

ricanPoliticalScienceReview,Cilt:88,No:2.Workman,Danial(2017).CrudeOilImportsbyCountry’,World’sTopExports.Zeleza,PaulTiyambe(2014).‘TheAfrica-Chinarelationship:challengesandopportunities’,

CanadianJournalofAfricanStudies/Revuecanadiennedesétudesafricaines,48:1,ss.145-169.

Zhang,Xialoling;HermannWasserman;WinstonMano (2016). ‘China’s expanding inf-luenceinAfrica:projection,perceptionandprospectsinSouthernAfricancountries’,Communicatio,42:1,ss.1-22.

Zhao,Suisheng(2014).‘ANeo-ColonialistPredatororDevelopmentPartner?China’sen-gagementandrebalanceinAfrica’,JournalofContemporaryChina,Vol.23,No.90,ss.1033–1052.