BİTKİ BİLGİSİ - anadoluparkbahceler.com · I. GÖVDESİZ BİTKİLER (Thallophyta) Bakteriler Mavi-yeşil algler Alkler Mantarlar Karayosunları II. GÖVDELİ BİTKİLER (Cormophyta)

BİTKİ BİLGİSİ

H A Z I R L AY A N L A R

Murat ERMEYDAN Nazmiye ERMEYDANPeyzaj Yüksek Mimarı Peyzaj Yüksek Mimarı

Gülcan BEKAROĞLUZiraat Mühendisi

1. GİRİŞÜlkemiz dünyanın sayılı flora ve vejetasyon merkezlerinden birisidir. Tahminen

9000 otsu ve odunsu bitki doğal olarak yetişmektedir. Daha basit organizasyonlu bitki-leri de eklersek bu sayı 12000 e çıkmaktadır. Ülkemizde doğal yetişen bu bitkilerin ya-nında ülkemize adapte olmuş ve yetiştirilen doğal olmayan bitki sayısı da az değildir. Bukadar zengin floranın içinde bitkilerin dünyasına biraz daha yaklaşıp onları algılamak is-tediğimizde bilmemiz gereken ve bizim bilmediğimiz birçok soru ile karşılaşırız.

Bir alan bitkilendirilmek istenildiği zaman kullanılacak bitki materyali ve bitki ile il-gili olan terimlerin bilinmesi gerekmektedir. İlk olarak kullanacağımız bitkinin ağaç,ağaççık, çalı, tek yıllık gibi özelliklerden hangi özelliği taşımasını istediğimize karar ver-meliyiz. Daha sonra bitkinin iklim, toprak vb ihtiyaçlarını bilmemiz gerekmektedir. Ta-ban suyu yüksek bir yere suyu sevmeyen, güneş görmeyen bir alana güneşli alanda yeti-şen, rüzgarlı bir alana rüzgardan kolay etkilenen bir bitkiyi diktiğimizde istediğimiz so-nucu alamayız. Bitki istekleri tam karşılanmadığı için gelişmesini tamamlayamayarakömrü kısalacak belki de hemen ölecektir.

Bitki bilgisi olarak hazırladığımız bu çalışmada birçok bitkinin toprak, sıcaklık, nemgibi ihtiyaçlarını, etkilendikleri hava koşullarını, bitkilerin gençlik evresinden itibarenulaşabilecekleri nihai boyutlarını, üretim tekniklerini, budanabilme durumlarını, mev-simlere göre çiçeklenme, renklenme ve meyve özelliklerini, bitkilerin alt tür ve kültivar-larını bulacaksınız. Bu bölüm (kitapçık) bitkiler hakkında genel bilgiler verilerek başlan-mış olup, üretim teknikleri ve isimlendirme ile devam edilmiştir. Bitkiler iğne yapraklıağaçlar, ağaççıklar, çalılar, yapraklı ağaçlar ve ağaççıklar, süs çalıları, sarmaşıklar ve yerörtücüler başlıkları altında sınıflara göre incelenmiştir.

Tarihi AğaçlarDünyada ve ülkemizde tarihe mal olmuş uzun ömürlü ve

boylu ağaçlara rastlamak mümkündür. Yaşamlarını asırlarboyunca devam ettirebilen ağaçlar belli özelliklere kavuştuk-larında anıt ağaç özelliği kazanmaktadır. Bizim küçük bir bit-ki olarak gördüğümüz ağaçları gelecek nesiller devasa boyut-lara ulaşmış ağaçlar olarak görmektedir.

Kuzey Amerika’da bugün canlı birer tabiat abidesi olarakömür süren Sekoya (Squoiadendron giganteum), GeneralSherman isimli ağacın boyu 82m çevresi 30m ve yaşı ise tah-minen 3500’dür. “General Grand Tree” isimli bir diğer ma-mut ağacı 85m boyundadır ve çevresi 34m’dir. Yaşı tahminen3500 olan bu ağacın gövde ağırlığı 565 ton, hacmi ise 1500metre küp olarak hesaplanmıştır.

Bugün dünyanın en boylu ağaçları olarak Avustralya kıtasında doğal olarak yetişenOkaliptüs ağaçları gösterilmektedir. Bir türünde “Eucalyptus amygdalina” 92m boy öl-çülmüştür. Kuzey Amerika’nın güneyinde, Meksika ve Guatemala’da su basar ormanla-rında yetişen bataklık servisi (Taxodium mucronatum) fazla boylanmamakla beraberdünyanın en fazla çap yapan ağaçlarındandır. (10-16m). Söz konusu bu ağacın yaşı da4000-5000 olarak tahmin edilmektedir.

BİTKİ BİLGİSİ

15

Ülkemizde de tarihe tanıklık etmiş birçok asırlık ağaç bulunmaktadır. Bunlardan ba-zıları ise; Bursa’da bulunan İnkaya çınarı; yaklaşık 600 yaşında, yüksekliği 40m çevresiise 9,2m civarındadır. Nevşehir Özkonak’ta bulunan yaklaşık 520 yaşında olan sapsızmeşe ağacı (Quercus petraea) 30m boya ve 5,50m çevreye sahiptir.

2.GENEL BİLGİLER

2.1.BitkilerI. GÖVDESİZ BİTKİLER (Thallophyta)

Bakteriler Mavi-yeşil algler AlklerMantarlar Karayosunları

II. GÖVDELİ BİTKİLER (Cormophyta)EğreltilerTohumlu veya çiçekli bitkiler (Spermatophyta)

Bitkiler dünyasının en gelişmiş grubunu Spermatophyta (Tohumlu veya çiçekli bit-kiler) oluşturur. Spermatophyta kendi arasında iki grupta incelenir:

Gymnosperm (Açık tohumlu bitkiler): Tohumu taşıyan karpel (değişikliğe uğra-mış yaprak) kapanmamış yani tohum açıktadır. Yani tohum pulları açık kalanlar.

Angiosperm (Kapalı tohumlu bitkiler): Tohumu taşıyan karpel (değişikliğe uğra-mış yaprak) veya tohum pulu iki yan kenarlarıyla birleşerek kapalı bir muhafaza (Ovar-yum) oluşturmuştur.

Tohumla (meyve) üreyen ve çiçekli bitkiler diye isimlendirilen yüksek organizasyon-lu bitkiler “Odunsu” ve “Otsu” olmak üzere iki gruba ayrılırlar.

“AĞAÇ”: Boyu en az 5 m, çapı da 10 cm’den az olmayan, dal, sürgün ve yaprakla-rın oluşturduğu tepe tacını tek bir gövde ile taşıyan, her sene çap artımı yaparak kalınla-

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

16

şan, boy büyümesi yaparak boylanan ve dokularındaki hücrelerin büyük bölümü odun-laşmış olan uzun ömürlü odunsu bitkilerdir.

“ÇALI”: Toprak seviyesinden itibaren aynı kalınlıkta birçok gövdesi bulunan ve faz-la boylanmayan (ancak 5m’ye kadar ulaşabilen) odunsu bitkilerdir.

Ağacı Oluşturan BölümlerKök: Topraktan su ve suda erimiş halde bulunan maddelerin yapraklara ulaştırılma-

sında iletim boruları yardımı ile hizmet eder ve gövdeyi toprağa bağlar.Gövde: Dal ve sürgünlerden oluşan tepe çatısını (tacı) taşır, desteklik görevi yapar

köklerin aldığı su ve suda erimiş maddelerin yapraklara ulaştırılmasında iletim borularıyardımı ile hizmet eder, organik maddeleri depolar. Günlük hayatımızda yüzlerce kulla-nış yeri olan odun hammaddesi de gövdede oluşur.

Tepe tacı: Ağacın mimari yapısını oluşturan ve her sene tepe ve yan tomurcuklan ileboy büyümesi yapan “uzun sürgün”ler ile, çok yavaş büyüyen ve üzerinde çoğunlukla çi-çek (meyve) tomurcukları taşıyan “kısa sürgün’lerden oluşur. Sürgünler üzerinde yaprakve çiçek tomurcukları taşıyan dalların gençlik safhasıdır.

Ağaçların gençlik döneminde piramidal olan tepe taçları ileri yaşlarda yayvanlaşırHayatı boyunca tepesi dar-sivri kalan ağaçlar (Ehrami Kavak. Ehrami Servi) olduğu gibi,dal ve sürgünleri yerlere kadar sarkık ağaçlar da vardır(Salkım Söğüt). Fıstık Çamı, Ce-viz, Meşe, Kestane gibi ağaçlar da yayvan ve geniş tepelidirler.

Tepe tacını oluşturan uzun ve kısa sürgünlerden başka, gövde ve dalların kabuklarıaltında uyuyan gözler vardır ki kuvvetli ve aşırı budamalar veya tepe kurumaları gibi ne-denlerle ağacın tepesi ile kökleri arasındaki dengenin bozulması durumunda bu tomur-cuklar kabuk altından sürerler ve ağacın gövdesi yeniden genç sürgünlerle dolar. Bunla-ra “Su sürgünleri” denir. Ayrıca ağacın toprağa yakın gövdesi veya kökleri yaralandığın-da buralardan bir takım sürgünler sürer ki, bunlara “Kök ve Kütük sürgünleri” denir. Bal-talık ormanlar bu sürgünler yardımı ile yenilenir işletilir.

Odunsu Bitkilerde Organlar1. KökGörevi, topraktan su ve suda erimiş halde bulunan anorganik maddelerin alınması-

nı sağlar, aynı zamanda bitkilerin toprak üstü organlarını toprak altına bağlar. Ayrıca göv-de ve yapraklarda olduğu gibi yedek madde depo ederler.

Depo kökleri: (Şeker pancarı, havuç gibi) Besin maddesi depo ederler.Tutunucu kökler: Hedera helix, orman sarmaşığında olduğu gibi adventif (sonradan

oluşan) kökler.Destek kökleri: Ficus religiosa (Brahman inciri), Monstera (Devetabanı)’da olduğu gibi.Özümleme kökleri: Epifit bitkilerde havada kalan klorofil taşıyan kökler gibi.Hava kökleri: Bataklık servisi gibi bataklıklarda yetişen bitkiler toprak ve sularda ok-

sijen yetersizliğini gidermek için toprak ve su yüzeyine çıkardığı domuz burnu şeklinde-ki köklerdir.

2. Gövde ve SürğünlerOdunsu bitkilerde gövde, her yıl kalınlaşan, toprak seviyesinden yükselmiş olarak

ana ve yan dallar ile sürgünleri ve bunlar üzerinde yer alan yaprak, çiçek, kozalak veya

BİTKİ BİLGİSİ

17

meyveleri birlikte taşıyan, ağaç ve çalıların tabii ömürleri kadar kalıcı, odunlaşmış bir or-gandır.

Buna karşılık otsu bitkilerde gövde bir sene içinde (bir vejetasyon periyodunda) ge-lişen, yaprak ve çiçek açan, meyve ve tohum veren, aynı sene içerisinde ölen, kısa ömür-lü bir organdır.

Sürgünler, ağaç ve çalıların habitusunu (genel görünümünü) oluşturur. Üzerindeyaprakları, çiçek, tohum, kozalak ya da meyveleri taşıyan dalların veya gövdenin gençliksafhasıdır. Sürgün sözcüğü ile pek fazla yaşlanmamış gövde ve kalın dallar ucundaki bir-kaç yıllık genç dallar kastedilir.

Uzun Sürgün: Tomurcukları belirli internodlarla (aralık) birbirinden ayrılmış, ağaçve çalılarda “boy büyümesi” sağlayan ve uzun ömürlü sürgünlere denir.

Kısa Sürgün: İnternodlar (tomurcuklarının aralıkları) birkaç milimetreyi geçmeyen,kısa ömürlü ve ağacın gövde ve dallarının uzamasında rolü olmayan sadece üzerinde ve-jetatif (yapraklar) veya generatif (çiçek, tohum, kozalak) organları taşıyan sürgünlere dekısa sürgün adı verilir. Mesela Çamlarda 2,3.5 iğne yaprak veya Sedirlerde birçok iğneyaprak püskül gibi bir arada kısa sürgünlere bağlıdır Armut, Erik ve Elmada çiçek veyameyveler kısa sürgünlerde yer alır.

Kök ve Kütük Sürgünü: Çoğunlukla yapraklı ağaçlarda ve bazı iğne yapraklılardakök veya gövdenin yaralanması veya kesilmesi halinde, yara kambiyumundan oluşur. Butomurcuklardan oluşan sürgünlere de “Kök sürgünü” veya “Kütük sürgünü” denir,

3. KabukKabuk özellikle sürgün ve yapraklarına ulaşılamayacak kadar boylanmış veya sonba-

har ve kış aylarında yaprakları dökülmüş bulunan yaşlı ağaçların tanınmasında, enönemli karakteristiklerden biridir.

Dış kabuk canlı iç kabuk ile kambiyumu korumaktadır. Bazı ağaçlarda ilk teşekküleden periderm uzun yıllar hatta ağacın hayatı boyunca üzerinde kalmaktadır. Bu tip ka-buklarda hücreler radyal yönde bölünmek ve büyümek suretiyle çevresini genişletmekteve böylece çap artımına ayak uydurabilmektedir. Bunun sonucu olarak da, yaşlı ağaçla-rın kabukları düz pürüzsüz ve çatlaksızdır. Örneğin Fagus (Kayın), Carpinus(Gürgen),Fraxinus ornus(Çiçekli dişbudak), Laurus nobilis (Defne) gibi.

Bazı ağaçlarda ise, ilk oluşan peridermin altında yeni yeni peridermler oluşur ve ön-ceki peridermlerin içeri ile bağlantısı kesilerek ölürler, çatlarlar ve bunların sonucundakabuğun dış görünüşü pullu veya boyuna çatlaklı olur. Örneğin, Betula(Huş)’larda, bazıAkçaağaç türlerinde ve Rosaceae familyasının bazı cins ve türlerinde (Örneğin; Prunustürlerinde) görüldüğü gibi kabuk kâğıt gibi ince ve geniş levhalar halinde soyulur. Meşetürlerinde Örneğin; Q.cerris, Q.libani gibi “Kırmızı Meşeler” grubunda kabuk çok kalınderin çatlaklı, pullar uzun ve geniştir.

Kabuk rengi ağacın yaşına göre değişikliğe uğramakla beraber türlerin tanımında ko-laylık sağlayabilir. (Örneğin Pinus sylvestris (Sarıçam)’de kabuk tilki sarısı rengindedir,diğer yerli çam türlerimizden kolaylıkla ayırt edilebilir. Asya Servi Kavağında kabuk düzparlak ve kireç beyazı renginde olduğu halde, Avrupa Servi Kavağında kabuk koyu es-mer renkli ve çatlaklıdır.


18

4. TomurcukTomurcuk, yaprakları birbiri üzerine sıkıca kapanmış ve internodları uzamamış bir

embriyonik sürgündür. ‘Sürgünün gençlik devresi” veya ‘Genç bir sürgünün kışlamaşekli’ de denilebilir.

Bu tanımlara göre tomurcuk internodları çok kısa olan bir sürgün olup yaprak ve çi-çek partileri bu sürgün üzerinde karşılıklı, sarmal veya çevrel olarak birbirinin üzerinekapanmış, tıkız bir şekilde istiflenmiş vaziyettedirler ve çoğunlukla “Pul” adı verilen me-tamorfoza olmuş (değişime uğramış) yapraklarla dıştan örtülerek korunmuştur.

Tomurcuklar Üç Ana Tipte Toplanabilir1. Uyuyan Tomurcuklar (Uyuyan gözler): Başlangıçta normal oluşmuş, fakat geliş-

meleri frenlenen ve ancak dışarıdan bir etkiyle (Örneğin; çiçek ve sürgünlerin donması,sürgün tepesinin kesilmesi gibi) uyarılarak kabuk üzerinde sürebilen tomurcuklara de-nir.

2. Arızi (Adventif) Tomurcuklar: Kök ve gövdelerin yaralanmasından sonra oluşantomurcuklardır.

3. Kış Tomurcukları: Vejetasyon periyodunun sonuna doğru normal renk ve büyük-lüklerini alan ve sürgünlerin üzerinde cins ve türlerine has bir diziliş gösteren tomurcuk-lardır.

Sürgün üzerinde yaprak koltuklarında yer alan tomurcuklara “yan durumlu” veya“lateral tomurcuk” tepede yer alanlara “terminal tomurcuk” gibi adlar verilir.Bunlardanayrı olarak “yalancı terminal tomurcuk” dan söz edilir. Bu tip tomurcuklar sympodial dal-lanma gösteren Kestane, Gürgen, Ihlamur, Çınar, Söğüt, Kayın’larda görüleceği gibi sür-günlerin uç kısımlan kuruyarak, tepeye yakın yan durumlu tomurcuk terminal durumageçer Lupla bakıldığında bu tomurcuğun yanında sürgünün kurumuş ucu, bir çıkıntı(mahmuz) halinde görülür.

Bazı tomurcuklar hem yaprak hem de çiçek partilerini bir arada taşırlar ki bunlara“karışık tomurcuk” adı verilir. Tomurcuklar çoğunlukla sürgüne doğrudan doğruya otu-rurlar. Bunlara “sapsız tomurcuk”, veya Kızılağaç ve Yalancı Cevizlerde olduğu gibi sür-güne bir sapla bağlanır ki bunlara “saplı tomurcuk” denir.

Çoğunlukla her yaprak koltuğunda bir adet yan durumlu, lateral tomurcuklar bulu-nuyorsa da, bazen bunların sayısı iki veya üçe çıkabilir; bu tip tomurcuklara “yedek to-murcuklar” adı verilir.

Tomurcuklar dıştan pulla örtülüp örtülmediğine veya örtülmüşse pul sayısına göre“Çıplak”, “Tek pullu” (Salix L-, Platanus L.), “Çift pullu” (Alnus L.), “Az sayıda pullu”(Castanea L., Tilia L.), “Çok sayıda pullu” (Prunus spinosa L.) gibi isimler alırlar.

5. YaprakYapraklar, sürgünler üzerindeki nodlara bağlı, (Nod; yaprağın sürgün üzerinde oluş-

tuğu yere verilen isimdir.) aya, sap ve taban gibi üç kısımdan oluşan, genellikle geniş,yassı ve yeşil bir organ olup, bitkilerde gaz alışverişinde bulunurlar, terleme (transpiras-yon) ve özümleme (fotosentez) yaparlar. Sürgünlerin nodlarında, vejetasyon konisininyaprak taslaklarından bir yan organ olarak meydana gelirler.

BİTKİ BİLGİSİ

19

Yaprak Sapı: Yaprak sapı (petiol) kısa veya uzun, ince ya da kalın, silindirik, köşeliveya yandan basık olabileceği gibi, tüylü, siğilli veya az çok üstten boylu boyunca oluk-lu veya yanlardan kanatlı olabilir.

Yaprak sapının olmaması veya yok denecek kadar kısa olması halinde, yaprak ayasısürgüne doğrudan doğruya oturur ki (Quercus robur- Saplı meşe gibi) böyle yapraklara“sapsız” (sessile) denir. Yaprak sapının sürgüne bağlandığı yerde, sapın iki tarafında birçift zarsı veya yaprak biçiminde çıkıntılar görülür, bu organlara “kulakçık” adı verilir.

Yaprakların sürgünler üzerinde 4 değişik tipte dizildikleri görülür;1.Karşılıklı (opposit): Her nodda karşılıklı bir çift yaprak bulunur. (Acer, Fraksi-

nus. Aesculus Cornus)2. Çevre (vertisillat): Her nodda üç veya daha fazla sayıda yaprak çevrel olarak bu-

lunur. (Nerium, Catalpa)3. İki Sıralı Sarmal (almaşlı): Yapraklar sürgün üzerinde iki sıra boyunca ve her

nodda bir yaprak çıkacak şekilde dizilmişlerdir. (Fagus, Castanea, Carpinus, Ulmus,Coryllus, Tilia).

4. Çok Sıralı Sarmal (spiral): Bir nodda tek yaprak bulunur ve müteakip yaprak-lar sürgün üzerinde helezoni bir tarzda dizilerek yer alırlar (Quercus, Populus, Salix, Jug-lans, Alnus).

Yaprak Şekilleri: Yaprak ayası, yaprağın yassılaşmış, az veya çok geniş yüzey oluş-turan yeşil kısmıdır Yaprak ayasının çeşitli şekillerine göre isimler verilmiştir: Örneğin,iğne, ipliksi, şeritsi, yumurtamsı, ters yumurtamsı, eliptik, mızraksı, yüreksi, ters yürek-si, böbreksi, geniş eliptik, dairemsi, baklava dilimsi, deltat, oraksı, kılıçsı, yelpaze, filku-lağı şekilli, biz şeklinde gibi.

Yaprak Kenarı: Yapraklar ayanın kenar şekillerine göre de değişik adlar alırlar. Düzveya tam kenarlı, dişli, testere dişli, oymalı veya dilimi çift sıralı dişli, dalgalı gibi. Yap-rak kenarlarındaki dalgalılık az veya çok, düzenli veya düzensiz bir şekilde parçalanmagösterir ki bu şekildeki yapraklara loplu denir.

Yaprak Tipleri; Bir sap üzerinde tek olarak bulunan yapraklara “Basit” (yalın), ayaparçalanarak ayrı ayrı bölümlere (yaprakçıklara) ayrılmış ise, bu tip yapraklara da “Bile-şik” veya “Tüysü”’ denir. Bileşik yaprakta en uçtaki yaprak tek ise “Tek Tüysü”, çift ise“Çift Tüysü” terimleri kullanılır. Tüysü yapraktaki yaprakçıklar da ikinci veya üçüncüderecede yaprakçıklara bölünmüş olabilir (Acacia dealbata ve bazı eğreltilerde olduğu gi-bi) Bunlara “Katlı Tüysü” adı verilir.

Yaprak Tepesi: Yaprak ucunun veya tepesinin şeklini tanımlamak için de kullanılanterimler vardır. Örneğin, sivri. yuvarlak, küt, küt ve kesik, kertikli, damla uçlu, kılçıksıuçlu, biz uçlu gibi.

Yaprak Tabanı: Yaprak ayasının sapa bağlandığı taban (dip) kısmı için de bazı terim-lere gereksinme duyulur Taban çoğunlukla simetriktir. Bazı cins ve türlerde yaprak aya-sının bir yarısı diğerine nazaran daha uzun veya daha dardır; buna “Çarpık” ya da “Asi-metrik” yaprak denir.(Ulmus. Celtis. Tilia yapraklarında olduğu gibi.)

Yaprak Yüzeyi: Ayanın alt ve üst yüzünde örtü tüyleri bulunmazsa ‘’çıplak” terimikullanılır “Tüylü” olduğu takdirde, tüylerin karakterine ve sıklık derecesine göre (sık,


20

seyrek, kısa veya uzun, yumuşak, ipeksi. sert ve kilsi, dik veya yatık, basit veya dallı, yıl-dız şeklinde, keçe veya pamuksu tüylü gibi) isimlendirilirler. Aya, düz, parlak olabilece-ği gibi, küçük, sert ve sivri çıkıntılar ile kaplı bir yüzeye sahip olabilir. Bazı yapraklarınyüzeyleri bir mum tabakasıyla kaplı olduklarından dolayı mavimsi-yeşil (glaucus) renkligörünürler.

6. ÇiçekÇiçek eşeysel üremeye hizmet için yaprakları değişime uğramış bir kısa sürgündür.

Kısa sürgün üzerindeki yapraklar az veya çok değişikliğe uğrayarak çiçek örtüsü İle eşey-sel organları meydana getirmektedir. Her çiçek bir yaprağın koltuğundan çıkar, fakat buyaprak normal yapraklar gibi değil, daha çok pul şeklinde olup bazı bitkilerde iyice kö-relmiştir. Bu yapraklara “Brahte” denir. Brahtenin koltuğundan çıkan ve ucunda çiçek ta-şıyan dala çiçek sapı (pedisel) denir.

Erkek ve dişi organları bir arada bulunan çiçekler “erdişi veya erselik”(Hermafro-dit), erkek ve dişi organlardan yalnız birini taşıyanlara da bir eşeyli veya bir cinsli çiçekdenir.

Erkek ve dişi çiçekler aynı bitkinin ayrı ayrı dallarında yer alırsa (Örneğin Quercus,Betula. Abies, Pinus gibi) bu bitkilere “Bir Evcikli” bitkiler denir. Eğer dişi ve erkek çi-çekler ayrı ayrı ağaçlar üzerinde bulunuyorsa bunlara da “İki Evcikli” bitkiler denir. Ör-neğin Taxus, Salix, Populus gibi. Bazı bitkilerde hem erselik ve hem de erkek ve dişi çi-çekler ayrı ayrı bulunabilir, bunlara poligam bitkiler denir. Örneğin Fraxinus, Acer gibi.Yaprakların sürgün üzerindeki dizilişi; normal sürgünler dikkatli bir şekilde incelendiğin-de, çiçeklerde döllenme olabilmesi için, çiçek tozlarının (polenlerin) bir araçla dişi orga-nın stigmasına taşınması gerekir. Bu taşınma olayına tozlaşma denir Poleni rüzgârla taşı-nan bitkilere “Anemogam”,böceklerle taşınan bitkiler “Entomogam”, sularla taşınan bit-kilere “Hidrogam” ve tozlaşması kuşlarla olan bitkilere “Ornitogam” adı verilir. Bitkileraleminde polenlerin taşınması çoğunlukla rüzgarlar ve böcekler aracılığıyla olmaktadır.

Çiçek Kurulları: Çiçekler ya sürgünler üzerinde teker teker veya dallanmış bir ek-sen üzerinde birçok çiçek bir arada toplu halde bulunurlar. Bu toplu duruma, “ÇiçekKurulu” veya “İnflorosens” denir.

Çiçeklerin teker teker bulunması halinde, bu çiçek sürgünün ucunda yer almış iseartık o sürgünün vejetatif büyümesi durmuş olur; böyle çiçek “Terminal Çiçek” adınıalır. Eğer çiçek sürgünün tepesinde değil yanında yer almış ise çiçekler bitkinin vejetatifbüyümesine mani olmazlar. Bu durumda “Lateral Çiçek” adını alırlar.

Çiçek kurulları basit ve bileşik veya dallanma tarzına göre “Rasemoz” veya “Simoz”diye sınıflandırılır.

Rasemoz: Çiçek kurulunda monopodial bir dallanma görülür. Yani ana eksen büyü-meye devam eder, yan dallar bu eksenin yanlarından çıkarlar. Ana eksen yan dallardandaha hakim durumda kalır. İki gruba ayrılır.

(a) Yan eksenleri dallanmayan tipler1. Basit Salkım: Uzamış ana eksen üzerinde brahtelerin koltuğundan saplı çiçekler

çıkar.2. Başak: Uzamış ana eksen üzerinden brahtelerin koltuğundan sapsız çiçekler çıkar.

BİTKİ BİLGİSİ

21

3. Çomak: Ana ekseni kalınlaşmış ve etlenmiş bir başaktır. (Mısır)4. Kedicik: Ana ekseni aşağıya doğru sarkar, başağı andıran bir basit salkımdır.(Jug-

lans, Populus, Salix), 5. Basit şemsiye: Ana ekseni kısa kalmış ve her biri birer çiçek taşıyan yan dallar bir

noktadan çıkarlar.6. Basit yalancı şemsiye: Alt çiçeklerin sapları ana eksen seviyesine erişir.7. Kümeç: Kalınlaşmış ve ekseriyetle çiçek tablası şeklini almış ana eksenin çok sa-

yıda sapsız çiçekleri vardır.(b) Yan eksenleri dallanan tipler1.Bileşik salkım: Yan eksenleri dallanmış bir salkımdır.(Vitis-Üzüm, Syringa-Leylak

gibi) 2.Bileşik şemsiye: Yan eksenleri dallanan bir yalancı şemsiyedir. (Sambucus-Mür-

ver) Simoz: Çiçek kurulunda simpodial bir dallanma sistemi vardır. Ana eksenin büyü-

mesi devamlı değildir Bu eksen bir çiçekle sonuçlanıp olgunluğa kavuştuktan sonra, yaneksenler büyümeye devam ederek ana eksenin yerini alırlar.

1. Monokazyum: Bu tipte dallanma tek yan dalda devam eder.(Yelpaze, Helezon)2. Dikazyum: Karşılıklı duran aynı dereceden iki yan dalın dallanmaya devam etme-

si ile oluşan çiçek kuruludur. (Fagus, Quercus, Castanea. Carpinus, Betula)3. Polikazyum: İkiden fazla aynı dereceden yan dalın aynı noddan çıkarak dallan-

maya devam etmesine denir7. MeyveYan kenarları ile kapanmış bir veya çok sayıda karpelden oluşan, tohum tomurcuk-

ları olgun birer tohum haline gelinceye kadar onu içerisinde saklayan, daha sonra da et-rafa yayılmasına yarayan oluşuma denir.

I. Basit (Sade) Meyveler(a) Etli ve sulu meyveler. Üzümsü meyve-Üzüm, Defne, Portakal, Limon, BalkabağıÇekirdekli sulu meyve- Erik, Şeftali, Kiraz, Vişne, Kayısı, Ceviz, ZeytinYalancı etli meyve- Elma, Armut, Ayva (b) Kuru meyveler.(Tek tohumlu açılmayan kuru meyveler)Kanatlı-Akçaağaç, Dişbudak, Huş, KaraağaçKanatsız-Buğday, Arpa, Nuks, Kayın, Fındık. Meşe, Kestane,Kızılağaç)(c) Bir veya çok tohumlu açılan kuru meyvelerMagnolia, Fasulye, Erguvan,Kapsül-Salix, Populus, HaşhaşII. Agregat Meyveler: Tek çiçek çok pistilden oluşan meyvelerdir. Burada çoğunluk-

la etli kısımlar, çiçek tablasından gelişir.Örneğin; Çilek, Ahududu. Magnolia, Liriodend-ron

III. Bileşik Meyveler: Bazı bitkilerde meyveler sürgünlerde teker teker yer aldığı hal-de, bazılarında ise birçoğu bir araya gelerek “Meyve kurulu” meydana getirirler. Agregat


22

meyveden ayıran özellik, her bir pistilin ayrı bir çiçek çevresinin bulunmasıdır. Örneğin:Çınar, Sığla, İncir, Dut.

2.2. Vejetatif Üretme TeknikleriBu üretme tekniği süs bitkileri üretiminde temeldir. Vejetatif üretme veya eşeysiz üre-

me yoluyla çoğaltma, kök sürgünü, yaprak, yumru ve rizom gibi vejetatif bitki kısımla-rından alınan parçalarla yapılan üretme şeklidir. Vejetatif üretme teknikleri dört temelüretme metodunu içermektedir.

• Çelikle üretme, • Aşı ile üretme, • Daldırma ile üretme, • Diğer vejetatif üretme yolları I. Çelikle Üretme TekniğiÇelikle üretme tekniği üretilecek bitkiden alınan ve çelik adı verilen bir gövde, kök

veya yaprak parçası ile yeni bir bitki oluşturma tekniğidir.Özellikle herdem yeşil ve yarı daimi yeşil yapraklı türlerin hemen hemen hepsinde

tohumla üretme zaman aldığı ve buna rağmen istenilen nitelikler çoğunlukla sağlanama-dığı için bu türler ekseriyette çelikle üretilirler.

Çelik alınacak anaçlar her türlü hastalık, don ve kuraklık zararlarından etkilenme-miş, sağlıklı ve iyi yetişmiş bitkiler olması gerekmektedir..

Köklendirme ortamı ve ortamdaki rutubet faktörü köklenmeyi önemli ölçüde etkile-mektedir.

Çelikle üretme yöntemleri çok çeşitlidir.1- Gövde Çelikleriyle Üretme:a) Yumuşak (yeşil) Çelikle Üretme: Odunsu bitkilerin henüz odunlaşmamış olan

taze ilkbahar sürgünlerinden hazırlanan yumuşak çeliklerle birçok süs bitkisi üretilebilir.Bunların en önemlileri; Açelya, Acer saccarum (Şeker Akça ağacı), Amorpha, Ampelop-sis, Aralia, Berberis, Kelebek çalısı, Buxus, Eleagnus, Euonymus, Hydrangea, Ligustrum,Robinia, Rosa, Tamarix’dir.

Yumuşak çelikle üretmede çelik alma zamanının türlere ve iklim koşullarına göre isa-betli seçimi çeliklerin köklenmesinde çok etkilidir. Yumuşak ve yeşil çelikler tepe tomur-cuğu taşıyan sürgünlerden ‘Baş çeliği’ olarak alınır. Buna karşılık sürgünün altından yantomurcukları içerecek şekilde alınan ayak çelikleri tercih edilmez. Yumuşak çelikler da-ima yapraklı olarak, türüne göre değişmekle beraber 5-12cm boyunda genellikle 2-3 bo-ğumlu olarak hazırlanır ve kesim son boğumun hemen altından yapılır.

Çeliğin boyuna göre de toprağa girecek kısımdaki yaprakla yukarı doğru çekilerekgövdeyi sıyırmadan alınmalı ve çeliklerin üzerindeki bütün çiçek gözleri köreltilmelidir.

Çelik alımı ve kesimi sabah erken saatlerde yapılarak alınan çelikler hemen nemlen-dirilmiş çuval veya yosun içine konup serin ve nemli bir yere alınmalıdır. Çeliklerin bir-kaç dakika da olsa güneş altında kalmaları çok zararlıdır. Suda bekletilmeleri de tavsiyeedilmez. Kesilen çeliklerin hemen dikilmeleri gerekir. Dikim aralıkla türlere ve yaprakbüyüklüklerine göre değişse de yaprak kenarları birbirine hafif değecek şekilde dikim

BİTKİ BİLGİSİ

23

aralıklarının ayarlanması en iyi olur. Köklenme ortamı olarak dişli kum ile turba toprağıkarışımı iyi bir ortam oluşturur Dikimden hemen sonra yastıklar iyice sulanır. Bu suret-le çeliklerin ortamla iyi temas ettirilmesi sağlanmış olur.

İğne yapraklı türlerde de yumuşak çelik olarak sürgün uçlarından faydalanılır. Bun-lar keskin bir bıçakla bir sene evvelki yılın odunuyla birleştiği yerden kesilerek elde edi-lir. Chamaecyparis, Thuja ve birçok Juniperus türlerinde alışılagelmiş olarak yan sürgün-lerin kullanılması halinde çeliklerin kesilmesi yerine odundan koparılarak alınması dahauygundur.

b) Yarı Odunlaşmış (odunsu) Çelikle Üretme: Yarı odunlaşmış çelikler yumuşakbir ölçüde olgunlaşmış ve kısmen de sertleşerek odunlaşmaya yönelmiş olmaları ile fark-lılık gösterir. Sert çeliklerden ise onlar gibi tamamen odunlaşmış olmamalarıyla ayrılırlar.Bu yöntemle Orman gülleri, Pittosporumlar, Kamelyalar, Laz kirazları. Çobanpüskülleri.Limonlar gibi büyük yapraklı daimi yeşil bitki türlerinin üretilmesinde kullanılır. İğneyapraklı türlerde ise Porsuk, Cyriptomeria ve ardıçlar bu şekilde üretilir.

Bu çelikler büyüme mevsiminin sonlarına doğru sürgünler kısmen olgunlaştığındaalınır, genellikle Ağustos ayı ve kısmen de Eylül başları bu konuda en uygun zamandır.Çelik alınacak anaçların mümkün olduğu kadar genç olması ve yaşlı anaçlardan ziyadealt dallarından faydalanılması başarı şansını yükseltir.

Yarı odunlaşmış çelikler tepe kısmındaki yapraklar bırakılmak ve dip kısmındakilerkoparılmak suretiyle ve diğer koşullara göre 7.5 15 cm boylarda hazırlanır. Yaprak satıh-ları kesilerek küçültülür. Olgunlaşmış sürgünlerin uçları çelik olarak kullanıldığı gibisürgünün alt kısımları da ayak çeliği olarak alınıp kullanılabilir. Kesim bir boğumun he-men altından yapılır.

Herdem yeşil türlerde bu çelikler uç veya baş çeliği olmakla beraber, adi çelik, ök-çeli çelik ve dipçikli çelik, olmak üzere üç tıp olarak alınabilir. Adi çelikler: yalnız oyılın sürgününü içerir. Ökçeli çelik; çeliğin tabanında, geçen seneki yanı iki yıllık odun-dan küçük bir kısmı da içerir. Dipçikli çelik ise: daha yaşlı dalın 1-2,5cm uzunluğundabir parçasını da taşır.

Yapraklı yarı odunlaşmış çeliklerin, daha rutubetli ortamlarda köklendirilmesi şart-tır.

c) Sert (odun) Çelikleriyle Üretme: Bir yaşında tamamen olgunlaşmış ve odunlaş-mış sürgünlerden elde edilen çeliklerle yapılan üretme şeklidir. Bu çelikler büyüme dur-duğunda, yani latent devrede gerçekleştirilir (Yapraklı türlerde yapraklar döküldüktensonra). Söğüt, kavak (akkavak ve titrek kavak dışında) türlerinde, sürünücü ardıçlar, ya-lancı serviler, ladinler, tsuga ve sedirlerde bu yöntem uygulanır.

Geç ilkbahar ve erken kış, çelik alımları için en uygun zamandır. İğne yapraklı tür-lerde, anaç bitkiler ilk kış soğuğunu gördükten sonra tam dinlenme haline geçtikleri son-bahar sonu ve kış başları en iyi çelik alma zamanıdır. Alınan çelikler uygun saklama ko-şullarında ilkbahara kadar saklanırlar. Çelikler muhafaza edilirken sık sık kontrol edilir-ler.

Çelik alırken yumuşak çeliklerin aksine sürgün uçları kullanılmaz. Zira sert çelik içinonlar çok zayıf kalır. Bu yüzden ayak çelikleri tercih edilir Çelikler 10-20cm uzunluğun-da ve 3-5 boğumludur. Çelikler tabanda gözün hemen altından kesilirse köklenme daha


24

fazla olur. Çeliğin hemen üst kısmı da fazla koltuk kısmı kalmaması için en üst gözünhemen üstünden düz veya daha iyisi eğimli olarak kesilir.

Odunsu çelikler de yumuşak çeliklerde olduğu gibi adi çelik, ökçeli ve dipçikli çelikşeklinde alınabilir. Çeliklerin dikileceği ortamın derin ve entansif işlenmiş, gübrelenmiş,organik maddece zengin kumlu balçık toprağı içeren ortamlar olması tercih edilir. Dikimsonbaharda olabilirse de ilkbahar tercih edilir.

Dikimlerde çeliğin en az iki gözü toprak altında kalmalıdır. En iyisi bir gözün topraküstünde kalarak üstünün de hafif bir kapama materyali kullanılarak örtülmesidir. Dikim-den evvel yastıklara siyah plastik örtü serilmesi ve dikimin bu örtüyü delerek yapılmasıköklenmenin daha iyi yapraklanmanın daha sıhhatli olmasını sağlar.

2-Kök Çelikleriyle Üretme:Köklerden alınan parçalarla yapılan üretme olan bu tür çok kullanılan bir yol değil-

dir. Fakat bazı bitkiler için uygun bir yöntemdir Eğer bir bitki türü doğal şartlar altındakolayca kök sürgünü verebiliyorsa bu bitki kolaylıkla kök çelikleriyle üretilebilir. Bu türbitkilerin başlıcaları; Robinia. Albizzia, Ailanthus, Aesculus, Prunus, Daphne, İlex, La-gerstroemia, Rhododendron, Syringa, Yucca filamentosa’dır.

Kök çeliklerinde köklerde yer alan uyuyan gözler veya adventif gözlerden sürgünleroluşmaktadır. Adventif tomurcuklar daha ziyade en üstte köklerin kalın kısımlarında yeralır. Dolayısıyla bu kısımlar en iyi kök çeliklerini verirler.

Kök çelikleri sonbahar veya kış başlangıç ile kış kök çelikleri olarak Ocak, Şubat veMart aylarında alınıp dikilebilirler. Her ne şekilde olursa olsun çelik almada Mart ayınıgeçirmemek gerekir.

3-Yaprak Çelikleriyle Üretme:Bir yapraktan yeni bir bitkinin üretilmesi yöntemidir. Bu üretmede ya yalnız yaprak

ayası kullanılır veya yaprak ayası yaprak sapıyla birlikte kullanılır. Her iki durumda dayaprağın tabanından adventif kökler ve üstten de bir adventif sürgün çıkarak yeni bir bit-ki oluşturur. Yeni bitki oluşurken bunu sağlayan yaprak da çoğunlukla ölür ve yok olur.

Yaprak çeliklerinin başarılı bir köklenme yapabilmesi için 18-24 derecelik bir havasıcaklığı ile nemli bir hava, bol ışık ve nemli iyi havalanan süzek bir köklendirme ortamıaranır. Bu üretme tarzı Kalanchoe, Peperomia, Afrika menekşeleri. Peygamber kılıcı, Rexbegonyalar, Zambaklar, Sedum türleri, Kauçuk ve Kamelyalarda kullanılır.

4-Yaprak-Tomurcuk (göz) Çelikleriyle Üretme:Bu tip çelikler bir yaprak ayası, yaprak sapı, koltukaltı gözü veya bir göz ile küçük

bir gövde parçasından oluşur. Bu konuda dikkat edilecek husus, çeliğin alındığı zamanyaprak ve sapı kadar gözün de olgunlaşmış olması gerekir. Çelikler genellikle Temmuz-Eylül arası bu duruma ulaşmış olurlar.

Diffenbahia, Rhododendron, Camelia, Vitis ve Rubuslar bu yöntemle kolaylıkla üre-tilir. Dişli kum bu yöntem için iyi bir köklendirme ortamı oluşturur iyi bir köklenme içinköklenme ortamı ısıtılmalı ve nemli tutulmalıdır.

Çelikle üretmede hangi yöntem uygulanırsa uygulansın köklenme süresi boyunca ih-timamlı bir bakım gerekir. Bu konuda sulama en başta gelen bakım tedbiridir. Sulama çe-liğin köklerini oymayacak şekilde ince süzgeçler veya şişleme ile yapılır.

BİTKİ BİLGİSİ

25

II. Aşı ile Üretme TekniğiAşı ile üretme tekniği, üretilmesi istenilen bir bitkinin bir parçasını, kökünden fay-

dalanmak istenilen başka bir bitkiyle kaynaştırarak tek bir bitki olarak geliştirme tekni-ğidir. Bitkinin toprak üstü kısmını yani gövde ve dallarını oluşturmak üzere asıl üretil-mesini istediğimiz bitkiden alınan kısma ‘kalem’ veya ‘Göz’ denir. Bunlardan kalem, üze-rinde birkaç uyur göz bulunan bitki parçasıdır. Yeni bitkinin kök kısmını oluşturacakolan aşı kısmına ise ‘Anaç’ veya ‘Altlık’ denir Böylece kalem veya göz anaçla birleştiril-mek üzere anaca aşılandığı zaman anaç kökü oluştururken, kalem veya göz de sürerekyeni bitkinin gövde ve dallarını oluşturur

Bazı süs bitkileri yeterli derecede köklendirilemedikleri için bunların ekserisi aşı yo-luyla çoğaltılır

Bir aşının tutmasını etkileyen en önemli faktörler şunlardır:1, Kalem ve anaç birbiriyle uyuşur olmalıdır2 Aşıda başarı türlere göre de değişmektedir. Bazı türlerde aşılama başarısı düşüktür.

Örneğin Meşeler. Kayınlar çok güç aşılanır,3. Anaç kaliteli, kuvvetli ve genç bir fidan olmalıdır.4. Kalemlerin alınması ve aşının yapılması için en uygun zaman seçilmelidir. Genel-

de kalem aşıları için yaz aşısı dışında en başarılı aşı zamanı, ilkbaharda anaçta kök faali-yeti başlarken fakat kalemde gözler henüz uyku durumundayken yapılan aşıdır.

5. Kaynaşmanın çabuk olması için kalem ile anaç mümkün olduğunca sıkı bir şe-kilde üst üste gelmelidir.

6. Aşı yeri süratle uygun bir macunla kapanmalıdır.7. Aşıdan sonra uygun bir bakım ve ihtimam icap eder.8. Havanın ve ortamın rutubeti ve sıcaklık şartları uygun olmalıdır.Aşılama yöntemleri iki ana metoddan oluşur. Birincisi “Kalem aşısı” ikincisi ise yal-

nız bir göz içeren sürgünü kullanıldığı “Göz aşısı”dır.Kalem Aşısı Metotları: Üzerinde birkaç tomurcuk bulunan ve “Kalem” adı verilen

bir gövde parçası kullanılarak yapılan aşı yöntemi “kalem aşıları” adı altında toplanır.Birçok kalem aşısı metodu vardır. Bunlardan en önemlileri şunlardır;

1. Bindirme Aşı: Bu yöntemde esas olan anaç ve kalemin aynı kalınlıkta olmasıdır.Uygulamada anaç ve kalemde birbirine denk uzunluk ve şekilde birer kesit oluşturulur.Kesitin keskin bir aşı bıçağıyla bir kerede açılması, düz ve pürüzsüz bir satıh sağlayarakbaşarı oranını arttırır. Her iki kesim yüzeyi birbirine intibak edecek şekilde kalem anacınüstüne oturtulur ve bir lastik veya rafya ile bağlanır, sonra da macunlanır. Bağlama vemacunlama sahasına girecek tomurcuk üzerine bağ gelmemeli ve tomurcuğun üstününmacunlanmamasına dikkat edilmelidir.

İntibakın daha iyi sağlanması için karşılıklı kesitlerde ikinci bir kesim yapılarak kar-şılıklı diller oluşturulur, anaç ve kalem birbirleri üstüne getirildiği zaman bu diller birbi-rinin içine girerek iyi bir uyum sağlarlar. Bu özel şekle “Dilcikli Aşı” denmektedir. Dilcik-li aşıda tutma oranı daha yüksek olur.

Castanea, Clematis, Cornus. Crataegus, Hibiscus. Malus. Morus, Pyrus, Syringa, Ul-mus, Weigela türlerinde özellikle dilcikli aşı kullanılmaktadır. Tutma oranı düşük, sert


26

odunlu yapraklı türler olan Meşe ve Kayınlar için de dilcikli aşı önerilir.2. Yanaştırma Aşı: İki serbest bitkinin gene kendi köklerini muhafaza edecek şekil-

de her birinin gövdesinde oluşturulan çeşitli tipte kesim satıhlarının üst üste getirilecektarzda her iki bireyi birbirine yanaştırarak uygulanan bir aşılama yöntemidir.

Gövdede oluşturulan kesim satıhlarının şekline göre “Kertikli yanaştırma aşı”, “Dil-cikli yanaştırma aşı”, Kakmalı yanaştırma aşı” gibi çeşitleri vardır.

3. Yarma Aşı: Bu aşı genellikle tepe seviyesinde yapılır. Bunun için anaçta kalem ka-lınlığına denk yükseklikte tepe sürgünü kesilerek atılır. Bu kısımda ibre ve yapraklar te-mizlenir. Bundan sonra kesitin ortasında kalemi oluşturacak şekilde ve uzunlukta tepesürgünü boyunca uygun derinlikte bir yarık oluşturulur. Diğer taraftan aynı kalınlıkta ka-lem de kama şeklinde iki yüzü kesilerek hazırlanır. Anaçta açılan yarığa kalem kama şek-linde oturularak aşı tamamlanır.

Yarma aşı Hatmiler, Kamelya, Kartopu, Melez(Larix), Vitis, Mürver cinslerine ait tür-lerde başarıyla uygulanır. Göknar, Sedir ve Çam türleri de bu aşıya uygundur.

4. Keçiayağı veya Kakma Aşı: Bu metot yaprağını döken türlerde geniş bir uygula-ma yeri bulmaktadır. Anacın kalemden kalın olduğu durumlarda uygulanır. Anaçta birtarafa doğru hafif meyilli pürüzsüz bir kesit açılır. Sonra kesitin daha yüksekte kalan kıs-mında aşı çakısı ile üç köşeli uzunca bir kama oyuğu oluşturulur. Kalemde de bu oyuğauygun iki tarafı kesilmiş bir kesit meydana getirilir. Anaçtaki oyuğa kalem tam isabet et-tiği zaman bağlamaya dahi ihtiyaç kalmaz fakat iyi bir macunlama şarttır.

5. Kabuk Aşısı6. Kök Aşıları7. Boğaz Aşıları8. Çifte Aşı9. Ters AşılarGöz Aşısı Metotları: Üzerinde bir göz veya tomurcuk bulunan küçük bir kabuk par-

çasından alınan bir kalem kullanılarak yapılan aşılama yöntemine “Göz Aşısı” veya “To-murcuk Aşısı” denir. Birçok bitki türlerinde yaradan sakız akımı olması dolayısıyla di-ğer yöntemler başarılı olmamakta, yalnız göz aşısı başarılı olmaktadır.

Göz aşıları genellikle genç anaçlara veya ince dallar ve nodlar arasına yapılır. Bu iti-barla anaç olarak bir yıllık fidanlar yeterlidir.

Genellikle göz aşıları anacın aktif olduğu ve kabuğun odundan kolaylıkla ayrıldığı,gözün yani tomurcuğun ise iyi geliştiği aylarda yapılır. Göz aşıları iki kısımda ele alına-bilir.

1.Sürgün Göz Aşıları: Sürgün göz aşılarında anaca yerleştirilen göz, aşının yapıldı-ğı yıl içinde sürgün verir. Bu aşılar ‘erken sürgün göz aşıları’ ve “geç sürgün göz aşıları’olmak üzere iki zamanda gerçekleştirilir.

Erken sürgün göz aşılarında kalem yani göz tomurcuklarda henüz bir kabarma gö-rülmeden yanı göz latent halde iken alınır. Anacın ise aktif hale geçmiş olması gerekir.Geç sürgün aşıları ise genellikle daha geç; Haziran ayının ilk yarısında yapılır,

2.Uyuyan gözde yapılan durgun göz aşıları: Bu yöntem Temmuz ayından Eylül ba-şına kadar olan periyotta yapılır. Ancak anaçta büyüme halen durmamıştır. Aksı halde

BİTKİ BİLGİSİ

27

büyüme durmuş ise kabuk oduna sıkıca yapışmış demektir ve bu durumda artık göz aşı-sı yapılamaz.

III. Daldırma ile Üretme TeknikleriDaldırma anaç bitkinin sürgünlerini ana bitkiden ayırmadan köklenmelerini sağla-

mak ve sonra ayırmak suretiyle yapılan bir üretme yöntemidir. Özellikle Açelya ve Or-man güllerinin kıymetli kültivarları bu yöntemle üretilir. En önemli daldırma metotların-dan bazıları şunlardır;

1. Adi Daldırma: Anaçtan çıkan dalların bükülüp kavis verilerek sürgün ucu toprakdışında kalacak şekilde toprağa daldırılması ve daldırılan dalların köklendikten sonra anabitkiden ayrılması suretiyle gerçekleştirilen bir üretme metodudur. Orman gülleri vemagnolialarda çok kullanılır.

Daldırmada sürgünün daha iyi köklenmesi için toprağa yatırılan dalın alt kısmındabir çizgi açılması veya kabuğun kısmen halkalanması veya dalın bir kısmında kabuğukesmeden bir telle boğulması önerilir. Dikkat edilmesi gereken diğer bir husus da anaç-tan çıkan sürgünün anaca mümkün olduğu kadar yakın bir şekilde hemen kıvrılarak top-rağa daldırılmasıdır. Bu suretle kuvvetli bir kök teşekkülü sağlanabilir.

Kızılcık, kartopu, fındık, leylak türlerinde daldırma işlemi Haziran sonlarında yapı-labilir. Bazen, Wisteria, Clematis, Smilax, Ficus pumila ve Philodendronlar gibi sarıcılar-da uzun ve kıvrılabilen sürgünleri dalgalı bir şekilde bir hat üzerinde birkaç defa daldır-mak da mümkündür. Buna “Bileşik Daldırma” denir.

2.Hava Daldırması: Anaca bağlı dalın köklenmesinde adi daldırmada olduğu gibitoprakta değil dal üstünde yani havada olmasına verilen isimdir. Bu yöntemin uygulama-sı Kauçuk ve Croton’larda yaygındır.

3.Tepe Daldırması: Sürgünleri kolayca eğilemeyen dik dallara sahip buna karşılıkkök boğazından her yıl bol sürgün veren türlerde bu yöntem uygulanır. Bir yıl önce di-kilen bitkinin kök boğazının 5-10cm üstünden gövde kısmı kesilir ve bu kısımdan bitkimümkün olduğu kadar fazla sürgün vermeye zorlanır.

Ortanca, Leylak. Frenk üzümü, Japon ayvası, Filbahri, Krizantem ve benzeri bitkiler-de bu yöntem kolaylıkla uygulanır.

4.Hendek Daldırması: Hendek daldırmasında anaç bitkinin dalları bütün uzunluğuboyunca açılan hendeğe tamamen yatırılır ve üzerleri toprakla örtülür. Daldırılan dallarüzerindeki tomurcuklardan sürüp örtü tabakasını delerek yüze çıkan sürgünler vejetas-yon devresi sonunda diplerinde meydana gelen köklerle birlikte kesilerek anaçtan ayrılırve ayrı birer bitki olarak şaşırtılır.

Bu yöntem tepe daldırmasından çok daha fazla kullanılır, zor koşullarda daha başa-rılı olur. Ancak toprak daha iyi ve gübreli olmalıdır.

2.3. İsimlendirmeTür: Bir birbirine fevkalade benzerlik gösteren ve aralarında döllenerek kendilerine

benzer döller meydana getirebilen bireyler topluluğudur.Tür Alt KategorileriAlt Tür: Alt tür ssp, veya subsp. şeklinde kısaltılarak gösterilir. En az bir morfolojik

özelliği bakımından fark eden ve coğrafi olarak sınırlandırılmış bir popülasyondur.


28

Varyete: :Kısaltılmış olarak var. işareti ile gösterilen, en az bir morfolojik özellik ba-kımından türden ayrılan, fakat türün yayılış alanı içerisinde küçük gruplar veya büyükgruplar halinde bulunur.

Tür Üstü KategorileriCins: Birbirine benzeyen ve müşterek birçok karakteri olan türlerin topluluğudur.Familya: Müşterek özellikleri olan yakın cinslerin topluluğuna familya denirTakım: İki veya daha çok familyanın birleşmesi ile oluşur.Sınıf: Takımların birleşmesi ile sınıf oluşur.Hibrid: Aynı cinsin iki türü arasında ya da ayrı cinslerin türleri arasında oluşan me-

lez durumlardır.Kültivar: Kısaltılmış olarak (cv) olarak gösterilir. Doğada veya fidanlıklarda mutas-

yon (Genetik değişim) sonucu ortaya çıkmış bireylerdir.

3. İĞNE YAPRAKLI AĞAÇLAR, AĞAÇÇIKLAR, ÇALILAR

3.1. PINACEAEConiferae sınıfının en önemli familyasıdır. 10 cins ve takriben 210 türle temsil edi-

lir. Cinsleri sırası ile Abies, Picea, Keteleria, Tsuga, Pseudotsuga, Pinus, Cedrus, Larix,Pseudolarix, Cathaya’dır Tropik ormanlardan başlamak üzere Kuzey kutbuna kadar Ku-zey yarım küresinde geniş ormanlar kurarlar.

Botanik özelliği: Yaprakları çoğunlukla herdem yeşil veya birkaç cinsinde kışın dö-külür. Sürgünlere sarmal dizilmiştir. İğne yapraklar döküldüğünde veya koparıldığındasürgün üzerinde cinse bağlı olarak değişik şekillerde çıkıntılar veya çukur izleri bırakır.

Erkek çiçekler bir eksen etrafında dizilmiş, birçok puldan, yani etaminlerden mey-dana gelmiş bir tek çiçek hüviyetindedir. Her bir etamin istisnasız iki adet çiçek torbasıtaşır. Çiçek tozları Marttan itibaren olgunlaşmaya başlar, pulların üzerine dökülür, kuru-duktan sonra etrafa saçılır.

Bir brahte (dış pul), bir karpel (iç pul) ve iki tane tohum tomurcuğundan ibaret olandişi çiçeklerin birçoğu bir eksen etrafında sarmal dizilerek bir kozalak meydana getirir-ler. Bu familyada dişi kozalak bir çiçek kuruludur. Kozalak olgunlaşması 1 yılda, 26 ay-da (Cedrus’da) ve 2-3 yılda (Pinus’da) olur Bazı cinslerde kozalak olgunlaşınca dağılır(Abies, Pseudolarix, Cedrus). Tohumlar çoğunlukla kanatlıdır.

Bazı cinslerde hem uzun hem de kısa sürgün (Pinus, Cedrus, Larix, Pseudolarix, Cat-haya), bazı cinslerinde ise yalnız uzun sürgünler vardır (Abıes, Keteleria, Picea, Tsuga,Pseudotsuga gibi.

3.1.1. ABIES (GÖKNARLAR (PINACEAE)Göknar cinsi 35-40 türle Kuzey Yarımkürenin mutedil ve serin bölgelerinde, Kuzey

ve Orta Amerika, Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika’da yayılmış ve dağılmıştır. Ülkemizde de4 göknar türü bulunmaktadır. A. bornmülleriana, A. cilicica. A. equitrojani ve A. nord-manniana

Genç yaşlarda piramidal ve orta yaşlarda konik bir tepeye sahip, dalları gövdeye çev-rel dizilmiş, her dem yeşil, boylu orman ağaçlarıdır. Kabuk açık gri renkli olup ince ve

BİTKİ BİLGİSİ

29

düzgündür, yaşlılarda kalın ve çat-laklıdır. Uzun sürgünler üzerindetek tek ve iki taraflı dizilen yaprak-lar (tarağımsı diziliş) kısa, yassı vealt yüzleri çift beyaz çizgilidir. Ko-parıldığında sürgün üzerinde (içiçe iki daire halinde, çukur) bir izbırakır. Kozalakları bir yılda olgun-laşır; biçimleri çoğunlukla silindi-rik, dik durumludur ve ağacın tepekısmında yer alır. Kozalaklar ol-gunlaştığında (kışın) kolayca dağı-lır ve tohumlarını bırakır, dal üze-rinde kozalak eksenleri kalır. Üreti-mi tohumla yapılır. Tohumlar ilk-baharda ekilirse, çimlenir ve fideleroluşur, fidanlar 2-3 yaşından sonraya dikilir ya da şaşırtılarak yaşlan-dırılır.

Göknarlar genç yaşlardan itibaren kazık kök yaparlar. Toprak ve rutubet istekleri faz-ladır. Yüksek bir hava rutubeti isterler. Işık istekleri azdır, gölgeye dayanıklıdırlar, don-lardan zarar görürler, kirli havaya özellikle zehirli gazlara karşı duyarlıdırlar.

I. ABIES PINSAPO - İSPANYOL GÖKNARI (PINACEAE)Yetiştiği Yer: İspanya’nın güneyinde, Rondo civarındaki dağlık bölgelerde yetişir.Boy ve Çap: 25-30 m boy, 1 m. gövde çapı piramidal bir tepe (çap 5 m) yaparGenel Özellikleri: İğne yaprakları kalın, kısa (1-1,5 cm uzunlukta), uç kısmı küt ve-

ya sivri batıcıdır. Çoğu göknarlarda olduğu gibi yassı, yani ikiyüzlü değil, ladinlerde ol-duğu gibi hemen hemen dört köşelidir. İğne yapraklar koyu yeşil renkte, etrafa doğru dikolarak çıkmakta, sürgünü silindir şeklinde çevrelemektedir (fırçamsı diziliş). Kozalakları10 15 cm. uzunluğunda, alt tarafı dar, silindirik ve çapı 4- 4,5cm. dir.

İklim ve Toprak İstekleri: Serin Akdeniz ikliminin ağacıdır, derin ve nemli toprak-larda iyi gelişir, kuraklığa biraz dayanır, kireçli topraklarda da biraz yetişebilir. Donlarakarşı dayanıklı değildir, güneşli veya yarı gölge yerlerde kullanılabilir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim tekniği: Üretimi tohum ve aşı ile yapılabilir.Çok dekoratif bir görünüme sahiptir; park ve bahçelerde, çoğunlukla soliter (tek ba-

şına) kullanılır.Kültivarları:A.p.cv. ‘Glauca’ - İğne yaprakları mavi yeşil renktedir.A.p.cv. ‘Argentea’ - İğne yaprakları gümüşi gri renktedir.A.p.cv. ‘Aurea’ - İğne yaprakları sarımsı yeşil renktedir.A.p.cv. ‘Fastigiata’ - Sütun şeklindedir, dalları yukarı yönelmiştir,


30

A.p.cv. ‘Pendula’- Dallar aşağıya doğru sarkıktır.A.p.cv- ‘Pyramidata’- Kısa ve konik formludur.II. ABIES CONCOLOR - GÜMÜŞİ GÖKNAR - KOLORADO AK GÖKNARI (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batısında oldukça geniş bir coğrafi yayılışı vardır.Boy ve Çap: 30-40m boyunda, 1-1,2 m gövde çapında, konik tepeli, aşağıdan tepe-

ye kadar sık ve bol dallanma gösteren bir ağaçtır.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu genç yaşlarda düzgün, gri kül renkli, yaşlı gövde-

lerde çatlaklıdır. Genç sürgünler altuni yeşil, oldukça kalın ve çıplaktır. İğne yapraklarıtırpan biçiminde dar ve 4- 8 cm. uzunluğunda ve uç kısımları genellikle küt nadiren siv-ri, derimsi, alt yüzü mat, mavimsi gri, sürgünlerin her tarafına dik açı yapacak biçimdedizilmişlerdir. Kozalakları 8-14cm uzunluğunda, silindirik, pulları önce yeşil sonra kah-ve renklidir, dış pulları görülmez. Park ve Bahçelerde dekoratif görünümü ile soliter yada grup halinde kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli, yarı gölge yerlerde normal topraklarda yetişir.Dona kuraklığa ve kirli havaya, kent iklimine dayanır, hızlı büyür. Toprak istekleri bakı-mından diğer Göknar türlerine nazaran en kanaatkar olanıdır. İç Anadolu’da endüstriyelkesimlerde kirli hava koşulları için önerilir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve aşı ile yapılabilir,Kültivarları:A.c.cv. ‘Argentea” - Gümüşi yapraklıdır.A.c.cv. ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısı renklidir.A.c.cv. ‘Conica’ - Konik bodur bir çalıdır.A.c.cv. ‘Compacta’ - Yaprakları gümüşi mavidir.III. ABİES NORDMANNİANA- DOĞU KARADENİZ- KAFKAS GÖKNARI (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Geniş yayılış bölgesi Kafkasya’dadır. Kafkasya ile Kuzeydoğu Anado-

lu’nun dağlık yörelerinde bulunur.Boy ve Çap: 40-50m boya ulaşan geniş konik piramidal tepe yapan gri gövdeli bir

ağaçtır. Çok sık bir dallanma yapar. Alt dalları yanlara doğru horizontal yönelir ve hafif-çe aşağı doğru sarkar.

Genel Özellikleri: Genç sürgünleri yeşilimtırak sarı renkte olup üzen kısa, sık, es-mer tüylerle örtülmüştür. İğne yaprakları 2-2,5cm uzunluğunda, parlak koyu yeşil renk-te uç kısımları kertikli veya küt, alt yüzeyleri çift beyaz çizgilidir. (stoma bandı) Kozalak-ları 15-20 cm uzunluğunda, 5 cm çapında, üstte daralan silindirik biçimli ve uçları siv-ricedir; önce yeşil sonra koyu kahve renkli, dış pulları iç pullardan daha uzundur ve ge-riye doğru kıvrıktır. Dekoratif bir park ağacıdır. Soliter ya da gruplar halinde kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Bol yağışlı ve nemli deniz ikliminden, serin derin nemlitopraklarda yetişir. Tam bir gölge ağacıdır. İlkbahar donlarına duyarlıdır. Kent ikliminedayanır. İlk gençlik devresinde (1 20 yaş arası) gayet yavaş gelişme gösterir.

BİTKİ BİLGİSİ

31

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim tekniği: Üretimi tohum ve aşı ile yapılabilir. Kültivarları:A.n.cv, ‘Aurea’ - Yaprakları sarı alacalıA.n.cv. ‘Tortifolia’ - Yaprakları dönük ve kıvrıkA.n.cv. ‘Alba spicata’ - Sürgünleri beyazA.n.cv. ‘Brevifolia’ - Yaprakları küçük kısa bodur formlu çalıA.n.cv. ‘Pendula’ - Sürgünleri ve dalları sarkıkA.n.cv, ‘Glauca’ - Yaprakları mavi yeşildir.IV. ABIES BORNMULLERIANA - ULUDAĞ-BATI KARADENİZ GÖKNARI (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Ülkemizin özgün bir göknar türüdür. Kuzey Anadolu’da Kızılırmak

(Bafra) ile Uludağ arasındaki Batı Karadeniz ve Marmara Bölgesine yayılmıştır.Boy ve Çap: 30-40m boy, 1,4 m kadar gövde çapı ve dar piramidal bir tepe (4-6m)

yapar.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri, genç sürgünleri kahve renklidir. 2-3cm uzun-

luğundaki iğne yaprakları tarağımsı dizilmiş, alt yüzleri çift beyaz çizgili (stoma çizgisi),üst yüzleri parlak koyu yeşildir. A. nordmanniana ‘ya çok benzer ama sürgünlerinin par-lak ve çıplak olmasıyla ayırt edilir. Silindirik ve dik durumlu kozalakları 15-20 cm, uzun-luğunda olup. 4-5cm çaplı ve pulları geriye doğru kıvrıktır. Park ve bahçelerde geniş çimalanları üzerinde çok dekoratiftir, grup halinde ya da soliter kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Nemli ve serin deniz ikliminde, derin balçık topraklarüzerinde iyi gelişir. Gölge ağacı olup ilkbahar donlarına biraz duyarlıdır, kireçten kaçınır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim tekniği: Üretimi tohumla yapılır.V. ABIES EQUI-TROJANI- KAZDAĞI GÖKNARI (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Türkiye’de (Çanakkale/Kazdağı) mevzii bir yayılış gösterir. A. cephalo-

nica x A. bornmülleriana’nın doğal melezi kabul edilir.Boy ve Çap: 20-25m boy, dar-konik bir tepe (6m.)yapar.Genel Özellikleri: Taze sürgünleri kırmızı kahve renkli ve tüysüzdür. İğne yaprak-

ları A. Bornmülleriana’ya benzer. Kozalakları 15-20cm uzunluğunda ve silindiriktir, dışpulu uzundur ve dıştan gözükür. Park ve bahçelerde kullanımı yaygın değilse de önem-li bir park ağacı olup soliter ya da grup içinde kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ikliminden ve serin kuzey yamaçlardan hoşlanır,derin balçık topraklarında iyi gelişir ve hızlı büyüme gösterir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim tekniği: Üretimi tohumla yapılır.VI. ABIES CILICICA - TOROS GÖKNARI (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Ülkemizde, Akdeniz bölgesinde (Burdur’dan Kahramanmaraş’a kadar)

Toros dağlarında yayılış gösterir.Boy ve Çap: 25-30 m boy ve konik dar piramit bir tepe (6m.) yapar.


32

Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri, gençken düz, yaşlanınca boyuna çatlaklıdır.Genç sürgünleri gri esmer, parlak ve çıplak veya üzeri ince esmer tüylüdür. Doğal Gök-nar türlerimiz içerisinde en büyük kozalaklı olanıdır. Kozalakları 15-25 cm. uzunluğun-da ve 5-6cm çapındadır. Pulları yelpaze biçimindedir, dış pul iç puldan kısa olduğu içindışarıdan görünmez.

İyi bir park ağacıdır, soliter ya da gruplar halinde kullanılır.İklim ve Toprak İstekleri: Akdeniz ikliminde, dağların kuzey yamaçlarında, nemli

derin topraklar üzerinde iyi gelişir. Gölge, yarı gölge ağacıdır. Kirece dayanır, hızlı geliş-me gösterir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim tekniği: Üretimi tohumla yapılır.

3.2.ARAUCARIACEAEDallar gövdeye düzenli etajlar halinde

dizilmiş olan herdem yeşil orman ağaçları-dır. Yaprakları geniş veya iğne yaprak biçi-mindedir. Çoğunlukla bu familya mensup-larında çiçekler bir cinsli iki evciklidir. Boletaminli erkek çiçekler büyük kozalakoluştururlar. Kozalağı oluşturan etaminler-den her biri çok sayıda çiçek tozu torbasıtaşır. Çok sayıdaki dişi çiçekler bir eksenüzerinde toplanarak büyük bir kozalakoluştururlar. Kozalak olgunlaştığında pul-lar dağılır. Her bir pulda tek bir tohumvardır.

3.2.1.ARAUCARIA (AROKARYA) (ARAUCARIACEAE)Güney Amerika, Avustralya, Yeni Gu-

inea, Yem Caledonia, Yeni Hebrides veNorfolk Island’da yetişir, 12 kadar türübulunmaktadır. Ülkemizde A. araucana, A.heterophylla ve A, excelsa türleri, yetişmektedir. 50-60m kadar boylanabilir. Genç ağaç-lar simetrik, dallar yatay yönde uzar, gövdeye çevrel olarak etajlar halinde dizilmiştir,gövdeyi tamamen örtmüşlerdir. İleri yaşlarda alt dallar kuruyarak dökülür. Gayet düz-gün, silindirik gövde yapısına sahiptirler. Genç sürgünler yeşil renkli ve çıplaktır. Sür-günlere çok sıralı sarmal dizilen ve sürgün üzerinde uzun yıllar dökülmeden kalan yap-raklar, deri gibi sert, yassı, sivri uçlu ya da üç veya dört köşeli biz gibi uzun ve ağacın de-ğişik kısımlarında değişik boydadır. Dişi kozalakları büyük ve yuvarlaktır, 2 veya 3 yıldaolgunlaşır, olgunlaştığında dağılır. Arokaryalar en iyi biçimde tohumla üretilirler. Ancakbir türünde (A. heterophylla) çelikle üretilebilir.

BİTKİ BİLGİSİ

33

I. ARAUCARIA ARAUCANA - ŞİLİ AROKARYASI (ARAUCARİACEAE)Yetiştiği Yer: Şili ve Güneybatı Arjantin’de yetişir.Boy ve Çap: Vatanında dişi ağaçlar 30-50, erkek ağaçlar 15-18m boylanabilen bir or-

man ağacıdır.Genel Özellikleri: İkizkenar üçgen biçimindeki deri gibi sert, uçları batıcı yaprak-

ları sürgünlere sık bir vaziyette kiremit gibi üst üste binecek şekilde sarmal olarak dizil-miştir. Yeşil olarak 10-15 sene, kahverengine dönüştükten sonra daha uzun yıllar sürgünveya gövde üzerinde kalırlar. Kozalakları ovalimsi yuvarlak, l5-20 cm çapındadır, sür-günlerin ucunda dik durur. Tohumları 3-4 cm uzunluğunda, parlak soğan kabuğu ren-gindedir, yerli halkın gıdasını teşkil eder.

İklim ve Toprak İstekleri: Bütün türler içerisinde dış çevre koşullarına, soğuklaraen dayanıklı olanıdır. Olağanüstü dekoratif bir ağaçtır. Yarı gölge veya ışıkta, rüzgara ma-ruz olmayan yerlerde, taze, kumlu balçık, kireççe fakir, rutubetli topraklarda iyi gelişir.Kuru taşlı ve sığ topraklarda veya atmosferik koşulların zehirli baca gazları ile bozuldu-ğu yerlerde erken yaşlarda ağaçların alt dalları kuruyarak dökülür. Peyzaj mimarisindegeniş veya küçük yeşil saha tesislerinde soliter bitki olarak kullanılır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim tekniği: Üretimi tohumla yapılır.Kültivarları:A.a. cv. ‘Angustifolia’ - Sürgünleri daha ince, yaprakları daha dar ve uzundur. A.a. cv. ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısı renktedir.

3.3. CEDRUS (SEDİRLER) (PINACEAE)Ülkemizde halk arasında ‘kat-

ran’ adı ile anılan sedir cinsinin gü-nümüzde Kuzey Afrika (C.atlanti-ca), Güney Anadolu ve Lübnan (C.libani), Kıbrıs (C.brevifolia), ile hi-malayalar ve Nepal’de (C. deodora)birbirine az çok benzerlik gösteren4 türü ve park ve bahçelerde süsbitkisi olarak aranan, yetiştirilenpek çok doğal veya kültür formlarıile varyeteleri vardır.

Adını ‘Kozalaklı Ağaç’ anlamınagelen ‘Kedros’ sözcüğünden alansedirler, kışın yaprağını dökmeyen, boylu orman ağaçlarındandır. Genç yaşlarda pirami-dal formlu, yaşlanınca geniş-yayvan tepelidir. Dolgun ve düzgün gövde yaparlar. Ormaniçinde değil de serbest halde büyürlerse toprağa yakın kısımlara kadar dallanabilirler.Gençlerde kabuk ince, pürüzsüz ve grimsi renkli olup, yaşlılarda kalın, derin çatlaklı veufak levhalar halinde pulludur. Uzun ve kısa sürgünleri belirgindir, kısa sürgünler çam-ların aksine her sene uzarlar. Erkek çiçekler silindirik yapıda, 3-5cm boyunda, dik du-ran kozalakcık şeklindedirler ve kısa sürgünler üzerinde yer alırlar. Temmuz ayında gö-


34

zükürler. Eylül. Ekim aylarında tamamen olgunlaşırlar. Dişi çiçekleri küçük nohut bü-yüklüğünde, yeşil; kozalak biçimlidir. Döllenmeden sonra kozalak 26 ay içinde olgunla-şır, fıçı biçimini alır ve sürgünler üzerinde dikine durur. Kozalak pulları yelpaze seklin-dedir. Kozalak olgunlaşınca ve özellikle yağmurlarla ıslanınca pullar dağılır.

Sedirler serin Akdeniz ikliminin ağacıdır. Hızlı büyürler. Güneşli yamaçları ve sıcağıseven ışık ağaçlarıdır. Sıcak istekleri fazla, buna karşılık nem istekleri nispeten azdır.Donlara duyarlıdır, kireçli topraklarda yetişebilir ve kuraklığa dayanırlar. Gençlikte ve or-ta yaşlarda derine giden, kazık kök yapan sedirlerin, yaşlandıkça kökleri ‘yürek kök’ sis-temine dönüşür. Gençlikte ve hatta orta yaşlarda hızlı büyümeleri sebebiyle daimi rüz-garlardan etkilenir ve ‘bayrak teşekkülü’ diye bilinen bir şekil bozukluğu gösterirler.Üretimi tohumla çelikle ya da aşıyla yapılır.

I. CEDRUS LIBANI - LÜBNAN SEDİRİ - TOROS SEDİRİ (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Geniş yayılışını ülkemizde Burdur’dan K.Maraş’a kadar uzanan Toros

dağları üzerinde yapar ve Hatay Amanos dağları üzerinden Lübnan’a uzanır. Yerel bir ya-yılışı da Kelkit/Yeşilırmak vadisinde (Erbaa Niksar) görülür.

Boy ve Çap: 40m boy, 2m gövde çapı, önce piramit sonra yayvan bir tepe (çap: 10-20m) yapar ve 1000 yıl kadar yaşar; ülkemizin anıt ağaçlarındandır.

Genel Özellikleri: Gövde ile hemen hemen 90 derecelik bir açı yaparak çıkan yandallar gençlikte yukarı doğru yönelmiş ise de yaşlılarda tam yatay olarak uzanmıştır. İğ-ne yaprakları koyu yeşil, sert, sivri ve batıcı; 1,5 -3.5cm uzunluğunda, 10-15 adeti birrozet yaprak oluşturur. C.atlantica’da 19-28, C.deodora’da 15-20 adettir. Kozalakları 8-10 cm uzunluğunda 4cm çaplı, fıçımsı silindiriktir. C.deodora’nın kozalaklarından birazdaha küçüktür. İyi bir park ve bahçe ağacıdır. Büyük alanlarda gruplar halinde ya da so-liter kullanılır. Kültür çeşitleri vardır.

İklim ve Toprak İstekleri: Akdeniz ikliminin serin kesimlerinde; sığ-taşlı-kalkertoprakları üzerinde yetişir, derin topraklarda iyi gelişme gösterir, ışık ağacıdır, tepesi rüz-gara duyarlıdır. Alçaklarda ve sıcak yerlerde hızla gelişirse de erkenden hastalanır(Akarhastalığı) ve kurur.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.Kültivarları:C.l.cv. ‘Aurea’ -İğne yapraklı altın sarısı renklidir.C.l.cv. ‘Deciolua’ -Yapraklarını kışın döker kısa dallı çalı formludur.C.l.cv. ‘Glauca’ -Yapraklarını kışın döker kısa dallı çalı formlu, mavi-yeşil yapraklıdır.C.l.cv. ‘Nana’ -Bodur ve kompakt formlu.C.l.cv. ‘Pendula’ -Sarkık dallıC.l.cv. ‘Aurea Prostrata’ -Altın sarısı iğne yapraklı olup dalları yerde sürünür formlu-

dur.C.l.cv. ‘Stricta’ -Yaprakları parlak gri-yeşil, gümüşi, dar piramit tepelidir.II. CEDRUS ATLANTICA - ATLAS SEDİRİ (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Afrika’da, Cezayir ve Fas’ın Atlas dağlarında, daha çok

1000m’nin üzerindeki yerlerde orman kurar.

BİTKİ BİLGİSİ

35

Boy ve Çap: 30-40m boy ve gençken piramit bir tepe, dik bir tepe sürgünü yapardalları dar bir açı ile gövdeye bağlanır ve yukarı bakar. Tepesi (6-8m çaplı) seyrek dallı-dır.

Genel Özellikleri: Genç sürgünleri tüylüdür. İğne yaprakları mavi ya da mavi-yeşilrenkli ve kısa sürgünler üzerinde çevrel dizili ve 19-28 adettir. Kozalakları 5-7cm uzun-luğunda, fıçımsı, parlak, açık kahve renklidir. Park ve bahçelerde soliter kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak Akdeniz ikliminden hoşlanır. Kalkerli ve gevşektopraklarda iyi gelişir. Şiddetli soğuklara karşı duyarlıdır. Soğuk dönemde iğne yaprak-lar dökülür ama ilkbaharda yeniden yeşerebilir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.Kültivarları:C.a.cv. ‘Argentea’ -Yaprakları gümüşi renktedir.C.a.cv. ‘Argentea Fastigiata’ -Gümüşi-mavi yapraklı ve sütun formludur.C.a.cv. ‘Aurea’ -Yaprakları daha kısa ve altın sarısı renklidir.C.a.cv. ‘Fastigiata’ -Sürgünleri kısa ve yukarıya doğru yönelmiştir. Sütun görünümlü-

dür.C.a.cv. ‘Columnaris’ -Yeşil yapraklı ve sütun formludur.C.a.cv. ‘Glauca’ -(Mavi atlas sediri) Yaprakları mavi-gri renkli geniş konik forma sa-

hiptir. Kent iklimine dayanır, şiddetli donlardan zarar görebilir.C.a.cv. ‘Glauca Pendula’ -Tepesi asimetrik, dar ve sürgünleri hatta daha sonra tepe

ucu sarkıktır. C.a.cv. ‘Glauca Pyramidalis’ -Dar, simetrik ve tamamen sütun formludur. C.a.cv. ‘Nana’ -Bodur formlu gri-yeşil yapraklıdır.III. CEDRUS BREVIFOLIA -KIBRIS SEDİRİ (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Vatanı Kıbrıs adasıdır. Burada Baf ormanlarında, Toros veya Karlıdağ’da

900-1400m yükseltiler arasında bulunur.Boy ve Çap: 15m boy, dar bir tepe (çap: 4m) yapar. C. libani’yi andıran bir yapıda-

dır ama daha dar habitusludur.Genel Özellikleri: Dalları yatay; iğne yaprakları 5-8mm uzunluğunda ve mavi yeşil-

dir. Kozalakları da küçük (7-8cm,) uç kısmı basıktır. C. libani ve C. atlantica’dan yaprakve kozalak boyunun küçük olması ile ayrılır. Zarif görünümü ile park ve bahçelerde so-liter kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak Akdeniz ikliminde ve derin topraklarda iyi gelişir,donlara duyarlıdır. Kireçli topraklarda da yetişir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.IV. CEDRUS DEODORA - HİMALAYA SEDİRİ (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Coğrafi yayılışı Kuzeybatı Himalaya, Afganistan ve Bulucistan dağları-

dır.Boy ve Çap: Vatanında 40-50m (Avrupa’da 15-20m.) boy, 3m gövde çapı yapar.


36

Gençken tepesi piramit, yatay dallar ve sarkık sürgünler yaşlanınca yaygın bir tepe for-mu gösterir.

Genel Özellikleri: Genç sürgünleri tüylü; iğne yaprakları 3-5 cm uzunluğunda, in-ce, 15-20 adedi bir arada, açık mavi gri yeşil renklidir. Kozalakları 7-l0cm. uzunluğun-da 5-6 cm. çaplı ve fıçı biçimlidir. Kozalak rengi önceleri mavimsi, sonra kırmızımsı kah-ve renklidir. Sedir türleri içerisinde yaprağı en uzun kozalakları en büyük olanıdır. Parkve bahçelerde, çoğunlukla soliter yada grup halinde kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak deniz iklimlerinde, güneşli ve yarı gölgelerde, ku-ru asidik topraklarda yetişir. Işık ağacı olup donlara duyarlıdır. Nem sever, kuru ve ki-reçli topraklardan kaçar, hızlı gelişme gösterir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır. Kültivarları:C.d. cv. ‘Argentea’ -Gümüşi gri mavi yapraklı C.d. cv. ‘Aurea’ - Altın sarısı alacalı yapraklı C.d. cv. ‘Fastigiata’ - Sütun biçimli C.d. cv. ‘Pendula’ - Dalları sarkık

3.4. CHAMAECYPARIS (YALANCI SERVİLER) (CUPRESSACEAE)Altı türden oluşan yalancı serviler Japonya,

Formosa ve Kuzey Amerika’da yetişirler.Genellikle konik formludurlar, sarkık biçim-

leri de vardır. Sürgünleri yassı, yaprakları pulsu-dur, sürgünlere karşılıklı dizilmişlerdir. Sürgünle-rin geniş yüzüne rastlayan pul yapraklar yassı vedüz, yandakiler kayık biçimindedir. Genç sür-günlerin alt yüzeylerinde, bazı türler hariç karak-teristik stoma lekeleri veya çizgileri, sürgünleringeniş yüzünde yer almış olan pul yaprakların sırt-larının ortasında ise uzunca bir yarık ve bununiçerisinde de yağ bezeleri vardır. Kozalakları beşköşeli kalkan biçimli, sırtları çıkıntılı karpeldenoluşmuştur. Genellikle bir, bazı türlerde de ikiyılda olgunlaşır. Olgunlaştığında dağılmaz gevşe-yerek açılır. Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır

I. CHAMACYPARIS LAWSONIANA - LAWSON YALANCI SERVİSİ (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da (Kaliforniya ve Oregon; Felsengebirge dağlarının ba-

tı yamaçlarında), Avrupa ve ülkemizde de çok yetiştirilir.Boy ve Çap: 50-60m boy, 2-4m gövde çapı ve konik bir tepe (6-8m.) yapar.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu, kırmızımsı kahve renkli ve çatlaklıdır. Dalları

BİTKİ BİLGİSİ

37

gövdeye geniş bir açı ile bağlanır ve aşağı sarkar. Dalcıkları yassı, pul yaprakları altındabeyaz renkte (x) biçimli birer çizgi, üst yüzünde ise küçük bir yarık içinde bir yağ beze-si bulunur. Sürgünler ve yapraklar ovuşturulduğunda reçine ile karışık kuvvetli mayda-noz kokusuna benzer bir koku alınır. Kozalakları küçük, yuvarlak önceleri mavi yeşil ol-gunlaştığında açık kahve renklidir. 8 puldan oluşan kozalakları, nohut büyüklüğünde vekozalak pullarının sırtı çıkıntılıdır. Çok dekoratif görünümü ve dokusuyla park ve bah-çelerde, çoğunlukla soliter ya da gruplar halinde kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerde, taze kumlu balçık topraklarda iyigelişir. Kuraklığa, şiddetli kış soğuklarına duyarlı ve yarı gölge ağacıdır. Kök mantarların-dan zarar görür.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.Kültivarları:C.l.cv. “Allumii’ - Dar konik tepeli, yaprakları mavi yeşildir.C.l.cv. ‘Allumii Gold’ - Sürgünleri ve yaprakları sarı/altuni sarı renklidir.C.l.cv. ‘Columnaris’ -Dar sütun tepeli, yapraklarının üst yüzü yeşil, altı mavimsi ye-

şildir.C.l.cv. ‘Ellwoodii’ - Bodur, sütun formlu; dalları sık ve dik, yaprakları biz biçimli gri

yeşil gri mavi renklidir.C.l.cv. ‘Lutea’ - Piramit yapılı, sürgün ve yaprakları altın sarısıdır.C.l.cv. ‘Argentea’ - Yaprakları gümüşi renktedir.C.l.cv. ‘Aurea’ - Önceleri yaprakları altın sarısı, kış içerisinde yeşile dönüşür.C.l.cv. ‘Gracilis Pendula’ - Sürgünler, ince uzun ve aşağı sarkıktır.II. CHAMACYPARIS NOOTKATENSIS - NUTKA YALANCI SERVİSİ (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzeybatı Amerika’da Oregon’un Kaskad dağlarından Washington,

British Colombia ve Alaska’ya kadar doğal yayılış gösterir.Boy ve Çap: Vatanında 30-40m boy ve 2m gövde çapı yapar, dar konik tepe oluştu-

rur.Genel Özellikleri: Yaşlı ağaçların kabukları kahverengimtırak gri renkli, dar şeritler

halinde boyuna çatlaklıdır. Dallar ve sürgünleri gövdeye dik bağlanmıştır, uçları aşağıyadoğru sarkıktır. Yan sürgünler ana sürgünlere iki sıra üzerinde almaçlı dizilmişlerdir. Ko-yu yeşil renkli pul yaprakları dört köşelidir, yaprak sırtlarında beze yoktur; elle ovuştu-rulduğunda kötü kokar. 4-6 puldan oluşan küre biçimli kozalakları (çap: 1cm) iki yıldaolgunlaşır. Kozalak pullarının sırtında üç köşeli, ucu kıvrık bir çengel çıkıntı görülür.Lawson yalancı servisinden, sürgünlerinin daha kalın; dişi kozalaklarının iki yılda olgun-laşması ve kozalak pullarının sırtında belirgin ve çengel biçiminde bir çıkıntının bulun-ması ile ayrılır. Dekoratif ve iyi bir park ağacıdır, çoğunlukla soliter kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Serin deniz ikliminde (Kuzey yamaçlarda); yüksek havanemi ve serin topraklar ister; gölgeye oldukça dayanır, derin ve serin topraklarda iyi ye-tişir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.


38

Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.Kültivarları:C.l.cv.’Compacta’ - Bodur ve basık formludur.C.l.cv.’Columnaris’ - Sütun formludur.C.l.cv.’Glauca’ - Yaprakları mavi, sürgünleri sarkıktır.C.l.cv.’Lutea’ - Sarı sürgünlü, dalları ve sürgünleri sarkıktır.C.l.cv. ‘Pendula’ - Dalları sarkık formludur.

3.5.CRYPTOMERIA (JAPON KADİFE ÇAMI) (TOXODIACEAE)Her dem, yeşil piramit biçimli

ağaçlardır, ancak bodur formları davardır. İki yüzü de çizgili olan iğneyaprakları, ince uzun (1 cm), üç köşe-li, sivri ve hafif kıvrık; tomurcuklarıpulsuzdur. Bir evcikli tek cinsi çiçekle-ri vardır. Bir yıl içinde olgunlaşan vesürgünlerin ucunda yer alan kozalakla-rı yuvarlak biçimli, pulcukları sarmaldizilmiştir. Bir türü ve 50’ye yakın kül-tür çeşidi vardır.

I. CRYPTOMERIA JAPONICA -JAPON ÇAMI JAPON KADİFEÇAMI (TAXODIACEAE)Yetiştiği Yer: Cryptomeria cinsi-

nin günümüzde Japonya’da yetişen tekbir türü olduğundan, burada cins özel-liği, tür içerisinde birlikte verilmiştir. Japonya’da yetişir.

Boy ve Çap: Vatanında 40-50m boy ve 1-2m gövde çapı, piramidal bir tepe (6m.)yapar.

Genel Özellikleri: Gençlikte hızlı büyüyen her dem yeşil bir ağaçtır. Gövde kabuğukırmızımsı kahverenginde olup uzun ve dar şeritler halinde çatlaklıdır. Genç sürgünleryeşil ve çıplaktır. İğne yaprakları 3-4 köşeli, 6-12m uzunluğunda, koyu yeşil renkli, sertve batıcıdır. Yaprakları sürgün üzerinde 4-5 sene kalır. Kış soğuklarında mavi yeşil veyamorumsu bir renk alır. Kozalakları 1-3cm büyüklüğünde, kozalak pullarının kenarı diş-li olup sürgün uçlarında yer alır, bir yılda olgunlaşır. İyi bir park ağacıdır; soliter ya dagrup halinde kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Nemli deniz ikliminde yetişir; yaz kuraklığına ve şiddet-li donlara karşı duyarlıdır. Nemli ve derin toprakları sever, kuru topraklarda iyi gelişe-mez. Karadeniz sahil mıntıkası bu ağaç için çok elverişlidir. İlk yıllar fidanlarını siper al-tında yetiştirmek doğru olur. Işık isteği yaşlandıkça artar.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.

BİTKİ BİLGİSİ

39

Kültivarları:C.j. cv. ‘ Compacta’ - Toplu ve sık dallı, mavi yeşil yapraklıdır.C.j. cv.’ Compressa’ - Bodur ve yuvarlak formludur.C.j. cv. ‘ Elegana’ - Yaprakları yazın açık taze yeşildir, kışın kırmızı bronz renge deği-

şir. Gövde tepeden tırnağa kadar sık dallıdır. Makasla form verilebilir, çelikle yetiştirile-bilir, rüzgârsız kuytu yerlere dikilmelidir, kuraklıktan etkilenir.

C.j. cv. ‘Globosa Nana’ - Yavaş büyüyen, küre biçiminde bodur bir çalıdır.C.j. cv.’ Pungens’ - Yapraklar sert, sivri uçlu, mavi yeşil renklidir.C.j. cv.’ Elegans Nana’ - Bodur Japon kadife çamı

3.6. CUPRESSACEAEBu familya 15 cinsi ve 140 kadar türü ihtiva eder. Güney ve Kuzey yarım küremizin

ormanlarında geniş yayılış gösterir. Bu familya mensuplarından Juniperus (Ardıçlar) yak-laşık 60 türle temsil edilir.

Botanik Özellikleri: Yapraklar daimi yeşil, pul yaprak ve iğne yaprak halindedir. Pulyapraklı olanlarda yapraklar karşılıklı, iğne yapraklı olanlarda ise yapraklar çevrel dizil-mişlerdir. Her iki yaprak tipine bazı türlerde bir arada rastlanır.

Bazı taksonlar bir cinsli bir evcikli, bazıları da iki evciklidirler.Gruplar halinde bulunan erkek çiçekler yan durumludurlar veya kısa sürgünlerin

ucunda terminal olarak da görülürler. Dişi çiçekler genellikle karşılıklı veya çevrel dizil-miş karpel veya karpele benzeyen kısa pullardan oluşmuştur. Her bir karpelin altında ikiveya çok sayıda dik duran tohum tomurcukları vardır.

Kozalak odunsu veya deri gibi sert yapıdadır ya da yarı etlidir (üzümsü). Karpellerkarşılıklı veya çevrel dizilmiştir.

Cupressaceae familyasındaki ağaçların gövde kabukları, asma gövdelerinde olduğugibi, uzunlamasına şeritler halinde yol yol çatlaklıdır.

Bu familya kozalak yapısına göre üç alt familyaya ayrılır:1. Thujoideae: Kozalak eksenine karşılıklı olarak dizilmiş olan kozalak pulları (kar-

peller) biri birini kiremitvari örtmüştür. (Thuja, Biota, Calocedrus, Libocedrus, Thujop-sis)

2. Cupressoideae: Odunsu olan kozalak pulları kalkan şeklindedir ve bunlar koza-lak eksenine karşılıklı olarak dizilir, yan kenarları biri birinin üstünü kapatmaz, yan ya-na durur; açılır dağılmaz. (Cupressus, Cupressocyparis, Chamaecyparis)

3. Juniperoideae: Hiçbir zaman açılmayan etli, üzümsü kozalak yaparlar. Kozalakpulları üçlü çevrel veya karşılıklı dizilmişlerdir. (Juniperus, Arceuthos)

3.6.1.CUPRESSUS (SERVİLER) (CUPRESSACEAE)Bu cinsin Kuzey Amerika’da Oregon’dan Meksika’ya; Akdeniz rejyonundan Himala-

ya ve Çin’e kadar, Yeni ve Eski Dünya’ya yayılmış takriben 20 türü ve bu türlerin çeşitlialt taksonları vardır.

Her dem yeşil ağaç ve çalılardır. Sürgünleri dört köşeli veya yuvarlakçadır. Sürgünle-re çapraz karşılıklı (dört sıra halinde) dizilmiş pul yapraklar birbirlerinin üzerine sıkıcakapanmıştır. Pul yaprakların kenarları dişlidir ve sırt taraflarında yağ bezeleri vardır. Er-


40

kek çiçekleri terminal durumlu, kü-çük, uzunca silindiriktir. 6-12 puldanoluşan kozalakları odunsudur küre bi-çimlidir, iki yılda olgunlaşır.

Chamacypans (Yalancı Serviler)’lerservilerden sürgünlerinin basık; koza-laklarının küçük ve bir türü hariç biryılda olgunlaşması ile ayırt edilebilirler.Uygun iklim koşullarının bulunduğuyerlerde, rutubetli saf kum toprakların-da, hafif veya ağır balçık veya kurak ki-reçli topraklara kadar, değişik özellik-lerdeki topraklarda yetişebilirler Ge-nelde tohumla ve ilkbahar ekimleriyleyetiştirilirler, kültür varyeteleri ise çe-lik ve aşı yolu ile çoğaltılabilir. Çelikle-me temmuz ve ağustos aylarında yapıl-malıdır.

Tüm serviler park bahçe, koruyu-cu şerit ve canlı çit ağaçları olarak,özellikle gençlik dönemlerinde dekoratiftirler. Yeşil alan düzenlemeleri için önemli servitürleri aşağıdadır.

I. CUPRESSUS SEMPERVIRENS: ADİ SERVİ - AKDENİZ SERVİSİ (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Türkiye, Kıbrıs, Rodos ve Girit adalarında; Lübnan, Suriye ve Filis-

tin’den Kuzey İran’a kadar olan kuşakta yetişir. Ülkemizde doğal olarak toplu yayılışınıManavgat çayı yukarılarında kuytu bir vadide yapar; dağınık olarak da Silifke’den Antal-ya’ya kadar uzanır 200 yıl kadar yaşar.

Boy ve Çap: 15-20m boy, dağınık (6m) ya da dar (2m) konik piramidal bir tepe yapar.Genel Özellikleri: Gövde kabukları düz, ince uzun çatlaklıdır Sürgünleri 4 köşeli,

pul yaprakları koyu yeşil renkli ve sırtları çıkıntılı, ortasında uzun biçimli, çukur yağ be-zeleri içerir 8-14 pullu kozalakları 2-3 cm çapında ve kısa sürgünlerin ucunda tek tek yeralır. İyi bir perde ağacıdır.

İklim ve Toprak İstekleri: Tipik Akdeniz ikliminin ağacıdır, toprak isteği az, kireç-li-taşlı topraklarda da iyi yetişir. Kuraklığa dayanıklıdır. Ancak şiddetli kış soğuklarına vekar baskınına duyarlıdır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.Kültivarları:Ülkemizde en çok yetişen iki varyetesi şunlardır.C.s var horizontalis - (Yatay dallı servi/ Doğu servisi) Ülkemizde doğal olarak yetişen

bu varyete; 15-20m boy, geniş konik tepe(6m çap) yapar. Koyu renkli pul yaprakları, sık

BİTKİ BİLGİSİ

41

dokusu ve koyu görünümü, yatay uzanan dalları ile dikkati çeker. Özellikle rüzgar per-desi kuruluşlarında yer alır. Budanarak biçimlendirilebilir. Soliter olduğu kadar kızılçamve fıstık çamı ile güzel grup karışıklığı yapar kitle ağacı da olabilir.

C.s. var Pyramidalis - (Ehrami-Piramidal Servi-Mezarlık Servisi) İran’da elde edildiğisanılan bu servi çeşidi 30 35m boy ve dar dik, sütun biçimli bir tepe (2m çap) yapısı, si-yaha yakın koyu yeşil bir renk ve sıkı bir doku gösterir. Dalları yukarı doğru gövdeye pa-ralel bir uzanım gösterir. Ülkemizde mezarlıklarda, cami ve türbelerde görüldüğündenpark ve bahçelerde kullanılmak istenmez.

II. CUPRESSUS ARIZONICA: ARİZONA SERVİSİ (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da, Kuzey Meksika ve Teksas’ta yetişir ve 2000m yük-

seğe çıkar. Ülkemizde de yetiştirilir ve çok kullanılır.Boy ve Çap: 10-15m boy ve piramidal bir tepe (4m çap) yapar.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızı-kahve renkli ve çatlaklıdır. Mavi- yeşil pul

yaprakları 4 köşeli sürgünler üzerinde yer alır, uçları sivridir. Olgun kozalakları 2,5-3cmçaplı kırmızı-kahve renkli ve mavi dumanlıdır. 6-8 karpelden oluşur. Mavi-gri-yeşil yaprak-ları ve piramit formu ile park ve bahçelerde soliter ya da 2-3’lu gruplar halinde kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve kurak iklimlerde yetişir. Işık ağacıdır. Toprak is-tekleri bakımından kanaatkardır.

Budama Durumu: Budanmadan kullanılır.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ve aşı ile yapılır.Kültivarları:C.a. cv. “Compakta” - Top biçimli sık dallı, mavi-yeşil iğne yapraklı ve 2-3m boylanır.G.a cv “Conika” - Konik biçimli, mavi-gri yapraklı ve dona duyarlıdır.C.a, cv. “Glauca” Mavi ya da gümüşi-gri yapraklı, dar-piramit biçimlidir Kireçli top-

raklarda ve siper altında yetişebilir, dona karşı duyarlıdır.III. CUPRESSUS GOVENIANA: KOKULU SERVİ, LİMON SERVİSİ (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da tepelik arazide yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir.Boy ve Çap: 10-12m boy, geniş-konik bir tepe (5m çap) yapar.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu koyu kırmızı-kahve renklidir. Pul yaprakları açık

yeşil ve oval biçimli uçları sivri ve yağ bezeleri belirgindir. Ovuşturulduğunda limon ko-kusu verir. Kozalakları 6-18 mm çaplı parlak Koyu kahve ve 8-10 karpellidir. Park vebahçelerde gruplar halinde ya da soliter olarak kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak nemli deniz ikliminde yetişir. Kuru topraklarda dayetişebilir. Kış soğuklarına duyarlıdır.

Budama Durumu: İyi bir perde ya da çit ağacıdır, budanmaya yatkındır.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ve aşı ile yapılır.IV. CUPRESSUS MACROCARPA: MONTERİ SERVİSİ - BÜYÜK KOZALAKLI SERVİ (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batı kıyılarında (Kaliforniya-Monteri dolayları) ye-

tişir. Ülkemizde de yetiştirilir.


42

Boy ve Çap: 20-25m boy, geniş piramit dar tepe yapar.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu esmer-kırmızı levhalar halinde çatlaklıdır. Sür-

günleri 4 köşeli pul yaprakları koyu yeşil, uçları kütçe, sırtlarında belirgin olmayan uzunyağ bezeleri vardır. Kahve renkli kozalakları 2.5-3cm çaplı, yuvarlak ve 8-12 puldan olu-şur. Perde ağacı olarak soliter ya da grup kompozisyonlarında kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Genellikte sıcak Akdeniz iklimini sever, kışlara adi servi-den daha duyarlıdır Tuzlu topraklarda da yetişebilir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır. C.m. cv “Fastigiata” - Akdeniz piramidal servisi gibi sütun şeklindedirC.m. cv. “Lutea” - Son sene sürgün ve yaprakları parlak sarı renklidir, ikinci yılda ye-

şil renge dönüşür. C.m. cv. “Gold crest” - Orta büyüklükte, dar konik bir tepe oluşturan bir ağaçtır. He-

nüz pul yaprağa dönüşmemiş gençlik yaprakları tüy gibi yumuşak ve göz kamaştıracakşekilde sarıdır

C.m. cv. “Donald Gold’ - Dar konik bir ağaç olup, sürgün ve yaprakları koyu altın sa-rısı renktedir.

C.m. cv. ‘Variegata’ - Genç sürgünleri beyaz alacalıdır.

3.7.CUPRESSOCYPARIS (MELEZ SERVİLER) (CUPRESSACEAE)Serviler ile yalancı servilerin doğada çaprazlanmasından ortaya çıkmış olan melez bir

cinstir.CUPRESSOCYPARIS LEYLANDII- LEYLANDİİ MELEZ SERVİSİ (CUPRESSACEAE)Boy ve Çap:15 m boya çıkmaktadır.Genel Özellikleri: Cupressus macrocarpa x Chamacyparis nootkatensis türlerinin

melezidir Kozalaklarının büyük olması (10-20mm,çapında), piramidal veya sütun şek-linde olması ile C. macrocarpa’ya benzer Pul yapraklarının büyüklük, biçim ve sürgünediziliş bakımından C, nottkatensis’e benzer ama sürgünler daha ince ve narindir. Koza-lakları 2 cm, çaplıdır genellikle 8 puldan oluşur.

İklim ve Toprak İstekleri: Toprak istekleri bakımından oldukça kanaatkardırlar.Hava kirliliğine, kıs soğuklarına ve ilkbahar donlarına karşı çok dayanıklıdırlar. Park vebahçelerde çit bitkisi olarak da değerlidir.

Budama Durumu: Budanarak çit formu verilebilir. Makastan zarar görmez.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.

3.8.GINKGO (MABET AĞACI) (GINKGOACEAE)Kışın yapraklarını döken ve yelpazemsi (ya da filkulağı) biçimli yaprakları olan boy-

lu ağaç ve ağaççıklardır. Bu cinsin bir türü bulunmaktadır.I.GİNKGO BİLOBA - (MABET AĞACI, ÇİN YELPAZE ÇAMI) (GINKGOACEAE)Yetişme Yeri: Dünya üzerinde yaşamakta olan tohumlu bitkilerin en eskisi ve en yaş-

lısıdır. Çin kökenlidir. Doğu Asya’da (Japonya ve Kore) yayılış gösterir. Ülkemizde de ye-tiştirilmektedir.

BİTKİ BİLGİSİ

43

Boy ve Çap: Vatanında 30-40mboy 2,5m gövde çapı, önceleri pirami-dal daha sonra yayvan bir tepe (7-l0m)yapar.

Genel Özellikleri: Gövde kabuğukoyu gri renkli ve çatlaklıdır. Yaşlı göv-de ve dallardan aşağıya doğru havakökleri salar, toprağa ulaşan uçları top-rakta yeniden köklenir ve toprak üs-tünde yeni yapraklı sürgünler verir. Yazyeşili yaprakları 8cm genişliğinde, pa-ralel damarlı, uzun saplı, ayası yelpa-zemsi, kalın-derimsidir. Sonbahardadökülmeden önce sarı (altın sarısı) birrenklenme gösterir. Tohumu oldukçabüyük, (2,5cm çapındaki bir fındık ka-dar), sarımsı yeşil ve kötü kokuludur. Çok kötü kokan tohumlarından dolayı yollara veparklara dikilecek ağaçların erkek ağaç olmasına dikkat edilmektedir. Park ve bahçeler-de soliter ya da 2-3 tanesi bir arada, ya da dar caddelerde alle ağacı olarak kullanılır. İyibir biçim kazanması için serbest yetiştirilmelidir. İyi sürgün verir.

İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ya da ılıman iklimlerde güneşli-yarıgölge yerlerdeve kuru nemli (kumlu ve killi) topraklarda yetişir. Kış iklimine kış soğuklarına (oldukça)dayanıklıdır; toprak istekleri bakımından da kanaatkar sayılır.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.Kültivarları:G.b. cv. ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısıdır.G.b. cv. ‘Fastigiata’ - Piramit ya da sütun formludur.G.b. cv. ‘Lacinata / Macrophylla’ - Yaprakları 20-30cm geniş, kenarları dalgalı ve 2-5

parçalıdır.G.b. cv. ‘Pendula’ - Sarkık formlu olanıdır.G.b. cv. ‘Variegata’ - Yaprakları altın sarısı renkli çizgilidir.

3.9. JUNIPERUS (ARDIÇLAR) (CUPRESSACEAE)Ardıç cinsi 60 türü ile kuzey yarım küresinde (Alaska’dan Meksika’ya kadar Kuzey

Amerika’da; Arktik bölgelere kadar tüm Avrupa’da; Kuzey ve Doğu Afrika’da; ön Asya,doğu Asya ile orta ve kuzey Asya’da geniş bir coğrafi yayılışa sahiptir.

Ağaç, ağaççık ve çalı, ya da bodur çalı formundadır. Gövdeleri ince kabuklu; kabuk-ları lif lif ya da saçak saçak ayrılır. İğne ya da pul biçimli yaprakları herdem yeşil ve üç-lü çevrel dizilmiş (nadiren karşılıklı haçvari);uçlar sivri batıcı ve üst yüzeyleri beyazdır.Çoğunlukla iki evcikli nadiren bir evcikli olan ardıçlarda erkek çiçekler oval biçimli bir-çoğu bir aradadır. Dişi çiçekler, yuvarlak, kısa ve pullu, etli ve üzümsüdür. Kozalak için-


44

de 1-10 adet kanatsız tohum bulu-nur. Kozalakları 1, 2 veya 3 yılda ol-gunlaşır. Olgunlaşmadan önce yeşilolan kozalaklar, olgunlaştığında, viş-neçürüğü-kırmızı, kırmızı-kahveren-gi, mavi, mavi-siyah gibi renk alırlarve üzerleri çoğunlukla dumanlıdır.Tohumlarında çimlenme engeli var-dır, çimlenebilmek için toprakta ikiveya daha fazla yıl bekler.

Bütün ardıç türleri, açık güneşlialanları ve hafif toprakları severler.Taş, kaya ve funda bahçelerinde, mezarlıklarda, çim alanların üzerinde ya da örtü elema-nı olarak kullanılırlar. Üretimleri tohumla ya da çelik aşı ve daldırma ile yapılır.

I. JUNIPERUS CHINENSIS (ÇİN ARDICI) (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Çin, Moğolistan ve Japonya’da yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir.Boy ve Çap: Vatanında 20-25m boy, geniş konik bir tepe (4-6m) yapar.Genel Özellikleri: Boylu çalı veyahut bodur, yerde sürgünleri oldukça incedir. Yap-

rakları bitkinin alt kısmında, ince uzun iğnemsi (12mm) üst yüzleri iki beyaz stoma çiz-gilidir. Bitkinin üst kısımlarında pulcuklar halinde sırtları yağ bezelidir. Çiçekleri bir-ikievciklidir. Kozalakları (5-18mm) başlangıçta mavi-beyaz ve dumanlı sonraları koyu ma-vi-siyah renkli, 4-8 puldan oluşur. 2 yılda olgunlaşır. Sürünücü yayılıcı formları da var-dır. Park ve bahçelerde soliter ya da guruplar halinde kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman ve kara iklimlerde; kil ile karışık humusça zengin,hafif topraklarda iyi gelişir. Dona dayanıklıdır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi daldırma, çelik ya da aşı ile yapılır.Kültivarları:J.c. ‘Columnaris’/ ‘Pyramidalis’ - İğne yaprakları mavi-yeşil sütun formlu en çok 5m

boyludur.J.c. ‘Columnaris Glauca’ - Dalları sık, iğne yaprakları, mavi renklidir.J.c. ‘Pfitzeriana’ - Yüksekliği 3m, çapı 3-5m gri-yeşil yapraklı yayvan tepeli bir çalıdır.J.c. ‘Pfitzeriana Aurea’ - Yaprakları yazın altın sarısı, kışın yeşilimsi veya bronz sarı

renkli, bodur yapılı; 2.5-3m boylu, 6-8m çap’lı bir tepe yapar.J.c. ‘Pfitzeriana Glauca’ - Çeşidinin iğne yaprakları mavi, bodur formlu 1.5-2m boy-

lu 5-6m çaplı, yaygın tepelidir.J.c. “Blaauw’ Yüksekliği ve çapı 2m’dir. Mavi-yeşil yapraklı yayılıcı bir çalıdır.J.c. ‘Blue Gold’ - Yüksekliği ve çapı 1m’dir. Yayılıcı formu ile yaprakları gökyüzü ma-

visi ve altın sarısı alacalıdır.J.c. ‘Hetzii’ - Yükseklik 3-4m, çapı 4m’dir. Yaprakları grimsi yeşil, sıralıdır.J.c. Plumosa’ - Yüksekliği 1m çapı 2-3m’dir Orta yeşillikteki yaprakları sarkık, yayı-

lıcı bir çalıdır.

BİTKİ BİLGİSİ

45

II. JUNIPERUS COMMUNIS (ADİ ARDIÇ, AVRUPA ARDICI) (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Avrupa, N. Afrika ve Akdeniz ülkelerinde, Kafkasya, İran, N ve Orta

Asya (Çin hariç) ve N Amerika’da yetişir. Türkiye’de bu türe Trakya’da rastlanır. Çok ge-niş bir yayılış bölgesine sahip olan bu türün, yüksek boylu ağaç (15m kadar), yerde sü-rünen çalı birkaç tepe sürgününe sahip piramidal, sütun şeklinde olmak üzere, coğrafialttür, varyete ve kültivarları vardır.

Boy ve Çap: 15m boy ve piramit bir tepe 4m çap yapar.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri-kahverenginde, önceleri pürüzsüz, daha son-

raları asma gövdesi gibi boyuna çatlaklıdır. Yaprakları iğne yaprak şeklinde olup, sürgün-le dik açı teşkil edecek biçimde üçlü çevrel dizilmişlerdir. Sert ve uç kısımları sivri batı-cı olan iğne yapraklar 10-15mm uzunlukta ve 1 -2mm genişliktedir. Üst kısımlarındauzunlamasına beyaz renkte geniş tek bir stoma bandı görülür. Üzümsü kozalakları 6-9mm çapında, kısa bir sap ile sürgüne bağlıdır. İki veya üç yılda olgunlaşır. Birinci yılınsonlarında yeşil, ikinci yılın sonlarında ise üzeri dumanlı, siyahımsı bir renk alır. Park vebahçelerde soliter ya da küçük guruplar halinde kullanılır. Birçok varyetesi ve kültivarçeşidi vardır.

İklim ve Toprak İstekleri: Serin kontinental iklimde; nemlice ya da kuru ve güneş-li yerlerde, fakir, hafif ve taşlı topraklarda yetişir. Soğuğa dayanıklı, ışık isteği fazladır; ha-fif sipere dayanabilir.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi çelik, daldırma ve aşı ile yapılır. Kültivarları:J.c. ‘Aurea’ - Sarkık dallı, altın sarısı sürgünlüdür.J.c. ‘Compressa’ - Yavaş gelişmeli sütun formludur. 60-100cm boy yapar, yaprakları

çok ve mavi-yeşil renklidir, kaya bahçeleri için uygundur.J.c. ‘Oblonga Pendula’ - Sarkık formludur. Kaya bahçeleri için uygundur.J.c. ‘Nana’ - Bodur formludur, ülkemizin doğal türüdür.III. JUNIPERUS COMMUNIS SUBSP NANA (BODUR ARDIÇ)Yetiştiği Yer: Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika’nın kutup bölgelerinde ve yüksek dağla-

rında yayılmıştır. Ülkemizde yüksek dağlarda (Uludağ, Kazdağı, Murat dağı, Erciyes da-ğı, Nemrut dağı krateri gibi) yayılış gösterir.

Boy ve Çap: Yerde sürünen 30-40 cm boyunda sık dallı bir çalıdır.Genel Özellikleri: Dallar kalın kısa ve köşelidir. Bu alttürün yaprakları sürgüne he-

men hemen yatmış gibidir, daha kısa (3-10mm) ve daha az batıcıdır. İğne yaprakları par-lak koyu yeşil renkli, üst yüzeyleri beyaz bir stoma bandı ile donanmıştır. J. communissubsp communis’den daha büyük olan (8-12mm çaplı) kozalakları mavi dumanlı-siyahrenklidir Yavaş gelişir. İyi bir örtücü olarak park ve bahçelerde kaya ve alp bahçelerindekullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Yüksek dağ ikliminin ardıç türü olup, sığ, taşlı ve kaya-lık yerlerde yetişir. Kar baskısına ve şiddetli donlara dayanır. Bol güneşli, bağıl nemi dü-şük olmayan yerlerde iyi gelişir. Soğuğa karşı dayanıklıdır. Endüstri bölgelerinde yetişe-bilir.


46

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Kültivarları:J.c.cv ‘Aurea’ - Dalları aşağıya doğru sarkık, iğne yaprakları altın sarısı renginde bir

ağaçtır.J.c.cv. ‘Compressa’ - 1m boya ulaşabilen, bodur bir çalıdır. İğne yaprakları açık yeşil,

3-6mm uzunluğundadır. Yan dalları gayet sık dizilmiştir.J.c.cv.’Echiniformis’ - Kirpi görünümlü ardıçtır. 30-60cm boyunda, yarı küre biçi-

minde, dal, sürgün ve yaprakları sık yerleşmiş küçük bir çalıdır.J.c.cv. ‘Hibernica’ - Dallar ve dal uçları yukarı doğru yönelmiştir, gövde dar piramidal

veya sütun şeklinde, 3-4m boya ulaşır. Gümüşi, mavi-yeşil renkte olan bu kültivar gayetsık dallanma yapar. Taş bahçelerinde ve özellikle mezarlıklarda kullanılmaya elverişlidir.

J.c.cv. ‘Honibrookli’ - En fazla 50cm boyundadır Dalları parlak koyu kahve rengindeolup yatay yönde çıkar ve toprak üzerinde sürünücü iğne yaprakların üst yüzlerinde ge-niş gümüşi beyaz stoma bandı vardır.

IV. JUNIPERUS SABINA (SABİN ARDICI KARAARDIÇ) (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Güney ve Orta Avrupa’nın dağlık bölgelerinde (Alpler ve Pirene’ler)

Akdeniz bölgesinde özellikle Anadolu’da, Kafkaslar, Güneydoğu Rusya (Altaylar) ve BatıKazakistan olmak üzere geniş bir yayılışa sahiptir.

Boy ve Çap: 3-4m’ye kadar boylanan eğri gövdeli, boylu bir çalı veya yerde sürünenyatık bir çalıdır.

Genel Özellikleri: Gövde kabuğu yaşlı bitkilerde kırmızı kahverengidir, levhalar ha-linde kavlar. Dalları incedir Başlangıçta yaprakları iğnemsidir, sonraları pulsu yapraklaradönüşür. Yaşlı ardıçların bazı dallarında yapraklar iğne yaprak halindedir. 4mm uzunlu-ğunda, uçları gayet sivri mavi-yeşildir. Sürgünler çoğunlukla dört köşeli, incedir. Dört sı-ra üzerinde karşılıklı olarak birbiri üzerine kapanan, koyu yeşil renkli pul yapraklar yu-murta biçiminde, 1 mm boyunda, tam kenarlı, küt, kabarık ve çoğunlukla sırtlarında yağbezeleri bulunur Yapraklar ovulduğu zaman fena kokar.5-9 mm çapındaki üzümsü ko-zalak, küre biçiminde olup olgunlaştığında kalın kabuklu tohum taşır. Bunlar ilk yılınsonbaharında veya ikinci yılın ilkbaharında olgunlaşırlar.

Juniperus sabina ülkemizde son yıllarda yeşil sahalarda en fazla kullanılan ardıç tü-rüdür.

KültivarlarıJ.s.cv ‘Cupressifolia’ - J. sabina’nın en güzel görünüşüne sahip olan bu formu genel-

likle geniş ve bodur çalı şeklinde gelişme gösterir. Pul yapraklar koyu yeşil renktedir, sür-gün uçları mavi yeşildir.

J.s.cv ‘Erecta’ - 3-4 m. ye ulaşır, serviyi andırır.J.s.cv ‘Tamariscifolia’ -İspanya Sabin Ardıcı İğne yaprakları kısa, batıcı, mavi-yeşil

renklidir. Toprak üzerinde yayılan dağınık formludur.J.s.cv ‘Variegata’ - Bodur bir çalıdır. İğne yaprakların uçları sarımsı beyaz alacalıdır.V. JUNIPERUS OXYCEDRUS (KATRAN ARDICI) (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Akdeniz kuşağında; Türkiye, Suriye, Kuzey İran ve Kafkaslar’da yetişir.

Ülkemizde bozkırlar ile Doğu Karadeniz ve yüksek dağlık bölgeler hariç hemen her böl-

BİTKİ BİLGİSİ

47

gede yetişir (İç Anadolu’nun Tuz Gölü çevresi ve Anadolu hariç).Boy ve Çap: 4-8m. boy ve 30cm ye kadar gövde çapı ve piramit bir tepe (3m.) ya-

par; ancak otlatmalar nedeniyle çalımsı bir formda kalır.Genel Özellikleri: İğne yaprakları 16mm uzunluğunda 1-2 mm. genişliğindedir.

Sürgünlere dik açı yapacak biçimde üçlü çevrel dizilmiştir. Üst kısımları hafif olukludur,iki tane beyaz stoma bandı vardır. Uçları sivri ve batıcı olup açık yeşil renklidir. Üzüm-sü kozalak parlak kahverengi- kırmızı renkli, küre ve yumurta biçiminde, 3-6 puldanoluşmuştur; 5-11 veya 12-18 mm. çapında, çok kısa saplıdır, iki yılda olgunlaşır.

İklim ve Toprak İstekleri: Akdeniz ve karaiçi iklimlerde; sığ ve fakir taşlı topraklar-da yetişir ve çeşitli yörelere uyum sağlar. Dekoratif bir ağaçtır; taş bahçelerinde, sahil ara-zilerinde, soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Kültivarları:Ülkemizde 2 alt türü doğal yetişir.(1) J. oxycedrus subsp. oxycedrus - Küçük Kozalaklı Katran Ardıcı(2) J. oxycedrus subsp. macrocarpa - Büyük Kozalaklı Katran ArdıcıBirinci alttür, en yaygın olanıdır. Büyük Kozalaklı Katran Ardıcı ise Güney Batı Ana-

dolu’da Söke kıyı arazisinde, denize yakın kumlar üzerinde rastlanır. Kozalakları 12-I8mm. çapındadır, önceleri mavi dumanlı, olgunlaşınca kırmızımtırak kahverengine dönü-şür. Dallar gövde ile dar bir açı teşkil edecek şekilde, incedir; iğne yaprakları birinci alt-türünkine benzerse de, 3 cm. uzunlukta ve elastikidir. Genellikle 2-4 m. boya ulaşan ça-lı, nadiren de ufak bir ağaçtır.

VI. JUNIPERUS FOETIDISSIMA (KOKULU ARDIÇ) (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Türkiye, Yunanistan, Arnavutluk, Yugoslavya, Suriye ve Kırım Yarıma-

dasında doğal olarak yayılmıştır. Ülkemizde özellikle Toroslar’da bulunur.Boy ve Çap: 10-15m ye kadar boylanabilen gençliğinde düzgün gövdeli ve pirami-

dal tepeye sahip ufak tepeli bir ağaçtır.Genel Özellikleri: Dalları yukarıya doğru yönelmiştir Gövde kabuğu gri renklidir.

Genç sürgünler kısa ve belirgin bir şekilde köşelidir. Yapraklar ovuşturulduğunda fenabir koku verir. Yapraklar kısmen iğne yaprak ve kısmen de pul yaprak şeklindedir. Ge-nel olarak sürgüne gevşek bir şekilde kapanmıştır veya sürgünlerle dar bir açı yaparlar,uçlar sivri, batıcıdır; pul yapraklar ise yumurta şeklinde, uç kısmı siyah, sırt kısmı yuvar-laktır, yağ bezesi içermez. 8-12mm çapındaki üzümsü kozalakları, kısa sürgünler ucun-da dik durur, siyah, üzeri mavi dumanlıdır. Odununun güzel kokulu olması nedeniyle“Kokulu Ardıç’ adı verilmiştir.

Kokulu Ardıç, kendisine çok benzeyen Boylu Ardıç (Boz Ardıç)‘dan kalın ve dört kö-şeli sürgünleri, uçları sürgünlerden kalkık, gevşek kapanmış koyu yeşil ve daha büyükpul yaprakları; üzümsü kozalaklarının büyük, içerisinde ise tohum sayısının az olması,öz odununun açık kırmızı kahverenginde ve çok güzel kokulu olması ile ayrılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Üretimi tohumla ya da çelikle yapılır. Sert Akdeniz ya dayumuşak karaiçi ikliminde; kuru taşlı ve sığ topraklarda yetişir, kirece dayanır. Park vebahçelerde, soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Dokusu ve koyu rengi ile kont-rast oluşturur.


48

Budama Durumu: Budanıp biçimlendirilebilir.Kültivarları: Yunanistan’ın Pindus dağlarında, buruşuk kozalaklı ‘f. Pindicola’ ile

yaprakları sürgüne yatık olmayıp serbest halde bulunan ‘t. Squarrosa’ gibi formları var-dır.

VII. JUNIPERUS EXCELSA (BOYLU ARDIÇ, BOZ ARDIÇ) (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Batıda Balkanlar, doğuda kuzey doğu ve güney doğu İran olmak üzere

Makedonya, Yunanistan adaları, Bulgaristan’ın güneyi, Kırım, Küçük Asya, Kafkasya,Lübnan Suriye’nin ve Irak’ın batısında doğal olarak bulunur. Ülkemizde Katran Ardıcın-dan sonra en geniş yayılışa sahip olan bu tür kuzey, batı, orta ve güney Anadolu’da, özel-likle Toroslarda kuru ve taşlı yamaçlarda teker teker veya toplu halde görülür.

Boy ve Çap: 15-20m. boy 30-50 cm. gövde çapı ve piramit ya da topumsu bir tepe(8m.) yapar.

Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kahverengi olup şeritler halinde soyulur ya da çat-laklıdır. Sürgünleri (1 mm) ince, pulsu ve karşılıklı, uçları serbest, sırtları yuvarlakça yağbezelidir; mavi-gri ya da gri-yeşil boz renkleriyle (yapraklarıyla) uzaktan tanınır. 8-12mm. çapındaki kozalaktan 4-6 puldan meydana gelmiştir. İki yılda olgunlaşırlar. Olgunkozalakları koyu morumtırak- kahverengi veya siyah renklidir ve üzerleri çoğunlukla du-manlıdır.

İklim ve Toprak İstekleri: Çoğunlukla karaiçi ikliminin ağacıdır Akdeniz iklimindede yetişir; kuru-taşlı, sığ ve kireçli topraklarda da gelişebilir. Gölgeye biraz dayanır. Parkve bahçelerde gruplar halinde ya da soliter kullanılır. Çit tesisine uygundur.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur Budamaya gelir.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ya da çelikle yapılır.Kültivarları:J. e. cv Striata’ çeşidi mavi yeşil yapraklı, sık dallı ve sütun biçimlidir.J.e. cv. Variegata’ çeşidinin sürgünleri alacalıdır.VIII. JUNIPERUS HORIZONTALIS (YATIK ARDIÇ) (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika kökenlidir ülkemizde de yetiştirilir.Boy ve Çap: 0.4m. boy. 2m. tepe yapar.Genel Özellikleri: Devrik dalları, horizontal (yatay) uzanır.Yaprakları pulsu, küçük ve mavimsi yeşil renklidir. Kışın renk değişmez. Mavimtırak

renkli kozalakları 2 cm. çaptadır fakat nadiren oluşur.İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli yarı gölge yerlerde ve kuru nemli topraklarda ye-

tişir. Alan yeşillendirmelerinde örtücü olarak, küçük bahçelerde ve kap içinde kullanılır.Budama Durumu: Budanmasına gerek yokturÜretim Tekniği; Çelikle ve aşı ile üretilir.Kültivarları:J.h. cv, ‘Glauca’ (Mavi -Yatık Ardıç) çeşidi 0.3m boy ve 2-3m tepe yapar Pulsu yap-

rakları ince uzun, çelik mavisi renklidir; kışın renk değiştirmez. Güneşli - yarı gölge yer-lerde ve kuru nemli topraklarda yetişir. Özellikle kışa dayanıklıdır. Soliter ve örtücü ola-rak taş-kaya bahçeleri ile mezarlıklarda kullanılır.

BİTKİ BİLGİSİ

49

J.h. cv ‘Wiltonii’ Yaprakları mavimsi gri, kışın da yaprak rengini muhafaza eder.IX. JUNİPERUS X MEDİA (MELEZ ARDIÇ) (CUPRESSACEAE)Muhtemelen J. sabina ile J. sphaerica ardıç türlerinin melezidir Ekseriya J. chinensis

ve J. sabina adları altında zikredilmektedir.Cv. ‘Pfitzeriana’- Herdem yeşil, yatay gelişmeli bir çeşittir. Sürgünleri uç tarafta sar-

kıktır. Yatay gelişmesiyle geniş alanları örter.Cv. ‘Pfitzeriana Aurea’- Çeşidinin yaprakları hafif sarı alacalıdır, kışın biraz yeşil renk-

lenme kazanır.X. JUNIPERUS SQUAMATA (HİMALAYA ARDICI) (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Himalaya ve Batı Çin kökenlidir.Boy ve Çap; 30cm ile 4m’ye kadar boylanır. Yatayda 1m ile 5m arasında yer kaplar.Genel Özellikleri: Yatık ve horizontal gelişmeli, sürgünleri dik ve yaprakları kiremi-

dimsi dizili, yeşil mavi renklidir. Gövde kabuğu kırmızı kahverengidir, ince tabakalar ha-linde çatlar. Bitki aromatik kokuludur.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır. Kuru ve nemli topraklarda yetişir.Budama Durumu. Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Tohum ile üretilir.Kültivarları:a.) J. squamata cv. ‘Meyeri’ çeşidi, daha dik yapılı, dalları sert yaygın gelişmeli yap-

rakları mavimsi yeşildir. Çok yaşlandığında 6m kadar boylanabilir.b.) Juniperus squamata ‘Blue Star’ 30cm yüksekliğinde 2-3m çapındadır. Mavimsi

yeşil mavi yaprakları ile tamamen yatay dallanır.c.) Juniperus squamata ‘Blue Star’ 50cm yüksekliğinde 60cm çapındadır. Yoğun yu-

varlak çalı formundadır. Yapraklar mavidir.XI. JUNIPERUS VİRGİNİANA (KURŞUN KALEM ARDICI) (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Vatanı Kuzey Amerika’nın doğusudur. Kuzey Güney Kanada ve Göller

Bölgesi, doğusu Atlas okyanusu, güneyi Meksika Körfezi ve Florida, doğusu ise Missis-sippi nehrinin batısı olmak üzere çok geniş bir coğrafi yayılışı vardır ve bunun sonucuolarak da çok değişik toprak tipleri üzerinde bulunur.

Boy ve Çap: 12-15m boy, 25-60cm çap yapabilen, dar veya geniş tepeli bir ağaçtır.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızımtırak kahverenginde olup, dar şeritler ha-

linde boyuna çatlaklı ve liflidir; yaşlı ağaçların dış kabuğu ise kül grisi rengindedir. Sür-günleri ince, pul yapraktan mavi yeşil renkli ve uçları sivridir. Koyu yeşil renkli pul yap-raklar, son derece ince, dört köşeli sürgünler üzerinde, karşılıklı olarak yer almışlardır,birbirlerinin üzerine sıkıca kapanmıştır. Sırtlarında küremsi yağ bezeleri bulunur; gençyaşlarda, hatta çok kere yaşlı ağaçlarda, uzun-sivri uçlu iğne yapraklara (gençlik yaprak-ları) rastlanır; bu yapraklarda yağ bezeleri bulunmaz. Bir yılda olgunlaşan kozalaklar kü-re biçiminde başlangıçta açık yeşil, olgunlaşınca koyu mavi üzeri dumanlı ve buğuludur.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman deniz ikliminde; kuru, sığ ve taşlı topraklarda,hatta vadi tabanlarında (batağımsı yerlerde) yetişebilir; gölgeye, dona ve kirli havaya da-yanır, ışık sever.


50

Budama Durumu: Budamaya yatkındır Geniş çim alanları üzerinde soliter ya da kü-çük gruplar halinde kullanılır. Yeşil çit tesisine yatkındır.

Kültivarları:J.v.cv. ‘Aurea Variegata’ çeşidi, piramit biçimli ve altın sarısı alacalıdır.J.v.cv. ‘Elegantissima’ 2-3m boylu, piramit formlu, dalları altın sarısı renklidir.J.v.cv ‘Skyrocket’ 4-6m boylu ve 60-80cm (sık tepeli sık dallı, pulsu-iğne yapraklı

(güzel mavi-yeşil) kanaatkâr ve kışa dayanıklıdır.J.v.cv, Pyramidalis glauca’ İğne yaprakları mavi yeşil, sütun formludur.J.v.cv ‘Pendula’ -12-15m boylu, sarkık formlu, seyrek dallı pul yapraktan açık yeşil,

kozalaktan mavimsi, beyaz damarlı küçük ve çok sayıda.J.vcv. ‘ Nana Compacta” - Hem pul hem de iğne yapraklı, yaprakları yeşilimsi mavi

renkli, 80cm boylu ve top biçimlidir.J.v.cv.’Horizontalis’ - sürünücü ve pul yapraklıdır.J.v.cv. ‘Albo-variegata’ çeşidi, geniş piramit biçimli, sürgün uçları beyazdır.J.v.cv. Fastigiata’ J.sabina’yı andırır, ancak yaprakları elle ovuşturulduğunda kötü ko-

ku vermez, Sütun formlu, mavi yeşil yapraklıdır.J.v.cv. ‘Filifera’ pul yaprakları mavi-gri sürgünleri ince uzun, ipliğimsi geniş pirami-

dal formludur.J.v.cv. ‘Glauca’ Pul yaprakları çelik mavisi, 6-8m boylu ve 1.5-2m tepeli, çok dallı, sü-

tun formludur.XII. JUNIPERUS PHOENİCEAE (FİNİKE ARDICI) (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Akdeniz Bölgesi, Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Kanarya Adaları ile Gü-

ney Batı Anadolu’da deniz kıyısına yakın sahil kesimlerinde, taşlı, kurak veya kayalık ya-maçlar üzerinde doğal yetişen bir ardıç türüdür.

Boy ve Çap: Çalı veya 6m ye kadar boylanabilen küçük bir ağaçtır, dağınık bir tepe ya-par. Uzaktan bakıldığında ‘Servi’yi anımsatır. Bu nedenle bu Ardıca ‘Servi Ardıç’ da denir.

Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kahve renklidir. Yaprakları gençken, alt kısımla-rında iğnemsi, üst kısımlarda fırçamsı pul yapraklıdır Açık yeşil renkli pul yapraklar sür-günlere dört sıra üzerinde karşılıklı olarak yerleşmişlerdir. Sırtlarında yuvarlakça yağ be-zesi vardır. Pul yaprakların alt kısmı dışarıya doğru şişkindir, uçları küttür. İki yılda ol-gunlaşan kozalakları 3 puldan oluşur; 6-15 mm çapta, üzümsü ve kiremit kırmızımsırenklidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak Akdeniz ikliminin ağacıdır; kuru, taşlı ve sığ top-raklarda yetişir, kirece dayanır, ışık sever, kış soğuklarına duyarlıdır.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Park ve bahçelerde, soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Taş-kaya ve funda

bahçelerinde de yararlanılır.Kültivarları:J.p.cv. ‘Myosurus’ çeşidinin yan dalları kamçımsı, ince sürgünleri sarkıktır.J.p.cv. ‘Turbinata’ çeşidi bodur ve yayılıcıdır.

BİTKİ BİLGİSİ

51

3.10. PICEA (LADİNLER) (PINACEAE)Kuzey Yarım kürenin ılıman, serin

ve soğuk bölgelerinde, çoğunlukla Ku-zey ve Orta Asya’da (Çin-Japonya), Ku-zey Amerika ve Avrupa’da geniş bir ya-yılış gösterir ve 40 kadar türü içerir.

Ladinler düzgün gövdeli, yüksekboylu ve açıkta serbest olarak yetişenfertlerinde yerden itibaren dallanabilensivri ve dar, konik bir tepe oluşturanorman ağaçlarıdır. Sürgün ve dallarıgövdeye çevrel dizilmiştir Yaşlı ağaçla-rın gövde kabukları pullu, çatlaklıdır.İğne yaprakları uzun sürgünler üzerin-de tek tek bulunur, döküldüğünde yada koparıldığında sürgün üzerinde tör-pü gibi iz bırakır. Yapraklar dört köşelidir, (parmaklar arasında kolayca döndürülebilir),uçları sivri ve batıcıdır. Kozalakları bir yılda olgunlaşır, önceleri dik dururlar, olgunlaş-tıktan sonra aşağıya doğru sarkarlar.

Gölgeye dayanıklıdırlar (yarı gölge ağacı), sığ köklüdürler ve bu nedenle de kuvvet-li rüzgâr ve fırtınalara karşı dayanıklı değildirler. Endüstrinin yoğunlaştığı kentlerde fab-rika bacalarından çıkan zehirli gazlara karşı çok duyarlı olduklarından zarar görürler, ge-lişmeleri duraklar ve kururlar. Bağıl nemi yüksek yerlerde, hafif asidik ve balçık toprak-larda iyi gelişme gösterirler.

I.PICEA ABIES (AVRUPA LADİNİ) (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey ve Orta Avrupa’da yetişir.Boy ve Çap: 30-40m boy, 1.5-2,5 m gövde çapı, geniş piramit (konik) bir tepe for-

mu yapmaktadır.Genel Özellikleri: Kabuk genç yaşlarda açık kahverengi, yaşlanınca kırmızı açık

kahve ya da gri renklidir, ufak levhalar halinde parçalanır ve yer yer dökülür. Genç sür-günleri kahvemsi kırmızı sarı renktedir. Üzerleri çıplak ve hafif tüylüdür. İğne yapraklargençlerde de gölge dallarında yatay uzanırlar. Yaşlı ağaçların ışık dallarında ise yukarıyadoğru fırça gibi yönelmişlerdir. 1-2cm uzunluğundaki iğne yapraklar parlak yeşil renk-tedir. Uçları sivri batıcıdır. Ağaç üzerinde 5-7 yıl soğuk iklimlerde ise daha fazla kalırlar.10-15cm uzunluğundaki kozalaklar silindiriktir. Kozalak pullarının kenarları düz değilseyrek kaba dişlidir. Kozalaklarının bazıları yeşil bazıları da kırmızı yeşil, olgunlaştığın-da açık kahverengidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Kök sistemi genel olarak yayvandır. Ağır ıslak veya sıkıtopraklarda sığ; gevşek topraklarda ise oldukça derine giden kök sistemi vardır. Nem is-teği yüksek, ısı isteği azdır. Yaz kuraklığına ve zehirli gazlara karşı çok duyarlıdır. Gölgeağacıdır fakat ona da Göknar kadar dayanıklı değildir Kışları soğuk karaiçi iklimlerinağacıdır, kuru, nemli topraklarda (taze, serin ve gevşek, humuslu topraklarda, dağ ya-maçlarında) yetişir. Kökleri sığ ‘tabak kök’ biçiminde ve rüzgâra çok duyarlıdır. Rüzgâr


52

kırması ve devirmesinden zarar görür.Piramit ya da konik formları, dokuları ve renkleriyle çok ilginç ve dekoratif bir ağaç-

tır. Park ve bahçelerde soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır.Budama Durumu: Budamaya yatkındır ve yeşil perde / çit tesisinde yararlanılır.Kültivarları:P a. cv. ‘Aurea’ - İğne yaprakları altın sarısı renklidir.P a, cv. ‘Compacta’ -Geniş yuvarlak toplu gelişme gösteren 1-1,5m boya ulaşan bo-

dur formdur. P a. cv. ‘Conica’ - Top konik biçimli sık dokulu, iğne yaprakları koyu yeşil renklidir.P.a. cv. ‘Cupressina’ - Görünüş bakımından geniş bir piramidal serviyi anımsatır. 15-

20m boya ulaşır, sık dallıdır, dalları yukarıya yönelmiştir. İğne yaprakları hafif mavi ye-şildir.

P.a.cv ‘Pendula’ - Sarkık formludur. P a. cv ‘Nana’ - Bodur yapılıdır. P.a.cv. ‘ Pyramidata’ - Dalları yukarıya doğru yönelmiş, dar konik tepeli bir ağaçtır.II. PICEA ORIENTALIS (DOĞU LADİNİ) (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Anadolu’da. (Doğu Karadeniz dağları) ve Kafkasya’da yetişir: yayılış

alanı bütün yıl yağış alır. Toprağa kadar dallanan güzel bir görünüşe sahiptir.Boy ve Çap: Sivri tepe, dolgun ve düzgün gövdeye sahip, 40-50m kadar boylanabi-

len 1.5-2 m çapa ulaşan 1. Sınıf orman ağacıdır.Genel Özellikleri: Kabuk genç gövdelerde genellikle açık renkli ve düzgün, yaşlı

gövdelerde koyu renkli ve çatlaklıdır Dallar çevrel olarak sık bir vaziyette bütün gövde-ye yerleşmiştir. Genç sürgünleri çok sık, parlak açık kahve renkli ve tüylü: iğne yaprak-ları parlak koyu yeşil, çok kısa (6-10mm.) uçları küt sürgünlere yatık konumdadır DoğuLadini mevcut ladin türlerinden kısa iğne yapraklarıyla ayrılır. Kozalakları 5-9cm uzun-luğunda 2-3cm çaplı, silindirik biçimli: gençken yeşil ya da purpur kırmızı olgunlaşıncakahve renklidir Ters yumurta biçimindeki kozalak pullarının kenarları dişsiz ve yuvar-lakçadır. Bu sayede Avrupa ladininden ayrılır.

İlk yaşlarda büyümesi gayet yavaştır. Fakat 8-10 yaşından sonra hızlı büyümeye baş-lamakta ve sürekli bir biçiminde uzun yıllar devam etmektedir.

İklim ve Toprak İstekleri: Kök sistemi genel olarak sığdır. Ancak gevşek derin yanifiziksel yapısı elverişli olan topraklarda kuvvetli yan kök yapabilmektedir. Yağışları bol veyıl içine dağılmış olan serin deniz ikliminde, güneşli yarı gölge yerlerde ve normal nem-li topraklarda yetişir; kış soğuklarına dayanır, hava nemi ve yağışı az yerlerden kaçınır.Gölgeye oldukça dayanıklıdır. (Yarı gölge ağacıdır.)

Budama Durumu: Budanmasına gerek yokturÜretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşıyla olur.Çok iyi bir park ve bahçe ağacıdır. Geniş çim alanları üzerinde soliter ya da küçük

gruplar halinde kullanılır. Çeşitleri de çoktur.Kültivarları:Po, cv. ‘Aurea’ - İğne yaprakları altın sarısı bronz renklidir.

BİTKİ BİLGİSİ

53

Po. cv. ‘Gracilis’ - 3m boya ulaşabilen ince narin yapılı yuvarlak habitusa sahip bo-dur bir formdur.

Po. cv. ‘Nana’ Bodur Doğu Ladini geniş piramidal veya yuvarlak gelişme gösteren bo-dur formludur.

Po. cv ‘ Nutans’ - Sarkık formda gelişme gösterir. Yan dallar narin olup aşağı doğrusarkar.

III. PICEA GLAUCA - P. ALBA (AK LADİN) (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika ve Kanada’da akarsu, göl ve deniz kıyılarında yetişir.Boy ve Çap: Vatanında 25-30m’ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Açıkta büyüdü-

ğünde yerlere kadar dipten dallanan konik tepeli bir ağaçtır.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri kahverengi, ince pullu ve levhalıdır. Dallar ve

yan dallar gayet sık dizilmiş olup horizontal yönde çıkarlar. Genç sürgünleri çıplak ve sa-rı beyaz renklidir. İğne yaprakları mavi yeşil, 10-18mm uzunluğunda, küt veya sivri uç-lu, dört köşelidir. Yapraklar parmaklar arasında ovuşturulduğunda hoşa gitmeyen bir ko-ku çıkarırlar. Kozalaklar dar silindirik biçimli, 4-4,5 cm, uzunlukta ve 1,5-2 cm. çapın-dadır. Kozalak pulları açık kahverenginde ince, yumuşak, sırt kısmı çizgili ve tam kenar-lıdır.

İklim ve Toprak İstekleri: En iyi gelişmesini rutubetli, kumlu balçık veya alluviyaltopraklarda yapar; kireçli ve rutubetli toprak şartlarında, endüstri bölgelerinde ve şehiriçi sahalarında bulundurulmaya ve rüzgâra karşı dayanıklıdırlar. Yarı gölge şartlarınauyum sağlayabilirse de güneşli yerlerde daha canlı bir gelişme gösterir. Kuraklığa nispe-ten dayanıklıdır.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.Ağaç ve tepe formları ve iğne yapraklarının rengi bakımından ilginç kültür çeşitleri

vardır. Kıyılarda kumulların tespitinde ve rüzgâr perdesi tesislerinde ya da bahçelerde so-liter kullanılır.

Kültivarları:R.g. cv. ‘Aurea’ - İğne yaprakları sarı alacalıdır.R.g. cv. ‘Conica’ - 2-3m boya ulaşabilen, gayet şık, kompakt ve tepeye doğru dar pi-

ramidal gelişme gösteren bodur bir bahçe formudur, yavaş büyür. Küçük yeşil sahalarda,taş bahçelerinde soliter olarak bulundurulabilir.

R.g. cv. ‘Echiniformis’ - 60cm boylu, sık dokulu ve çalı formludur. Sürgünleri kısa veiğne yaprakları mavi yeşil renklidir. Taş bahçeleri için uygundur.

R.g. cv. ‘Nana’ - Bodur yapılı Ak ladindir.IV. PICEA PUNGENS (MAVİ LADİN - KOLORADA LADİNİ) (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batısında. Kolerada, Utah ve Arizona eyaletinin do-

ğusunda Rocky dağlarının orta ve yüksek kesimlerinde doğal olarak yayılış gösterir.Akarsu boylarında ya da bataklıklarda dağınık olarak yetişir.

Boy ve Çap: Çoğunlukla 30, iyi yetişme koşullarında ise 50m’ye kadar boylanabilen,dalları yatay yönde uzanan, kalın dallı bir ağaçtır. Serbest büyüdüğünde toprağa kadardallanan, konik tepeli piramidal ağaçlardır.


54

Genel Özellikleri: Gövde kabukları önceleri ince, kül grisi veya kahverengi gri, pul-lu, daha sonraları gri esmer, kalın ve derin çatlaklıdır. Genç sürgünler kalın, koyu sarım-tırak esmer ve çıplaktır. İğne yapraklar 2-3cm, boyunda, dört köşeli, biraz kıvrık ve uç-ları sivri batıcıdır. Yeşil mavi, yeşil gümüşi beyaz renklidir. Sürgünlerin her tarafına sıkıbir vaziyette fırça gibi yerleşmişlerdir. Kozalak 8-10 cm uzunlukta, 3cm çapındadır. Ta-ze iken yeşilimsi olgunlaşınca saman sarısı renklidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Karaiçi ikliminde; bol güneşli, güneşli yerlerde ve kuruasidik topraklarda, akarsu kenarlarında, kuru fakir topraklarda, hava nemi az yerlerdeyetişir. Kış soğuklarına dayanıklı olduğu gibi yaz kuraklığından da en az etkilenen birtürdür. Zehirli gazlara karşı da pek duyarlı değildir.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.Park ve bahçelerin çok dekoratif bir ağacıdır. Soliter ya da 2-3 ü bir arada kullanılır.

Varyete ve kültür çeşitleri vardır.Kültivarları:Rp. cv. ‘Glauca’ - İğne yaprakları mavidir.Rp. cv. ‘Glauca Koster - Simetrik ve piramidal formludur, kışın iğne yapraklarının

rengi gümüşileşir.Rp.cv. ‘Pendula’ - Sarkık dallıdır.Rp.cv. ‘Globosa’ - Geniş tepeli küre biçiminde bodur bir çalıdır, iğne yaprakları ma-

vi yeşildir.

3.11. PINUS (ÇAMLAR) (PINACEAE)Bu cins tür zenginliği bakımından, ibreliler içerisinde en geniş ve en önemlisidir. 80-

90 türle Kuzey yarımküresinde. Kuzey Amerika, Asya ve Avrupa’nın son ağaç sınırına ka-dar geniş yayılışı vardır. Tropikal bölgelerde yüksek dağların ağacıdır, polar zonda ise birova ağacıdır. Çamların birçok da kültür çeşidi bulunmaktadır. 40m’nin üzerinde boyluve piramidal habituslu çamlar yanında bodur ve sürünücü olan türler de vardır. İğne yap-rakları genellikle uzun, çok kere ikili üçlü ya da beşlidir. Kozalakları genellikle iki yıldabazı türlerde üç yılda olgunlaşır, çeşitli biçim ve büyüklüktedir. Olgunlaştıktan sonra to-humlarını 1-2 yılda dökerler.

Üretimleri genellikle tohumla, nadiren aşı ile yapılır. Derin ve kazık kök yapan vehızlı gelişen çamların çoğu, karaiçi iklimlerin ağacıdır. Fakir topraklarda (steril kum ve-ya sığ topraklarda) yetişebilirler. İklim ekstremitelerine (don, yüksek sıcaklık, rüzgar vefırtınaya) dayanırlar. Genellikle ışık ağacıdırlar, gölgeye dayanamazlar, bazıları (sarıçam-da olduğu gibi) yarıgölge tipi gösterirler. Ülkemizde 5 çam türü ve varyeteleriyle yetişmeyeri ırkı vardır.

I.PINUS NIGRA (KARAÇAM) (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey ve Orta Avrupa’da (Avusturya), İtalya’da ve Batı Asya’da (Ana-

dolu) çeşitli yetişme yeri ırklarıyla, oldukça geniş bir yayılış gösterir. En geniş yayılışınıülkemizde yapar.

Boy ve Çap: 20-35 m ye kadar boylanır. Gençken piramidal, yaşlı durumda yaygıntepe yapar.

BİTKİ BİLGİSİ

55

Genel Özellikleri: Gövdesi düz,kabuğu kalın ve iri plakalı, koyu grirenkli ve derin çatlaklı, sarıçama göredaha kalın dallı bir ağaçtır. 4-18 cmuzunluğundaki iğne yapraklar koyu ye-şil ve serttir; sürgün uçlarında bulunanyapraklar ise tomurcuğa doğru yönel-miş olduğundan, çanak görünümündebir boşluk meydana getirirler; iğneyaprakların kenarları ince dişli, uç kı-sımları sertleşmiştir ve iğne gibi batıcı-dır. İki yılda olgunlaşan kozalakları3.5-10 cm uzunluğunda, 3 cm çaplı,yumurtamsı konik, sarıçam kozalakla-rının aksine, simetriktir ve yok dene-cek kadar kısa saplıdır. Kozalağının uç kısmındaki kozalak pullarının çoğunun göbeğin-de iğne gibi ufak bir dikenimsi çıkıntı bulunur.

İklim ve Toprak İstekleri: Karaçamın üstünlüğü veya avantajı ise Sarıçamın yetişe-mediği veya iyi gelişme gösteremediği yerlerde yetişmesidir.

Genellikle kontinental iklimin ağacıdır; ışık sever, gölgeye de bir süre dayanır. Serinve derin balçık topraklar üzerinde iyi gelişir. Sığ fakir topraklarda da yetişebilir. Deniz ke-narlarına yakın saf kum topraklarında, ağır balçık ve killi topraklarda yetişebilir. Kireççezengin topraklarda daha iyi gelişme gösterir. Denizden esen kuvvetli rüzgârlara karşı ko-yabilir; çok önemli bir rüzgâr perdesi olarak vazife görür. Rüzgâr etkisi altında kalan yer-lerde, özellikle portakal ve şeftali bahçelerinin korunmasında ön sıraya dikilecek ağaçla-rın “ Karaçam” olması düşünülmelidir.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla, bazen çelik ve aşı ile yapılır.Çeşitli ülkelere ve yurdumuzda yetişen ırkları ve varyeteleri vardır. Genellikle park

ve bahçelerde soliter kullanılır.II. PINUS BRUTIA - KIZILÇAM (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Genel coğrafi yayılış

alanı Akdeniz ve Karadeniz kıyılarıdır.Fakat asıl geniş yayılışını Doğu Akde-niz Bölgelerinde yapar. Filistin, Ürdün,Suriye, Irak, Lübnan, Kıbrıs, Türkiye,Yunanistan ve İtalya’da yayılır. En genişyayılışını ülkemizde yapar, Marmara,Ege ve Akdeniz Bölgelerinde çok genişormanlar kurar.

Boy ve Çap: Ülkemizde 15-20 m.boy, 1 m’nin üstünde gövde çapı, ser-best durumda yaygın ve genellikle gev-şek bir tepe yapar.


56

Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızımsı kahverengi ve büyük plakalıdır. Sahilkesimlerinde 15-20 m. boyunda kalın dallı bir ağaçtır, gövdeleri de çok kere düzgün de-ğildir ancak rakım yükseldikçe ağaçlarda gövdeleri düzgünleşmeye, boyların artmayabaşladığı, tepelerin sivrileştiği ve dalların inceldiği görülür. Gençlikte hızlı büyür. 12-18cm uzunluğunda, koyu yeşil yaprakları sert ve batıcıdır. 6-11 cm uzunluğundaki koza-lakları topaç biçimindedir; sapsız veya çok kısa saplıdır. Açık koyu kırmızı renklidir; sür-günleri dik ya da hafif eğik oturur. Tek tek ya da birkaçı bir arada (bazen 15-20 adet) yeralır.

İklim ve Toprak İstekleri: Yazları sıcak ve kurak, kışları ılıman ve yağışlı Akdenizikliminin tipik ağacıdır Bol ışıkta iyi gelişir, kazık kök yapar; rüzgâra, dona ve kuraklığadayanır; fakir, kuru topraklarda yetişir, kanaatkârdır, kirece de dayanır.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi genellikle tohumla yapılır.Çevre düzenlemelerinde gruplar halinde ya da soliter kullanılır. Kurak yamaçların ve

kumulların ağaçlandırılmasında önemli bir türdür. Doğal varyeteleri de vardır.III. PINUS SYLVESTRIS - SARIÇAM (PINACEAE)Yetişme Yeri: Mevcut çam türleri

arasında en geniş coğrafi yayılışa sahipolanlardan biridir. Avrupa’nın bütünrejyonlarında bulunur. Asya’da da ge-niş alanlar kaplar. Sarıçam ülkemizdesaf ve karışık olarak bir milyon hektarayakın bir saha üzerinde yayılmıştır.

Boy ve Çap: Yetişme yerine göre20-40m’ye kadar boylanan, narin ve si-lindirik gövdeli, sivri tepeli ve ince dal-lı yahut da dolgun gövdeli, yayvan te-peli ve kalın dallı bir ağaçtır. Nadirenseçalı formunda da bulunur.

Genel Özellikleri: Genç gövdelerde, yaşlı ağaçların üst kısımlarında, kalın dallardakabuk tilki sarısı rengindedir ve ince levhalar halinde ayrılır. Yaşlı gövdeler ise gri-kah-verengi kalın ve çatlaklıdır. Boyları 3-8cm arasında değişen iğne yaprakları mavi-yeşilrenktedir. Uçları sivri-batıcı, kenarları ince dişlidir. Dikkati çekecek derecede kıvrıktır.Dişi kozalak saplı ve aşağıya sarkıktır. Asimetrik ve rengi boz mattır. Genellikle kuvvetlibir kök sistemi kurar. Fırtınalara karşı dayanıklıdır.

İklim ve Toprak İstekleri: Hafif kumlu toprakların ağacıdır. Mineral maddeler ve nembakımından isteği fazla değilse de derin ve gevşek toprakları sever. Işık isteği fazladır.

Üretim Tekniği: Tohum, çelik ve aşıyla üretilir.Kültivarları:P.s. cv. ‘Argentea’ -Yaprakları gümüşi-mavi yeşildir.P.s. cv. ‘Aurea’ - Yavaş büyüyen küçük bir ağaçtır. Yaprakları kışın altın sarısı renkte-

dir.

BİTKİ BİLGİSİ

57

P.s. cv. ‘Compressa’ - Konik biçimli küçük bir çalıdır. İğne yaprakları kısa mavi-yeşilrenklidir.

IV. PINUS HALEPENSIS - HALEP ÇAMI (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Akdeniz ülkelerinin

sahil ağacıdır. Yayılış sahası Batı Porte-kiz’den başlayarak Doğu Akdeniz’e ula-şır. Esas yayılışı Kızılçamın aksine BatıAkdeniz sahilleridir. Batıdan doğuyagidildikçe bu sahalar daralır. NitekimTürkiye’de çok lokal iki yayılış alanıvardır. Seyhan ve Ceyhan nehirlerininalçak kesimlerinde (Adana-”SarıçamOrmanı”, Kadirli ve Kartepe), Bodrumve Milas arasında (Güvercinlik Körfezi)kızılçamlarla birlikte bulunur.

Boy ve Çap: 10-15 m. boyunda,eğri gövdeli, gençlikte sivri, yaşlanıncadağınık tepeli bir orman ağacıdır.

Genel Özellikleri: Gövdenin açıkkül rengi kabuğu başlangıçta düzgün,yaşlanınca çatlaklıdır. Sürgünler açıkgri renklidir. İğne yaprakları (ikili, na-diren üçlü) açık yeşil renkli, 6-15 cmuzunluğunda, narin ve yumuşak, ke-narları ince dişli, sürgünlerin ucundapüskül durumludur. 8-18 cm uzunluğundaki kozalak uzun ve koniktir, çok uzun ve ka-lın bir sapı vardır ve bu nedenle kozalak uçları kızılçamın aksine aşağı bakar. Açık tuğlakırmızısı ya da sarıca renkli kozalakları tek tek ya da birkaçı bir arada bulunur.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve ılıman deniz ikliminde yetişir; kış soğuklarına,donlara duyarlı, toprak isteği az, fakir, kuru, kireçli, taşlı ve kumlu balçık topraklarda iyiyetişir. Sahil kumluklarında, tepelik arazide, hemen hemen her çeşit topraklarda, özellik-le kalkerli topraklar üzerinde yetişir. Kumulların tutulmasında da yararlanılır.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.Park ve bahçelerde soliter olarak kullanılır.V. PINUS PINEA - FISTIK ÇAMI (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Vatanı Portekiz’den Anadolu’ya kadar tüm Akdeniz sahil kesimidir. En

geniş coğrafi yayılışını Anadolu’da yapar. Özellikle Batı Anadolu’da, Bergama yakınında,Kozak’ta, Aydın, Muğla dolaylarında ormanlar kurar. Ayrıca Antalya, Manavgat sahillerin-de, Gemlik Körfezi kıyılarında, Maraş yakınında Önsan Köyünde, Trabzon’da Kalenemaderesinde, Çoruh vadisinde, Naşviye (Fıstıklı) Köyünde lokal olarak bulunur.

Boy ve Çap: Diğer çamlardan kolayca ayırt edilebilecek şemsiye gibi dağınık bir te-


58

peye sahip, 15-20 m. boyundabir ağaçtır.

Genel Özellikleri: Gövdedüzgün kırmızımtırak gri renkli,kalın kabuğu derin çatlaklıdır.10-15 cm uzunluğundaki iğneyapraklar parlak açık yeşil renk-tedir. Kenarları dişlidir; dip tara-fı saran kın 10-12 mm. uzunlu-ğunda ve açık esmer renklidir.İğne yaprakları fıstık çamınabenzeyen sahil çamında kınınboyu daha uzun rengi de dahakoyu esmerdir. 3 yılda olgunla-şan kozalakları çok kısa saplı,portakal büyüklüğünde, top biçimli. 8-10 cm uzunluğunda, 6-10 cm çaplı, odunsu veiri pullu; göbeği bombeli, parlak kırmızı kahverengidir. Fıstık çamının tohumları halkarasında çam fıstığı diye adlandırılır ve yenir.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve kurak Akdeniz ikliminin ağacı; ışık isteği bakı-mından biraz gölgeye dayanıklıdır. Rüzgâra ve kirece dayanır, dona duyarlıdır, toprak is-teği azdır. Kök sistemi kuvvetlidir. Elverişli topraklarda ilk yaşlardan başlayarak derinegiden kazık kök yapar, oldukça hızlı gelişir.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.Çevre düzenlemeleri için önemlidir. Servi İle kontrast oluşturur. Küçük mekânlarda

soliter kullanılır. Bol gölge verir, kumulların tutulmasında ve ağaçlandırılmasında kulla-nılır.

BAZI ÖNEMLİ EGZOTİK (YABANCI) ÇAM TÜRLERİI. PINUS PINASTER - PINUS MARITIMA - SAHİL ÇAMI (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Akdeniz ülkelerinde (Fransa ve Portekiz’den Yunanistan’a kadar uza-

nan) yayılış gösterir, ülkemizde doğal yetişmez ama çok kullanılır.Boy ve Çap: 20-25 m. boyunda gençlikte piramidal, yaşlanınca dağınık bir tepe yapar.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızımsı kahve renkli kalın ve derin çatlaklıdır.

Genç sürgünler kırmızı renklidir. Yaprakları 10-20 cm uzunluğunda, kalın, parlak yeşil,uçları sivri ve batıcı, kenarları ince dişlidir ve sürgünlerin uçlarında yer alır. Yaprak kınıuzun (fıstık çamından iki kat daha uzun) ve koyu renklidir. Kozalakları 8-9 cm uzunlu-ğunda, sivri-konik, kısa saplı, parlak açık kahve renkli, pul kalkanları piramidimsi, gö-beği çok çıkık, kıvrık ve biraz çarpıktır.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve ılıman deniz ikliminde yetişir; kış soğuklarınaduyarlı, toprak isteği azdır. Hızlı gelişen kuvvetli ışık ağacıdır. Monteri çamına nazaranMarmara Bölgesinde donlara karşı daha dayanıklı olduğu araştırmalarla ortaya çıkarıl-mıştır.

BİTKİ BİLGİSİ

59

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.Kumulların durdurulmasında geniş açık alanlarda grup ya da sıralar halinde, park ve

bahçelerde soliter kullanılır.II.PINUS RADIATA - MONTERİ ÇAMI (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Vatanı Amerika’dır. Kaliforniya sahillerinde ve adalarında, kumulluk-

larda ve tepelik arazide ormanlar kurar. Vatanında daha fazla bir gelişme göstermediğiiçin hiçbir ekonomik değeri yoktur. Fakat vatanı dışında, bilhassa Avustralya, Yeni Zel-landa, İspanya, İtalya ve Güney Afrika ile memleketimizde hızlı büyümektedir.

Boy ve Çap: 30 m. boy ve yatay dallanma yapar.Genel Özellikleri: Gövdeleri gençlikte açık kül renginde, yaşlılarda koyu kahveren-

gindedir ve kalın kabukludur. İğne yaprakları (üçlü) genç sürgünlere güçlü surette yapış-mıştır; canlı sarımsı yeşil renkli ve 15 cm uzunluğundadır. Kozalağı kısa saplı veya sap-sız, 7-14 cm uzunluğunda, ovalimsi, asimetriktir, uzun süre dallarda kalır. Işık gören ta-rafı daha fazla gelişir, fındıkkabuğu rengindedir, kalkan, bombeli ve göbek dikenlidir.Gençlikte hızlı büyümektedir. Çok sayıda sürgün verme özelliğindedir. Tepe tomurcuk-ları kurursa veya herhangi bir şekilde tahrip olsa dallar üzerinden fırça gibi yeni sürgün-ler çıkar.

İklim ve Toprak İstekleri: Rüzgâra çok dayanıklıdır (özellikle kıyı kesimlerinde).Rutubetli ve kışları mutedil geçen Batı Karadeniz ve Marmara Bölgesinde çok iyi gelişmegöstermektedir. Kış soğuklarına karşı sahil çamına nazaran daha hassastır. Gençken enson yerine dikilmelidir.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.Dar mekânlarda ancak soliter kullanılır.III. PINUS COULTERI - BÜYÜK KOZALAKLI ÇAM (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’ da(Kaliforniya kıyı dağlarında) yetişir. Ülkemizde de

birkaç örneği bulunmaktadır.Boy ve Çap: 10-25 m. boy, gevşek ve piramidal bir tepe yapar.Genel Özellikleri: Dalları çok kalın; gövde kabukları derin çatlaklı, esmer veya si-

yaha çalan renktedir. İğne yaprakları (üçlü) 15-20 cm. uzunluğunda, kalın ve sert, ma-vi-yeşil renklidir; sürgün uçlarında püskül gibi toplanmıştır. Kozalakları 25-35 cm uzun-lukta mat açık sarımtırak renkli, hafifçe çarpık, çok kısa saplı, pulun kalkanı çıkıntılı, gö-beği büyük, yırtıcı kuşların gagası gibi eğri çengel dikeni gelişmiştir. En büyük kozalak-ları 2-2.5 kg ağırlıktadır. Tohumları iridir, fıstık çamı tohumları gibi yenir.

İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ikliminde, sıcak ve kurak yerlerde yetişir; dona verüzgâra duyarlı; killi ve balçıklı topraklarda iyi gelişir; yarı gölgeye ve kirece dayanır.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Park ve bahçelerde soliter olarak kullanı-

lır.


60

IV. PINUS STROBUS - VEYMUT ÇAMI, KUZEYDOĞU AKÇAMI (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’ da yetişir.Boy ve Çap: 20-30m boy gençlikte dar, yaşlanınca piramidal bir tepe yapar, çok za-

rif görünümlüdür.Genel Özellikleri: Dalları çok esnek, gövdesi düz ve kabuğu parlak gri yeşil sonra-

dan çatlaklıdır. İğne yaprakları (5lı) 7.5 -15 cm uzun koyu mavimsi yeşil renklidir, inceüç köşeli ve yumuşaktır. Kozalaklar 10-20 cm uzunluğunda dar silindirik - koniktir, ek-seriya hafif kıvrıktır, saplıdır, kozalak pulları deri gibi incedir.

Kök sistemi orta derinliktedir, kazık kök yapmaz. Dalları elastiki olduğundan kar kı-rılması görülmez. Bol yaprak dökümü ile toprakları ıslah eder. Gençlikte hızlı büyür.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk kara içi iklimin ağacıdır. Bol güneşli yerlerde vehumuslu nemli topraklarda (özellikle taze serin topraklarda) iyi gelişir, kuraklığa kısmendonlara tamamen dayanır. Dalları elastiki olduğundan kar kırılması görülmez.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ya da çelikle yapılır.Park ve bahçelerin zarif ve endamlı süs çamıdır. Çoğunlukla soliter ya da gruplar ha-

linde kullanılır.Kültivarları:Ps. cv ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısı rengindedir.Ps. cv Concorta’ - Genç sürgünleri helezoni kıvrıktır.Ps. cv Umbreculifera’ -Kompakt yapıda bodur çalıdır.Ps. cv ‘Fastigiata’ - Sütun şeklinde bir yapıya sahiptir.Ps, cv ‘Prostata’ - Yerde sürünücü çalıdır.Ps. cv ‘Glauca’ - Yaprakları mavi-yeşildirPs. cv “Nana’ - Bodur 1-2 m boylu geniş tepelidir.V. PINUS GRIFFITHII- AĞLAYAN ÇAM (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Vatanı Himalaya’dır.Boy ve Çap: 50 m. ye kadar boylanabilen geniş ve açık piramit yapılı bir ağaçtır.Genel Özellikleri: Kabuk gri esmer renkte, gençlerde düzgün, yaşlılarda küçük lev-

halar halinde çatlaklıdır. İğne yapraklar (5’li) 3-5 sene kadar ağaç üzerinde kalır. Boyları10-12 cm. renkleri mavimsi yeşil veya gri yeşildir: aşağıya doğru püskül gibi sarkarlar.Silindirik kozalaklar saplıdır, önceleri dik durur, sonra aşağı sarkarlar, tek tek ya da ikiüçü bir aradır. Bu çam türü P Strobus’a çok benzese de sürgün uçlarında Veymut çamı-nın aksine, geriye doğru dökülmüş çok daha uzun mavi-yeşil yaprakları 15-25 cm. uzun-luğundaki büyük kozalaklarıyla onlardan kolayca ayrılır. Kozalakların ve iğne yaprakla-rın üzerinde gözyaşı damlalarını andıran duru reçineler görülür, Bundan ötürü kendisi-ne “ Ağlayan Çam” adı verilir.

İklim ve Toprak İstekleri: Gençlikte hızlı büyür fakat donlara dayanıklı değildir. Bolgüneşli ve korunaklı yerlerde normal asidik topraklarda yetişir.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yokturÜretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.Olağanüstü dekoratif bir çam ağacıdır. Park ve bahçelerde soliter kullanılır.

BİTKİ BİLGİSİ

61

3.12.PSEUDOTSUGA (DUGLAS GÖKNARI) (PINACEAE)Kuzey Amerika’nın batısı ile Çin’in

güney batısında Japonya ve Formo-so’da ormanlar kuran boylu ağaçlardır.Genellikle piramit tepe geliştirirler. Anadalları gövde üzerinde çevrel dizilidir.Genç ağaçların gövde kabuğu ince,düz, çatlaksız, yaşlı ağaçların gövde ka-buğu ise kalın boyuna ve derin çatlak-lıdır. Herdem yeşil ulan bu cinsin iğneyaprakları sürgünlere sarmal dizilmiş-lerdir, ancak ışığa yönelmeleri sonucuiki sıralı sarmal, yanı tarakvari görü-nüm alırlar. Kısa saplı lineer, yassı, üstyüzlerinde damarlar içeri gömülmüşolup alt yüzlerinde genellikle stomabandı bulunur. Uçları küt veya birden-bire daralarak sivrileşir. Sürgünlerin üzerinde 5-8 yıl dökülmeden kalabilirler. Ovuştu-rulduğunda güzel kokuludurlar.

Bir yılda olgunlaşan kozalaklar döllenmeden önce dik, sonra sarkıktır. Kozalak pul-ları açılır fakat dağılmaz, iç ve dış pulları belirgin, dış pul uzun ve dar üç loplu orta lopdaha uzun kılçık gibi sivridir.

I.PSEUDOTSUGA MENZİESSİİ (DUGLAS GÖKNARI) (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerikanın batısında British Colombia’dan güneyde Meksi-

ka’nın kuzeyine kadar geniş ve yaygın bir coğrafi bölgede yayılış gösterir.Boy ve Çap: Vatanında 80 90m boy ve 2,5-4m gövde çapı yapar, bin yıl kadar yaşar.

Dünyanın en uzun boylu iğne yapraklı ağaçlarındandır. Gençliğinde ladin gibi, pirami-dal (0 8m) yaşlanınca dağınık ve geniş bir tepe 10- 15 m oluşturur.

Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gençken düz, ince, daha sonraları kalır, geniş lev-halı ve çatlaklıdır. Genç sürgünleri sarımsı, yeşil ve tüysüz; iğne yaprakları sürgünlere ta-rağımsı dizili: uçları sivri, üst yüzleri koyu yeşil ya da mavi yeşil, alt yüzleri iki stomabantlı, ayrıca kokuludur. Bir yılda olgunlaşan kozalakları silindirik biçimli 5-l0 cm uzun-luğunda ve sarkıktır.

İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ikliminin ağacıdır. Isı isteği orta, humuslu balçıktopraklarda iyi gelişir. Ama toprak isteği fazla sayılmaz. Steril kum, ağır kil topraklarınave devamlı ıslak yerlere isteksizdir. Gençken gölgeye dayanabilir. Park ve bahçelerde so-liter, geniş alanlar üzerinde küçük gruplar halinde kullanılır.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.I. 1. Pseudotsuga menziessii var. menziessii (Sahil Duglas Göknarı)Yetiştiği Yer: British Colombia’dan Kaliforniya ya kadar özellikle Oregon’un batısın-

da ve Sierra Nevada’nın tepelik arazilerinde geniş ormanlar kurar.


62

Boy ve Çap: 60-85 m boy. 1,2-1,8 m çap yapabilirler.Genel Özellikleri: En önemli botanik özelliği; iğne yaprakları yeşil renklidir, koza-

lakları dağ formuna nazaran daha büyüktür, takriben 10 cm uzunluğundadır ve dış puldüz olup uca doğru yönelmiştir, geriye kıvrılmıştır, İyi gelişmiş geniş ve yaygın yan kök-ler yapar.

İklim ve Toprak İstekleri: Çeşitli tipteki topraklar üzerinde bulunsa da en iyi geli-şimini derin, iyi drenajlı, mineralce zengin, geçirgen balçık topraklarda ve toprak rutu-beti ve bağıl nemi yüksek olan yerlerde yapar.

l.2. Pseudotsuga menziessii var. glauca (Mavi Duglas Göknarı)Yetiştiği Yer: British Colombia ve Alberta’nın güney batısından güneye doğru Mek-

sika’nın kuzeyine kadar. Pasifik sahillerinden uzak iç kesimlerde ve yüksek dağlık bölge-lerde orman kurar.

Genel Özellikleri: İğne yaprakları mavi-yeşil’dir. Kozalaklar bir önceki varyetenin-kine oranla daha kısadır.Takriben 7,5cm uzunluğundadır ve dış pullar geriye kozalak sa-pına doğru kıvrılmıştır.

İklim ve Toprak İstekleri: Kontinental iklimde dağ kesimlerinde yetişir, kışa daya-nıklıdır ancak ilkbahar donlarından zarar görürler.

Kültivarları:İki önemli kültivarı taş bahçelerini süsler;P.m. cv. ‘Brevifolia’ - 2m ye kadar boylanabilen bodur bir çalıdır: iğne yaprakları 6 10

mm boyundadır, kısadırP.m. cv. ‘Fletcheri - Yavaş büyüyen, küre biçiminde 1,5-2m boyunda bir çalıdır.

3.13.SEQUIA (SEKOYA) (TAXODIACEAE)Kuzey Amerika’nın Pasifik sahillerinde, Kali-

forniya çevresinde sınırlı, bir alanda kalmış cinsinSequia sempervirens adlı tek bir türü vardır.

Herdem yeşil yapraklı, dev yapılı 80-100 m.boylu ağaçlardır, gövde kabukları çok kalın (1525cm) derin çatlaklı, kırmızı kahve renklidir.Tüysü iğne yapraklar sürgünlere almaçlı ve yap-rakçıklar tüysü dizilidir. Bir yılda olgunlaşan ko-zalakları 15 20 puldan oluşur.

I.SEQUIA SEMPERVIRENS- SAHİL SEKOYASI- MAMUT AĞACI (TAXODIACEAE)Boy ve Çap: Genel olarak 60 90m boy, 2.5-

3.5m çap yapabilen konik bir yapıya sahip her-dem yeşil ağaçlardır.

Genel Özellikleri: Çok düzgün gövde, kısadar ve gayri muntazam konik bir tepe oluşturur-lar. Yaşlı gövdelerin kabuğu çok kalın (1.5-

BİTKİ BİLGİSİ

63

2.5cm.) boyuna derin çatlaklı, lifli ve tarçın kırmızısı rengindedir. Sürgünlere sarmal di-zilmiş bulunan yapraklar iki şekildedir. Yan dallar üzerindeki yapraklar Abies ve Tsugayapraklarına benzer, 1-2.5 cm uzunluğundadır ve iki sıralı gibi dizilmişlerdir alt yüzle-rinde iki stoma bandı vardır. Göknar’dan ise, yan sürgünlerde yer alan iğne yapraklarıneşit uzunlukta olmayışı ile kolayca ayrılır. İkinci tip yapraklar ana sürgün uçlarında vekozalak taşıyan verimli sürgünler üzerindekilerdir. 0.5-1 cm. uzunluğundadır, biz gibiuçları sivridir ve çok sıralı sarmal diziliş gösterirler. Kozalakları siyahımsı kahve renklioval biçimli, 2-2.5cm. uzunluğunda ve 1.5-1.8cm genişliğindedir bir yılda olgunlaşır. To-humları açık kahve renkli, basık ve dar kanatlıdır.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman deniz ikliminde yetişir, yüksek hava ve toprak ne-mi ister, serin ve derin topraklarda iyi gelişir; (-100° lik) donlara dayanır; kök ve kütüksürgünü verir. Geniş açık alanlarda ya da büyük parklarda soliter kullanılır,

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.Kültivarları:S.s.cv. ‘ Adpressa’ / ‘Alba spica’ çeşidinin sürgünlerinin ucu krem beyaz renklidir.S.s.cv ‘Prostata’ çeşidi, horizontal gelişir, dal uçları yerde sürünür, fakat daha sonra

dik ve güçlü sürgünler yapar. Bu form ileride gelişerek sürünücü bir durum kazanır. Kü-çük bahçelerde ve kaya bahçelerinde kullanılır.

3.14.SEQUIADENDRON (GERÇEK MAMUT AĞAÇLARI) (TAXODIACEAE)Birçok türlerinin fosillerine rastlanmıştır; bugün dünya üzerinde bir türü yaşamakta-

dır.I. SEQUİADENDRON GİGANTEUM-GERÇEK MAMUT AĞACI- DEV SEKOYA(TAXODIACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da Kaliforniya / Sier-

ra Nevada dağlarında yetişen görkemli bir ağaçtır.Boy ve Çap: Vatanında 80-90m boy, 10-16m göv-

de çapı serbest durumda geniş / dar konik bir tepe (8-15m.), gövdesi uca doğru daralır.

Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kalın, açık kır-mızı-kahve renklidir. Yaşlı gövdelerin kabuğu çok kalın(25-30cm.) boyuna derin çatlaklı, oluklu, yumuşak lif-li ve tarçın kırmızısı rengindedir. Ana sürgünler üzerin-deki iğne yapraklar 1-2cm uzunluğunda, biz gibi sivrive üç köşeli olup, sürgüne yatık değildir. Yan ve alt dal-lar üzerindeki yapraklar ise 6mm uzunluğunda, üçge-nimsi ve sürgünlere yatıktır. Üst yüzlerinde iki stomabandı bulunur. Mavimtırak yeşil renkli yapraklar, ikin-ci ve üçüncü seneden sonra, kahverengine dönüşmekte ve fakat uzun yıllar sürgün üze-rinde kalabilmektedir. Ovalimsi kozalakları iki yılda olgunlaşır, 2-5cm uzunluğunda ve2-4cm genişliğinde, açık sarı/sarımsı kahve renklidir. Oldukça geniş, yayılan bir kök sis-temine sahiptir.


64

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman deniz ikliminin ağacıdır. Bol güneşli - yarı gölgeyerlerde ve normal verimli topraklarda yetişir. Nemli, derin ve geçirgen, humuslu, bal-çıklı toprakları ister. Rüzgâra ve fırtınaya, kış soğuklarına dayanır.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.Gençlikte yavaş büyür, bu dönemde korumaya gereksinimi vardır. Serbest geliştiğin-

de çok dekoratif bir ağaçtır. 10’dan fazla kültür formu elde edilmiştir, ama bu çeşitlerdenaz yararlanılmaktadır.

3.15.TAXODIUM (BATAKLIK SERVİSİ) (TAXODIACEAE)Bu cins de, Sekoya ve Mamut ağaçları gi-

bi jeolojik devirlerde, Avrupa başta olmaküzere Kuzey Amerika ve Asya’da çeşitli tak-sonları ile geniş ormanlar kurarken bugün birtürü (T. Distichum) Kuzey Amerika’nın gü-neydoğusunda, diğer türü (T. Mucronatum)ise Guatemala’dan Meksika’ya Güneybatı Tek-sas’a kadar uzanan bölgelerde yetişen iki türükalmıştır. Batı Anadolu’da, Kütahya Tunçbi-lek’te linyit ocaklarında fosillerine rastlanmış-tır.

Kışın yapraklarını döken, bataklıklardayaşayan, su içinde 1m’ye kadar yukarıya çıkanhava kökleri (solunum kökleri) yapan ağaçlar-dır. Bataklık servisinde hem uzun hem de kı-sa sürgün vardır. Yapraklar açık yeşil renkte veyumuşaktır, sürgünlere sarmal olarak dizil-mişlerdir. Uzun sürgünler üzerindekiler kısave pul yaprak halinde, kısa sürgünler üzerin-dekiler de uzun iğne yaprak halindedir. İğne yapraklar ışığa yöneldiklerinden dip taraf-ları kıvrılmıştır. Kısa sürgünlerde iki sıra üzerinde tüysü yaprak (üç veya daha fazla yap-rakçıktan meydana gelen bileşik yaprak) görünümünde dizilmişlerdir. İlkbaharda canlıyeşil, yaz aylarında sarımtırak yeşil, sonbaharda da kırmızımtırak kahverengine dönüşür,yaprakların alt yüzeylerinde soluk gri renkte stoma bantları vardır. Bir yılda olgunlaşankozalakları, küremsi biçimde ve pulları kaynaşmış durumdadır, pulları dağılmaz.

I. TAXODIUM DISTICHUM- AMERİKAN BATAKLIK SERVİSİ (TAXODIACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın güneydoğu kesiminde, Teksas- Florida arasında,

özellikle Mississippi nehri kıyısı bataklıklarında ve Mexica’da yetişir. Ülkemizde de yetiş-tirilmiştir.

Boy ve Çap: Vatanında 30-40m’ye kadar boylanabilen, 1.2-3 m. çap yapabilen genç-likte konik, piramidal, ileri yaşlarda geniş ve dağınık tepeli ağaçlardır.

Genel Özellikleri: Gövde silindirik değildir, uca doğru fazlaca incelir. Bataklık yer-lerde veya çok rutubetli topraklarda yetişen fertlerin dip kısımları belirgin biçimde geniş

BİTKİ BİLGİSİ

65

ve olukludur. Bu gibi yerlerde aynı zamanda, köklerden toprak yüzeyine çıkmış, 50-60cm boyunda, 15-30cm çapında silindirik veya konik şekilli, odunsu ve iç kısımları boş‘hava kökleri’ görülür. Kırmızımtırak kahverengindeki kabukları lifli olup, uzunlamasınaince şeritler halinde soyulur. Genç ana sürgünler önceleri yeşil veya gri yeşil, daha sonraparlak kahverengindedir. Sonbaharda dökülen kısa sürgünlerin dairesel izlerini üzerle-rinde taşırlar. Sürgünlerin uçlarında yer alan kısa sürgünler dökülmediği halde, yan du-rumlu kısa sürgünler sonbaharda yaprakları ile birlikte dökülürler. Bir yılda olgunlaşankozalakları 2-3cm uzunluğunda, yuvarlak ya da oval biçimli ve kısa saplıdır.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; bol güneşli -yarı gölge yerlerde, nemliıslak topraklarda ve bataklıklarda yetişir. Kil ya da killi balçık topraklarda iyi gelişirler. Kı-şa ve kent iklimine dayanır, ama gençlikte donlara duyarlıdır, ışık isteği azdır. Su basar sa-halarda, ıslak topraklarda, su kıyılarında soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.Kültivarları:T. d. cv. “Fastigiatum’ sütun formlu ve dik büyümeli bir çeşittir.T.d. cv.’Pendula’ geniş tepeli ve sarkık formludur.

3.16.TAXACEAEBu familyanın 3 cinsi ve 13 tü-

rü vardır. Cinsleri Torreya (Tumi-on), Taxus ve Austrotaxus’dur. Soncins mono tipiktir (Bir türle temsiledilir).

Bu familyaya giren taksonlardaiğne yapraklar herdem yeşildir, sür-günlere sarmal dizilmiştir. Çoğun-luğu bir cinsli iki evciklidir (nadirenbir evcikli olanları vardır). Çiçekleryaprağın koltuğunda teker teker(Torreya’da) veya küçük küresel şekilde kurul halindedir (Taxus’da kısmen, Torreya’datamamen).

3.16.1.TAXUS (PORSUKLAR) (TAXACEAE)Doğu Asya, Anadolu, Kuzey Afrika, Avrupa ve Kuzey Amerika’da doğal yetişen 7 tü-

rü vardır. Porsukların ağaç, ağaççık ya da çalı formları bilinmektedir.Gövde kabukları kırmızı-kahve ve çınardaki gibi ince pulludur. Sürgünleri gövdeye

düzensiz dizilidir. Herdem yeşil yaprakları sürgüne çok sıralı sarmal dizilmişlerdir, ışıkdurumuna göre tarak biçimini almışlardır. Üst yüzleri koyu yeşil alt yüzleri açık yeşilrenkli ya da gri yeşil veya sarı yeşildir. İğne yapraklar taxin denilen zehirli bir madde içe-rir. Tohumu 1 yılda olgunlaşır, kuşlar tarafından taşınır, odun çürüğü, nemli yosunlar veölü örtü üzerinde kolayca çimlenir. Çok yavaş büyürler. Kütük sürgünü verirler.

Rutubetli ve mineralce zengin, kireçli derin ve gevşek topraklarda iyi gelişirler. Ku-


66

raklık, yüksek sıcaklık ve fazla sudan zarar görürler, rüzgâra duyarlıdırlar. Gölgeye çokdayanıklıdırlar, budamaya yatkındırlar, çit tesislerinde ve mezarlıklarda kullanılırlar.

Ülkemizde doğal olarak yetişen ve yetiştirilen türü Taxus baccata’dır.I. TAXUS BACCATA - ADİ PORSUK (TAXACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey ve Orta Avrupa, Akdeniz ülkeleri, Azor adaları, Türkiye ve Kaf-

kasya’da yetişir. Ülkemizde en çok Istranca ve Karadeniz dağları ormanlarında, dağınıkolarak da Marmara, Ege ve Hatay (Amanos) dağlarında yetişir.

Boy ve Çap: 15-25m boy, yuvarlakça veya geniş konik bir tepe (10-15m.) yapar, sıkve çok esnek dallıdır.

Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızı kahve renkli, ince levhalar halinde ve in-ce çatlaklıdır. Toprağa kadar dallanır. Genç sürgünleri yeşil, iğne yaprakları 1-3cm.Uzunluğunda iki sıralı, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil renklidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman deniz ikliminde: bol güneşli-gölge yerlerde kuru-asidik topraklarda yetişir. Besince zengin, taze ve serin, kireçli balçık ve kil toprakların-da iyi gelişir. Koyu gölgeye, kışa ve kent iklimine dayanır, rüzgâra ve donlara duyarlıdır.

Budama Durumu: Kütük sürgünü verir, budamaya yatkındır. Makasla şekil vermeyaz aylarında yapılmalıdır.

Üretim Tekniği: Üretimleri tohum, çelik veya aşı ile olurÇok iyi bir çit bitkisidir. Sürgün, yaprak ve tohumları son derece zehirlidir, hayvan-

ların otlak ve çayır alanlarına ve çocuk bahçelerine gerek görülmedikçe bu bitkilerin di-kilmemesine özen gösterilmelidir.

Kültivarları:Birçok varyete ve çeşidi de makbul süs bitkileridir.T.b.cv, Adpressa’ - En çok 3m’ye ulaşan bodur bir çalıdır, iğne yaprakları mavimsi

renklidir.T.b.cv. ‘Adpressa Aurea’ - Bir önceki kültivara benzer ancak sürgün uçları altın sarı-

sı, iğne yaprakları da sarı alacalıdır.T.b.cv ‘Fastigiata’ -Geniş sütun şeklinde, gençlikte dar piramidal, yaşlılarda geniş pi-

ramidal, 3-5 m. ye ulaşan bir formdur. Dalları kısa ve yukarıya yönelmiştir.T.b.cv ‘Fastigiata Aurea’ 6-8m, boylu. 1.2-1.5 m. tepe çaplıdır, sürgünleri ve iğne

yaprakları altuni sarı renklidir.T.b.cv ‘Repandens’ - Küçük ve yatık gelişmeli. 50-70cm boylu. 2-3m geniş tepelidir.

Toprakların örtülmesinde ve yeşillendirilmesinde kullanılır.

3.17.THUJA (MAZILAR) (CUPRESSACEAE)Kuzey Yarımkürede; Kuzey Amerika ve Doğu As-

ya’da (Çin, Japonya ve Formosa) boylu ağaç veya çalıhalinde yetişen 6 türle temsil edilmektir.

Mazılar pul yapraklı, herdem yeşil bitkilerdir. Göv-de kabukları genç fertlerde ince ve düz yaşlılarda ise as-ma gövdelerinde görüldüğü gibi ince uzunlamasına darşeritler halinde çatlaklıdır, dalları yatay ve yukarı yöne-

BİTKİ BİLGİSİ

67

liktir. Kuvvetli kokuya sahip olan pul yaprakları, sürgünlere karşılıklı dizilmiştir; sürgün-lerin alt yüzeyleri koyu yeşil, alt yüzleri açık yeşildir. Sürgünün geniş yüzeyinde yer alanyapraklar düzdür ve bu yaprakların sırtında yağ bezeleri görülür; sürgünün yanlarındayer alan karşılıklı yapraklar da kayık gibi katlanmış, sürgünü kavramıştır Yapraklarla ör-tülü sürgün üstten basık, yassıdır; orta sürgünden yanlara çıkan yan sürgünler aynı düz-lem üzerinde ve birbirine bir dereceye kadar paraleldir. Kozalakları, oval biçimli, olgun-ken pulları sert ve odunsudur, bir yılda odunlaşır ancak pulların 2-3 ü tohum tutar.

Üretimi genellikle tohum ve-çelikle bazı kere de aşı ile yapılır. Ilıman iklimlerde, de-rin ve gevşek balçık topraklarda iyi gelişirler; nemli ya da kuru topraklarda da yetişir, göl-geye dayanır, bazı kere donlara da direnç gösterirler. Açık alanlarda, park ve bahçelerde,mezarlık ve taş bahçelerinde soliter yada grup veya sıralar (çit, perde) halinde kullanılır.

I.THUJA OCCIDENTALIS- BATI MAZISI (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın doğusunda büyük kısmı Güney Kanada’da olmak

üzere, Hudson Körfezi kuzeyde, Göller Bölgesi ortada ve güneyde. Atlas Okyanusu kala-cak şekilde çok geniş bir coğrafi yayılışı vardır. Ülkemizde de çok yetiştirilir.

Boy ve Çap: 10-15 (20)m boy, konik bir tepe (3-4m çap) yapar. Gençlikte pirami-dal, dar ve sık dallı bir ağaçtır. İleri yaşlarda tepe bozulur, dallar aşağıya doğru sarkar an-cak dal uçları yukarıya doğru dönüktür.

Genel Özellikleri: Gövde kabukları ince, boyuna çatlaklıdır, kırmızımtırak-gri kah-verengidir, Genç sürgünlerinin üst yüzü mat, koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil kışın kahve-rengi yeşil (yada bronz) bir renklenme gösterir. Pul yapraklarının (ana sürgünde 4mmuzun, yan sürgünde 2.5 mm uzun) ucu sivri, sırtlarında yuvarlak çıkıntılı yağ bezelerivardır. 1 yılda olgunlaşan kozalakları oval biçimli ve 1 cm büyüklüğündedir. Kiremitva-ri dizilmiş 4-5 çift puldan oluşur.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; bol güneşli -yarı gölge yerlerde ve ku-ru nemli topraklarda yetişir. Batağımsı ve soğuk yerlerde, derin ve gevşek balçık toprak-ları üzerinde iyi gelişir. Dumanlı ve kirli havalı yerler için pek önerilmez. Sığ yaygın birkök sistemine sahiptir, bu nedenle gövdenin dip kısımları düzensiz bir biçimde genişle-miştir. Çit ve yeşil perde tesisi için uygundur. Park ve bahçelerde küçük gruplar halindeya da soliter kullanılır, siper altında da kullanılır ama o zaman gevşek bir doku kazanır.Birçok kültür formu vardır ve çevre düzenlemelerinde kullanılır.

Budama Durumu: Budamaya yatkındır.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.Kültivarları:T.o. cv. ‘Alba’ - Sürgün uçları beyaz renktedir. To, cv. ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısı renktedir. T.o. cv. ‘Filiformis’ - 1-1.5m boylu, gri yeşil yapraklıdır.T.o. cv. ‘Globosa’ - 1.5-2m boylu, yarı küre şeklinde geniş tepeli bir çalıdır; yan sür-

günler açık yeşil renktedir. T.o. cv. ‘Fastigiata’ - 10-15m boylu, geniş sütun formlu, çok sayıda kısa dallı bir ağaçtır. T.o. cv. ‘Pendula’ - Yan sürgünler ince ve aşağı sarkıktır.T.o. cv ‘Recurve Nana’ - Kubbe şeklinde bodur bir çalıdır. Sürgün uçları kıvrıktır. Ye-


68

şil renkli yaprakları kışın kahve renklenme yapar.T.o. cv ‘Rheingold’ - Geniş konik bir çalı, yaprakları yaz ayında sarı renkli, fakat kış

aylarında parlak kahverengiye dönüşür.II. THUJA ORIENTALIS- BIOTA ORIENTALIS - DOĞU MAZISI (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Asya’da (Çin ve Türkistan) yetişir. Ülkemizde de çok yetiştirilir.Boy ve Çap: Vatanında 20-25m boya ulaşan bu tür, Avrupa iklim koşullarında ve ül-

kemizde boylu bir çalı veya ancak 5-10m’ye kadar boylanabilen küçük bir ağaçtır.Genel Özellikleri: Oval veya geniş piramidal gelişme ve bol dallanma gösterir. Ana

dal ve birinci derecedeki sürgünler düşey düzlemde yer alırlar. (Yapraklı dal ve dalcıklarkitap sayfası gibi birbirine dik yönde paralel dururlar.) Sürgünlerin her iki yüzü de yeşilveya sarımsı yeşildir, üst yüzündeki pul yaprakların sırtlarında çizgi halinde bir girinti vebu girintinin içerisinde yağ bezesi vardır. Genç sürgünler parmaklar arasında ovuşturu-lunca hafif reçine kokar. Kozalakları diğer mazı türlerininkinden daha büyüktür. 1-2 cm.uzunluğundadır olgunlaşmadan önce mavi yeşil dumanlı, buğulu, etli; olgun halde kah-verengi, odunsu ve serttir. Kozalak pullarının sert kısmında, uçta uzunca ve geriye dö-nük (çengel gibi) mahmuza sahiptir.

İklim ve Toprak İstekleri: Vatanında kayalık, kurak yamaçlarda, kireçli topraklardayetişir. Hafif kumlu balçık topraklarda çok iyi gelişir. Dona ve gölgeye dayanır, saçak kökyapar.

Budama Durumu: Budanabilir, biçimlendirilebilir. Çit, perde tesislerine uygundur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.Park ve bahçelerde gruplar halinde ya da soliter kullanılır.Kültivarları:T.o. cv ‘Aurea’ - Dar sütun formlu, yaprakları kışın altın sarısıdır.T.o. cv ‘Argentea’ - Genç sürgünlerinin uçları krem beyaz renkli, yaprakları gümüşi

veya gümüşi beyaz lekelidir.T.o, cv. ‘Aurea Nana’ - Yaprakları altın sarısı, bodur bir çalıdır.T.o. cv. ‘Compacta Nana’ - Bodur formlu yavaş gelişimli, dipten dallıdır.T.o. cv “Globosa’ - Sık dallı yarı küre şeklinde bodur çalıdır.T.o. cv. ‘Filiformis stricta’ - Dik büyümeli, ince uzun sürgünlüdür.III. THUJA PLICATA- BOYLU MAZI (CUPRESSACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da (Kuzey Kaliforniya’dan Alaska’ya kadar).yetişir.Boy ve Çap: 30-60 m boy (Avrupa’da ancak 20-25m) ve sivri piramidal tepe (8-10m

çap)yapar.Genel Özellikleri: Yaygın ve sığ kök sistemi nedeniyle gövdenin dip kısımları çok

kalınlaşmış, oluklu bir duruma gelmiştir. Tepe düzensiz, çok sayıda horizontal ve aşağısarkan dallardan oluşur. Aşağı sarkan dalların uçları yukarıya doğru yönelir. Serbest bü-yüyen ağaçlarda dallar yerden itibaren gövdeyi saklar, gençlikte dar uzun piramidal gö-rünümdedir. Sürgünleri çok uzun ve birbirine paralel, alt yüzleri açık-gri, pul yaprakla-rın sırtlarındaki yağ bezeleri yoktur ya da belirgin değildir. 1 yılda olgunlaşan kozalakla-rı 12.5mm uzunluğundadır, 5-8 çift puldan meydana gelmiştir. Batı mazısından ayırt

BİTKİ BİLGİSİ

69

edebileceğimiz özellikleri; ana sürgünden oldukça geniş açıyla ayrılan yan sürgünlerininuzun oluşu ve pul yapraklarında yağ bezelerinin olmayışı ya da belirgin olmayışıdır.

İklim ve Toprak İstekleri: Serin deniz ikliminde yetişir; derin ve serin humuslu top-raklarda, yüksek hava nemi olan yerlerde iyi gelişir. Toprak bakımından biraz da kanaat-kârdır; hızlı büyür, gençlikte donlara ve kuraklığa oldukça duyarlıdır.

Budama Durumu: Budanabilir.Üretim Tekniği: Üretimi tohum çelik ve aşı ile yapılır.Kültivarları:Dekoratif bir türdür, park ve bahçelerde soliter kullanılır. Kültür çeşitleri de vardır.T.p. cv. ‘Aurea’ Yaprakları altın sarısı renktedir.T.p. cv. ‘Aurea-variegata’ -Yaprakları yeşil ve sarı alacalıdır.T.p. cv. ‘Fastigiata’ -Th. Pyramidalis dik ve dar görünüşlü, koyu yeşil yapraklıdır.T.p. cv. ‘Pendula’ -Dallar gevşek bir şekilde aşağıya sarkıktır.

3.18.TSUGA (PINACEAE)Kuzey Amerika’nın doğu ve

batısında, Doğu Asya’da, Japon-ya, Formoza, Çin ve Himala-ya’larda ormanlar kuran. 10 tür-le temsil edilen bir cinstir. Avru-pa’da ve ülkemizde doğal türübulunmaz.

Herdem yeşil ağaçlardır.Gövde kabukları çatlaklı ve tar-çın rengindedir. Gençlikte pira-midal, düzgün ve simetrik sıkdallıdırlar. Yaşlı fertlerde ise dallar gövdeden yatay olarak çıkar, sürgünler incedir, uçlarıaşağıya doğru sarkar, dallar gövdeye düzensiz olarak yerleşir. Yaşlı ağaçların gövdelerin-deki kabuklar boyuna derin çatlaklıdır, tanence zengindir. İğne yapraklar sürgünlere sar-mal dizilmiştir, fakat yaprak saplarının kıvrılması nedeniyle iki sıralı sarmal gibi görünür-ler, yaprak boyları değişiktir, sürgünlerin uçlarına yakın kısımlarda iğne yapraklar en kı-sadır. Yaprakların üst yüzünde orta damar derinde kalmıştır, alt yüzeylerinde iki stomabandı görülür, kenarları yaprağın üst kısmında dişli, ucu küttür. Sürgünlerde gaga şek-lindeki bir çıkıntının üzerinde yer almış bulunan kısa saplı iğne yapraklar 3-6 yıl dökül-meden kalabilir. Bir yılda olgunlaşan kozalakları önceden dik sarkık durumludur dağıl-maz, açılarak tohumlar dökülür, açık haliyle ağaç üzerinde yıllarca kalabilir.

Üretimleri tohum ve çelikle olur. Sığ geniş ve yayvan kök sistemini oluşturular. Göl-geye dayanıklıdırlar. Genellikle deniz ikliminin ağacıdır. Hava ve toprak nemi isteği yük-sek derin ve serin balçık topraklarında iyi gelişir.


70

I. TSUGA CANADENSIS- KANADA veya DOĞU TSUGA’sı (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın doğu kıyılarında ve Kanada’da yetişir; derin vadi-

lerde ve kuzey yamaçlarda görülür. Ülkemizde de yetiştirilir.Boy ve Çap: Vatanında 20-30m boy 1-1,5m gövde çapı, geniş konik bir tepe (8-

10m.) yapar.Genel Özellikleri: Narin gövdesinin kabuğu koyu-esmer, yaşlı gövdelerde kalın ve

derin çatlaklıdır. Gençlikte dar sivri piramidal bir tepeye sahiptir. Dallar gövdeye dik ge-lecek şekilde çıkar, sürgünler elastiki olduğu için uç kısımları aşağı doğru sarkıktır. Göl-geye çok dayanıklıdır. Sürgünleri ince, sarı esmer ve tüylüdür. İğne yaprakları 10-15mmuzunluğunda ve 1,5mm genişliğinde, tarağımsı dizili, üst yüzü parlak koyu /açık yeşil ikiyüzü beyaz (stoma çizgisi) çizgilidir. Sürgünün uç tarafında yer alanlar diğerlerinden kı-sadır. İğne yapraklar uca doğru daralır ve kenarları hafif dişlidir. Kısa saplı, ucu sivri, daryumurta biçimindeki kozalakları 15-25mm boyundadır. Kozalak pulları deri gibi sert, yu-varlakça, kenarları tam ve dikkati çekmeyecek derecede de dişlidir. Bir yılda olgunlaşır.

İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerin türü; nemli, derin ve serin balçıktopraklarında iyi gelişir. Soğuklara ve gölgeye dayanır, kar baskınına ve yangına karşı du-yarlıdır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ile yapılır.Park ve bahçelerde soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır.Kültivarları:T.c.cv. ‘Nana’ - En fazla 1 m. boya ulaşan, geniş çalımsı gelişme gösteren bodur bir

formdur.T.c.cv. ‘Pendula’ - Genç sürgünler meyilli olarak aşağıya doğru yönelmiştir.II. TSUGA HETEROPHYLLA- BATI veya PASİFİK TSUGA’sı (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batısında. Alaska’dan başlayarak Kaliforniya’ya ka-

dar pasifik sahil arazilerinde ve özellikle Kaskad ve Olimpik dağlarının batıya dönük ya-maçlarında yetişir.

Boy ve Çap: 40-50 m. boy, 65-130 cm. çap yapabilen, sivri piramit tepeli, sarkık dal-lı, düzgün ve simetrik gövdeli, birinci sınıf orman ağacıdır.

Genel Özellikleri: 5-20mm. uzunluğunda ve 1 mm. genişliğindeki iğne yapraklarıdipten uca kadar aynı genişlikte devam eder ve altındaki stoma bantları (T. Canadensis‘e göre) daha da belirgindir; uçları yuvarlakça veya küttür; sürgün üzerinde dökülmeden4-7 sene kadar kalabilir. 2.5-3cm uzunluğunda ve dar yumurta biçimindeki kozalakla-rında dış pulların kenarları düz fakat ondülelidir. Kabuk koyu kırmızımtırak kahveren-gidir, derin yarıklarla, dar şeritlerle ayrılmıştır, şeritsi pulların üzeri düzdür; iç kabuk ko-yu kırmızı olup üzeri pembemsi renkte çizgilidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerin türü; nemli, derin ve serin balçıktopraklarında iyi gelişir. Soğuklara ve gölgeye dayanır, kar baskınına ve yangına karşı du-yarlıdır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum yapılır.

BİTKİ BİLGİSİ

71

III. TSUGA MERTENSIANA- DAĞ TSUGA’sı (PINACEAE)Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batısında. Güney Alaska’dan Kaliforniya’ya kadar

Pasifik Okyanusuna paralel uzanan dağlar üzerinde yetişir.Boy ve Çap: 25-30 m. boy yapabilen, ince sarkık dallı, piramidal tepeli bir ağaçtır

Orman sınırına yakın yüksek yerlerde küçük bir ağaç veya dağınık tepeli bir çalı görü-nümüne dönüşürler.

Genel Özellikleri: Genç sürgünler oldukça kalın, kırmızımtırak kahverenginde vesık tüylüdür. 10-20 mm. boyunda ve 1 mm. genişliğindeki iğne yaprakları mavi yeşilrenktedir ve her iki yüzünde de beyaz stoma bantları bulunur Tüm tsuga türleri içinde,kozalağı en büyük olanıdır ( 5-8cm. uzunluğundadır ) Geniş silindirik biçimli kozalağınpulları geniş yelpaze şeklindedir, oldukça kalındır ve kenarları kemirilmiş gibi ince vedışlıdır. Bir yılda olgunlaşan kozalağın pulları tamamen geriye doğru kıvrılarak açılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Yüksek dağlık bölgelerin ağaç türü olduğundan, toprakerozyonuna karşı dik yamaçların önem taşımaktadır Kış soğuklarına karşı dayanıklı ol-duğu ve hızlı büyüdüğü için Avrupa ülkelerinde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak ye-tiştirilmektedir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum yapılır.

4.YAPRAKLI AĞAÇLAR VE AĞAÇÇIKLAR

4.1.ACACIA (GERÇEK AKASYALAR) CİNSİDünyanın tropik ve subtropik bölgele-

rinde, özellikle Avustralya ve benzeri yerler-de yetişen 450-500 kadar türü vardır.

Çoğunluğu ağaççık ya da ağaç bazıları daçalı formunda olan gerçek akasyaların, sarılı-cı olanları da vardır. Yaprakları çift kat tüysü-dür. Bazen de tüysü yaprak körleşmiş bununyerine şerit halinde yaprağı andıran yapraksapını görürüz. Bu cinsin örneklerinin ço-ğunda kulakçıklardan değişme dikenler debulunur. Çiçekler küçük, çoğunlukla sarı en-der olarak da beyazdır, kokuludur.

Hızlı büyüdükleri için ağaçlandırmalar-da, özellikle vatanları dışındaki ılıman iklim-lere sahip yerlerde, örneğin, Akdeniz çevre-sinde kumulların durdurulmasına hizmet et-mektedirler.

Baklagiller familyasına dahil olan bu tür-ler, havanın azotunu alıp köklerindeki yum-rularda biriktirirler ve toprağa vererek, onu


72

azotça zenginleştirirler. Bu nedenle, azotça fakir topraklarda yetişebilirler ve diğer türle-rin beslenmelerine de yardımcı olurlar.

Ülkemizde iki türü yetiştirilmektedir.Acacia cyanophylla - Kıbrıs AkasyasıAcacia dealbata - Yalancı Mimoza - Gümüşi Akasya

I.ACACIA DEALBATA: YALANCI MİMOZA-GÜMÜŞİ AKASYAYetişme Yeri: Yanlışlıkla Mimoza ismini alan bu tür, Avustralya ve Tasmanya’da ye-

tişir, ülkemizde de yetiştirilir.Boy ve Çap; Vatanında 30m (Ülkemizde 15m) boy, yuvarlak ve gevşek bir tepe (6m

çap), ince dallar yaparGenel Özellikleri: Gövde kabuğu açık gri ve düzgün, bileşik tüysü yaprakları, 30-

50 çift yaprakçıktan oluşur, ince hafif dokulu ve güzel görünümlüdür. Ocak-Mart arasın-da açan çiçekleri sarı renkli ve kokulu, çiçek kurulları 7-12cm uzundur. Park ve bahçe-lerde, büyük gruplar halinde ya da çim alanların üzerinde soliter kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Bol ışık, sıcak ve korunaklı yer, yeter derecede hava vetoprak nemi ister. Donlara ve rüzgâra duyarlıdır. Balçıklı-kum topraklarını sever, kirecedayanır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ve çelikle yapılır.

4.2.ACER (AKÇAAĞAÇLAR)Çoğunlukla ağaç ve ağaççık, bazen de çalı formunda 100’ü aşkın tür içerir. Bazı tür-

leri ülkemizde de dahil kuzey yarımkürede yetişir. Alttür, varyete ve kültür formlarıncazengin olması nedeniyle, çevre düzenlemeleri için değerlidirler.

ACER JAPONICUM: (JAPON AKÇAAĞACI)KültivarlarıA.j. cv. “Aureum” - (Alacalı Japon akçaağacı) çeşidi 2-4m boy yapar, çok yavaş geli-

şir. Yaprakları yumurta biçimli; 12cm büyük, 7-11 lobludur. Bütün yıl rengini korur,sonbaharda altın sarısı renklenme gösterir. Yatay köklenme yapar. Özellikle taş bahçele-ri için ya da soliter kullanılması önerilir.

A.j. cv. ‘Aconitifolium”- (Japon Akçaağacı) çeşidi, Batı-Çin kökenlidir. 1.5-2 m boyyapar, orta derecede gelişme gösterir. Yaprakları eğreltimsi, derin yırtmaçlıdır; güzel çi-çekleri yanında, sonbaharda alev kırmızısına dönüşen yapraklar 4-7cm büyük ve taze ye-şil renklidir. Çok değerli bir çeşittir. Özellikle kenar tarhları, taş bahçeleri için elverişli-dir. Genellikle soliter kullanılır.

A.j. cv. “Vitifolium” - çeşidinin yaprakları asma yapraklarını andırır. Sonbaharda ko-yu-kırmızı renklenme yapar.

ACER NEGUNDO: (DİŞBUDAK YAPRAKLI AKÇAAĞAÇ)Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’da yetişir ve ülkemizde de çok yetiştirilir.Boy ve Çap:15-20m boy ve yuvarlak bir tepe (6-8m)yapar.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu grimsi bej, düzensiz çatlaklı; sürgünleri açık yeşil,

BİTKİ BİLGİSİ

73

bileşik yaprakları 3-5 yaprakçıktanoluşur, 5-10cm uzun, üst yüzüparlak yeşil; sonbahar renklenmesisarı; Mart-Nisan’da açan çiçeklerisarımsı-beyaz-yeşil ve etkisizdir.Gençlikte hızlı büyür.

İklim ve Toprak İstekleri:Işıkta ve yarı gölgede, kuru-nemli,taze balçık toprakları üzerinde iyiyetişir; ısı isteği değişken, su bas-kınlarına ve rüzgara dayanıksızdır.Tepe ve dalları çabuk kırılır. Kentiçi allelerde, park ve bahçelerdekompozisyonlarda, grup halindeya da soliter kullanılır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ile yapılır.

ACER PALMATUM (ALEV AKÇAAĞACI)Yetişme Yeri: Japonya kökenli-

dir.Boy ve Çap: Genellikle daha

kısa boylu olan Alev Akçaağacı 9 mkadar boylanabilen bir ağaççıktır.

Genel Özellikleri: Sonbahar-da çok parlak kırmızı bir renklen-me gösterir. Birçok hibridi vardır.A. Palmatum ile A.japonicum tür-lerinin çaprazlanmasından eldeedilmiştir

Kültivarları:A.p. cv. “Atropurpureum” çeşi-

dinin yaprakları 5-7 loblu, koyu kırmızı purpur renkli, sonbaharda daha parlak-kırmızırenklenme gösterir.

A.p. cv. “Dissectum” çeşidinin yaprakları çok ince parçalara ayrılmıştır. Yazın sarım-sı- yeşil renkli, sonbahar renklenmesi çok güzel sarı renklidir.

ACER PLATANOIDES (ÇINAR YAPRAKLI AKÇAAĞAÇ)Yetişme Yeri: Avrupa, Kafkaslar ve Ülkemizde (Trakya, Marmara. Ege ve Karadeniz)

yetişir ve yetiştirilir. 150 yıla kadar yaşar.Boy ve Çap: 20-30m boy ve yuvarlak tepe (6-1Om) yapar.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu uzunlamasına çatlaklı; sürgünleri parlak kahve ve

tüysüzdür. Yaprakları 5 sivri loblu, 10-18cm büyük, çınar yapraklarını andırır. Sonbaharrenklenmesi açık sarı ya da kırmızıdır. İyi bir park ve alle ağacıdır. Gruplamalara katılır,


74

çıplak arazinin yeşillendirilmesinderüzgar perdelerinde, ya da bahçelerdesoliter kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak-serin iklimlerde, kuru-taze, derintopraklarda İyi yetişir; fakir ve ağır(killi) topraklara da uyar; güneşli veyarı gölge yerlerde yetişir. Yayvan kökyapar, kontinental iklime dayanır.

Budama Durumu: Budamaya ge-rek yoktur.

Üretim Tekniği: Üretimi tohumekimi ile yapılır,

4.3. AESCULUS (ATKESTANESİ) CİNSİKuzey Amerika, Güneydoğu Avrupa ve Batı Asya’da yetişen atkestanelerinin 25 ka-

dar türü vardır; çoğunlukla ağaç ve ağaççıklardır; geniş bir tepeye ve kaba bir dokuya sa-hiptirler, iyi alle ve kitle ağacı olurlar.

Atkestaneleri oldukça soğuk rejyonlarda da yetişebilir. Ancak A. carnea cv. “Briotti’fazla soğuk yerlerde kullanılmalıdır. Bu tür güneşli ve yarı gölge koşullarda tercihen ru-tubetli ve iyi drenajlı yerlerde iyi gelişirse de gerek kuraklığa ve gerekse rüzgâr etkilerinebeyaz çiçekli atkestanelerinden daha dayanıklıdır.

Atkestaneleri rutubetli, drenajı iyi topraklarda iyi gelişir, ışık ağacıdırlar. İlk yıllardansonra gelişmesi hızlanır.

Atkestaneleri cadde, bulvar ve yol ağacı olarak eskiden beri kullanılırlar ve kentinkirli havasına, tuz etkilerine ve mekanik zararlara dayanıklıdırlar. Ancak köklerinin kal-dırımları, tretuvarları parçalaması, meyve ve diğer döküntüleri dolayısıyla zamanımızdabu konuda daha az tercih edilir olmuşlardır. Park ve yeşil alanlarda ve yoğun olan gölge-sinden faydalanılmak üzere soliter ağaç olarak yaygın şekilde kullanılırlar.

I. AESCULUS X CARNEA (KIRMIZI ÇİÇEKLİ ATKESTANESİ)Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’nın

doğusunda yetişir; ülkemizde de ye-tiştirilir.

Boy ve Çap: 15-20m. boy 8-10mtepe yapar.

Genel Özellikleri: Koyu yeşil,parlak ve düz yaprakları ışınsal dizili5 parçadan oluşur, 8-15cm uzunlu-ğundadır, kenarları kaba dişlidir. Ma-yısta açan çiçekleri rubi kırmızıdır.Çiçek kurulu 10-20cm uzunluğunda-dır. Meyveleri A. hippocastanum’un-

BİTKİ BİLGİSİ

75

kinden biraz küçük (2.5-4cm. çap)tür. İyi bir park ağacıdır. İyi gölge verir. Endüstriyelyerleşmelerle kent içinde de kullanılabilir.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak, güneşli ve gölge yerlerde, derin ve taze topraklar-da iyi yetişir. Kent iklimine ve kuraklığa dayanır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ile yapılır.Kültivarları:Aesculus X carnea cv. “Briotil’ - Kapalı-geniş, piramit tepeli, orta gelişmelidir. 15m

boy ve 8m. tepe yapar. Yaprakları 15cm. uzunluğunda, 5 parçalı, koyu yeşil renklidir.Mayısta açan çiçekleri koyu kırmızı renklidir. Meyveler az sayıda ve dikensizdir. Güneş-li - yarı gölge yerlerde taze ve yarı nemli ya da normal derin topraklarda yetişir. Kent ik-limine dayanır. Alle ve park ağacı olarak siper altında kullanılır.

II. AESCULUS HİPPOCASTANUM (BEYAZ ÇİÇEKLİ ATKESTANESİ)Yetişme Yeri: Balkan yarıma-

dasında yetişir; Ülkemizde de çokyetiştirilir.

Boy ve Çap: 20-25m boy veçok geniş yuvarlak bir tepe (12-15m.) yapar; kalın dallı ve kabadokuludur.

Genel Özellikleri: Gövde ka-buğu kırmızımsı kahve renkli, çat-laklıdır. Tomurcukları sürgünlerüzerinde karşılıklı olarak dizilir.Yaprakları 10-25cm. uzunluğunda,5-7si bir sapın ucunda ışınsal durumludur, rengi koyu yeşildir, Sonbahar renklenmesi sa-rı ya da sarımsı kırmızıdır. Dallar üzerinde dik durumlu çiçek kurulu 20 cm. uzunluğun-dadır. Mayısta açan çiçekleri beyaz, sarı-kırmızı yansımalı ve dekoratiftir. Çok iyi bir kit-le, park, gölgeleme ve alle ağacıdır. Kaba dokusu nedeniyle kapalı mekânlardan uzaklar-da kullanılmalıdır. Anlara da konukçuluk da yapar.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve güneşli ılıman iklimlerde, ışıklı ve yarı gölge yer-lerde; normal, derin, taze ve yarı nemli, ağır balçık, hatta taşlı topraklarda yetişir. Derinekök salar, iyi bir toprak tutucudur.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ile yapılır.Kültivarları:Ah. cv. ‘Baumanni’, ‘Flore plena’ 20-25m. boy ve piramit bir tepe (10m.) yapar Yap-

rakları 10-15cm uzunluğunda. 5-7 parçalı ve koyu yeşildir Çiçekleri katmer beyaz ve bolsayıdaki çiçek kurulu 15cm uzunluğunda ve dik; çiçeklenme süresi uzundur. Meyve tut-maz, bu nedenle trafik yolları için uygundur Derin topraklarda ve güneşli yarı gölge yer-lerde yetişir Park ve alle ağacı olarak ya da soliter kullanılır

A-h. cv. ‘Pumila’ - çeşidi, bodur yapılıdır.


76

A.h. cv. ‘Pyramidalis’ - çeşidi, sivri (piramit tepeli). Ah, cv Schirmkofen’ çeşidi, sarı kırmızı çiçeklidir. A.h. cv ‘Variegata’ çeşidi, sarı alacalı yapraklıdır.

4.4. AILANTHUS (KOKARAĞAÇ/CENNET AĞACI) CİNSİKuzey Avustralya’da Güney ve Doğu Asya’da yetişir Ülkemizde de bir türü yetiştiril-

mekledir. Dünyada 7 türü bulunmaktadır.Kışın yaprağını döken ağaçlardır. Genellikle 13-41 yaprakçıktan oluşan sarmal dizi-

liş gösteren yaprakları vardır Yaprakçıklar mızrak şeklinde olup, kenarları düz veya diş-lidir dip taraflarında kulak memesi gibi iki çıkıntı ve altında da yağ bezeleri vardır.

I. AILANTHUS ALTISSIMA (KOKARAĞAÇ CENNET AĞACI)Yetişme Yeri: Doğal olarak

Çin’de yetişir Ülkemizde de yetişti-rilir ve iç bölgelerimize kadar soku-lur

Boy ve Çap: 20-25m- boy veyuvarlak tepe (8-10m.)yapar. Hızlıbuyur güçlü kök ve kütük sürgünüyapar

Genel Özellikleri: Genellikle50-60 cm. uzunluğunda olan tektüysü ve almaşlı bileşik yaprakları13-41 yaprakçıktan (7-12cm uzun-lukta) oluşur Sonbaharda kızarır buhalı dekoratiftir; yapraklarını dök-tükten sonra da plastik görünümüdikkat çeker Kötü kokusu nedeniy-le yapraklarını hayvanlar yemez.Yapraklarının üst yüzü açık yeşil, alt yüzü gri yeşildir Haziran- Temmuzda açan çiçekle-ri yeşilimsi, çiçek kurulları 10-20cm. uzun salkımlar durumundadır. Meyveleri çok sayı-da, kırmızı renkli; özellikle sonbaharda dekoratif bir görünüm kazanır. İyi bir arı konuk-çusudur. Toprak erozyonu kontrolünde, yol/demiryolu şevlerinin tutulmasında, duman-lı mevkilerde kullanılır. Park ve bahçelerde alle ağacı olabilir grup ya da soliter kullanı-lır. Büyük kentlerin kirli havasında, endüstri bölgelerinde kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve güneşli yamaçları sever; kışa, ağır/hafif ve sığtopraklara dayanır; kuru, kalkerli ve normal topraklarda yetişebilir Ekstrem kent iklimi-ne dayanır

Budama Durumu: Budamaya gerek yokturÜretim Tekniği: Üretimi tohumla ve çelikle yapılır. Özellikle kök çelikleri çok elve-

rişlidirKültivarları:A.a. cv. Erythocarpa’ - çeşidi kırmızı meyveleri ile çok ilginçtir.

BİTKİ BİLGİSİ

77

4.5. ALBIZZIA (GÜLİBRİŞİM) CİNSİAsya, Avustralya ve Afrika’da tropik ve subtropik bölgelerde yetişen ağaç ya da ağaç-

çıklardır.Yaprakları iki katlı tüysü, çiçekleri saplı, baklaları 10-20cm uzunluğundadır. Dünya-

da biri Meksika’da olmak üzere 25 kadar türü vardır Burada yalnız bir türü ele alınacak-tır.

I. ALBIZZIA JULIBRISSIN (GÜLİBRİŞİM/İPEK AĞACI /İSTANBUL AKASYASI)Yetişme Yeri: Asya’nın tropikal bölgelerin-

de, İran’dan Orta Çin ve Kuzey Hindistan’a ka-dar geniş bir yayılış alanına sahiptir. Ülkemizdede yetiştirilir

Boy ve Çap: 10m ye kadar boylanabilen,geniş tepeli (6m) bir ağaçtır. Ancak yaşlı birey-lerde tepe yayvanlaşır şemsiye görünümü alır.

Genel Özellikleri: Tüysü çift katlı bileşikyaprakları 40-60 yaprakçıktan oluşur Haziran-Temmuzda açan çiçekleri açık pembe renkli,güzel kokuludur Baklaları 10-15cm. uzunlu-ğundadır. Ön bahçelerde, bina yakınlarında,soliter, parklarda soliter ya da küçük gruplarhalinde kullanılır; rüzgâr kuytusu yerlere dikil-melidir

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve ılımaniklimlerde; güneşli yerleri, taze, serin ve derintoprakları sever ağır topraklarda da yetişebilir.Donlara ve rüzgâra duyarlıdır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yok-tur.

Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve kök çeliği ile yapılır.

4.6. BETULACEAE6 cins ve bu cinslerin kışın yaprağını döken 100 kadar türü, Kuzey Yarım Kürenin

ılıman ve serin bölgelerinde ormanlar kurmaktadır.Bir cinsli bir evcikli anemogam, odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar sürgünlere almaçlı

veya sarmal olarak dizilmişlerdir; çoğunlukla sürgünler pseudo-terminal tomurcuklu-durlar. Çiçekler teker teker değil, simoz çiçek kurulu halindedir. Bu çiçek kurulları daayrıca bir araya gelerek kedicik veya başak durumunda kurullar oluştururlar. Çiçekleryapraklanmadan önce veya beraber, ender olarak da sonbaharda ortaya çıkarlar.

Betulaceae familyası, meyvenin yapısına, erkek ve dişi çiçeklerde çevre yaprağın (pe-rianth) bulunup bulunmadığına göre Betuleae, Coryleae diye iki alt familyaya ayrılır. (Be-tula -Huşlar-, Alnus -Kızılağaçlar-, Carpinus Gürgenler. Ostrya Kayacıklar-, Coryllus -Fındıklar-).


78

4.6.1. BETULA (HUŞ) CİNSİBetula cinsinin Kuzey Yarımkürede.

Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika”da ya-yılmış 40 kadar türü vardır Bunlardanancak dördü ülkemizde doğal olarak ye-tişmektedir.

Gövdelerinin çoğunlukla beyaz incekabuklan vardır. İnce levhalar halinde so-yulur veya kavlar dökülür Kabuk üzerin-de yatay çizgiler bulunur (lentiseller). Sür-günler ince, elâstiki ve bazı türlerinde isearomatiktir, çoğunlukla yeşilimtırak veyakestane kırmızı renklidir; çıplak veya tüy-lüdürler Tomurcuklar sürgünlerde iki sıra-lı sarmal dizilmişlerdir. Yapraklar uzun saplı, çoğunlukla üçgenimsi yumurta biçimindedirve kenarları çift sıralı dişlidir. Baharda görülen erkek çiçekleri güzel ve etkileyicidir.

Huşlar ılıman ve serin yerlerin ağaçlarıdır, ışık istekleri fazladır. Yangınlardan sonragelirler öncü ağaçlardır, kısa ömürlüdürler. Genellikle derin, zengin ve iyi drenajlı top-rakları tercih ederlerse de rutubetli, çakıllı ve taşlı yerlerde, kaya çatlakları arasında dayetişirler.

Park ve bahçelerde, yol kenarlarında süs bitkisi olarak da yetiştirilir.

I. BETULA PENDULA - AKHUŞ - SALKIM HUŞ - SİĞİLLİ HUŞYetişme Yeri: Doğal yayılış alanı tüm Avrupa, Kafkasya. Doğu Anadolu,. Kuzey Irak,

Kuzey ve Kuzeybatı Iran ve Batı Sibirya’dır. Ülkemizde Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu’da,Nemrut Dağı krateri içerisinde, Tunceli, Ovacık, Munzur vadisi, Artvin, Erzincan, Erzu-rum, Muş, Gümüşhane ve Kars dolaylarında 1800-3000m yükseltiler arasında bulunur.

Boy ve Çap: 20m’ye kadar boylanan dalları aşağıya doğru sarkık bir ağaçtır.Genel Özellikleri: Gövde kabukları parlak beyaz renkli, geniş ve İnce levhalar ha-

linde soyulabilir. Yaşlı ağaçların dip kısımlarındaki kabuklar kaba esmer ve çatlaklıdır.Genç sürgünler son derece ince elastiki, aşağıya doğru sarkık, kırmızımtırak kahveren-ginde, çıplak ve üzerleri de yapışkan siğillidir. Uzunluğu 3-7cm sivri damla uçlu, dip ta-rafı kama biçiminde daralan, yumurtamsı-baklava dilimi yaprakların kenarları çift sıralısivri dişlidir. Dişi çiçekler kışı tomurcukta geçirir. Yapraklanma ile birlikte ortaya çıkar.Erkek çiçek kurulları sonbaharda oluşur ve ikisi-üçü bir arada kışı sürgün uçlarında açık-ta geçirir. İlkbaharda daha da gelişip 5-6 cm’e ulaşır ve aşağıya doğru sarkarlar.

Kültivarları:B.p. cv. ‘Fastigiata’ Dalları, yukarıya doğru yönelmiş, konik görünümlü bir ağaçtırB.p. cv. Purpurea’ - Kırmızı Yapraklı Huş: son derece gösterişli, yavaş büyüyen bir

ağaçtır. Yaprakları kırmızımtırak mor renklidir.B.p. cv ‘Tristis’ - Son derece ince sarkık dallı dar ve simetrik tepeli bir ağaçtır.B.p. cv ‘Youngii’ - Tepesi kubbe şeklinde, dalları aşağıya doğru sarkmış, son derece

dekoratif küçük bir ağaçtır.

BİTKİ BİLGİSİ

79

II. BETULA LUTEA - SARI HUŞ - ALTUNİ HUŞYetişme Yeri: Kuzey Amerika’nın doğusunda oldukça geniş ve Kanada’nın güneydo-

ğusunda lokal bir yayılış alanına sahip olan Sarı Huş, Amerika’da ki huş türleri arasındaen önemlisidir.

Boy ve Çap: 20-25m boy, 60-75cm çap yapabilen, ormanda bir arada yetiştiğindedüzgün ve uzun bir gövde üzerinde gayri muntazam yuvarlak bir tepeye sahipken, açık-ta tek başına yetiştiğinde de kısa gövdeli, geniş ve dağınık tepeli bir ağaçtır.

Genel Özellikleri: Genç gövde ve sürgünlerde kabuk parlak altın sarısı-gri veya par-lak bronz rengindedir Kağıt gibi ince levha veya yatay şeritlere ayrılırsa da, kolay soyul-maz. Daha ileri yaşlarda kabuk gövde üzerinde kırmızımtırak kahverengindedir ve pul-lar halinde çatlar Sürgünler ince hafif tüylü, aromatik kokuludur.

Tomurcuklar sivri uçlu yumurta şeklindedir, kestane kırmızısı pullarla örtülmüştür.Yapraklar yumurta veya eliptik yumurta biçimindedir.(7,5-10X3-5cm). Uç kısmı sivri ke-narı çift sıralı keskin dişlidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Kuzeyde yalnız dağlık kesimlerde kumlu balçık toprak-larda bulunurken güneyde her çeşit toprak üzerinde görülür, fakat daima kuzeye bakanrutubetli ve serin yamaçları seçer. Bataklık ve göl kenarlarında bulunur.

4.7. CARPINUS (GÜRGEN) CİNSİCarpinus cinsinin Avrupa, Asya ve

Kuzey Amerika’da doğal olarak yetişen26 kadar türü vardır. Bunlardan ikisine(C, betulus, C. onentalis) Ülkemizin de-ğişik bölgelerinde rastlanmaktadır.

Kışın yapraklarını döken ağaç veboylu çalılardır. Gövde kabukları grirenkli, düzgün veya bazı taksonlarda lev-halar halinde çatlaklıdır. Tomurcuklarsürgünlere iki sıralı sarmal (almaşlı) di-zilmişlerdir. Fagus (kayın) larda olduğugibi sürgünlerle dar bir açı yapmazlar,sürgünlere tamamen yatmış vaziyettedir-ler. Yaprakların kenarları keskin, çift sı-ralı dişlidir. Orta damarla dar açı yapanyan damarlar 7-14 çift olup, birbirine paralel uzanırlar ve yaprak ayasının alt yüzündebelirgin olarak çıkıntılıdırlar.

Işık isteği az gölgeye dayanıklıdır (gölge ağacıdır).Nem ve toprak istekleri yüksektir.Kütük sürgünü verme özelliği fazladır.

Ülkemizde yetişen doğal türleri:

I. CARPINUS BETULUS - ADİ GÜRGEN - BATI GÜRGENİYetişme Yeri: Avrupa’dan İran’a kadar yayılır ve ülkemizde de yetişir. 150 yıl kadar

yaşar. Anadolu’da güney bölgelerde yoktur.


80

Boy ve Çap: 15-20m boy, yuvarlak-geniş bir tepe (8-1 Om) yapar. Çok iyi sürgünverir.

Genel Özellikleri: Tomurcuklan sivri, iki sıralı ve almaçlı; Yaprakları uzunca oval,sivri uçlu, kenarları ince çift dişli; üstü mat altı açık yeşil; 5-12cm uzun 2.5-5cm geniş,sonbahar renklenmesi sarıdır. Çiçekleri dikkat çekmez, meyve demeti salkımımsı ve de-koratif görünümlüdür. Gençlikte yavaş büyür sonra hızlanır. Sık yeşil çit oluşturmaya,rüzgâr perdesi tesisine yatkındır. Kuşları barındırır.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde, bol güneşli-gölge yerlerde kuru-nem-li ya da ıslak kireçli, ağır balçık ve kil toprakları üzerinde yetişir. Yarı gölge türüdür. Kentiklimine, donlara ve fazla suya dayanır. Rüzgârlı yerlere de uyum gösterir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Tohumla yapılır.Kültivarları:C.b, cv. Purpurea’ - Körpeyken yaprakları kırmızıdır.C.b. cv. ‘Quercifolia’ - Yaprakları meşelerinki gibi loplu ve kenarları keskin dişlidir.C.b, cv. ‘Fastigiata’ Sütun formu ile dikkat çeker. Soliter kullanılır.C,b. cv. ‘Pendula’ - Dalları aşağıya doğru sarkıktır,C.b-cv. ‘Variegata’ - Yaprakların üzeri sarımtırak-beyaz renkte alacalıdır.

ll. CARPINUS ORIENTALIS - DOĞU GÜRGENİYetişme Yeri: Ülkemizde daha çok Akdeniz bölgesinde yetişir. Diğer bölgelerde de

az miktarda bulunur.Boy ve Çap: 5-6m boy yuvarlak bir tepe yapar. Ufak bir ağaç veya boylu bir çalı gö-

rünümündedir.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu düzgün gri renklidir. Genç sürgünler kırmızımtı-

rak-kahverengindedir. Sık ve sürgüne yatık uzun tüylerle örtülmüşlerdir. Yapraklar yu-murta veya yumurtamsı-mızrak biçiminde, dip tarafı yuvarlak veya hafif yüreksidir. 3-6x 2-3cm boyutlarındadır. Üstü parlak koyu yeşildir. Tohumu küçüktür. Grup tesislerin-de, rüzgâr perdesi oluşturmada kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerde, kuru ve yarı nemli, kumlu balçıktopraklar üzerinde yetişir. Kireçli topraklara da dayanır.

Budama Durumu: İyi bir çit bitkisidir, iyi sürgün verir.Üretim Tekniği: Tohumla yapılır.

4.8. CATALPA(SİGARA AĞACI) CİNSİKuzey Amerika’da ve Batı Hindistan ile Doğu Asya’da yetişir 10 türü vardır. Bazı tür-

leri hep yeşildir.Yaprakları tam kenarlı ya da 3 lopludur; büyüktür. Çiçekleri dikine başak biçimlidir,

meyve kapsülü; ince puro ya da uzun sigara biçimlidir.

BİTKİ BİLGİSİ

81

I. CATALPA BIGNONIOIDES (SİGARA AĞACI)Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’da ye-

tişir, ülkemizde de çok yetiştirilir.Boy ve Çap: 10-15m boy geniş yu-

varlak tepe (6-10m.) yaparGenel Özellikleri: Gövde kabuğu

derin çatlaklı ve esmer renklidir. Yaz ye-şili yaprakları yürek biçimli, 10-20cmuzunluğunda, düz kenarlı ve uzun saplı,üstü açık yeşil, altı tüylü ve kötü kokulu-dur Çiçek kurulu 15-20cm, uzunluğun-da. 4-5cm, genişliğinde beyaz sarı çizgiliçiçekleri Haziran Temmuzda açar. Meyvekapsülleri uzun sigara/puro biçimli, sar-kık ve ilginçtir. Grup halinde ya da çimalanları üzerinde, bina önlerinde soliter kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman ya da sıcak iklimlerde: humuslu taze topraklarüzerinde yetişir: ışık ve yarıgölge ağacıdır. Hafif balçık topraklarını yeğler, kent ikliminedayanır, endüstri yörelerinde de yetişebilir

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılırKültivarları:C-b. cv. Aurea” - Sarı alacalı yapraklıdır.C.b. cv. Koechnei’ - Sarı yeşil yapraklı ve koyu yeşil damarlıdır.C.b, cv. Nana’ - Bodur formludur.

4.9. ULMACEAEFamilyanın başta Ulmus, Celtis, Zelkova olmak üzere 15 kadar cinsi, bu cinslerin

arktrik bölgeleri hariç. her iki yarım kürenin ılıman ve serin yerlerinde yayılmış, 150’denfazla türü vardır. Bunlardan birkaç tür de tropiklerde yetişmektedir.

Çoğunlukla ağaç veya boylu çalı halinde, kışın yaprağını döken (ender olarak herdem yeşil), odunsu bitkilerdir. Tomurcukları kiremitvari dizilmiş olan çok sayıda pullar-la örtülmüştür. Çoğunlukla sürgünler pseudo-terminal tomurcuklu olup yan tomurcuk-lar sürgünlere iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmiştir. Sade yaprakların dip tarafı genellikleçarpıktır (asimetriktir), kenarları dişli ender olarak da tamdır; tüysü damarlıdır Erdişi ve-ya bir cinsli çiçekler, cinslere göre, teker teker veya kurullar halinde bulunurlar, Meyvenus ya da çekirdekli sulu meyvedir.

4.9.1. CELTIS (ÇİTLENBİK) (ULMACEAE)Celtis cinsinin dünyanın tropik- subtropik ve ılıman bölgelerinde dağılmış 70 kadar

türü vardır. Ülkemizde de birkaç türü doğal olarak yetiştirilir.Kışın yaprağını döken veya tropik-subtropik bölgelerde de her dem yeşil ağaç veya


82

boylu çalılardır. Gövde kabuklan genel-likle ince. gri renkte ve düzgün veya bü-yük siğilli - mantarlı, ileri yaşlarda da birdereceye kadar pulludur. (Örneğin Ku-zey Amerika’nın doğusunda geniş bir ya-yılışı olan C. occidentalis’de olduğu gi-bi.) Sürgünleri zigzagdır. Tomurcuklarsürgünler üzerinde iki sıralı sarmal dizil-miştir. Gürgenlerde olduğu gibi sürgün-lere yatmış vaziyettedir. Saplı (0,5-1,5cm.) yaprakların kenarları çoğunluk-la keskin dişli veya dilimli dişli ya datamdır; dip tarafları çarpık, uçları genel-likle sivri veya damla uçludur; ana damardipten üçlü olarak çıkar, çatallanmıştır Nohut büyüklüğündeki çekirdekli sulu meyveküremsi veya ovaldir. Bazı türlerin olgun meyveleri tatlıdır, yenir. Tohumların etrafa da-ğılması kuşlarla olur. Gençlikte kütük sürgünü verebilirler.

Bazı türleri (Örneğin c. occıdentalis) Amerika ve Avrupa’da yol ağacı olarak kullanıl-maktadır. C. australis ise çoğunlukla mezarlıklar ile cami ve kilise avlularına dikilmekte-dir.

Ülkemizde yetişen 4 doğal türü şunlardır:

I. CELTIS AUSTRALIS - ADİ ÇİTLENBİKYetişme Yeri: Güney Avrupa- Akdeniz kuşağı, kuzey Avrupa ve ülkemizde yetişir ve

yetiştirilir 300 yıl kadar yaşar.Boy ve Çap: 10-25m boy yuvarlak tepe (4-6m), 1m’den fazla gövde çapı yapar.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri ve düzgündür. Yaz yeşili yaprakları 5-15cm

uzun, yürek biçimli, sivri uçlu, derimsi, kenarları çok dişli, üstü koyu yeşil ve pürüzlü,altı mat yeşil ve yumuşak tüylüdür. Mayıs-Haziranda açan çiçekleri etkisizdir. Uzun sap-lı meyveleri, 9-12 mm çapında yuvarlak olgunlaşırken turuncu’ yakın purpur renklidir.Etli kısmı yenir ve lezzetlidir. Park ve bahçelerde kitle teşkilinde, grup ha ağacı olarak ve-ya soliter kullanılır. Bizde cami ve türbelerde, mezarlıklarda çok yetiştirilmiş ve büyük te-peler oluşturmuştur.

İklim ve Toprak İstekleri: Karaiçi iklimlerde; güneşli yarıgölge yerlerde ve kuru-hu-muslu balçık ya da taşlı mineral topraklarda yetişebilir. Kent iklimine dayanır. Işığı sever.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.

II. CELTIS CAUCASICA - KAFKAS ÇİTLENBİĞİYetişme Yeri: Kafkasya, İran ve ülkemizde yetişir.Boy ve Çap: Adi çitlembiğe benzer. Daha kısa boyludur, 15m’ye kadar boylanabilen

küçük bir ağaçtır.Genel Özellikleri: Adi çitlembiğe göre yaprakları daha küçük (3-8cm ) yumurtam-

sı veya baklava biçiminde, dip tarafı çok belirgin olarak çarpık, üst yüzü çıplak, alt yüzü

BİTKİ BİLGİSİ

83

gri-mavimtırak yeşil, tüylü veya çıplaktır. Meyve 10 mm çapında açık kahverenginde ve-ya kırmızımtırak-kahverengindedir. Pürüzsüzdür

İklim ve Toprak İstekleri: Karaiçi iklimlerde kuru ve sığ topraklarda yetişen donave rüzgâra dayanıklıdır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.

III. CELTIS TOURNEFORTII - DOĞU ÇİTLEMBİĞİYetişme Yeri: Güneydoğu Avrupa ve Batı Asya ile Ülkemizde Güney Anadolu’da yetişir.Boy ve Çap: 5-6m boy, yuvarlak tepe (3m) yapar Ağaççık ya da çalı formundadır. Genel Özellikleri: Yaprakları 8cm uzun 3cm geniş, meyveleri 8mm çapındadır. Kir-

li sarı veya portakal sarısı rengindedir. Park ve bahçelerde soliter ya da grup halinde kul-lanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Karaiçi iklimlerde; çok kurak yerlerde yetişir toprak iste-ği azdır.

Budama Durumu: Çit ve yeşil perde oluşturmaya uygundur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.Celtıs occidentalis -Batı çitlembiği Celtıs glabrata - Parlak Yapraklı Çitlembik

4.10. CERCIS (ERGUVAN)CİNSİGüney Avrupa’da, Batı Asya ve Amerika’da, özellikle Akdeniz kuşağındaki maki for-

masyon Erguvan cinsinin 7 kadar türü vardır.Çoğunlukla ağaççık ve çalı formundadırlar. Çiçeklenmeleri, yapraklanmadan önce,

kalın demetler halinde olur, Bunların en önemlileri:c. canadensis, c. chinensis, c racemo-sa, c siliquastrum’dur.

l. CERCIS SILIQUASTRUM (ERGUVAN)Yetişme Yeri: Güney Avrupa ve Batı

Asya da özellikle de Akdeniz kuşağındave ülkemize yetiştirilir.

Boy ve Çap: Çoğunlukla 7-8m, yekadar boylanabilen geniş tepeli ufak birağaçtır.

Genel Özellikleri: Yan tomurcuklarsürgünlere almaşlı dizilir. Sürgünler ol-dukça kalın, zigzag ve koyu kahveren-gindedir. Yaz yeşili yaprakları yürek/böb-rek-yuvarlak biçimli 5-10cm. uzunlu-ğunda girintili, düz kenarlı, üstü koyumavi yeşil altı açık yeşildir. Nisan ve Ma-yısta açan çiçekleri, yapraklanmadan ön-ce, gövde de ve kalın dallarda, 3-6sı (6-


84

8i) bir arada açar; purpur pembe (erguvani) renklidir, baharı müjdeler.Bu görünümü ileçok dekoratiftir. Baklaları da dikkat çeker. Çok dekoratif olan bu tür soliter ve gruplarhalinde kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Bol güneşli (ışıklı) -yarı gölge ve korunaklı, sıcak yerler-de, kuru \ üzerinde, hatta kireçli ağır balçık topraklarında yetişir. Akdeniz ikliminin hü-küm sürdüğü bölgeler dışında Kuzey bölgelerimizde de sıcak ve korunaklı yerlerde ye-tiştirilir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır,Kültivarları:C.s. cv Album’ - çeşidi beyaz çiçeklidir.

4.11. ELEAGNUS (İĞDE) CİNSİİğdeler Güney Avrupa, Asya

ve Kuzey Amerika’da bu aradaülkemizde de yetişir ve yetiştiri-lirler. Ağaççık ya da çalı formun-da 10 kadar türü bulunmaktadır.

Sürgünleri dikenli, yapraklarıbasit, almaçlı alt yüzleri gümüşiya da altuni renkte pulcuklarlakaplıdır Yaz başında açan çiçekle-ri sarkık ve çok hoş kokuludur.Meyveleri ovalimsi, uzun ve sert-çedir

Güneşli-gölgeli, fakir ve kuru yerlerde hatta tuzlu-kireçli topraklar üzerinde yetişir-ler.

I.ELEAGNUS ANGUSTIFOLIA (ADİ İĞDE/ KUŞ İĞDESİ)Yetişme Yeri: Akdeniz kuşağından Orta Asya’ya ve Çin’e kadar uzanan doğal yayılı-

şı içinde, özellikle ülkemizde de yetişen ve yetiştirilen bir ağaççıktır.Boy ve Çap: 5-7 m boy ve geniş yuvarlak bir tepe (3-6m çap) yapar.Genel Özellikleri: Yaz yeşili yaprakları 4-8cm, uzunluğunda, oval mızrağımsı, üst

yüzü mat koyu yeşil, alt yüzü gümüşi beyaz renklidir. Sürgünleri gevrek, sık dikenli; ha-ziranda açan çiçekleri çanımsı (çap 1cm.) içleri sarı dışları gümüşi renkli ve kokulu çi-çek kurulları 1-3 çiçekten oluşur. Meyveleri başlangıçta gümüşi sonra koyu turuncurenkte, zeytin iriliğinde ve biçimindedir, içi unlu ve tatlıdır. Gri gümüşi yaprakları ve sar-kık silueti ile plastik görünümlü ve çok dekoratiftir. Park ve bahçelerdeki kompozisyon-larda, keza kırsal kesimlerde kontrast elde etmede çok başarılı olur. Yeşil ya da rüzgârperdesi oluşturmada, kumulların durdurulmasında ve erozyon kontrolünde küme vegruplar halinde ya da soliter kullanılır. Aynı zamanda çok iyi arı besleme ağacıdır.

İklim ve Toprak İstekleri: Daha çok kontinental iklimlerde; güneşli, sıcak ve kuruyerlerde (yamaçlarda); sığ kuru, çok fakir topraklarda yetişir; kirece ve tuzlu topraklara,kent iklimine dayanır, hatta deniz suyuyla ıslanan topraklarda da yetişebilir

BİTKİ BİLGİSİ

85

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılabilir, aşı kabul eder.Kültivarları: E.a.var. orientalis / E. Hortensİs - Asıl yenen ve kültüre alınmış (aşılı)

olan iğdedir. Meyveleri daha iri (2-3cm. uzunluğunda ve 1.5 cm, çapında) sürgünleri azdikenlidir. Hem çevre düzenlemelerinde hem de çıt oluşturmada ya da meyve ağacı ola-rak, soliter ya da gruplamalarda kullanılır, aşı ile üretilir.

4.12. EUCALYPTUS (SITMA AĞACI)Çoğunlukla Avustralya ve Tasman-

ya’da yetişen. 600’den fazla türü ve var-yetesi olan ağaç, ağaççık ya da çalılardır.Ağaç formunda olanlar, dünyanın enuzun boylu ağaçlarıdır. (80-11 Om.)

Okaliptüsler çok değişik formlarda,morfolojik ve anatomik özelliklerde, çokdeğişik ekolojik isteklerdedir. Çoğunlu-ğu hep yeşildir. Yaprakları genellikle tır-pan biçimli ve almaçlı, sürgünleri sarkık-tır. Çiçekleri beyaz, sarı ya da kırmızırenkli, çiçek kurulları şemsiyemsi, bile-şik salkım biçimlidir ya da çiçekler tektek bulunur, arıları cezp eder.

Okaliptüsler, genellikle hızlı büyür ve iyi sürgün verirler.

I. EUCALYPTUS CAMALDALENSIS - SITMA AĞACIYetişme Yeri: Güneydoğu Avustralya’da su baskınlarına maruz kalan yerlerde yetişir.

Ülkemizde sıcak bölgelerimizde (Çukurova- Tarsus) üzerinde en çok durulmuş olan oka-liptüs türüdür. Özellikle bataklıkların kurutulmasında çok iyi sonuçlar alınmıştır

Boy ve Çap: Çok hızlı büyüyen ve iyi sürgün veren bir ağaçtır. 30-40m boy ve ge-niş-yuvarlak ve gevşek bir tepe (15m). 2-3m gövde çapı yapabilir.

Genel Özellikleri: Gövde kabukları gri-bej- kahve karışımı renkte ve levhalar halin-de kavlar. Tomurcukları 4-5mm çapında ince uzun: sürgünleri kırmızımsı renkli ve azçok köşelidir. Yaprakları hep yeşil mızrağımsı, 12-22cm uzun. 1-1.5cm geniştir. Mavim-si yeşil renkli ve almaçlıdır. Ocak-Şubatta açan çiçekleri etkili değildir Meyveleri kapsülbiçimlidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli ve sıcak, taban suyu yüksek, su baskınlarına ma-ruz, ıslak yerlerde ya da bataklıklarda, ağır balçık ve hafif kumlu topraklar üzerinde iyiyetişir Çok iyi sürgün verir, çok hızlı büyür.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır

II. EUCALYPTUS GLOBULUS - MAVİ SITMA AĞACI - MAVİ OKALİPTÜSGenel Özellikleri: Bir önceki türe benzerlik gösterir Ancak yaprakları daha büyük

(15-20cm uzun, 1,5-3 cm geniş) Damarlan 45 derece açılıdır.


86

III. EUCALYPTUS ROBUSTA - ENDAMLI OKALİPTÜSGenel Özellikleri: Bu türde ilk türe benzer.25-30m boy ve yuvarlak bir te-

pe(12m)yapar. Gövdeleri daha düzgün ve endamlıdır. Yaprakları daha büyüktür (7-20cm x 4-8cm) Yaprak damarları 60 derecelik bir açı gösterir.

4.13. FAGACEAEFagaceae familyasının 6 cins (Fagus, Quercus, Castanea, Castanopsis, Lithocarpus,

Nothofagus) ve bu cinslerin her iki yarım kürenin subtropik ve serin bölgelerinde or-manlar kuran 600 kadar türü vardır.Amerika, Avrupa, Uzak Doğu Asya ile Türkiye’de or-mancılık yönünden en önemli yapraklı ağaçlar bu familyanın içerisinde toplanmıştır.

Kışın yaprağını döken veya her dem yeşil (tüm Castanopsis ve Lithocarpus türleri)ağaç veya çalı halinde bulunan odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar sürgünlere çok sıralı sar-mal veya iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmişlerdir ve üzerleri 3-4 veya kiremitvari kapan-mış çok sayıda pullarla örtülmüştür. Yaprakları saplı tam kenarlı, dişli veya lopludur;tüysü damarlıdır. Kulakçıkları erkenden dökülür.

Çiçekler bir cinsli bir evciklidir. Teker teker değil kurullar halindedirler. Erkek çiçekkurullarında her bir brahte koltuğunda tek bir çiçek taşır; yalancı başak halinde kuruldik durur veya aşağıya sarkar veya Fagus cinsinde görüldüğü gibi, uzun bir sap ucundatoplanmış başçık(küre) halindedir. Dişi çiçekleri dihazyum halindedir.

4.13.1.FAGUS (KAYIN) CİNSİAvrupa ile Küçük Asya’da ve Doğu

Asya ile Kuzey Amerika’da yetişen bucinsin 10 kadar türü vardır.

Kışın yaprağını döken orman ağaçla-rıdır. Boylu, geniş kubbeli ve güçlü tepe-leri, gri kabukları, dört tarafa yayılangüçlü ve bol sayıda kökleri vardır. Kayı-nın en belirgin özelliği, açık gri veya ko-yu renkli kabuklarının hayatı boyuncaçatlamadan düz ve pürüzsüz olarak kal-malarıdır. İkinci önemli karakteristiği,çok sayıda pullarla örtülmüş olan iğ biçi-mindeki sivri uçlu ve büyük tomurcukla-rın sürgünlere, gürgenlerde olduğu gibi yatık değil, onlarla açı yapacak şekilde olmasıdır.Yan tomurcuklar sürgünlerde iki sıralı sarmal dizililer. Yaprakları türler arasında fazlafark göstermez, oval biçimlidir. Çiçekleri dikkat çekmez, ancak meyveleri ilginçtir ve ye-nebilir.

Güneşi severler, gölgeye de çok dayanıklıdırlar. Taze, derin ve biraz kireçli topraklar-da iyi yetişir. İyi gelişebilmeleri için geniş yer isterler.

I. FAGUS ORIENTALIS - DOĞU KAYINIYetişme Yeri: Ülkemizde Karadeniz kıyısı ve Marmara Bölgesi yapraklı orman kuşa-

ğında yetişir.

BİTKİ BİLGİSİ

87

Boy ve Çap:30-40m boy, geniş tepe(10m) ve düzgün gövde yapar.300 yıl kadar ya-şar.

Genel Özellikleri: Yaprakları 6-12cm uzun,4-6cm geniş, sivri uçlu, ters oval biçim-li ve bariz damarlıdır. Taze yaprakları açık yeşil renkli, kenarları düz, alt yüzü ince tüylüsapı 5-15 mm uzundur. İyi bir park ağacıdır, ancak yavaş büyür.Direkt güneş ışığı altın-da gövde kabuğu yanabilir.Gruplamalarda, allelerde ya da soliter olarak kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerde; taze, derin, serin balçık toprakla-rı üzerinde iyi yetişir. Güneş, sıcak ve nem sever Gölgeye de çok dayanır ancak uzun sü-re siper altında kalırsa tepesi yayılır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Sürgün verir.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.

II. FAGUS SILVATICA - AVRUPA KAYINIYetişme Yeri: Avrupa’dan Kafkaslara kadar yayılan bu tür, Balkanlarda da yetişir. Ist-

rancalardan ülkemize biraz sokulur.Boy ve Çap:30-40m boy ve yuvarlak tepe(10-25m) yapar.300 yıl kadar yaşar.Genel Özellikleri: Yaprak, çiçek ve meyve yapısı F.orientalis’i andırır. Yaz yeşili yap-

rakları 5-10cm uzun, eliptik; üst yüzü canlı yeşil parlak, alt yüzü açık yeşildir. Sonbaharrenklenmesi sarı-kırmızı-kahve renklerdedir. Park ve bahçelerde alle ve grup ağacı olarakya da soliter kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli ve gölge yerlerde, kuru, taze topraklarda yetişir.Güçlü kök yapısıyla rüzgâra ve fırtınaya karşı dayanıklıdır. Deniz iklimini ve yüksek ha-va nemini sever. Serin yerlerde kireçli toprakları yeğler. Gölgeye dayanıklı; geç donlara,su baskınlarına ve kuraklığa karşı duyarlıdır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Sürgün verir.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Kültivarları:F.s. cv. ‘Atropurpurea’ - Kırmızı Kayın: Çok boylu ağaçlardır. Yaprakları koyu mo-

rumtırak-kırmızı renklidir ve büyüktür.F.s. cv. ‘Aurea Pendula’ Dallar gövdeye paralel gelecek şekilde aşağıya sarkıktır; Yap-

rakları altın sarısı rengindedir.F.s. cv. ‘Cristata’ - Horozibiği yapraklı kayın: Yavaş büyüyen boylu ağaçlardır. Yaprak-

ları derin parçalıdır.F.s. cv. ‘Heterophylla’ - Eğrelti yapraklı kayın: Boylu park ağaçları arasında en ilginç

yapraklı olanıdır Yapraklar dar ve derin parçalanmıştır.F.s. c.v. ‘Macrophylla’ - Büyük yapraklı kayın: Yapraklar 15cm boyunda, 10cm geniş-

liğindedir.F.s. cv. ‘Pendula’ - Sarkık dallı kayın: Kalın ve ince dalları aşağıya doğru sarkmış, dev

cüsseli, gösterişli bir kültivardır.F.s. cv. ‘Roseomarginata’ - Kırmızı yaprakların kenarları açık pembe şeritlidir.F.s. cv. ‘Tortuosa’ - Tiribişon kayını: Sürgün ve dallar, arap saçı gibi dönük ve kıvrık-

tır. Fazla boylanmaz.


88

4.14. FRAXINUS (DİŞBUDAK) CİNSİÇoğunlukla Kuzey Yarım Kürenin ılıman bölgelerinde ve ender olarak subtropik ve

tropik yerlerde yayılış gösteren 65 kadar türü vardır. Türkiye’de bu cinsin üç türü ve butürlere ait 7 taksonu doğal olarak yetişmektedir.

Kışın yapraklarını döken ağaçlardır. Yaşlı ağaçların kabukları birkaç türü hariç boyunaçizgili, çatlaklıdır veya dikdörtgen biçiminde pullu, çatlaklıdır. Tomurcukları ve bileşik yap-rakları karşılıklı dizilmiştir. Tomurcuk pullarının rengi siyah, kahverengi veya boz esmerdirTüysü yapraklardaki yaprakçık sayısı ve şekli bakımından ağacın gençlik evresinde ve ol-gunluk çağında çoğunlukla farklılık göze çarpmaktadır. Çiçekleri etkisiz ve çanakları salkımdurumludur Meyveleri tek kanatlıdır, birçoğu bir arada salkım şeklinde aşağı sarkar.

I. FRAXINUS EXCELSIOR - ADİ DİŞBUDAKYetişme Yeri: Avrupa ve Anadolu’da

akarsu boylarında ve su basar ormanlar-da yetişir. 250 yıl kadar yaşar

Boy ve Çap: 30-40m boy ve yuvar-lak ya da dikine oval-gevşek bir tepe {10-15m) yapar.

Genel Özellikleri: Tomurcukları kı-sa ve piramit biçimli, sürgün üzerindekarşılıklıdır. Yaz yeşili tüysü bileşik yap-rakları 5-10cm uzun. oval, sivri uçlu, ke-narları dişli 7-15 adet yaprakçıktan olu-şur. Yaprakçıkların üst yüzü koyu yeşil, tüysüz ve parlak, alt yüzü açık mavimsi-yeşildir.Mayısta açan çiçekleri sarı renkli ve çiçek kurulu salkım biçimlidir, ama çiçekleri fazladikkat çekmez. Tek kanatlı meyveleri açık kahve renkli, 3-4cm uzun, dar dil biçimlidirKanat ucu yuvarlaktır.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman bölgelerde, güneşli, az güneşli yerlerde ve kuru-nemli ıslak-balçık ve kil topraklarda iyi yetişir Bir ışık türü olmasına karşın bir süre yarıgölgeye dayanır. Su isteği fazladır ancak, kuru yamaçlarda sığ kireçli topraklarda yetişeneko tipleri vardır Kent iklimine, kirli havaya, deniz suyuna ve fazla suya (su baskınları-na 2-3 ay) dayanabilir. Geç donlara duyarlıdır. Saçak kök yapar, iyi sürgün verir

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. İyi sürgün verir.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.Kültivarları:F.e. cv. ‘Argenteo-variegata’ - Beyaz-gümüşi alacalı yapraklıdır.F.e. cv. ‘Aurea-variegata” - Sarı-altuni alacalı yapraklıdır.F.e. cv. ‘Globosa Nana’ - Bodur ve top biçimli tepeye sahiptir.F.e. cv. ‘Monophylla’ - Sert piramidal formlu tepesi ve düzgün sürgünleri olan büyük

bir ağaçtır.F.e. cv. ‘Pendula’ - Boşluklu-şemsiyemsi tepeli, sarkık dallı ve yavaş gelişmeli bir ağaç-

çıktır.1m boy ve 4m tepe çapı yapar.

BİTKİ BİLGİSİ

89

II. FRAXINUS ORNUS - ÇİÇEK DİŞBUDAĞIYetişme Yeri: Güney Avrupa ve Do-

ğu Akdeniz ülkeleriyle Türkiye’de kıyıkesimlerde yetişir ve fidanlıklarımızdayetiştirilir.

Boy ve Çap: 6-8m boy ve yuvarlakbir tepe (5-6m) yapar.

Genel Özellikleri: Gövde kabuklangri; sürgünleri zeytin yeşili / gri-yeşilrenkli ve parlaktır. Tüysü bileşik yaprak-ları 3-7cm uzun ve 7-9 yaprakçıktan olu-şur Mayıs Haziranda açan çiçekleri be-yaz-beyazımsı renkli, 5-6sı bir arada veçiçek kurulu 15 cm uzun, önceleri diksonra sarkık durumludur Meyveleri 2-2.5cm uzun, kanat ucu kertikli ya da kesik biçim-dedir. Park ve bahçelerde kent içinde küçük allelerde ya da caddelerde, gruplar halindeya da soliter kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde bol-az güneşli yerlerde ve kuru-hu-muslu sıcak topraklarda yetişir. Sıcağı ve kireci sever. Kentlerde ve endüstriyel bölgeler-de kirli havaya dayanır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.F. angustifolla

4.15. LAURUS (DEFNE) CİNSİAkdeniz kuşağı ile Kanarya Adalarında yetişen iki türü vardır.8-15 m boylanabilen

her dem yeşil ağaç/ağaççıklardır. Derimsi yaprakları tam kenarlı ve kısa saplıdır; sürgün-lere sarmal dizilmişlerdir. Çiçekleri demetçikler ha-linde yeşilimsi sarı renkli ve hafif kokuludur; meyve-leri üzümsüdür.

Akdeniz bölgesinde L. nobilis ve Kanarya adala-rında L. canariensis yetişen iki türü vardır.

I. LAURUS NOBILIS - AKDENİZ DEFNESİYetişme Yeri: Güneydoğu Avrupa’da (Balkanlar)

ve Anadolu’da yetişir. Batı ve Güney Anadolu sahilşeridinde, maki vejetasyonu içerisinde çok yaygındırAyrıca Marmara’nın güney sahili ile yer yer Karade-niz sahilinde de doğal olarak görülürler.

Boy ve Çap: 10m boy ve yuvarlak ya da dikmeoval bir tepe (4m. çap) yapar.

Genel Özellikleri: Gövdenin koyu gri, çatlak-sız, düzgün bir kabuğu vardır. Her dem yeşil yaprak-


90

lı ve sık dallıdır Taze sürgünler yeşil, sonraları kırmızımtırak esmer renktedir ve tüysüz-dür. Yaprakları dar eliptik, derimsi, sivri uçlu, tam kenarlı ve hafif dalgalıdır, 5-10cm.uzunluğundadır, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü mat yeşil ve kısa saplıdır. Çiçekle-ri demetçikler halinde yaprakların koltuğundan çıkar; hafif kokulu. 4 parçalı, sarımsı ye-şildir. Meyveleri oval biçimli, 1-1,5 cm. uzunluğunda. 0.5-1 cm. çapında, önceleri yeşil,sonraları koyu yeşil renkli, etlice ve kokuludur; yenmez. Yeşil çit ya da perde tesisinde,grup kompozisyonlarında ya da soliter kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve kurak deniz ikliminde; güneşli yerlerde, tazetopraklarda iyi gelişir; kuru taşlı ve kireçli topraklarda da yetişebilir. Gölgeye dayanıklı-dır. Kış donlara duyarlıdır. İyi sürgün verir.

Budama Durumu: Budamaya yatkındır.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.Kültivarları:L. n, cv. ‘Aurea’ - çeşidinin yaprakları sarı alacalıdır.L. n, cv. ‘Undulata’ - çeşidinin yaprakları ondülelidir. İkisi de soliter kullanılır.

4.16. LIRIODENDRON (LALE AĞAÇLARI)Dünyada iki türü vardır. Bunlardan birisi Kuzey Amerika’da bulunur: diğeri Çin’de

yetişir. Ülkemizde de yetiştirilen türü L. tulipifera’dır.

I. LİRİODENDRON TULİPİFERA - LALE AĞACIYetişme Yeri: ABD’nin doğusun-

da yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir.Boy ve Çap: Yaygın ismi ‘Sarı

Kavak’ olan bu ağaç türü 20-25mboy ve geniş, gevşek ve yuvarlak birtepe yapar.

Genel Özellikleri: Yaz yeşiliyaprakları 10-20cm uzun-geniş, 5-1Ocm uzun saplı, üç loblu (orta lobkörelmiştir); ucu kesilmiş gibi düzköşelidir. Üst yüzü açık yeşil, alt yü-zü mavimsi -soluk yeşildir. Sonbaharrenklenmesi altın sarısı ve dekoratiftir Uzun saplı yaprakları hatif bir rüzgarda titrediğin-den, uzaktan kavakları anımsatır. Laleyi andıran çiçekleri 6-8cm çapında, yeşilimsi sarı-beyaz renkli ve turuncu lekelidir; genellikle çan biçimlidir ve Mayıs- Haziran- Temmuz-da açar. İğ biçimindeki kozalaksı meyveleri 6-8cm uzun sarı-esmer renkli ve etkisizdir.Gerek çiçekleri gerekse genel görünümü ile dekoratiftir. İlginç bir kitle ağacı olduğu gi-bi dar mekânlarda iyi bir alle ağacı da olur. Park ve bahçelerde soliter kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman bölgelerde, güneşli yerlerde ve humuslu-nemli,kireçli topraklar üzerinde ve akarsu boylarında yetişir. Derin, taze, besince zengin verim-li toprakları yeğler. Kent iklimine, kırlı havaya ve kış soğuklarına (donlara) dayanır. Amarüzgâra duyarlıdır.

BİTKİ BİLGİSİ

91

Budama Durumu: Budamaya gerek yokturÜretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılırKültivarları:L.t. cv, “Aurea Marginatum” Yaprak kenarları altuni sarıdır L.t, cv “Fastıgıata” - Dar tepeli ya da stun formludur

4.17. LIQUIDAMBAR (SIĞLA/GÜNLÜK AĞAÇLARI) CİNSİKuzey Amerika ile Güneybatı ve

Doğu Asya da yetişen türü bulun-maktadır. Kışın yapraklarını döken,boylu yuvarlak tepeli ağaçlardır. Göv-de kabukları yaralandığında sığla yağıdenen kokulu bir sıvı akar bu sıvı,yan ürün olarak hasat edilir ve esans-ların ana maddesini oluşturur. Bu ne-denle parfümeride (koku sanayisin-de) aranır.

I. LIOUIDAMBAR ORIENTALIS - SIĞLA - ANADOLU SIĞLASI - GÜNLÜK AĞACIYetişme Yeri: Ülkemizin Muğla, Fethiye, Köyceğiz ve Marmaris yörelerinde, subtro-

pik ikim koşullarının egemen olduğu yerlerde yetişir.Boy ve Çap: 20-25m boy ve yuvarlak bu tepe (8- 10m) yapar.Genel Özellikleri: Yaprakları çınarınkine benzer; 5 derin loplu 5-7cm büyük, lob-

ların ucu kut ya da sivricedir. Yaprak kenarları kaba dişli, üst yüzü parlak yeşil, alt yüzüparlak yeşildir. Sonbaharda kızarır İlkbaharda açan çiçekleri yeşilimsi renkli, yapraklarlabirlikte açar: erkek çiçekleri uzun bir sap ucunda, salkım halinde, yaprakların koltuğun-da yer alır Dişi çiçeklerin 1-2 si yaprağın koltuğundan çıkar. Küremsi meyveleri 2-2.5 cmçapında, olgunlaştığında kahverengimsi bir renk kazanır, sapları uzundur. Sığla yağı esasitibariyle bu türden elde edilir. Güney bölgelerimizde çok sıcak ve taban suyu yüksek yö-relerde grup halinde ya da soliter kullanılır. Sonbahar renklenmesi kırmızı ve etkindir.

İklim ve Toprak İstekleri: Çok sıcak ve çok nemli-ıslak yerleri yeğler yavaş büyür,iyi sürgün verir sığ kök yapar.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.

II. LIQUIDAMBAR STYRACIFULA- AMERİKAN SIĞLA AĞACIYetişme Yeri: USA kökenlidir.Boy ve Çap: 15m boy ve 6m tepe çapı yapar.Genel Özellikleri: Boyu gençken dik büyümeli, boşluklu ve şemsiyemsi tepeli, hız-

lı gelişmeli, kırmızı-kahve sürgünlü ve mantar oluşumu gösteren büyük bir ağaçtır. Yazyeşilidir. Yaprakları 15cm geniş, el ayası biçimli ve 5 loblu, üst yüzü parlak yeşil, sonba-har renklenmesi açık sarı karmin kırmızı-yeşil hatta menekşe renkli ve çok caziptir; sür-günleri üzerinde tek tek bulunur ve uzun süre dallarda kalır. Mart-Mayısta açan çiçekle-ri yeşilimsi sarı renklidir, az dikkat çeker. Küremsi meyveleri 2-3cm çapında uzun saplı


92

bir kapsül biçimli sert ve sivri uçludur. Dar tepeli alle ağacı olarak, grup halinde ya dasoliter ve kap içinde kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli-yarı gölge yerlerde ve kuru-taze topraklarda ye-tişir. Ekstrem kent iklimine dayanır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.

4.18. MAGNOLIA (MANOLYA) CİNSİBu cinsin Kuzey Amerika’nın doğusu ve Meksika’nın güneyi ile Doğu Asya ve Hima-

laya’lara kadar Güney Asya da doğal olarak 35 kadar türü yetişmektedir.Kışın yaprağını döken (Örneğin M. Soulangeana) veya her dem yeşil (M. grandiflo-

ra) odunsu bitkilerdir.Tomurcuklar sürgünlere iki sıralı sarmal dizilmişlerdir. Yaprakları saplı, tam kenarlı

ve büyüktür. Çiçekler çok büyük ve sürgün uçlarında tek tek bulunur. İlkbaharda ve ya-zın açanlar olarak iki grupta toplanabilir. Meyveleri kozalağımsıdır.

Derine giden ve yaygın kök sistemine sahiptirler. Rutubetli ve mineralce zengin, de-rin ve gevşek topraklan tercih ederler.

Magnolia campbellii - Himalaya ManolyasıMagnolia delavayi - Çin ManolyasıMagnolia denudata - Çin Kupa ManolyasıMagnolia grandiflora - Büyük Çiçekli ManolyaMagnolia x highdownensis - Melez Çin ManolyasıMagnolia kobus - Kobuşi ManolyasıMagnolia x loebneri - Melez Kobuşi ManolyasıMagnolia obovata - Atbeyazı ManolyaMagnolia salicifolia - Söğüt Yapraklı ManolyaMagnolia sargentiana - Sargentin ManolyasıMagnolia sieboldii - Kış ManolyasıMagnolia soulengiana Soulange ManolyasıMagnolia stellata - Yıldız ManolyaMagnolia virginiana - Virginya ManolyasıMagnolia yulan - Yulan Manolyası

I. MAGNOLIA GRANDIFLORA - BÜYÜK ÇİÇEKLİ MANOLYAYetişme Yeri: Kuzey Amerika’nın güneydoğusunda yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir.Boy ve Çap: 20-30m boy ve yuvarlak tepe (6-1Om) yapar.Genel Özellikleri: Her dem yeşil, gösterişli ve rustik bir ağaçtır. Genç sürgünleri ve

tomurcuklan esmer-pas rengi tüylerle kaplıdır. Yaprakları uzun oval (12-20cm), üst yü-zü parlak koyu yeşil, alt yüzü esmer pas-renkli ya da bej kısa tüylerle kaplıdır; 2cm uzunsapı vardır. Mayıs- Ağustosta açan çiçekleri beyaz, kokulu ve 15-20cm çapında ve çanakbiçimlidir. Meyveleri uzun-oval (7-10cm) bileşik kozalak biçimindedir;esmer-pas rengitüylerle kaplıdır. Bir kese içinde bulunan tohumu kırmızı renklidir.

BİTKİ BİLGİSİ

93

İklim ve Toprak İstekleri: Ilımanbölgelerde, nemli-gevşek balçık toprağın-da iyi gelişir. Asidik topraklara da uyabi-lir. Kış donlarına ve rüzgârlara duyarlıdır.Bu tür için korunaklı yerler seçilmelidir.Yarı gölgeye dayanır. Genellikle soliterkullanılır.

Budama Durumu: Budamaya gerekyoktur.

Üretim Tekniği: Tohum, çelik ve aşıile üretilir.

Kültivarları:M.g, cv. ‘Angustifolia’ - Dar yapraklıdır.M,g. cv “Exmount - Çok genç yaşta

çiçek vermeye başlar.M.g. cv Goliath’ - Erken çiçek açar ve çiçekleri büyüktür.M.g cv Lanceolata’ - Sivri-konik formlu, yapraklarının altı az tüylüdür.

II. MAGNOLIA SOULANGIANA - SOULANGE MANOLYASIYetişme Yeri: M.denudata x M.litiif-

lora türlerinin melezidir. Fransa’da eldeedilmiş olan bu tür çok dekoratiftir. Ülke-mizde de yetiştirilmekte ve kullanılmak-tadır.

Boy ve Çap: 4-6m boy ve geniş birtepe (4-6m) yapar.

Genel Özellikleri: Yaz yeşili yaprakla-rı, iri. 15cm uzun ters oval-eliptik biçimli-dir. Mart-Haziranda yapraklanmadan önceaçan çiçekleri 10cm uzun, beyazımsı-pem-be renkli, dıştan kırmızımsı şeritlerle beze-li, çanağımsı biçimlidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Güneşliyerlerde normal asidik topraklarda yetişir.Kent iklimine dayanır, endüstri bölgele-rinde ve asidik topraklarda yetişebilir.Ancak kuvvetli alkalen topraklarda yap-rakları sararır. Park ve bahçelerde, kuytuve güneşli yerlerde, soliter veya kap içinde kullanılır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Çelikle üretilir. Kültivarları:M.S. cv, ‘Alba’ / ‘Alba Süperba’ Çiçekleri beyaz, dipte çok az ya da tamamen pembe


94

renkli, ana türden biraz daha büyükçe ve yuvarlaktır.M.S. cv. ‘Alexandrina’ - Çiçeklerinin dip tarafında purpur-koyu kırmızı lekeli, daha

sıkı ve yoğun bir yapıdadırM.S. cv. ‘Lennei” - Çiçekleri büyük küremsi, dışta pembe-purpur içte beyaz renkli-

dir. Çiçeklenmesi biraz geç olur. Genellikle genç yapraklarla birlikte açar.

4.19. OLEA (ZEYTİNLER) CİNSİZeytin ağaçları ekseriya çok tahribat görmüş ve çok dala ayrılmıştır. Oyuk oyuk ka-

bukları üzerinde ve eğri-büğrü sürgünleri ucunda gri-yeşil yaprakları yer almıştır. Hepyeşil yapraklarının koltuklarından çıkan salkımımsı çiçekleri beyaz ya da sarımsı beyazrenkli, küçük ve kokuludur. Meyveleri etli ve taş çekirdeklidir. Meyve eti ve çekirdeği yağiçerir,

Park ve bahçelerde yer alan zeytin ağaçları uygun biçimde korunarak gri-yeşil yap-raklarıyla peyzaj tablolarına katılabilirler.

I. OLEA EUROPAEA - ZEYTİN AĞACIYetişme Yeri: Akdeniz kuşağının,

bu arada ülkemizin önemli kültür ağaç-larından birisidir.

Boy ve Çap: 12m ya da daha az boyyapar; çok uzun ömürlü ve plastik görü-nüşlüdür.

Genel Özellikleri: Ülkemizde bi-rinci derecede tarımı yapılır; çevrede ke-silmeyerek korunan zeytin ağaçlarındandokusu, rengi ve silueti bakımından ya-rarlanılır. Sıcak iklimlerin dışında, ge-nellikle yetiştirilmez. Yaprakları derimsiüstü gri yeşil altı mavimsi gümüşi renklidir. Mayısta açan çiçekleri küçük, beyazımsı ye-şil renkli, çok kokulu ve kısa salkımlar halindedir. Rüzgârlı havalarda ağaç, gri ya da gü-müşi renkli görünümü ile çok ilginçtir. Meyveleri sıkılarak(ezilerek) yağı alınır ya da sa-lamurası (yeşil ya da siyah) yapılarak yenir.

İklim ve Toprak İstekleri: Derin ya da sığ, nemli ya da kuru fakir topraklarda özel-likle güneşli sıcak yerlerde yetişir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: İlkbaharda tohum ekimi ile daha sonra yaşlı fidanların aşılanması

suretiyle yapılır.

4.20. PLATANUS (ÇINARLAR)CİNSİDünyada 6-7 türü olan Çınarlar, Kuzey Amerika’dan Güneydoğu Avrupa’ya ve Ön

Asya’ya kadar geniş bir yayılış gösterir.Genç yaşlardan itibaren hızlı bir büyüme yaparlar ve çok kalın çaplara ulaşır, ulu

ağaç halini alırlar, 500-600 yıl yaşarlar. Zamanla kalınlaşan gövdelerin içi çürüyüp boşal-

BİTKİ BİLGİSİ

95

dığı (kovuklaştığı) halde yaşamlarına devam ederler. Kütük sürgünü verme özelliğine sa-hiptirler.

Yaşlı gövdelerin kabuklarının dış kısmı, geniş levhalar halinde veya küçük pullar ha-linde çatlaklıdır. Yan tomurcukları sürgünlere iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmişlerdir.Uzun saplı yaprakları, 3-7 loplu, lopların kenarları kaba dişlidir. Meyveleri, küre biçim-li, büyük, bileşik ve saplıdır. Olgunlaştıktan sonra sonbahar ve kış ayları içerisinde dağı-lır. Üretimi genellikle tohumla yapılır.

Dere, nehir kenarlarını, vadi içlerini, taban suyu yüksek düzlükleri tercih ederler.Fazla derine gitmeyen, yüzeysel ve geniş bir kök sistemi oluştururlar. Hava kirliliğine vegaz zararlarına karşı dayanıklıdırlar.

1. PLATANUS OCCIDENALIS (AMERİKAN BATI ÇINARI)Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’nın

güney bölgelerinde yetişir; Avrupa’ya veülkemize de getirilmiştir ve ülkemizdeçok yetiştirilmektedir.

Boy ve Çap: 30-40 m boya. 1-2,5 mçapa ulaşabilen dolgun gövdeli, yuvar-lak tepeli ulu ağaçlardır.

Genel Özellikleri: Gövde kabukla-rının rengi açık gri mat beyazdır. Gençgövde ve dalların kabukları büyük lev-halar halinde kavlayıp döküldüğü hal-de, yaşlı ağaçların kabukları küçük pul-ludur, uzun süre dökülmez. Yaprakları 10-20cm büyüklüğünde, çoğunlukla 3-5 loplu-dur; lopları fazla derin değildir; kenarları düz ya da hafif dişlidir. Meyveleri küre biçim-li, 2.5-3,5 cm. çapındadır. Doğu Çınarının aksine 7,5-15 cm. uzunluğundaki bir sapucunda teker teker bulunur, birden fazla sayıda bir arada görüldüğü çok nadirdir Parkve bahçeler için iyi bir alle ve kitle ağacıdır; gölgesi aranır, soliter kullanılır. Kent sokak-larında ve dar caddelerde kullanılması hatalı olur.

İklim ve Toprak İstekleri: Oldukça sığ bir kök sistemi oluştururlar, ormanlarda ru-tubetli düzlüklerde, nehir ve dere kenarlarında rastlanır. Ilıman iklimlerde; derin, taze,nemli topraklarda iyi yetişir; ağır-balçık ve kil topraklarına da uyar; ışık türüdür. Ülke-miz koşullarına uyum sağlamıştır.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.

II. PLATANUS ORIENTALIS (DOĞU ÇINARI)Yetişme Yeri: Güneydoğu Avrupa’dan Asya’ya (Himalaya’lara) kadar yetişir Ülkemiz-

de İç Anadolu ve kısmen Kuzeydoğu Anadolu hariç, deniz seviyesinden 1100m. yüksek-liklere kadar, çok yaygındır, dere boylarında nehir kenarlarında, nehir deltalarında sızın-tılı ve çakıllı yamaçlar üzerinde bulunur Bol gölge verir anıt gövdeler oluşturur.

Boy ve Çap: 25m, boy, geniş ve çok yaygın bir tepe (20m. çap) ve 5m den fazla göv-de çapı yapar.


96

Genel Özellikleri: Gövde kabukla-rı yavaş ve küçük pulcuklar halindekavlar Bu nedenle Batı Çınarından ayrı-lır ve gövdenin dallara kadar olan kısmıkabuklu görünür Yapraklar 5-7 loplu,lopları derin oyuntulu ve 10-20cm. bü-yüklüğünde, açık yeşil renklidir Meyve-leri 2-2.5cm çaplı, küre biçimli, bileşikve 2-6 tanesi, uzun bir sap üzerinde yeralır

İklim ve Toprak İstekleri: Ilımaniklimlerde; Batı Çınarı gibi derin, taze ve verimli topraklarda iyi gelişir, nem isteği fazla-dır.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.Kültivarları:P. o, var cuneata - çeşidinin yaprakları 3-5 loplu, kısa saplı, ağaççık ya da çalı for-

mundadır Yunanistan’da ve Batı Anadolu’da yetişirP o, var cretica - çeşidinin yaprakları 5 loplu ve küçük meyvelidir (1,5cm. çaplı) Do-

ğal olarak Girit Adasında yetişirP o, cv ‘Digitata’ - Yaprakları 3-5 loplu, derin parçalıdır ve loplar hemen hemen tam

kenarlıdır.P o. cv. İnsularis’ - Küçük bir ağaçtır yapraklar da küçülmüştür. Ayanın dip tarafı ka-

ma biçiminde daralmıştır. Derin parçalanmıştır, loplar daralmıştır.

III. PLATANUS ACERIFOLIA (MELEZ ÇINAR- AKÇAAĞAÇ YAPRAKLI ÇINAR) Yetişme Yeri: Doğu Çınarı ile Ame-

rikan Batı Çınarının doğal bir meleziolarak kabul edilir.

Boy ve Çap: 20-30m. boy, yaygınve yuvarlak bir tepe (10-20m,) yapar,koyu gölge verir.

Genel Özellikleri: Gövde kabuğubüyük plakalar halinde kavlar. Serbestbüyüdüğü zaman yana uzanan dalları,toprağa kadar sarkar. Yaz yeşili yaprak-ları 3-5 loplu, 15-25cm. genişliğinde veparlak koyu yeşildir ve uzun sure dallarda kalır. Sonbahar renklenmesi sarıdır Çiçekleridikkat çekmez. Küremsi meyveleri bir sap üzerinde ikişer ikişer bulunur; genel olarak da1 veya 3 tanedir. 2-2.5 cm. çapındadır ve sapı 10cm. kadar uzunluktadır. Sık dallanma-sı ve üstün dayanma gücü nedeniyle kentlerde ve parklarda alle ağacı ve kitle elemanıolarak, gruplamalarda ve soliter kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; bol güneşli ve güneşli yerlerde, kuru

BİTKİ BİLGİSİ

97

humuslu, taze derin topraklarda iyi yetişir; fakat kurak koşullara ve mekanik yaralanma-lara, kömür tozuna, endüstri gazlarına, ekstrem iklim koşullarına dayanır. Bu nedenlebüyük kentlerde de kolay yetişir

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.

4.21. ROBINIA (YALANCI AKASYA) CİNSİKuzey Amerika ve Meksika kökenlidir Yaklaşık 20 ka-

dar türü bulunmaktadır.Kışın yaprağını dökerler; tomurcuklar sürgünlere al-

maşlı olarak dizilmiştir ve sürgün dokusuna gömülmüş va-zıyettedir ve yaprak sapı altına gizlenmiştir, görünmezler;yaprak sapının iki tarafında çoğunlukla kulakçıklardan de-ğişmiş batıcı dikenler vardır Yalın kat, tek tüysü yapraklarınkısa saplı yaprakçıkları karşılıklıdır, tam kenarlıdır. Çiçek-ler aşağıya sarkan salkım biçimli kurul oluştururlar, renklerbeyaz, pembe, kırmızıdır ve genellikle kokuludur, Baklalarıuzun, yassı. Sofora gibi boğumlu değildir.

Her türlü topraklarda, hatta kurak topraklarda bile ye-tişebilirler. Hava kirliliğine karşı dayanıklıdırlar. Güneşli sı-cak yerleri, hafif ve derin toprakları sever, rüzgâra karşı korunmak isterler.

Yalancı Akasyaların bir türü, uzun yıllar ülkemiz koşullarına uyum sağlamış, yerli birtür gibi olmuştur. Çiçekleri arıları çeker; kökleri azot depo eden mycorizza’larca zengin-dir. Bu nedenle fakir topraklarda da yetişirler.

I. ROBINIA HISPIDA - KIRMIZI ÇİÇEKLİ AKASYA Yetişme Yeri: USA kökenlidir.Boy ve Çap: Yaz yeşili bir köken ya da bodur bir ağaççıktır.Genel Özellikleri: Mayıs-Haziran ayında açan çiçekleri karmin pembe renklidir:

2.5-3cm uzun bayrağımsı yuvarlak; çiçek kurulu salkım ya da aşağı kıvrık, 10cm kadaruzundur. Akasyaların en büyük çiçeklisidir. Yaprakları tüysü 25cm uzun ve 13 ya da da-ha fazla yaprakçıktan oluşur. Soliter kullanılır.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Genellikle R. Pseudoacacia’nın üzerine aşılanır ve bol kök sürgünü

verirKültivarları:R.h. cv. ‘Macrophylla’ - Ana türün ıslah edilmişidir. Ancak 2-3m boylanır ve güçlü bir

tepe gelişmesi (3m) gösterir. Çiçek rengi purpur-kırmızı. purpur-pembe ya da pembedir.Kap içinde ya da soliter kullanılır.

II. ROBINIA PSEUDOACACIA - ADİ AKASYA - YALANCI AKASYAYetişme Yeri: ABD’nin doğusunda yetişir. Ülkemizde de çok yetiştirilir. Romanya ve

Macaristan’da baltalıkları kurulmuştur. 200 yıl kadar yaşar.


98

Boy ve Çap: 20-25m boy, yuvarlak seyrek dallı ve gevşek dokuda bir tepe (8-1 Om)yapar, 1.20m gövde çapına ulaştığı bildiriliyor.

Genel Özellikleri: 7-19 adet oval-eliptik yaprakçıktan oluşan bileşik tüysü yaprak-çıkları 20cm uzundur. Üst yüzü ekin yeşil, altı gri-yeşil renkli, sonbahar renklenmesi sa-rıdır. Mayıs-Haziranda açan çiçekleri beyaz, çiçek kurulları salkım biçimli ve10-20cmuzundur. Baklaları 5-10 cm uzun içinde 3-10 tohum taşır. Kuvvetli kök sürgünü yapar,geç sürer.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; bol güneşli yerlerde, kuru humuslutopraklarda yetişir, derin ve sıcak toprak ister. Kumlu-balçık ve kumlu-taşlı topraklarda,daha iyi yetişirler. Sonbahar donlarından zarar görürler Kökleriyle havanın azotunu tut-tukları için toprakları iyileştirirler. Rüzgâra duyarlıdırlar. Çiçeklerini arılar çok sever.

Kültivarları:R.p, cv “Umbraculifera’, ‘Globosa’ Top Akasya; Konik-top biçimli bir tepe yapar Ya-

vaş gelişir Ekstrem kent iklimine dayanır.R,p, cv. ‘Pyramidalis’ - Piramit formludur, alle ağacı ya da soliter kullanılır.Robinia kelseyi - Pembe Çiçekli AkasyaRobinia neomexicana - Meksika AkasyasıRobinia viscosa - Yapışkan Akasya

4.22. SALICACEAEBu familyanın Salix, Populus, ve Chosenia gibi üç cinsi vardır, bu cinslere ait 335 ka-

dar taksonu Kuzey yarımküresinin ılıman ve soğuk bölgelerinde doğal topluluklar kurar-lar ve geniş yayılış gösterirler Bazı tropik türleri ise bölgenin dağlık kesimlerinde, ormansınırına yakın yerlerde bulunurlar.

Kavak ve Söğütlerin tohumları çimlenme enerjilerini çok çabuk yitirdiklerinden, to-humların olgunlaşıp etrafa dağılması sırasında, yani ilkbahar sonu veya yaz başında, an-cak toprağın nemli veya ıslak kalabildiği sınırlı yerlerde çimlenebilirler. Birçok türlerinyetiştirilmeleri çelik veya kök sürgünleri yardımı ile daha kolay olabilmektedir Türlerinvejetatif yolla üretilmeleri, erozyon kontrolünde büyük kolaylıklar sağlamaktadır.

Kışın yaprağını döken ağaç ve çalılardır. Yapraklar sürgünlere sarmal dizilmiştir(Bir-kaç taksonunda karşılıklıdır) Sade veya lopludur Yaprak sapları çoğunlukla bir veya ikiçift beze taşır.

Bir cinsli iki evcikli olan çiçekleri teker teker değil, dik duran veya aşağıya sarkanuzunca bir eksen üzerine yerleşmiş, bol sayıdaki çiçeklerin oluşturduğu “başak” veya“basit salkım” şeklindeki kurullara “kedicik” adı verilir.

Meyve tek gözlü lokosid kapsüldür ve çoğunlukla 2 (nadiren 4) parça halinde açılır.Gayet küçük olan tohumların dip tarafında, uçmasını sağlayan tüy demetleri bulunur.Tohumlar etrafa saçıldıktan sonra uygun bir çimlenme ortamı bulamazlarsa birkaç saatiçerisinde çimlenme özelliklerini yitirerek kuruyup ölürler. Uygun çimlenme ortamındaise 24 ile 48 saat içerisinde çimlenirler.

BİTKİ BİLGİSİ

99

4.22.1. SALIX (SÖĞÜTLER)300’den fazla türü ve alttürü vardır.

Melez yapma yetenekleri fazla olan ağaçağaççık ve çalılardır. Sulak yerlerde vederin topraklarda kolay yetişirler. Sür-gün verme yetenekleri çoktur. Öncüağaçlardandır. Hızlı gelişirler. Ülkemizinkırsal kesimlerinin önemli ağaççık veağaçlarındandır. Baharda erken sürer,erken çiçek açarlar. Toprak ve iklimekstremlerine dayanırlar. Akarsu boyla-rında, kumullarda ve kirli havalı yerler-de, yamaçlarda, şevlerde, toprak stabili-zasyonunda park ve bahçelerde, taş-ka-ya bahçelerinde, hatta bazı türleri mezarlıklarda kullanılır.

I. SALIX ALBA: (AKSÖĞÜT)Boy ve Çap: 20-25m boy ve yuvarlak bir tepe yapar.Genel Özellikleri: Gövde kabuğu uzunlamasına çatlaklı, esmer-boz renkli; taze sür-

günleri, yapraklan ve tomurcukları ipek gibi yumuşak beyaz tüylerle kaplıdır. Sürgünle-ri esnektir. Yaprakları 6-1Ocm uzun, l-3cm geniş, kama biçimli; kenarları çok ince dişli,üst yüzleri gri-mavi-yeşil, alt yüzleri gri-beyazdır. Sık, ince ve çok uzun bir kök sistemiyapar. Park ve bahçelerde soliter ya da grup halinde kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Akarsu boylarında, derin ve nemli topraklarda iyi gelişir.Fazla suya, rüzgâra dayanır, hayvan yemesine direnir. Su taşkınlarına 1-2 ay dayanabilir.

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi çelikle yapılır.Kültivarları:S.a. cv. “Aurea” - Sarı sürgünlü aksöğüt çeşididir.

II. SALIX BABYLONICA: (SALKIM SÖĞÜT)Yetişme Yeri: Çin, Japonya ve ülkemizde yetiştirilir.Boy ve Çap: 8-1Om boy yuvarlak ve sarkık bir tepe yapar.Genel Özellikleri: Yaprakları 8-10cm uzun, dar ve uçları sivri, kenarları dişli, üst

yüzü koyu yeşil, malt yüzü mat gri-yeşildir. Özellikle su başlarında (havuz-çeşme), su kı-yılarında ve çayır alanları üzerinde soliter ya da birkaçı bir arada kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak yerlerde ve derin topraklarda iyi gelişir. Çok este-tik görünümlüdür.

Budama Durumu: Fidanların tepesini dikimden sonra birkaç yıl uygun budama ya-parak yükseltmek ve biçimlendirmek gerekir.

Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.

III. SALIX CAPREA: (KEÇİ SÖĞÜDÜ)Yetişme Yeri: Avrupa ve Asya’nın ılıman bölgelerinde yetişir. Ülkemizde de orman


100

açıklıklarında, akarsu boylarında ve çayırlıklarda görülür.60 yıl kadar yaşar. Öncü birağaç türüdür.

Boy ve Çap: 3-5m ya da 7m boy ve 3m tepe çapı yapar.Genel Özellikleri: Dik geniş büyümeli, hızlı gelişmeli; sürgünleri erkek fertlerde,

önce gri tüylü, sonra parlak kırmızı-kahve renkli, dişi fertlerde yeşildir. Otlatmalar nede-niyle çoğunlukla çalı formu gösterir. Keçi söğüdünün gövde kabukları kül renkli; yaz ye-şili yapraklan oval/oblong biçimli, 2.5cm x 3-1Ocm büyük ve eliptik, uçları sivri ya daküt, kenarları tam ya da dalgalı ve dişlidir; üst yüzü mat-koyu yeşil renkli ve tüysüz, altyüzü gri-yeşil tüylüdür. Çiçeklenmesi yapraklanmadan önceye rastlar. Erkek kedicikleri5cm uzun dik durumlu, dişiler 8cm uzundur.

İklim ve Toprak İstekleri: Nemli ya da kuru topraklarda hatta ıslak yetişme yerle-rinde yetişir, güneşli yerleri sever. Öncü bir türdür. Yamaçların tutulmasında, iyi bir top-rak tutucusu olarak gruplamalarda, ağaç ve rüzgâr perdelerinde, arı konukçusu olarakkullanılır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi çelikle yapılır.

IV. SALIX MATSUDANA: (ÇİN SÖĞÜDÜ)Yetişme Yeri: N Çin, Mançurya ve Kore’de yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir.Boy ve Çap: 8-1Om boy ve dağınık bir tepe yapar.Genel Özellikleri: Sürgünleri sarımsı yeşil, tüysüz ve 8-1Ocm uzundur. Yaprakları

dar, şeridimsidir. 5-8cm uzun, kenarları keskin dişlidir. Tepe ve dallarının plastik özelli-ği çok yüksektir; bu nedenle park ve bahçelerde soliter kullanılır. Ancak bazı düz dalla-rı ve sürgünleri uzaklaştırmak gerekir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi çelikle yapılır.

4.23. SOPHORA (SOFORA) CİNSİKuzey Amerika ve Doğu Asya’da ye-

tişen Sofora cinsinin 20 kadar türü var-dır, çoğunluğu süs bitkileri olarak parkve bahçelerde yetiştirilmektedir, enderolarak da otsu bitkilerdir. Örneğin S.Alopecuroides ve S. Jaubertii adındakiotsu türler ülkemizde doğal olarak yetiş-mektedir.

Yaz yeşili ya da her dem yeşil ağaçve ağaççıklardır. Tomurcuklan sürgünlere sarmal dizilmişlerdir. Tek tüysü bileşik yaprak-ları 7 veya daha fazladır, yaprakçıklar tam kenarlı, orta damara tam karşılıklı bulunurlarÇiçekleri bileşik salkım ve dik durumludur, çiçek kanatlarının kenarları 5 dişlidir. Baklatipi meyve verir, tohumlar arası dıştan boğumludur; açılmaz veya çok güç açılır, saplıdır.Üretimi tohumla yapılır. Ülkemizde Sophora japonica (Japon Soforası) türü yetiştirilmek-tedir.

BİTKİ BİLGİSİ

101

I. SOPHORA JAPONICA - JAPON SOFORASIYetişme Yeri: Çin, Kore ve Japonya’da yetişir. Ülkemizde de çok yetiştirilir.Boy ve Çap: 15-20 m boy ve yuvarlak bir tepe (10-15m) yapar, 1 m çapında gövde

oluşturur.Genel Özellikleri: Dalları uzun hafif kıvrık ve koyu yeşil; sürgünleri azdır. Yaz yeşi-

li yaprakları tüysü 25cm uzun, yaprakçıkları (7-17mm) eliptik-oval, üst yüzü tüysüz veparlak-yeşil, alt yüzü mavi-yeşil ve tüylüdür. Sonbahar renklenmesi parlak açık sarıdır.Kısa saplı yaprakçıkların 7 adedi ya da fazlası bir arada bulunur. Sarımsı-beyaz renkli çi-çekleri Ağustos’ta açar, kokulu ve başak biçimli, 25cm uzundur. Baklaları 6-8cm uzun,boğum boğum ve biraz yapışkandır. Park ve bahçelerde soliter, ya da alle ağacı, rüzgârperdesi ve grup ağacı olarak kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde, güneşli yerlerde ve kuru-humuslu yada verimli topraklarda iyi yetişir; alkalik topraklarda da yetişebilir Sıcak sever. Kent ikli-mine ve dumana dayanıklı, gençlikte donlara duyarlıdır.

Kültivarları:S.j. cv. Pendula’ - Sarkık formludur. Soliter ya da grup halinde kullanılır. İyi bir park

ağacıdır.

4.24. SORBUS (ÜVEZ) CİNSİKuzey Yarımkürenin değişik bölgelerinde yayıl-

mış 85-100 kadar türü vardır. Sürgünleri dikensiz,kışın yapraklarını döken ağaç veya çalılardır; tomur-cukları oldukça büyük, üzeri kiremitvari dizilmişpullarla örtülmüştür. Yaprakları tüysü veya sade(loplu veya dişli) dir, sürgünlere sarmal dizilmişler-dir. Çiçekler teker teker değil, birçoğu bir arada ku-rul oluşturur, beyaz veya ender olarak da pembedir.Yalancı sulu meyve olgunlaşınca sarı, kırmızı kahve-rengi veya beyaz renklidir.

Verimli, iyi drenajlı ve rutubetli topraklarda ye-tişirler, güneşli kuru topraklarda gelişemezler, hafifgölgeye dayanıklıdırlar. Normal olarak tohumla, an-cak seçilmiş formları veya kültivarları aşı veya dal-dırma yolu ile üretilebilir, çoğaltılabilir.

I. SORBUS AUCUPARIA - ADİ ÜVEZ - KUŞ ÜVEZİYetişme Yeri: Avrupa ve Asya ile ülkemizde yetiştirilir. 70-80 yıl kadar yaşar.Boy ve Çap: 10-15m boy ve yuvarlak -gevşek bir tepe (6m) yapar.Genel Özellikleri: Çok gövdelidir. Genç gövde kabuğu düzgün, yaşlanınca uzunla-

masına çatlar. Taze sürgün ve tomurcukları yumuşak tüylü, sonra kaygan gri-kahve renk-lidir. Yaz yeşili yaprakları bileşik tüysü, 20cm uzun, 9-15 adet yaprakçıktan oluşur. Yap-rakçıklar 3-4cm uzun, dar mızrağımsı biçimli ve tüylü, uçları sivri kenarları dişli, üst yü-zü koyu-donuk yeşil, alt yüzü gri-yeşil ve tüylüdür. Sonbahar renklenmesi sarı-turuncu


102

ya da turuncu-kırmızıdır. Mayısta açan çiçekleri beyaz, çiçek kurulları şemsiyemsi salkımdurumludur. Meyveleri nohut büyüklüğünde meyve kurulu 1.5cm çaplıdır. Ağustostanitibaren parlak açık kırmızı renklidir. Park ve bahçelerde grup halinde soliter ya da alleağacı olarak kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli-yarı gölge yerlerde ve humuslu asidik topraklar-da yetişir. Rutubetli yerlerde hatta turbalıklarda da yetişebilir. Donlara dayanır, ışık türü-dür. Gençlikte hızlı gelişir, iyi sürgün verir, öncü bir ağaç türü sayılır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Tohumla ya da aşı ile üretilir.Kültivarları:S.a. cv. “Fastigiata’ - Piramit formlu, set-dik yapılı, kalın ve kısa sürgünlü, çok yavaş

gelişmelidir.S.a. cv. ‘Moravica’ - Piramidal ve simetrik tepeli, sürgünleri kalın parlak ve kahve-yeşildir.

II. SORBUS DOMESTICA - ADİ ÜVEZ - GERÇEK ÜVEZYetişme Yeri: Akdeniz ülkelerinde ve bu arada ülkemizde yetişir ve yetiştirilir.Boy ve Çap: 20m boy ve yuvarlak bir tepe (8-1Om) yapar.Genel Özellikleri: 500-600 yıl yaşar. Tüysü bileşik yaprakları S. Aucuparia’nınkine

benzer, ama ondan daha kısa, küçük ve sayıca çok yaprakçıktan oluşur. Meyveleri yuvar-lak armut biçimli, 2-3cm çapında sarı renklidir. Güneş gören tarafı ise kırmızı noktalıdır.

İklim ve Toprak İstekleri: Kurak iklimlerde derin kalkerli, killi topraklarda yetişir;ışık ve sıcak sever.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Tohumla üretilir.Sorbus americana - Amerikan ÜveziSorbus aria - Beyaz Yapraklı Kuş ÜveziSorbus cashmeriana - Kaşmir ÜveziSorbus torminalis - Kuş üvezi

4.25. TILIA (IHLAMUR) CİNSİKuzey Amerika’da 30 kadar türü yetişir. Kışın

yaprağını döken ağaçlardır. Saplı, tabanı çarpık, yürekşeklinde veya kesik ve kenarı testere dişli olan yaprak-ları sürgünlere almaşlı olarak diziliş gösterir. Çiçekle-ri Haziran -Temmuzda açar, sarımsı-beyaz renkli vekokuludur. Meyveleri küremsi ovaldir. Çiçekleri za-manında toplandığında, kaynatılarak içilir, şifalıdır.

Çok iyi bir cadde ve alle ağacıdır. Yalnız bir ıhla-mur türü aynı değerde değildir; çünkü caddelerdeasfaltın yansıttığı güneş ışınlarından zarar görür. Te-miz hava, nemli derin topraklar isterler. Yalnız T. to-mentosa, T alba, T euchlora, kent iklimine dayanır.

BİTKİ BİLGİSİ

103

I.TILIA ARGENTEA (T.TOMENTOSA-TILIA ALBA) - GÜMÜŞİ IHLAMURYetişme Yeri: Güneydoğu Avrupa ile Asya’da ve Türkiye’de (Karadeniz ve Marmara

bölgeleri yapraklı orman kuşağında) yetişir ve yetiştirilir.Boy ve Çap: 40m’ye kadar boylanabilen geniş tepeli (10-12m) bir ağaçtır. Sık dal-

lanma yapar.Genel Özellikleri: Gençken gövde kabuğu düz, sonraları çatlaklıdır. Dallar gövdeye

dar bir açı ile birleşir. Hafif zigzag yapan genç sürgünleri boz esmer renkli ve sık tüyler-le örtülüdür. Yaz yeşili yaprakları yürek biçimli, asimetrik ve çok kısa sivri bir damla ucuvardır. Üst yüzleri çıplak, alt yüz gümüşi, keçe gibi sık yıldız tüylerle örtülüdür. Yaprakkenarları ise çift ya da tek sıralı dişlidir. Haziran-Temmuzda açan çiçekleri sarımsı beyazrenkli 7-10 adedi bir çiçek kurulu oluşturur ve sarkar. Meyveleri sivri-oval biçimli, 1cmuzundur. Genellikle park ve bahçelerde soliter, grup halinde, cadde ve allelerde yol ağa-cı olarak kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ikliminde, güneşli yerlerde ve normal-taze bahçetoprağında yetişir. Kurak yerlerde ve büyük kentlerde de yetişebilir. Kirli havaya ve du-mana dayanır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Tohumla ya da aşı ile üretilir.

II. TILIA GRANDIFLORA - BÜYÜK YAPRAKLI IHLAMURYetişme Yeri: Avrupa’da geniş yayılış gösterir. Ülkemizde Marmara bölgesinde sınır-

lı olarak yetişir ve yetiştirilir. 800-1000 yıl kadar yaşar.Boy ve Çap: 20-30m boy ve geniş bir tepe (15-20m) yapar.Genel Özellikleri: Dalları kırmızı-gri tüylü; genç sürgünleri tüylü zeytin yeşili, kır-

mızı-kahve renkli: yaz yeşili yaprakları 6-12cm uzun ve yuvarlak-kalp biçimli ve uzunsaplı, kenarları keskin dişli, üst yüzü mat yeşil tüylü veya çıplak, alt yüzü mavimsi-yeşilrenkli ve tüylüdür. Kokulu çiçekleri sarımsı renkli, 3-9’u bir arada ve sarkıktır, Meyvele-ri yuvarlak, 1cm çapında bol sayıda, sert odunumsu, 4-5 adet çıkıntılıdır. İyi bir alle ağa-cıdır. Park ve bahçelerde soliter ya da gruplar halinde kullanılır. Hızlı büyür, güçlü kazıkkök yapar, iyi sürgün verir.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde: güneşli yerlerde ve normal taze top-raklarda yetişir. Verimli ve derin topraklar ister; bol ışık, yüksek hava ve toprak neminisever.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Tohumla üretilirKültivarları:T.g. cv. ‘Aurea’ - Yaprakları sarı-alacalıdır.T.g. cv ‘Compacta’ - Sıkı ve yuvarlak tepelidir.T.g. cv. Fastigiata’ - Tepesi dar, stun biçimli, dik büyümelidir.T.g. cv. ‘Rubra’ - Kırmızı sürgünlüdür.Tilia amercana cv. Nova’ - Amerikan IhlamuruTilia X europaea - Hollanda IhlamuruTilia rubra - Kafkas Ihlamuru


104

4.26. ARECACEA FAMİLYASIPalmiyeler arecacea allesinin, tek çenekli, odunsu bitkileridir. Yüzeysel kök sistemi-

ne sahiptirler. Bazı palmiye türleri de hava köklerine sahiptir. Odunsu gövdeye sahiptir-ler. Genç palmiyeler, büyüme ucu (apikal meristem) belirli bir büyüklüğü erişmedengövde yapmaya başlamaz, Palmiyelerin ilk yıllarda gövde yapmamasının nedeni büyümeucunun yeterli gelişme yapmamış olmasıdır. Gövdesinin kabuğu yoktur. Palmiye gövde-lerinde ikinci kalınlaşma olmaz. Yaprakları genelde gövdenin üst kısmına dağılmıştır.Yaprak şekillerine göre elsi (palmat), tüysü (pinnat) ve iki tüysü (bipinnat) olarak grup-landırılır. Çiçekleri salkım şeklinde olur. Çiçekleri, genelde yeşilimsi veya krem-beyazrenktedir. Meyveleri türlere göre farklılık gösterir. Genellikle iyi drenajlı, nemli, sıcak vekorunaklı ortamlarda yetişirler. Derin topraklarda iyi gelişirler.

I. CHAMAEROPS HUMULIS - BODUR AKDENİZ PALMİYESİ (ARECACEAE)Yetiştiği Yer: Doğal olarak İspanya,

Fas’tan Libya’ya kadar olan Kuzey Afri-ka kıyıları, İtalya’nın Tuscany’den güne-ye olan yörelerinde, Sicilya, Sardunyave Malta adalarında bulunmaktadır.

Boy ve Çap: 4-6 m boy, 1-2 m te-pe tacı yapar.

Genel Özellikleri: Genelde çokgövdeli, fazla boylanmayan çalı görü-nümünde bir palmiyedir. Hafif kar ya-ğışına dayanıklıdır. Uzun ve dikenli birsap üzerindeki yaprakları, yelpaze şek-lindedir. Yapraklar yeşil ile gümüşi vemavi arasında değişik renk nüansları gösterirler, İlkbaharda marttan mayısa kadar çiçekaçar. Sonbaharda olgunlaşan meyveler, kırmızı-kahverengi, 1-4 cm yuvarlak veya oval şe-kildedir. İki cinslidir. Bazen de hermafrodit (erkek ve dişi çiçekler aynı ağaçta) olabilirler.

İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle kireç taşlı topraklarda bulunmasına karşın,kumlu, granit kayalı tepeler, yamaçlar ve hemen her çeşit kuru toprakta gelişmektedir.Dikildiği yeri sevdikten sonra, kuraklığa ve dona dayanıklıdır. Güneş altında daha iyi ge-lişme gösterir. Yarı gölgede de yetişebilir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve yan sürgünleri ile yapılır.Kültivarları:C.h.cv. ‘Elatior’ - Tek gövdeli bir alt türdür.C.h.cv. ‘Cerifera’ - Mavi yapraklı bir alt türdür.

4.27. PHOENIX CANARIENSIS - KANARYA ADALARI HURMASIYetiştiği Yer: Kökeni Kanarya Adalarıdır.Boy ve Çap: 18-20 m’ye kadar boylanır, gövdesi 90 cm kalınlığa, tepe tacı 5-6 m te-

pe tacı yapar.

BİTKİ BİLGİSİ

105

Genel Özelliklen: Tek düzgüngövdeli, gövde sürgünü vermez. 5-6 mboya ulaşan yaprakları, gövdeye yakınkısımda, kaba büyük dikenler içerir.Meyvesi 2 cm büyüklükte, olgunlaştık-ça portakal rengidir. Tadı aynı hakikihurmanınki gibidir. Etsiz olduğundangenelde yenilmez. Soğuğa ve kuraklığadayanıklıdır -10 C° herhangi bir zarargörmemektedir.

İklim ve Toprak İstekleri: Genel-likle drenajlı, hemen hemen her çeşitkuru toprakta gelişmektedir Dikildiği yeri sevdikten sonra, kuraklığa ve dona dayanıklı-dır. Güneş altında daha iyi gelişme gösterir. Yarı gölgede de yetişebilir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur Kuruyan dallar budanarak alınır.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekilmek suretiyle yapılır.

4.28. WASHINGTONIA FİLİFERA - PAMUK PALMİYESİYetiştiği Yer: Kökeni ABD’nin gü-

neybatısı ve kuzeybatı Meksika köken-lidir.

Boy ve Çap: 16 m’ye kadar boyla-nır, gövdesi 60-80 cm kalınlığa erişir.

Genel Özellikleri: Gövdenin üze-rinde bulunan eski, ölü yapraklar aşa-ğıya sarkıp, gövdeye yapışarak eteklikgörünümü oluşturur Yaprak saplarındadikenleri vardır. Gri-yeşil parlak kostapalmat yaprakların segment uçları pa-muk ipliksi görünürler. Yaz aylarında,beyaz çiçekleri takiben oval 1 cmuzunluğunda, kahverengi siyah meyve-leri olur.

İklim ve Toprak İstekleri: Genel-likle drenajlı, hemen hemen her çeşit kuru toprakta gelişmektedi.r Güneş altında dahaiyi gelişme gösterir. Işık ve sıcaklık ihtiyacı fazladır.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Kuruyan dallar budanarak alınır.Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekilmek suretiyle yapılır.


106

5. SÜS ÇALILARI-SARMAŞIKLAR-YER ÖRTÜCÜLER

5.1. CAPRIFOLIACEAE FAMİLYASI

ABELİA(CAPRIFOLIACEAE) - GÜZELLİK ÇALILARICinsin yaprak döken, yarı herdem yeşil ya da da-

imi yeşil çalıları yaprakları ve serbest oluşan çiçekle-ri için yetiştirilir. Soğuk yörelerde güneye karşı kulla-nılmalıdır ya da duvarların batı yüzlerine dikilmeleriuygundur. Zengin iyi drenajlı asidik toprakları tercihederler.

Bitkini ölü kısımları geç ilkbaharda kaldırılmalı-dır. Bitki boyutunu küçültmek istiyorsak çiçeklen-meden sonra budama uygundur.

Üretimi yumuşak çelikler yazın kesilerek yapılabilir.

ABELİA GRANDİFLORA - GÜZELLİK ÇALISI (CAPRIFOLIACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı orta ve doğu Çin’dir.Boy ve Çap: Geniş tepeli. 1.5metreye kadar boylanabilen bir çalıdır.Genel Özellikleri: Yarı herdem yeşil sürgünleri yay şeklindedir. Genç sürgünleri

kestane kırmızısı renginde ve dört köşeli; hafif tüylüdür. Sürgünlere karşılıklı dizilenyaprakları yumurtamsı, damla uçlu, 2-3,5cm boyunda; her iki yüzü de çıplak, ancak altyüzünde, sapa yakın yerlerde tüy demetleri bulunur. Çiçekleri kokulu olup, çiçek tüpüuzun, beyaz veya uçuk pembe; birçoğu bir arada kurul oluşturur ve yarı sürgünlerinucunda yer alır. Uzun süre çiçekte kalır yaz boyunca çiçek açar, çiçeklenme sonbahar or-talarına kadar devam eder. Meyveleri tek tohumlu açılmayan kuru meyvelerden nuks ti-pindedir. Yapraklar kış aylarında bronz rengini alır.Bu çalıdan güzel bordür oluşturulabi-lir.Bank köşelerinde kullanılabilir. Geniş yapraklı daimi yeşillerle iyi bir kombinasyonoluşturur.

İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı, humusça zengin toprakları tercih eder. Gü-neşli bakılara dikilmesi gerekir. Soğuktan ve rüzgârdan korunması gereklidir.

Budama Durumu:-İstenilen yükseklikte budanabilir. Ölü dallar geç ilkbaharda kal-dırılır. Bitkiyi küçültmek istiyorsak çiçeklenmeden sonra budama yapılmalıdır.

Üretim Tekniği: Yazın yumuşak çeliklerle yapılabilir.

5.2. ARALIACEAE FAMİLYASI

ARALIA(ARALIACEAE)-ARALYACinsin yaprak döken ağaçları çalılar perennialler

vardır. Aralyalar belirgin büyük olan yaprakları veküçük fakat bol meyveleri için yetiştirilir. Güneş iste-ği yarı gölge ya da örtü altından güneş ışığını süzmeşeklindedir. Zengin iyi drenajlı toprakları tercih eder-ler üretimi sonbaharda toplanan meyveleri ya da geçkışta sürgünlerin ya da köklerin kesimiyle yapılabilir.

BİTKİ BİLGİSİ

107

ARALIA JAPONICA -JAPON ARALYASI (ARALIACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Japonya’dır.Boy ve Çap: Yüksekliği ve çapı 3mdir.Genel Özellikleri: Daimi yeşil yuvarlak yoğun bir çalıdır. Büyük sürgünleri ve çok

büyük yuvarlak derin loplu parlak koyu yeşil yaprakları vardır. Yoğun salkımlar minna-cıktır. Beyaz-krem çiçekleri yaz ortası görülür. Çiçeklerden sonra siyah meyve oluşumuizler. Güney Amerika ve Kaliforniya’da çarpıcı bir vurgu oluşturmak için kullanılır. Bor-dür çalılarını kaynaştırmak için de kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklı değildir. Yarı gölgede yada örtü altın-dan ışığı süzerek almalıdır. Zengin iyi drenajlı toprakları tercih eder.

Budama Durumu:İlkbaharda dağınık dallar kısaltılabilir..Üretim Tekniği: Üretimi sonbaharda toplanan meyveleri ya da geç kışta kök ve göv-

de çelikleri ile yapılabilir,Kültivarları:A.J. cv. ‘Variegata’:Daimi yeşil yapraklıdır. Yapraklar büyük yuvarlak el gibi derin lop-

lu parlak koyu yeşildir. Yaprak kenarları krem -beyaz alacalıdır. Beyaz çiçekler sonbahar-da görülür.

5.3. ARBUTUS (KOCAYEMİŞ) (ERICACEAE)Vatanı Mexika’dan Kuzey Amerika ya

kadar uzanır. 20 kadar türü bulunur, 2 türüülkemizde doğal olarak yetişir. Bu cinsin da-imi yeşil ağaçları ve çalıları; yaprakları sal-kım şeklindeki çiçekleri süs değeri olan ağaçgövdesi çileğe benzeyen meyveleri için yetiş-tirilir. Genellikle bütün yıl gösterişlidirler.Soğuğa dayanıklıdır. Fakat genç fidanlarkuvvetli soğuk rüzgârlardan korunmalıdır.Soğuk olmayan kurak mıntıkalarda da yeti-şebilirler. Tamamen güneşli yerleri isterler.Zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih eder-ler. Fakat asit ve alkalin reaksiyon gösterentopraklarda kireçli veya kireçsiz toprak farkıaramaksızın farklı toprak koşullarında yeti-şebilirler. A.menziesii asit toprak ister.

Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohumla üretilir. Çelik-lerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20° C’ nin üzerinde olması gerekir. Daldırma veaşı ile de üretilebilirler.

ARBUTUS ANDRACHNE (SANDAL AĞACI) (ERICACEAE)Yetişme Yeri: Akdeniz yöresidir.Boy ve Çap: H;6m S:6mGenel Özellikleri: Daimi yeşil yaygın bir ağaç ya da çalıdır Oval parlak koyu yeşil


108

yapraklar ve kırmızı kahverengi kabuk soyulur. Vazo şeklindeki beyaz çiçekler geç yazoluşur ardından portakal kırmızısı meyveler oluşur Geniş alanlarda vurgu ağacı olarakkullanılabilir.

İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli yerleri tercih ederlerse de örtü altı pozisyonları-na da katlanabilirler Zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Fakat asit ve alkalinreaksiyon gösteren topraklarda kireçli veya kireçsiz toprak farkı aramaksızın farklı top-rak koşullarında yetişebilirler.

Budama Durumu: Budamadan kullanılır.Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohum-

la üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20 °C’nin üzerinde olması gere-kir. Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler.

ARBUTUS ANDRACHNOIDES (SANDAL AĞACI) (ERICACEAE) Yetişme Yeri: Akdeniz yöresidir.Boy ve Çap: H:8m S:8mGenel Özellikleri: Arbutus andrachne ile Arbutus unedo arasında bir melezdir. Da-

imi yeşil çalımsı yaygın bir ağaçtır.Gövde soyulur kırmızı kahve renkli renklidir.Yaprak-lar koyu yeşildir.Çiçekler küçük salkım şeklinde beyaz çiçekli sonbaharda ortaya çı-kar.Çiçeklenmeden sonra çileğe benzeyen portakal renkli veya kırmızı renkli meyveleroluşur.

İklim ve Toprak İstekleri: Örtü altı pozisyonlarını tercih eder. Zengin ve iyi drenaj-lı toprakları tercih ederler. Fakat asit ve alkalin reaksiyon gösteren topraklarda kireçli ve-ya kireçsiz toprak farkı aramaksızın farklı toprak koşullarında yetişebilirler.

Budama Durumu: Budamadan kullanılır.Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohum-

la üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20° C’nin üzerinde olması gere-kir. Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler.

ARBUTUS MENZIESII (MADRONE) (ERICACEAE)Yetişme Yeri: Kuzey Amerika kökenlidir.Boy ve Çap: H:15m S:15mGenel Özellikleri: Daimi yeşil yaygın ağaçlardır. Portakaldan kahverengiye değişen

renklerdeki gösterişli, yumuşak kabuklar bu ağacın en çarpıcı yanıdır. Dallarda ve göv-dede bulunan kabuklar pul pul soyularak ilginç bir görüntü sağlarlar. Yapraklar parlakyeşil 10-12cm uzunluğunda oval 2 yıllıktır. İki yılın sonunda dökülünceye kadar sarı kır-mızı renklerle harikulade görüntü sunarlar. 1Ocm den 25 cm ye kadar değişen vazo şek-lindeki çiçekler dalların uçlarında açar. Portakal kırmızısı renkler yaz sonundan kışa ka-dar renklidirler.

İklim ve Toprak İstekleri: Kuraklığa ve fakir topraklara dayanan bu ağaçlar yazınçok sulandıkları taktirde kökleri çürür. Asidik topraklan tercih ederler.60 cm den boylufidanların tutma şansı azdır.

Budama Durumu; Budamadan kullanılır.Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohum-

BİTKİ BİLGİSİ

109

la üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20° C’nin üzerinde olması gere-kir. Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler.

ARBUTUS UNEDO (ADİ KOCAYEMİŞ) (ERICACEAE)Yetişme Yeri: Akdeniz yöresidir.Boy ve Çap: H:6-7m S:3-4mGenel Özellikleri: Normal gelişimi çok dallı bir çalı formundadır. Budama yapıla-

rak bir ya da birkaç gövdeli ağaç elde edilebilir. Kabuğu koyu kahverengi küçük parça-lar halinde dökülür. Yapraklar 5-6cm uzunluğunda dar oval koyu parlak yeşildir. Yaprakkenarları belirgin dişlidir. Salkım tipi çiçek kurulları aşağı doğru sarkar. Beyaz pembe kü-çük çiçekler sonbaharda ve kışın oluşur. Meyveler sarıdan kırmızıya güzel renklenme ya-parlar. Zeytin büyüklüğündeki meyvelerin tadı pek güzel değildir; bununla beraber kuş-lar için çok caziptir. Meyveler likör ve şarap yapımında kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Kuraklığa ve fakir topraklara dayanıklıdır. Güneş ve yarıgölge ortamlarda iyi gelişirler. Gevşek hafif kumlu kireçsiz toprakları tercih ederler. Su is-teği azdır. İlk birkaç yıldan sonra uzun kurak periyotlara rahatlıkla dayanırlar.

Budama Durumu: Budamadan kullanılır. Ya da istenilen şekle göre kesim yapılabilir.Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohum-

la üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20°C’nin üzerinde olması gerekir.Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler.

5.4. CHENOPODIACEAE FAMİLYASI

5.4.1. ATRIPLEX (CHENOPODIACEAE) DENİZ SEMİZOTLARIBu cinsin tek yıllık, çok yıllık, çalımsı ve çalı

olarak tropikal zondan suptropikal zona kadar 100kadar türü bulunmaktadır. Yayılış alanı batı Ame-rika’dan merkeze ve Avustralya’ya kadar uzanır.Yapraklar üzerinde ki gri renk ayrı bir tabaka ola-rak bitkide bulunur. Yapraklar değişiktir, küçük,yuvarlak, ince uzun olabilir. Erkek ve dişi çiçeklerayrı ayrı bulunur. Bazı türlerde meyve sünger gibive herhangi bir tarafı belirgindir. Deniz semizotlarıesas olarak yapraklarının ilginçliği ve bitkinin for-mu için yetiştirilir. Bu bitkiler yangın gibi değişikşartlara dayanır ve erozyon kontrolü için kullanılır.Bazen besleyici bitki olarak da kullanılır. Tuzlutopraklara da dayanabilir.

Bu cinsin bazı türleri deniz kıyısı bitkileridir.Tuzlu su serpintilerine maruz kaldıklarında diğerbitkilere göre daha dayanıklıdır. Kurak çevreye vekurak atmosfere de dayanıklıdır. Tamamen güneşte herhangi bir toprak isteği olmaksızınyetiştirilebilir. Yalnız iyi drenajlı topraklarda daha iyi gelişir. Yazın alınan yumuşak çelik-lerle ya da sonbaharda tohum ile üretilir.


110

ATRIPLEX HALIMUS (DENİZ SEMİZOTU) (CHENOPODIACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Güney Avrupa’dır.Boy ve Çap: 2m boy ve 3m çap yapar.Genel Özellikleri: Yarı herdem yeşil, metalik gümüşi yaprakları, yumurtamsı bakla-

va dilimi şeklinde, 1-6cm uzunluğunda, sivri uçlu, saplı ve tam kenarlıdır. Haziran -Temmuz aylarında açan yeşilimsi çiçekleri salkım tipi kurullarda yer alır.

İklim ve Toprak İstekleri: Deniz kenarlarına dikilebilir. Bu tür de ılgın gibi deniz-den esen tuzlu rüzgârlara dayanıklıdır. Soğuğa dayanıklıdır. İyi drenajlı toprakları tercihetmekle beraber her tür toprakta yetişebilir.

Budama Durumu: Erken ilkbaharda budanabilir. Gençleştirme ve şekil budamasıuygulanır.

Üretim Tekniği: Yazın alınan yumuşak çeliklerle ya da sonbaharda tohum ile üretilir.Kültivarları:

5.5. CORNACEAE FAMİLYASI

5.5.1. AUCUBA (CORNACEAE) AKUBALARBu cinsin herdem yeşil türleri peyzaj da meyveleri ve yaprakları için yetiştirilir. Mey-

venin olgunlaşması için dişi çiçekli ve erkek çiçekli bireyleri bir arada yetiştirmek gerek-lidir. Ev bahçeleri için ideal bir bitkidir. Gölgeyi sever soğuktan korunmalıdır. Yoğun göl-ge altlarında ışığı süzerek almaya katlanabilir. Toprağın tamamen su dolu olduğu haller-de bile yetişir. Sınırlayıcı olarak da uygun budama yaparak kullanılabilir.

Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerin yazın alınması ile yapılır.

AUCUBA JAPONICA THUNB (AKUBA) (CORNACEAE)Yetişme Yeri: Himalayalardan Japonya’ya kadar

olan alanlar optimum yetişme ortamıdır. Doğal yetiş-me alanı Japonya’dır.

Boy ve Çap: Dik yükselen 2-4m boyunda, her-dem yeşil bir çalıdır.

Genel Özellikleri: Deri gibi sert yaprakları sür-günlere karşılıklı dizilir. Uzunluğu 8-20cm olan yap-raklar yumurtamsı eliptik veya mızrak biçiminde;uçları sivrice, dip tarafı geniş katmer şeklinde, ke-narları kaba dişli, her iki yüzü de çıplak ve cilalan-mış gibi de parlaktır. Yaprak sapları ise 1,5cmdir. Bircinsli iki evciklidir. Erkek çiçek kurulları 5-1Ocmuzunluğunda salkım tipi kurul oluşturur. Dişi çiçek-ler kahverengi koyu mor olup, birçoğu bir arada da-ha kısa bir çiçek kurulu oluşturur. Meyvesi çekirdek-li sulu ve rengi kırmızıdır.(Kızılcık meyvesini anım-satır.)Evlerin kuzey ve doğu tarafları için uygun bir bitkidir. Korunduğu takdirde etkilibir herdem yeşil bordür oluşturulabilir. Karanlık köşelere renk katarak peyzaj açısındandaimi yeşillik katar.

BİTKİ BİLGİSİ

111

İklim ve Toprak İstekleri: En düşük sıcaklığın -15 derecenin altına düşmediği yer-lerde açıkta, daha düşük sıcaklığın olduğu yerlerde iç mekânlarda ve taşınabilen büyükkaplar içinde teraslarda değerlendirmek mümkündür. Gölge ve yarı gölge şartlarında(fazla güneşte yaprak yanmaları gözlenir), ağaçlar altında çokça kullanılan dekoratif birtür ve formdur. Çeşitli toprak koşullarına, kuraklığa da dayanıklıdır. Ancak bu durumdasulamaya özen göstermek iyi gelişmesini sağlar. Kentlerin kirli havasına da dayanıklıdır.

Budama Durumu: Budama şekil vermek için yapılır. Yaprak nodlarından budanarakkompakt formunun korunması sağlanabilir. Meyveler çalının üzerinden gittikten sonrayapılması uygundur.

Üretim Tekniği: Yumuşak ya da yarı odunlaşmış çeliklerle yaz başından sonbaharakadar üretimi yapılabilir.

Kültivarları:A.j. cv. ‘Variegata Maculata’ - Yaprak ayasının üst yüzünde sarı benekler vardır.(Çilli

japon akubası)

5.6. AZALEA(FLACOURTIACEAE)-AÇELYALAR15 türü Güney Amerika’nın ılıman yörelerinde

yetişir. Cinsi oluşturan türler çalı ya da küçük ağaçformundadır. Karakteristik özelliği parlak her demyeşil yapraklarıdır. Çiçekleri kümeler şeklindedir.Açelyalar mutedil ve rutubetli iklimlerde serinliğitercih ederler. Rutubetli topraklarda siper altı yer-lerde daha iyi gelişirler. Verimli iyi drenajlı toprak-ları tercih ederler. Soğuk alanlarda duvarların önü-ne dikildiklerinde yine de ser donlardan korunma-lıdır. Cinsin her dem yeşil çalıları ve ağaçları yap-rakları ve sarı çiçekleri için yetiştirilir. Erkek çiçek-leri kümeler halindedir. Soğuğa az dayanıklıdır.Soğuk iklimlerde bitkiler güneye karşı iyi olurlar.Ya da duvarların batı yüzüne koruma eklenmelidir.Üretimi yazın alınan çeliklerle yapılır.

AZALEA LANCEOLATA-AÇELYALAR (FLACOURTİACEAE)Yetişme Yeri: Serin mutedil iklimin olduğu alanlar.Boy ve Çap: Boyu ve çapı 6m’dir.Genel Özellikleri: Her dem yeşil çalı ya da yayvan bir ağaçtır. Yapraklar hemen he-

men oval, sivri uçlu, parlak yeşildir. Küçük dairesel salkım şeklindeki çiçekler soluk sa-rı renkli ve geç ilkbahardan erken yaza kadar görülür.

İklim ve Toprak İstekleri: Açelyalar mutedil ve rutubetli iklimlerde serinliği tercihederler. Rutubetli topraklarda siper altı yerlerde daha iyi gelişirler. Verimli iyi drenajlıtoprakları tercih ederler. Soğuk alanlarda duvarların önüne dikildiklerinde yine de sertdonlardan korunmalıdır.

Budama Durumu: Form budaması yapılabilir çiçeklenmeden sonra yapılmalıdır.


112

Üretim Tekniği: Üretimi yazın alınan çeliklerle yapılır.

AZALEA MICROPHYLLA-AÇELYALAR (FLACOURTİACEAE)Yeri: Serin mutedil iklimin olduğu alanlar.Boy ve Çap: H:6m-S;6m.Genel Özellikleri: Zarif her dem yeşil çalı ya da küçük bir ağaçtır. Küçük minnacık,

parlak koyu yeşil yaprakları dikkat çekicidir. Çiçekler küçük salkımlar halinde kokulusarı çiçekler geç kış ya da erken ilkbaharda görülür.

İklim ve Toprak İstekleri: Açelyalar mutedil ve rutubetli iklimlerde serinliği tercihederler. Rutubetli topraklarda siper altı yerlerde daha iyi gelişirler. Verimli iyi drenajlıtoprakları tercih ederler. Soğuk alanlarda duvarların önüne dikildiklerinde yine de sertdonlardan korunmalıdır.

Budama Durumu: Form budaması yapılabilir çiçeklenmeden sonra yapılmalıdır.Üretim Tekniği: Üretimi yazın alınan çeliklerle yapılır.AZALEA SERRATA-AÇELYALAR (FLACOURTİACEAE)Yetişme Yeri: Serin mutedil iklimin olduğu alanlar.Boy ve Çap: H:3m-S:3m.Genel Özellikleri: Her dem yeşil dik bir çalı cilalı parlak yeşil yapraklıdır. Sarı çi-

çekler demetler halinde kokulu geç ilkbaharda ve erken yazda görülür.İklim ve Toprak İstekleri: Açelyalar mutedil ve rutubetli iklimlerde serinliği tercih

ederler. Rutubetli topraklarda siper altı yerlerde daha iyi gelişirler. Verimli iyi drenajlıtoprakları tercih ederler. Soğuk alanlarda duvarların önüne dikildiklerinde yine de sertdonlardan korunmalıdır.

Budama Durumu: Form budaması yapılabilir çiçeklenmeden sonra yapılmalıdır.Üretim Tekniği: Üretimi yazın alınan çeliklerle yapılır.

5.7. BUDDLEIA (KELEBEK ÇALILARI) (LOGANİACEAE)Bu cinsin yaprak döken yarı her dem yeşil, ya da

her dem yeşil çalı ve ağaçlardır. Salkım halinde koku-lu çiçekleri için yetiştirilir. Kelebek çalıları gösterişliancak dağınık büyüyen çalılardır. Soğuğa az dayanır-lar, dondan etkilenirler. Ancak soğuk kuvvetli değil-se (-15 °C’ye kadar) kök ölmez yeniden sürer. Özel-likle eflatun-pembe renkli salkımlar halinde çiçekle-riyle B.davidii ülkemizde de iyi bilinen bir süs çalısı-dır. Hızlı büyür. Güneşli veya kısmi gölge yerlere dikilmelidir.

Kelebek çalısının diğer türleri; B. crispa B. fallowiana, B. Lochinch’ B.x weyeriana’dir.

BUDDLEIA DAVIDII (KELEBEK ÇALISI) (LOGANIACEAE)Yetişme Yeri: Anavatanı Çin’dir.Boy ve Çap: Kışın yaprağını döken 3-5 m boyunda gösterişli ancak dağınık büyü-

yen bir çalıdır.Genel Özellikleri: Çok hızlı gelişip, bir vejetasyon süresince 1-2 m boya ulaşabilen

BİTKİ BİLGİSİ

113

sürgünleri hafif dört köşeli; üzerleri tüylüdür. Sürgünlere karşılıklı dizili yaprakları daryumurtamsı ve mızrak biçiminde; 15-25 cm boyundadır. Kenarları sık dişli ve sivri uç-lu; üst yüzleri koyu yeşil ve tüylü olmakla birlikte kısa zamanda bunlar dökülür: alt yüzise keçe gibi ince, gri beyaz tüylüdür. Değişik renkte ve kokudaki çiçekleri (Özellikle ef-latun pembe renkli) 15-25cm uzunluğunda dik duran bileşik salkım tipinde kurul oluş-turur. Temmuz-Eylül aylarında çiçek açar.

İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı fakat rutubetin yeterli olduğu yerlerde ve or-ganik maddece zenginleştirilmiş ağırca topraklarda iyi gelişirler. Güneşli veya kısmi göl-ge yerlere dikilmelidir. Kelebek çalıları kuraklığa da oldukça dayanıklıdırlar.

Budama Durumu: Her yıl bol çiçek açtırmak için çok kuvvetli budamakta yarar var-dır. Budamayı çiçeklenmeden sonra yapmalıdır.

Üretim Tekniği: Yumuşak uç çeliklerle yaz başında veya yarı odunlaşmış yaşlı uç ve-ya gövde çelikleriyle yaz sonunda seralarda veya açıkta köklendirilerek üretilebilir. Sera-larda ilkbaharda yapılan ekimlerle sonbaharda çiçek açabilecek duruma gelen bitkiler el-de edilebilir.

Kültivarları:B.d.cv. ‘Black Night’ - Çiçekleri leylak rengindedir. B.d.cv. ‘Empire Blue’ Çiçekleri koyu mavi leylak rengindedir.B.d.cv. ‘Royal Red’ Çiçeklen çalı kırmızı rengindedir.B.d.cv. ‘White Profusion’ Çiçekleri kireç beyazı rengindedir.

5.8. BUXUS (ŞİMŞİRLER) (BUXACEAE)Asya, Afrika, Amerika ve Avrupa olmak üzere 30

kadar türü bulunmaktadır. Bu cinse mensup bitkilersık ve dolgun formlarını ve yeşilliklerini muhafazaettiklerinden kullanımları çok yaygındır. Daimi yeşilyapraklıdır. Yapraklar deri gibi sert yoğun masif ya-pılıdır. Şimşirler uzun yaşarlar. Budamaya ve makasaiyi gelir. Çok iyi bir çit bitkisidir.

Sığ köklüdürler; bundan dolayı fidan dikimindedikkatli olmak gerekir. Kök sistemleri yüzeysel oldu-ğundan çapalama ve benzeri işlemler sırasında dik-katli olunmalıdır. Optimal bir büyüme için kafi dere-cede rutubetli fakat iyi drenajlı topraklar isterler. Güneşli veya gölge yerlerde ve ılımanrejyonlarda iyi gelişirler. Soğuk yörelerde dikim için rüzgardan ve kış soğuklarından ko-runtulu alanlar seçilmelidir. Top formu verilebilir. Çiçekleri dikkat çekici değildir. Buda-mayı geç ilkbahar da yapmak gerekir. Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır.

Ülkemizde iki şimşir türü doğal olarak yetişmektedir. Uzun Yapraklı Şimşir(Buxuslongifolia) ve Adi Şimşir(Buxus sempervirens).Ülkemizin doğal türü olmamasına karşınBuxus microphylla da kullanılmaktadır.


114

BUXUS MICROPHYLLA-(KÜÇÜK YAPRAKLI ŞİMŞİR) (BUXACEAE)Yetişme Yeri: Asya Japonya ve Roma’da yetiştirilmektedir.Boy ve Çap: H:1m S:1.5mGenel Özellikleri: Daimi yeşil bir çalıdır. Yapraklar yuvarlak küçük yoğun oblong

ve koyu yeşildir. Çit yapımı ve bordür bitkisi olarak kullanılabilir.İklim ve Toprak İstekleri: Optimal bir büyüme için kafi derecede rutubetli fakat iyi

drenajlı topraklar isterler. Güneşli veya gölge yerlerde ve ılıman rejyonlarda iyi gelişirler.Soğuk yörelerde dikim için rüzgârdan ve kış soğuklarından koruntulu alanlar seçilmeli-dir.

Budama Durumu: Budamayı geç ilkbahar da yapmak gerekir. Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Kültivarları:B.m. cv. ‘Green Pillow’: Daimi yeşil yapraklı kompakt yoğun formlu bir çalıdır. Yu-

varlak küçük oval koyu yeşil yapraklıdır. Çiçekler ilgi çekici değildir. Geç ilkbahar yadaerken yazda açar.

B.m. cv. Japonica’:8O-9Ocm e kadar büyür. Her dem yeşildir. Yoğun ve sık büyür.Küçük parlak yeşil yaprakları vardır. Gölgeye dayanır.

B.m. cv. “Koreana’:8O-9Ocm e kadar büyür. Her dem yeşildir. Küçük koyu yeşil yap-rakları vardır. Oldukça dayanıklıdır.

BUXUS SEMPERVIRENS-(ADİ ŞİMŞİR) (BUXACEAE)Yetişme Yeri: Ülkemizde doğal olarak yetişir.Boy ve Çap: H:5m S:5mGenel Özellikleri: Daimi yeşil yapraklı çalı ya da küçük bir ağaçtır. Yapraklar ob-

long parlak koyu yeşildir. Yeşil çit ya da perde olarak kullanılır.İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır. Optimal bir büyüme için kafi dere-

cede rutubetli fakat iyi drenajlı topraklar isterler. Güneşli veya gölge yerlerde ve ılımanrejyonlarda iyi gelişirler.

Budama Durumu: Budamayı geç ilkbahar da yapmak gerekir.Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır.Kültivarları:B.s. cv. ‘Handsworthensis’:Güçlü daimi yeşil dalları yukarı doğru olan bir çalıdır. Aya

çok koyu yeşildir. Yoğun ideal çit ve perde yapılır.B.s. cv. ‘Suffruticosa’:50-60cm e kadar büyür. Her dem yeşildir. Bodur sık dokulu

yapraklar masif parlak yeşildir. çiçekler dikkat çekici değildir. Geç ilkbaharda ya da er-ken yazda çiçeklenirler. l5 cm den yukarısı budanabilir. Bitki yavaş büyür.

BİTKİ BİLGİSİ

115

5.9. CALLISTEMON (FIRÇAÇALISI) (MYRTACEAE)Her dem yeşil çalı ve ağaççık-

lardır. Gösterişli çiçekleri vardır.Anavatanı Avusturalya’dır.

Dal uçlarında sıkça kümelen-miş çiçeklerin fırça gibi kıllara ben-zeyen renkli ve kokulu stamenleribu cinse Fırça çalısı denmesine se-bep olmuştur. Ilıman sahil kesimle-ri ve korunaklı yerlere dikilmelidir.Çiçeklerinin görsel enerjisi yüksekolduğu için peyzaj da soliter olarakkullanılabilir.

CALISTEMON VIMINALIS- AĞLAYAN FIRÇA ÇALISI (MYRTACEAE) Yetişme Yeri: Anavatanı Avusturalya’dır. Boy ve Çap: 5-6 m’ye kadar boylanır, 5 m çap yapabilir.Genel Özellikleri: Daimi yeşil yay şeklinde dallanma yapar. Yaprakları oblonga ya-

kın, gençken yapraklar bronz rengi, yaşlanınca koyu yeşildir. Çiçekler parlak kırmızırenkli ve yazın açar.

İklim ve Toprak İstekleri: Bol güneşli ve humuslu, drenajlı topraklarda iyi yetişir. Budama Durumu: Budanarak istenen form elde edilebilir. Üretim Tekniği: Tohumla ya da yarı odunsu kök çelikleri ile olur.

CALISTEMON CITRINUS- LİMON KOKULU FIRÇA ÇALISI (MYRTACEAE)Yetişme Yeri: Anavatanı Avusturalya’dır.Boy ve Çap: 5-6 m’ye kadar boylanır, 5 m çap yapabilir.Genel Özellikleri: 4-5 cm uzunluktaki dar yapraklar önceleri bakır renginde iken

sonraları parlak-yeşil olurlar. Yumurta şeklinde olan tohum kapsülleri uzun süre üzerin-de kalır. Yaprakları ezildiğinde limoni bir koku vermektedir.

İklim ve Toprak İstekleri: Bol güneşli ve humuslu, drenajlı topraklarda iyi yetişir.Budama Durumu: Budanarak istenen form elde edilebilir.Üretim Tekniği: Tohumla ya da yarı odunsu kök çelikleri ile olur.Kültivarları:C.c cv. “Splendens’ - Çiçeklenmesini erken ilkbaharda yapar. Daimi yeşil yay şeklin-

de bir çalıdır. Yeni oluşmakta olan yaprakları bakır rengindedir.

5.10. CALLUNA (SÜPÜRGE ÇALILARI) (ERİCACEAE)

CALLUNA VULGARIS - SÜPÜRGE ÇALISI (ERICACEAE) Yetişme Yeri: Doğu Avrupa’da doğal olarak yetişir.Boy ve Çap: 60cm boy 45cm çap yapar.Genel Özellikleri: Her dem yeşil, küçük bir çalıdır. Tam dayanıklıdır.3-4cm uzun-


116

luktaki yapraklar ince-uzun hafif et-lidir. Karşılıklı dizilmiş, birbirininüzerine binecek şekilde etlidir. Bulu-nuş yerine göre parlak yeşil, gölgedegri-sarı, portakal ve kırmızı renk alır.Başaklar vazo şeklindedir. Temmuzile Eylül ayları arasında morumsu-pembe veya beyaz renkli gösterişliçiçekler açarlar Tek ya da iki çiçekbir arada yer alır. Kaya bahçeleri veçalı sınırları için çok harika bitkiler-dir.

İklim ve Toprak İstekleri: Tam güneş alan yerleri ve organik maddece zengin, asittoprakları tercih ederler.

Budama Durumu: Budanmadan kullanılır.Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretilirler. Çelikler yapraklı kısımları toprağa gelecek

şekilde ters dikilmelidir.Kültivarları:C.v. cv, Alba Plena’ - 30cm boyunda yer örtücü olabilecek bir kültivardır. Katmerli

beyaz çiçekler açar.C.v, cv. Cuprea’ - Altın sarısı yaprakları ve Ağustos-Eylül arası açan menekşe çiçekle-

ri ile bordür ve çok bezeyicidir.C.v. cv. ‘Mullion’ - Çim benzeri yer örtücüdür. 1Ocm kadar boylanır. C,v. cv. Peter Sparkes’ - mat-pembe katmerli çiçekler açar.

5.11. CALYCANTHUS (KALİKANTUS) (CALYCANTHACEAE)Kuzey Amerika’da sadece 2-3

türle temsil edilir. Yapraklar karşılık-lı dizilmiştir. Cinsin yaprak dökençalıları yazın çiçeklidir. Çiçekler mo-rumsu kahverengimsi kırmızı hoşkokuludur. Soğuğa dayanıklıdır, Ta-mamen güneş ya da yarı gölge ister-ler ve zengin derin nemli fakat iyidrenajlı topraklan tercih ederler.Üretimi yazın yarı odunlaşmış çelik-lerle ya da sonbaharda toplanan to-humlarla yapılır.

CALYCANTHUS FLORIDUS- (KAR0LİN KALİKANTUSU) (CALYCANTHACEAE) Yetişme Yeri: Kuzey Amerika Boy ve Çap: H:2m S:2mGenel Özellikleri: Yaprak döken bir çalıdır. 5-15 cm uzunluğunda, eliptik şekilli

BİTKİ BİLGİSİ

117

yaprakların üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü mavimsi yeşil renkli ve sık tüylüdür yaprak sa-pı 5 mm uzunluğundadır, Yapraklar aromatiktir. Çiçekleri koyu kırmızı-kahve renkliolup yaklaşık 5 cm çapında ve kokuludur. Yaz aylarında çiçek açarlar. Meyve 6-7cm bo-yundadır.

İklim ve Toprak İstekleri: Güneşte ve gölge pozisyonlarında iyi gelişir. Humusçazengin nemli fakat iyi drenajlı topraklara ihtiyaç duyarlar

Budama Durumu: Form budamasına nadiren ihtiyaç duyarlar.Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Sonbahar da toplanan

tohumlarla da yapılır

5.12. CAMELLIA (KAMELYALAR)(THEACEAE)80 kadar türü bulunan her dem ye-

şil çalı ve ağaçlardır. Göz alıcı çiçeklerivardır, Çay gülü ve Japongülü olarak dabilinen kamelyalar, güle benzeyen düzveya katmerli, beyaz, pembe ya da kır-mızı renklerde harikulade gösterişli,büyük çiçekler açarlar. Parlak, koyu-yeşil ve dolgun yapraklar bütün seneboyunca alımlıdır. 3000’in üzerindekültivarı bulunmaktadır.

Kamelyalar şiddetli soğuklardanbüyük ölçüde zarar görürken, sıcak veılıman iklimlerde bir başka güzel olur-lar. Ilıman sahil kesimlerimizde dışarı-da yetiştirilebilen bu bitkiler, diğer so-ğuk bölgelerde kapta yetiştirilip kışıniçeri alınmalıdır. Kamelyalar çok nazlıbitkilerdir. Bakımlarında yapılacak en ufak bir hata onları küstürebilir.

I. CAMELLIA JAPONICA - JAPON KAMELYASI (THEACEAE) Yetişme Yeri: Anavatanları Çin, Japonya, Hindistan ve Endonezya’dır.Boy ve Çap: Tabi ortamda 10 m’nin üzerinde boylanırlarsa da bahçe şartlarında 2-

3m boya anca ulaşırlar. Genellikle çalı olarak görülen bitkilerdir.Genel Özellikleri: 100’den fazla kültivarı ile en popüler kamelyadır. Deri gibi sert

ve kalın olan yapraklar oval şekilde sivri uçlu olup, kenarı dilimli dişli, üst yüzü parlak,koyu yeşil, alt yüzü donuk, açık-yeşil renklidir. Beyaz, pembe, kırmızı ya da alacalı ola-bilen çiçekler 5-15cm çapında geniş ve büyüktürler. Yalın veya katmerli olabilirler. Mey-ve odunsu yapıda olan bir kapsüldür. Nisandan Ekime kadar çiçeklidirler. Çit ya da sı-nır bitkisi olarak da kullanılabilirler.

İklim ve Toprak İstekleri: Şiddetli soğuklardan büyük ölçüde zarar görürler. Ilımaniklimlerde, hafif gölge yerlerde ve organik maddece zengin, iyi drene olan, hafif nemli yada hafif asit topraklarda yetişirler. Çok fazla ya da az yapılan sulama zarar verebilir.



118

Üretim Tekniği: Üretilmeleri yaprak tomurcukları veya kök çelikleri ile olur.Kültivarları:C.j, cv. ‘Alba Plena’ - Büyük, beyaz ve katmerli çiçeklidir.C.j. cv. ‘Gloire de Nantes’ - Erken çiçeklenir. Yarı katmerli pembe çiçekler açar.C.]. cv. Lady Clare’ - Büyük, yarı katmerli, pembe, ortası sarı yıldızlı çiçekler açar.C.j. cv. “Mathotiana’ - Katmerli, büyük koyu kırmızı çiçeklidir.

5.13. CAMPSIS(ACEM BOTULARI) (BIGNONIACEAE)2 türü vardır. Anavatanı Doğu

Amerika ve Çin’dir. Yapraklar bileşikyaprak şeklinde ve karşılıklı dizilmiştir.Bu bitkiler güneşli yerleri tercih ederlerancak örtü altında da olabilirler. İyidrenajlı toprakları severler. Yaz ayların-da devamlı su isterler.

Acem Boruları yaprak döker.Odunsu gövdelerinin tutunucu köklerivardır. Çiçeklerinden dolayı yetiştirilir.Portakal kırmızı renkli çiçekler trampe-te benzer yaz ortasına doğru çiçeklenipuzun süre çiçekli kalır. Çiçekler kuşlarıcezp eder. Geniş alanlarda duvar çar-dak çit ve parmaklıkların yeşillendiril-mesinde kullanılırlar.

Soğuğa dayanıklıdırlar. Yine de so-ğuk yörelerde güneşli duvarlarda kullanmak gerekir. Budama baharda yapılır. Üretimi ya-rı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da kışın daldırma yöntemi ile üretilir.

CAMPSIS GRANDIFLORA-(ÇİN BORUSU) (BIGNONIACEAE)Yetişme Yeri: Çin de doğal olarak yetişir.Boy ve Çap:7-10 m arası tırmanabilir.Genel Özellikleri: Yapraklar 7-9 yaprakçıktan oluşan bileşik yaprak şeklindedir.

Yaprakçık kenarları dişli ve yaprakçıkların altında saç şeklinde tüyler vardır Çiçek sal-kımları aşağı doğru bakar çiçekler trampet şeklinde portakal renkli yada kırmızıdır. Çi-çekler 5-8cm uzunluğundadır

İklim ve Toprak İstekleri: Diğer türlere göre soğuğa daha az dayanıklıdır. İyi dre-najlı toprakları severler. Yaz aylarında devamlı su isterler

Budama Durumu: Budama baharda yapılır.Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da kışın daldırma yön-

temi ile üretilirCAMPSIS RADICANS-(ACEMBORUSU) (BIGNONIACEAE)Yetişme Yeri: Doğal olarak Güney Amerika’da yetişir.Boy ve Çap: 12 m ye tırmanabilir.

BİTKİ BİLGİSİ

119

Genel Özellikleri: Yapraklar 7-11 yaprakçıktan oluşan bileşik yaprak şeklindedir.Yaprakçık kenarları dişli ve yaprakçıkların altında tüyler vardır. Çiçekler trampet şeklin-de portakal renkli ya da al- kırmızıdır Çiçekler 6-8cm uzunluğundadır. Çiçeklenme za-manı geç yaz ya da erken sonbahardır. Meyve kapsül meyve şeklindedir.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır Güneş gören duvarlar ve kurumuşağaçlar tırmanması için uygundur.

Budama Durumu: Budama baharda yapılırÜretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da kışın daldırma yön-

temi ile üretilir.Kültivarları:C.r. cv. ‘Flava’:Sarı çiçeklidir.C.r. cv. ‘Praecox’’:Kırmızı çiçeklidir.C.r. cv. ‘Speciosa’ Fazla tırmanıcı değildir.

CAMPSIS X TAGLIABUANA-{MELEZ ACEMBORUSU) (BIGNONIACEAE)Yetişme Yeri: İtalya Milano yakınlarında bir fidanlıkta 1850 yıllarında C. radicans ile

C.grandiflora arasında melez yapılarak elde edilmiştir.Boy ve Çap:8-9 m ye tırmanabilir.Genel Özellikleri: Yapraklar 7-11 yaprakçıktan oluşan bileşik yaprak şeklindedir.

Yaprakçık kenarları dişli ve yaprakçıkların altında tüyler vardır. Çiçekler trampet şeklin-de portakal renkli ya da al- kırmızıdır. Çiçekler 6-8cm uzunluğundadır. Çiçeklenme za-manı geç yaz ya da erken sonbahardır. Meyve kapsül meyve şeklindedir.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır, Güneş gören duvarlar ve kurumuşağaçlar tırmanması için uygundur.

Budama Durumu: Budama baharda yapılır.Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da kışın daldırma yön-

temi ile üretilir.

5.14. CARYOPTERIS (KARYOPİTERİS) (VERBENACEAE)Bu cinsin 6 türü vardır. Cins doğu

Asya orijinlidir. Bu cinsin yaprak dökentürleri yaprakları ve mavi çiçekleri içinyetiştirilir. Soğuğa nispeten dayanıklı-dır. Güneş ve bol ışık ister. İyi drenajlıtopraklarda gelişir. Budama ilkbahardayapılmalıdır. Üretimi türlere göre yeşilçelikle ya da yarı odunlaşmış çeliklerleyazın yapılır. Sonbaharda tohumlartoplanarak ta yapılabilir. Kültivarlardaise üretim sadece çelikle yapılabilir.


120

CARYOPTERIS X CLANDONENSIS-(KARYOPİTERİS)(VERBENACEAE) Yetişme Yeri:Boy ve Çap: H:1m S:1mGenel Özellikleri: C.incana ile C.mangolina arasında yapılan bir melezdir. Yaprak

döken bir çalıdır. Narin eflatunumsu mavi çiçekler geç yaz ya da sonbaharda ortaya çı-karlar Oval gri-yeşil yaprakların kenarları düzensiz testere dişlidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa nispeten dayanıklıdır. Güneş ve bol ışık ister. İyidrenajlı topraklarda gelişir.

Budama Durumu: Budama ilkbaharda yapılmalıdır.Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Sonbahar da toplanan

tohumlarla da yapılır,Kültivarları:C.X c. cv. Heavenly Blue’: Yaprak döken bir çalıdır. Yüksekliği ve çapı 1mdir. Dallar

yukarı doğrudur, kompakt masif yapılıdır. Mızrak şekilli gri- yeşil yapraklıdır. Yoğun çi-çek demetleri mavi-morumsu mavi tüp şeklindeki çiçekler geç yaz ya da sonbaharda or-taya çıkar.

G.X e. cv. ‘Arthur Simmonds’: Yaprak döken bir çalıdır. Yüksekliği ve çapı 75cm’dır.Masif mavi morumsu mavi çiçekler neredeyse ovaldir. Yapraklar düzensiz dişlidir. Yap-raklar gri-yeşildir.

CARYOPTERIS X INCANA- (KARYOPİTERİS)(VERBENACEAE)Yetişme Yeri: Çin ve Japonya’dır.Boy ve Çap: H:1.2m S:1.2mGenel Özellikleri: Yaprak döken küçük bir çalıdır. Tüp şeklindeki violet mavisi

renkli çiçeklerinde stamenler çıkıntılıdır. Mızrak şeklindeki yaprakları ortası sonbahardarenklenir.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa nispeten dayanıklıdır. Güneş ve bol ışık ister. İyidrenajlı topraklarda gelişir,

Budama Durumu: Budama ilkbaharda yapılmalıdır.Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Sonbahar da toplanan

tohumlarla da yapılır.

5.15. CHAENOMELES (ÇİÇEK AYVALARI) (ROSACEAE)Çin ve Japonya’da doğal yetişen 3-4

türü ve sayısız kültivarları vardır. Sür-günleri dikenlidir. Yaprakları sonbahar-da dökülür veya az çok kış boyunca da-yanıklı kalabilir, (yarı her dem yeşil)Sarmal dizilmiştir, kenarları dişlidir. Çi-çekler teker teker veya birkaçı bir aradademetler halindedirler, hemen hemensapsızdırlar. Çiçekleriyle ilkbahar müj-

BİTKİ BİLGİSİ

121

decisi olarak dikkati çeker. Meyve yeşilimtırak sarı renkli küçük bir ayvadır, sapı yoktur.Humusça zengin, iyi drenajlı, bol ışık ve güneşli veya kısmen yarı gölgeli yerlerde iyi ge-lişirler Serbest yetiştirilebileceği gibi duvar önlerine çit olarak da getirilebilir makaslanırİlkbaharda çok erken sürdüğünden sonbaharda dikilmesi uygun olur. Budamayı sonba-har, kış veya erken ilkbaharda yapmamalıdır, aksi halde o yıl çiçek açmaz. Budama çi-çeklenme sona erdikten sonra hemen yapılmalıdır. Üretimi çelikle ve tohumla yapılır.

Chaenomeles japonica - Bodur Japon Çiçek AyvasıChaenomeles speciosa - Boylu Japon Çiçek Ayvası

CHAENOMELES JAPONICA-(BODUR JAPON ÇİÇEK AYVASI) (ROSACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Japonya’dır.Boy ve Çap: En fazla 90cm ye kadar boylanabilen bir çalıdır.Genel Özellikleri: Genç sürgünler tüylüdür. Yapraklar hemen hemen dairesel veya

geniş oval-ters yumurta biçiminde 2.5-5cm. uzunluğunda, küt uçlu kenarları kaba dilim-li dişli yaprağın her iki yüzü de çıplaktır. Çiçekler en fazla3.5 cm. çapındadır. Çiçeklerportakal kırmızısı renktedir. Meyve 3.5 cm çapında hemen hemen küre biçiminde sarırenkli üzeri kırmızı lekelidir

İklim ve Toprak istekleri: Humusca zengin, iyi drenajlı topraklarda bol ışık ve gü-neşli veya kısmen yarı gölge yerlerde iyi gelişirler.

Budama Durumu: Çiçeklenmeden hemen sonra budanmalıdır. Kesinlikle sonbahar,kış ve erken ilkbaharda budanmamalıdır.

Üretim Tekniği: Vejetatif yoldan üretme geç ilkbaharda veya yaz başında alınan yu-muşak çeliklerle yahut yaz ortasında veya yaz sonunda alınan yarı odunlaşmış çeliklerleveya yapraksız olduğu sonbahar ve kış aylarında alınan sert ökçeli çelikler köklendirile-rek yapılabilir. Yaşlı dalların alt kısımlarından alınan çelikler daha iyi köklenirler.Kök çe-likleri ve daldırma ile de üretilebilir. Ayrıca tohum ile de üretilebilir

CHAENOMELES SPECIOSA-(BOYKU JAPON ÇİÇEK AYVASI) (ROSACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Çin’dir. Fakat bütün dünyada Japon Kraliçesi, Japon ayvası ola-

rak bilinir.Boy ve Çap:3 m’ye kadar boylanabilir. 1.5 m de çapa ulaşır.Genel Özellikleri: Sık dallanma yapan dikenli bir çalıdır. Genç sürgünler çıplaktır.

Yapraklar çoğunlukla yumurtamsı oblong. 3.5-7.5cm uzunluğundadır. Sivrice veya sivriuçludur, kenarları incedir, keskin dişlidir, her iki yüzü de çıplaktır, üst yüzü parlaktır. Çi-çeklerin 2-6 sı bir arada bulunur. 5 cm çapındadır. Kırmızının değişik tondaki renkleriy-le beyaz veya pembe-beyaz renklerde olabilir. Yapraklanmadan önce çiçeklenirler. Mey-ve 3.5-5cm çapında, küre veya yumurta biçimindedir. Yeşilimtırak sarı renkli ve çok sert-tir. Serbest olarak kullanılabileceği gibi duvar önlerinde çit olarak da kullanılabilir.

İklim ve Toprak istekleri; Humusca zengin, iyi drenajlı topraklarda bol ışık ve gü-neşli veya kısmen yarı gölge yerlerde iyi gelişirler.

Budama Durumu: Çiçeklenmeden hemen sonra budanmalıdır. Kesinlikle sonbaharkış ve erken ilkbaharda budanmamalıdır

Üretim Tekniği: Vejetatif yoldan üretme geç İlkbaharda veya yaz başında alınan yu-


122

muşak çeliklerle yahut yaz ortasında veya yaz sonunda alınan yarı odunlaşmış çeliklerleveya yapraksız olduğu sonbahar ve kış aylarında alınan sert ökçeli çelikler köklendirile-rek yapılabilir. Yaşlı dalların alt kısımlarından alınan çelikler daha iyi köklenirler. Kök çe-likleri ve daldırma ile de üretilebilir. Ayrıca tohum ile de üretilebilir

Kültivarları:C.s. cv. ‘Atrococcinea’ Çiçekleri koyu kırmızı, C.s. Cv. ‘Brilliant’;Çiçekler büyük açık kırmızı, C.s. Cv. ‘Cardinal’ Çiçekler koyu kırmızı al,C.s. Cv. ‘Eximia’;Çiçekler koyu kiremit kırmızısı,C.s. Cv. ‘Falconnet Charlet’:Çiçek[er katmerli rengi pembe kırmızıdır,C.s. cv. ‘Kernesina Semiplena’: Çiçekler kan kırmızısı renginde yarı katmerlidir.C.s. cv. ‘Nivalis’: Çiçekleri sütbeyazıdır,C.s. cv. ‘Rosa Plena’; Çiçekler katmerli ve gül pembe renklidir,C.s. cv. ‘Rubra Grandiflora’; Çiçekler büyük gösterişli ve kırmızıdır.C.s. cv. ‘Sanguinea Plena’: Çiçekleri katmerli çok hoş kokan kırmızıdır.C.s. cv. ‘Rosea’ - Çiçekleri gül pembedir.

5.16. CORTADERIA SELLONA BATAKLIK SAZI KORTEDERYA (GRAMINEAE) Yetişme Yeri: Anavatanı Brezilya, Paraguay ve Ar-

jantin’dir.Boy ve Çap: Boyu 1.5-3 m olup iri bir çim yuma-

ğını andırır. Çok çabuk büyür, bir mevsimde 2.5m boy-lanabilir. Sıcak iklimlerde yıllık büyümesi bazen 6m’yeulaşır.

Genel Özellikleri: Ilıman iklimlerde her dem yeşil-ken soğuk iklimlerde yapraklar sonbaharda dökülür ve-ya sararırlar. Dev bir çim yaprağını andıran şerit şeklin-deki yaprakları, 1-1,5cm enindedir ve gittikçe incelir.Çok keskin kenarlı olan bu yapraklar bitki hizasındançıkıp yere doğru kavislenir; bu durum bitkiye fıskiye görüntüsü verir Gümüşi-beyaz yada sarımsı çiçekleri geniştir ve 60cm boya ulaşabilir. Bileşik salkım şeklindeki bu çiçek-ler yazdan sonbahar başına kadar bitkinin üzerinde yer alırlar. Arsız ve istilacı bitkilerdir.

İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle tam ışık isterler. Ilıman iklim bölgelerinde ye-tişirler Dona ve kışın aşın neme duyarlıdır. Her tür toprakta yetiştirilebilir, ancak iyi ha-valanan kumlu toprakları tercih eder. Soğuğa dayanıklı yetiştirilmesi kolaydır.

Budama Durumu: İlkbahar başlarında yerden 40-45cm yükseklikten kuvvetlice bu-danır.

Üretim Tekniği: Sonbaharda veya ilkbaharda kümelerden ayırma ile üretilir. Kapalıseralarda, kumlu kompost içinde tohum ekimi ile de üretilebilir.

BİTKİ BİLGİSİ

123

5.17.COTINUS (SUMAKLAR) (ANACARDIACEAE)Cinsin yaprak döken ağaçları ve

çalıları yaprakları ve köpük çiçekleriiçin kullanılır. Tek tek çiçekleri gözeçarpmaz. Soğuğa dayanıklıdır. Tama-men güneş ya da yarı gölgeyi terciheder. Mor yapraklı formları için bolgüneşli alanlar gereklidir.

Üretimi türlere göre yumuşak yada yarı odunlaşmış çeliklerle yazınyapılır. Tohumla üretimde ise to-humlar sonbahar da toplanmalıdır.Kültivarların da üretimi ise sadeceçeliklerle yapılabilir.

COTINUS COGGYGRIA (BOYACI SUMAĞI) (ANACARDIACEAE)Yetişme Yeri: Güney Avrupa ve Çin’de doğal olarak bulunur. Türkiye’nin Akdeniz

kıyılarında çoğunlukla maki içerisinde görülür.Boy ve Çap: 3-5m ye kadar boylanabilen ve yine 3-5m çap yapan bir çalıdır.Genel Özellikleri: Kışın yaprağını döken yuvarlak tepeli bir çalıdır. Yaprakları 2-

3cm. uzunluğunda, geniş yumurta şeklinde ve tam kenarlı; ayanın üst yüzü koyu alt yü-zü ise gri yeşildir. Sonbaharda sarı, kırmızı renklerde görünürler. Haziran ve Temmuzdasarı çiçeklerinin olduğu çağ önemli değildir. Buna rağmen Temmuz da başlayarak Ekime kadar devam eden çiçek salkımlarının gövdelerinde birdenbire ortaya çıkan olağanüs-tü gösterişli olan yumuşak görünümlü dumana ve pembe saçlara benzeyen yapraklarınüzerinde havada duran bulutlar gibi dumura uğramış çiçek sapları enteresandır. Çiçek-leri pembemsi açık kahve renklidir ve 15cm. uzunluğunda ki salkım halinde kurullaroluştururlar. Çiçek sapları uzun morumsu veya yeşilimsi renkli tüylerle kaplıdır. Yaz ve-ya sonbahar aylarında görülürler Dumura uğramış bazı çiçeklerin sapları tüy şeklindeuzayarak bir perukayı andırdığı için bu sumak türüne Peruka Çalısı’ da denir. Çekirdek-li sulu meyveleri çarpık armut biçimindedir Bazı varyetelerinin yaprakları ve çiçek sap-ları mordur. Gerek yaprak gerekse meyveleri ekstrak halinde sepi maddesi olarak kulla-nılabildiği gibi aynı zamanda kumaşları siyaha boyamakta da yararlanılır. Çim alanınüzerinde etkili bir vurguya sahip olurlar.

İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı ve güneşli ya da yarı gölge yerleri tercih eder-ler. Mor yapraklı formları için güzel renk alabilmeleri için bol güneşli alanlar gereklidir.Her türlü toprak tipine hemen uyabilir. Kolay nakledilir. Nakledildikten sonra yeni yeri-ne çabuk adapte olur. Soğuğa dayanıklıdır.

Budama Durumu: Budama Martta 150-180cm’den sonrası budanabilir.Üretim Tekniği: Tohum ve çelik ile yapılır. Kültivarları:C.c. cv. ‘Flame’: - Yaprak döken çalımsı bir ağaçtır. Yapraklar koyu yeşildir. Sonba-

harda dökülmeden önce portakal kırmızısı renk alır. Yaprakların üzerinden morumsu


124

pembe çiçekler kuş tüyü gibi geç yazdan sonra kendim gösterir. Ürelimi çelik ile yapılır.C.c.cv. ‘Notcutt’s Variety’- Yaprak döken kırmızı mor yapraklı bir çalıdır. Morumsu

pembe kuştüyü gibi küçük çiçek demetleri uzun süre kalıcıdır. Üretimi çelik ile yapılır.C.c.cv. ‘Royal Purple’: Derin pembe kuştüyü gibi çiçekleri ve derin morumsu kırmı-

zı yaprakları vardır.

5.18. COTONEASTER - (DAĞ MUŞMULALARI) (ROSACEAE)Cotoneaster türlerinin büyük bir çoğunluğu Çın,

Himalaya ve Kafkasya’da yayılış göstermektedir. Ço-ğunlukla kışın yaprağını döken, bazıları da her demyeşil, sürgünleri dikensiz, boylu ve sürünücü çalılarveya fazla boylanmayan küçük ağaçlardır. Tomur-cukları sürgüne sarmal dizilmiştir. Yaprakları deri gi-bi sert ve tam kenarlıdır. Çiçekler teker teker bulu-nur ya da yalancı şemsiye kurulu oluşturur renkleribeyaz veya pembedir Küçük elma görünümündekimeyveleri değişik renktedir Parlak kırmızı, portakalsarısı veya kırmızımtırak mor veya siyahtır. Meyvelerağaç ve çalılar üzerinde yaz, sonbahar ve hatta kışboyunca asılı kalırlar ve göz kamaştırıcıdırlar. Çiçek-leri bal arılarını cezbeder.

Genelde bütün türleri birkaç istinası ile (C. hori-zontalis, C. franchetti, C. Apiculatus, C. divaricatusgibi) soğuk yörelerimizde İç Anadolu’da da yetişebil-dikleri gibi bütün sahil kesimimizde de yetiştirilme şansına sahiptirler. Ancak boylu vedaimi yeşil olan türler kuvvetli donlara karşı hassastırlar; korunmaları gerekir. Güneşli,iyi drenajlı yerler seçilmelidir. Meyveleri kurakça koşullarda daha iri ve ağır olur. Dikim-de kaplı fidanlar kullanılmalıdır. Seyrek ve lifli olan kök sistemi fazla yer değiştirmeyekarşı hassastır. Çoğunlukla tohumla üretilirler. Kuzey yarım kürenin ılıman kuşağındayayılan 50 kadar türü vardır. Ülkemizde de 7 türü doğal yetişmektedir. Güzel çiçeklerive özellikle kış boyu üzerlerinde kalan küçük meyveleri ile peyzaj çalışmalarında: kayabahçelerinde, alanların kenarlarına bordür, çit perde veya yer örtücü olarak yaygın şekil-de kullanılırlar.

I.COTONEASTER CORNUBIA’ -DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı İngiltere’dir.Boy ve Çap: 3.5-6m arasında boy yapar.Genel Özellikleri: Her dem yeşil büyük yuvarlak bir çalı ya da küçük bir ağaçtır.

Dalları yay şeklindedir. Yaprakların uzunluğu 12cm ye kadar çıkar. Yoğun meyve demet-leri dalları aşağıya doğru ağırlaştırmaktadır.1930 yılında İngiltere’nin Exbury şehrindeCotoneaster frigadus ile Cotoneaster salicifolius arasında üretilen bir melezdir.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk ve sıcak rejyonlarda yetişebilmekte, tamamen gü-neş altında gelişmesini daha iyi yapar. Humusça zengin, hafif kalkerli, iyi drenajlı toprak-ları tercih ederler.

BİTKİ BİLGİSİ

125

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Fazla büyümesini istenmediği durum-larda budanır.

Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.

II.COTONEASTER DAMMERI ‘CORAL BEAUTY’- DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE) Yetişme Yeri:Boy ve Çap: Boy 1 m Çap:2mGenel Özellikleri: Küçük oval, parlak koyu yeşil yapraklıdır. Beyaz çiçeklidir, yaz

başı çiçeklenir. Meyveler küresel parlak kırmızıdır.İklim ve Toprak İstekleri: Dayanıklı bir bireydir.Budama Durumu; Genel form olarak budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.

III.COTONEASTER DAMMERİ -DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Çin’dir.Boy ve Çap: 15-30cm boy 3m yayılış gösterir. Sürgünleri yerde sürünen her dem ye-

şil çalılardır.Genel Özellikleri: Sürgünleri yerde sürünen her dem yeşil çalılardır. Genç sürgün-

leri tüylü olup daha sonra çıplaklaşır. Yapraklar 1,5-3cm uzunluğunda eliptik veya elip-tik oblong uç kısımları küt veya sivrice ya da nadiren kertikli olabilir. Aya sapa doğru da-ralır, geniş kama biçimini alır. Yapraklar koyu yeşil cilalanmış gibi parlak ve çıplak, altyüzleri soluk yeşil veya gri-yeşil renklidir, önce uzun seyrek tüylerle örtülü daha sonrayaprağın altı çıplaklaşır. Çiçekler beyaz teker teker bulunur 1 cm çapındadır kısa sapla-rı vardır. Meyveleri küre biçiminde 6 7 mm çapında parlak kırmızı renklidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk ve sıcak rejyonlarda yetişebilmekte, tamamen gü-neş altında gelişmesini daha iyi yapar. Humusça zengin, hafif kalkerli, iyi drenajlı toprak-ları tercih ederler.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Ekseriyetle tohum ile çoğaltılırlar. Tohumlar hasat edilir edilmez. 1-

3 ay soğuk katlamaya alınmalıdır. İlkbaharda ekilmeli ekim yastıklarına gölgeleme yararsağlar.

IV.COTONEASTER FRANCHETII -TİBET DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Tibet ve Çin’in batısıdır. Boy ve Çap: 3m ye kadar boylanan bir çalıdır.Genel Özellikleri: Sürgünleri sık tüylü kalın yaprakları eliptik oval biçimli, sivri uç-

lu ve tabanı da geniş kama şeklinde 3cm boyundadır. Yaprakların üst yüzü başlangıçtatüylü sonradan çıplaklaşır, alt yüzü ise sarımsı boz ya da gri beyaz sık tüylüdür. Yapraksapları 1-3cm uzunluğundadır. Küçük pembe beyaz çiçeklerin 5 ile 10 tanesi bir arayagelerek kurul oluştururlar. Meyvesi oval biçimli 6-7 mm uzunluğunda, kırmızı tüylü son-radan çıplaklaşır. Dalları aşağıya doğru sarkık olduğundan tepesi yayık ve geniş olur, taşbahçelerine dikilmeleri uygundur.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk ve sıcak rejyonlarda yetişebilmekte, tercihen tama-men güneş altında gelişmesini daha iyi yapar. Humusça zengin, hafif kalkerli iyi drenaj-


126

lı humusça zengin toprakları tercih eder.Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: İlkbaharda tohumla, sonbahar sonunda ya da ilkbaharda çelik ve-

ya daldırma ile çoğaltılabilirler.

V. COTONEASTER HORIZONTALIS -DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Çin’dir.Boy ve Çap: Fazla boylanmayan (60-90cm.). 2.5-3m dalları yerde sürünerek yayılan

çalıdır.Genel Özellikleri: Kışın yapraklarını döken. Sürgünleri muntazam ve sık bir şekil-

de iki sıralı sarmal dizilmiştir. Yaprakları geniş eliptik veya daireseldir, uç kısmı sivrice-dir. 5-12mm, boyundadır, üst yüzü koyu yeşil ve çıplaktır, alt yüzü ise seyrek tüylüdür.Yaprakları sonbaharda portakal sarısı veya kırmızı renge dönüşür. İlkbaharda çiçek açar.Çiçekler tek tek veya ikisi bir arada bulunur, sapsızdır, pembe renklidir. Meyveleri 5mm.çapındadır, parlak kırmızı renklidir. Köşelerde iyi bir vurgu oluştururlar. Kaya bahçele-rinde büyük kayaların üzerine dökülüşleri güzeldir ve duvarları tutmaları mükemmeldir.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk ve sıcak rejyonlarda yetişebilmekte, bol güneş veiyi drenajlı toprakları tercih ederler.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Ekseriyetle tohum ile çoğaltılırlar. Tohumlar hasat edilir edilmez 1-

3 ay soğuk katlamaya alınmalıdır. İlkbaharda ekilmeli ekim yastıklarına gölgeleme yararsağlar.

VI. COTONEASTER MICROPHYLLUS -KÜÇÜK YAPRAKLI DAĞMUŞMULASI(ROSACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Himalayalar ve Güneybatı-Çin’dir.Boy ve Çap: Dalları yanlara doğru açılan 1 m ye kadar boylanan bir çalıdır.Genel Özellikleri: Her dem yeşil bir çalıdır. Sürgünlere sarmal dizilen yapraklar ka-

lın ters yumurta biçimindedir. Uç kısımları küt veya kertikli dip kısmı kama gibi sivri vetam kenarlı üst yüzleri parlak koyu yeşil alt yüzleri boz yeşil keçe gibi sık tüylerle örtü-lüdür. Çiçekler teker teker bulunur, nadiren de iki üç tanesi bir aradadır. Çiçekler beyazrenkli 1 cm çapındadır. Küre biçimindeki meyveleri 8-12 mm dır. Meyveler koyu kırmı-zı eflatun kırmızıdır.

İklim ve Toprak İstekleri: Kuraklığa ve soğuklara dayanıklıdır. Herhangi bir toprakisteği yoktur.

Budama Durumu: Budamaya ihtiyacı yoktur.Üretim Tekniği: Ekseriyetle tohum ile çoğaltılırlar. Tohumlar hasat edilir edilmez 1-

3 ay soğuk katlamaya alınmalıdır. İlkbaharda ekilmeli ekim yastıklarına gölgeleme yararsağlar. Çelikle de üretilebilir.

Kültivarları:C.m, cv. “Cochleatus’: Yerde sürünen çok meyveli bir çalıdır.C.m. cv. “thymifolius’: Yukarı doğru yönlenen 60cm yüksekliğinde bir çalıdır. İnce

dallı yaprakları kama biçimindedir.

BİTKİ BİLGİSİ

127

VII. COTONEASTER SALICIFOLIA-SÖĞÜT YAPRAKLI DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Batı Çin’dirBoy ve Çap: 5m ye kadar boylanabilen, sürgün ve tepesi yaygın, her dem yeşil çalıdır.Genel Özellikleri: Yan dalları yanlara ve aşağıya doğru sarkar. Dar eliptik veya mız-

rak şeklindeki yaprakları 4-9cm. uzunluğundadır. Yaprak ayasının üst yüzü biraz buru-şuktur, alt yüzü mavimsi yeşil ve ince tüylüdür 5cm genişliğinde yalancı şemsiye duru-munda kurullar oluşturan çiçekleri beyazdır. Meyveleri 5cm. çapında, küre biçiminde veparlak kırmızıdır.

Kültivarları:C. s. cv, ‘Fructuluteo’ - Meyveleri sarı renklidirC. s, ov. Repens’ - Yerde sürünen bir çalıdır, yaprakları çok dardır, kırmızı renkli

meyveleri küçüktürC.s. cv. Autumn Fir’ - Yarı her dem yeşil boylu bir çalıdır; dalları gevşek ve aşağıya

doğru sarkıktır; meyveleri portakal sarısı rengindedir.

5.19.ELEAGNUS-(İĞDE) (ELEAGNACEAE)Bu cinsin yaprak döken ve daimi

yeşil çalıları küçük fakat kokulu çiçek-leri ve yaprakları için yetiştirilir. Peyzajda meyveleri önemlidir. Daimi yeşil tür-ler özellikle örtü altları için ya da denizkenarlarındaki yerlerde çit için uygun-dur. Tamamen soğuğa dayanıklıdır

Daimi yeşil yapraklı türlerin çoğugüneşte ya da gölgede iyi gelişir fakatgümüşi yapraklı yaprak döken türler ta-mamen güneşte iyi gelişirler. İğdeleriçin zengin iyi drenajlı topraklar gerek-lidir. Budamayı geç yaz yapmak gerekir.

Üretim: Bütün türlerde sonbaharda tohumla, daimi yeşil yapraklı formlarda yarıodunlaşmış çeliklerle yazın yaprak döken türlerde yazın yumuşak çelik yada yarı odun-laşmış çeliklerle yapılır.

ELEAGNUS PUNGENS (JAPON SÜS İĞDESİ) (ELEAGNACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Japonya’dırBoy ve Çap: 4m ya da daha fazla boylanabilir.Genel Özellikleri: Her dem yeşil sürgünleri üzerinde sivri uçlu dikenler taşıyan bir

çalıdır. Genç sürgünleri kestane kırmızısı renginde olup üzerinde kepeksi pullar bulunur.Dar yumurtamsı ya da eliptik biçimde 4-8cm, uzunluğundaki yaprakları deri gibi sert vekanarları dalgalıdır. Ayanın üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü gümüşi pulludur Bir ileüç çiçek bir arada, yaprak koltuklarında yan durumlu olarak yer alır. Sonbaharda çiçek-lenir. Çiçeklerinin rengi gümüşi beyazdır ve çok güzel kokar. 1.5 cm. uzunluğunda elips


128

şeklindeki meyvesi olgunlaştığında kırmızı renk alır. Normal iğde meyvesine kıyasla da-ha sulu olur ve yenir. En fazla kullanıldıkları perde tesislerinde 0.9-1.5 m. arasında de-ğişen aralıklarla dikilmeleri uygundur.

İklim ve Toprak İstekleri: İğdeler gerek sahil yörelerimizde tuza ve rüzgâra daya-nıklılıkları ile büyük önem taşıdığı gibi kurak İç Anadolu peyzajında da büyük ağırlığıolan bir taksondur. Güneşli, kurak veya iyi drene edilebilen yerlerde yetişirler. Kışları ılı-man, yazları serin ve rutubetli olan yerlerde iyi gelişmezler.

Budama Durumu: Budamaya nadiren ihtiyaç gösterirler. İyi bir çit bitkisidir maka-sa gelir şekil verilebilir hızlı büyür.

Üretim Tekniği: Yumuşak çelik veya tohumla yetiştirirler.Kültivarları:E.p. cv.’Maculata’ - Daimi yeşil yapraklı ince dikenli bir çalıdır. Parlak koyu yeşil yap-

rakların merkezinde derin sarı lekeler mevcuttur. Vazo şeklindeki krem beyaz çiçeklergeç yaz açılır ve çok kokuludur. Yerden 3m kadar yükselir çapı da 3mdır.

E.p. cv.” Vanegata’ - Yaprak ayasının kenarı dar şerit halinde sarıdır.

5.20. ERICA (FUNDA) (ERİCACEAE)

ERICA CARNEA - GERÇEK FUNDA (ERICACEAE) Yetişme Veri: Güney Avrupa’da do-

ğal olarak yetişir. Boy ve Çap: 30cm boy, 45cm çap

yapar,Genel Özellikleri: Her dem yeşil

yayılıcı bir çalıdır. Tam dayanıklıdır.Yaprakları koyu yeşil, çiçekleri inceuzun ve çan şeklinde gölgede pembe vekırmızı bazen beyazdır. İklim durumu-na göre kış sonu ya da ilkbahar başındaaçarlar. Çiçeklenme periyodu oldukçauzun süren Gerçek Fundalar, çok güzel,renkli bir yer örtücü olurlar, 20-30 cm’yi geçmeyen boylarıyla çok güzel bordur da ola-bilirler.

İklim ve Toprak İstekleri: Serin iklimlerde tam güneşe, ılıman iklimlerde hafif göl-geye dikilmelidir. Asidik toprakları tercih ederler. Kirece ve gölgeye toleranslıdır.

Budama Durumu: Güzel formunu koruması için hafifçe budamak icap eder.Üretim Tekniği: Tohum ve yumuşak çelikle üretilir.Kültivarları:E.c. cv. “Altadena’ - Sarı yapraklı ve pembe çiçeklidir.E.c. cv. ‘Ann Sparkes’ - 15cm boyunda, sarı yaprakları kışın bronza döner, gül pem-

be çiçeklidir.E.c. cv. ‘Cecilia M,Beale’ - 15cm boyunda, beyaz çiçekleri kış ortası ya da erken ba-

harda açar.

BİTKİ BİLGİSİ

129

E.c, cv, ‘C J. Back Hause’ - Pembe çiçekleri kış ortası ya da geç baharda açar,E.c, cv ‘December Red’ - Yayılıcı güçlü bir çalıdır; koyu gül pembe renkli çiçekleri kı-

şın açar.E,e. cv. Eileen Porter’ - Yavaş büyür; koyu kırmızı çiçekleri sonbaharın sonunda or-

taya çıkar.E,c. cv. Rubyglow’ - 20cm boyunda düzgün bir yayılıcıdır. Koyu yeşil yaprakları, ko-

yu kırmızı çiçekleri vardır.E.c. cv. ‘Springwood’ Açık-yeşil yaprakları, beyaz renkli küçük çan şeklinde çiçekle-

ri vardır. Bodurdur ve masif bir örtü olacak şekilde hızla yayılır.E.c. cv. ‘Winter Beauty’ - Aralık-Mart ayları arasında koyu-pembe renkli çanımsı bi-

çimli çok sayıda çiçekler açar. Çok kısa boyludur.

ERICA ARBOREA - BOYLU FUNDA (ERICACEAE)Yetişme Yeri: Genel coğrafi yayılışı Akdeniz çevresi, Küçük Asya ve Batı Kafkasya’dır

Türkiye’de Trakya. Marmara çevresi. Kuzey Anadolu, batı ve güneyde yer alır.Boy ve Çap: Çoğunlukla boyu birkaç metreyi aşmayan her dem yeşil bir çalı; bazen

de küçük bir ağaç halindedir.Genel Özellikleri: Genç sürgünleri tüylü. İğne yaprakları 3-7mm boyunda ve tüy-

süz; uçları kütçe, sürgünlere uçlu dörtlü çevrel dizilirler. Güzel kokulu beyaz çiçekleri,uzun piramit biçimindeki bol çiçekli bileşik salkım halinde bulunur.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır fakat kuvvetli donlardan zarar göre-bilir. Kirece karşı toleranslıdır.

Budama Durumu: Güzel formunu koruması için hafifçe budamak icap eder. Üretim Tekniği: Tohum ve yumuşak çelikle üretilir.

5.21. EUONYMUS (TAFLAN) (CELASTRACEAE)Bu cinsin yaprak döken ve daimi

yeşil ağaç çalı, sarmaşıklardan oluşanKuzey Yarım Küre’den Doğu Asya Mer-kez ve Himalayaları da içine alacak şe-kilde dağılmış 175 türü vardır. Yaprak-lar basit ve karşılıklı dizilmiştir. Çiçek-ler göze çarpmaz yeşilimsi ya da sarım-sı renktedir. Çiçekler küçük gruplar ha-linde son sene sürgünleri üzerinde bu-lunurlar. Yaprak döken türlerde sonba-har renklenmesi önemlidir. Kapsül tipimeyveler ilginçtir Kapsüller sonbahardaaçıldığında ortaya çıkan tohumlar par-lak sarı ya da portakal renkleri ile kontrastlığı sağlarlar. Kuşlar için meyvenin dış tabaka-sındaki yağlar çekici ve besleyicidir. Tohumlar dağılır.

Soğuğa oldukça dayanıklıdır. Örtü altı pozisyonlarında daha iyi gelişirler. Bol güneş,zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler.


130

Tohum ve çelik ile üretilirler. Euonymus europaeus ve Euonymus japonicus tırtıl sal-dırısına uğrar, Euonymus japonicus küfe karşı hassastır.

I. EUONYMUS JAPONICA - JAPON TAFLANI, PAPAZ KÜLAHI (CELASTRACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Japonya. Kore ve Çin’dir.Boy ve Çap: Her dem yeşil 2-3m’ye kadar boylanabilen bir çalıdır.Genel Özellikleri: Sürgünleri dört köşeli olup sürgünlere karşılıklı dizili tomurcuk-

lar uzun ve yeşil renklidir. Dar yumurtamsı yapraklar 3-7cm uzunluğunda, deri gibi ka-lın; üst yüzü parlak, alt yüzü soluk yeşil ve kenarları ince dilimli dişlidir. Çiçekleri yeşi-limsi beyaz renkte olup, beş altı tanesi bir arada ve 3-5cm uzunluğundaki bir eksen üze-rinde toplanır. Haziran ve Temmuz aylarında çiçek açar. Açık karmen kırmızısı kapsülübasık küre biçimindedir. Tırtıl ve küfe karşı hassastır.

İklim ve Toprak İstekleri: Taflanlar soğuk yörelerde yetişebildiği gibi sıcak yörele-re de uyum gösterirler. Islak topraklara, sıcağa, gölge ve güneşe toleransları ile kent bah-çeleri ve sahil arazilerinde geniş kullanım yeri bulurlar. Güneşli ve yarı gölgeli, kuru verutubetlice yerlerde ve çeşitli topraklarda yetiştirilebilirler. Ancak verimli humuslu kiltopraklarını tercih ederler.

Budama Durumu: Budanmaya nadiren ihtiyaç gösterirler. Çit olarak kullanıldığı du-rumlarda budanmaya ihtiyaç gösterir. Hassas olduğu için budama zamanına dikkat et-mek lazımdır.

Üretim Tekniği: Yeşil çelik ile üretilirler.Kültivarları:E,j, Elegantissimus Aureus’ - Yaprakları attın sarısı alacalıdır.E.j. Aurepictum’ - Yaprakların ortası sarı alacalıdır.E.j. ‘President Gautier’ - Yaprakları beyaz alacalıdır.E.j. ‘Microphylla Aurea’ - Yaprakları küçük ve sarı benekli, meyveleri ilgi çekicidir.E.j. ‘Macrophylla’ - Büyük yapraklıdır.E.j. ‘Albo Marginata’ - Yapraklar dar olarak beyaz kenarlıdır.E.j. ‘Aurea Marginata’ - Yaprakların kenarı sarıdır.E,j. ‘Aurea Variegata’ - Yapraklar sarı beneklidir.E.j, ‘Microphylla’- Yapraklar dar oval mızrak şeklinde 1-2.5cm uzunluğundadır.E.j. ‘Silver Queen’- 80-100cm Her dem yeşil çalıdır. Geniş yaprakların ortalan koyu

yeşil kenarları ise krem-beyazdır.E.j. ‘Variegata’ 2.5-3m boy yapar.Her dem yeşil çalıdır. Yavaş büyür yoğun dik yapı-

lıdır. Yapraklar koyu puslu yeşil kenarları parlar.

II. EUONYMUS FORTUNEI - ÇİN TAFLANI (CELASTRACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Japonya. Kore ve Çin’dir.Boy ve Çap: Tırmanıcı her dem yeşil bir çalıdır.Genel Özellikleri: Sürgünlere karşılıklı dizilen yaprakları genellikle eliptik yumur-

ta biçiminde, 2,5-6cm uzunluğunda, sivri uçlu ve kenarları ince dilimli dişli, dip tarafla-rı geniş kama şeklindedir. Yeşilimsi beyaz çiçeklerinden 5 ile 12 adedi bir araya gelereksimoz (çatal dallı) tipi çiçek kurullarını oluşturur. Meyvesi kapsül tipinde, basık küre

BİTKİ BİLGİSİ

131

şeklinde, yaklaşık 8mm çapında ve pembe; kapçık ise portakal sarısı rengindedir. Çirkinduvarların örtülmesinde kullanılır. İyi bir yer örtücüdür.

İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı toprakları, güneşli veya yarı gölgeli yerleri ter-cih eder. Deniz kenarlarındaki tuz etkisine dayanıklıdır.

Üretim Tekniği: Tohum ile veya topuklu çeliklerle kolayca üretilebilir.Kültivarları:E.f. cv. ‘Emerald’n Gold’ - Yaprakları koyu yeşil olup, kenarları altın sarısı alacalıdır.E.f. cv. ‘Emerald’n Surprise 80-1OOcm boyunda tırmanıcı. Emerald’n Gold a benzer

fakat daha hızlı büyür. Daha kuvvetli, geniş ve daha renkli yapraklıdır. Vurgu bitkisi ola-rak kullanılabilir.

III. EUONYMUS EUROPAEUS - AVRUPA TAFLANI (CELASTRACEAE)Yetişme Yeri: Doğal olarak Avrupa da bulunur.Boy ve Çap: Boy 6 m ye kadar ulaşır.Genel Özellikleri: Yaprak döken bir çalı ya da küçük bir ağaçtır. Bu bitki odunu

içinde yetiştirilir. Çiçekleri belirgin değildir. Sonbaharda pembe ya da kırmızı meyvelerçatlayarak portakal renkli tohumlar ortaya çıkar. Yine sonbaharda yapraklar önce sarısonra kırmızıya dönüşerek güzel bir görünüm arz ederler.

İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı toprakları, güneşli veya yarı gölgeli yerleri ter-cih eder. Sonbahar renklenmesi için tamamen güneş altında olmaları daha iyi renklen-melerini sağlar.

Üretim Tekniği: Tohum ve çelik ile yapılır. Kültivarları:E.e. cv. ‘Aldenhamensis’ Çok büyük çaplı pırıl pırıl meyveleri mevcuttur. E.e.cv Red Cascade’ - Şemsiye formunda büyük kırmızı portakal renkli meyveleri

mevcuttur.

5.22. FORSYTHIA (ALTIN ÇANI) (OLEACEAE)Erken ilkbaharda yapraklanmadan

önce açan sarı çiçekleriyle güzel çit,bordur, perde oluşturan veya tek tekkullanılabilen kıymetli bir süs çalışıdır.Güzel altuni renkte bir çiçeklenme ya-pan melezi F x intermedıa’dır. Kışlarıılıman olan yerlerde şubattan itibarençiçeklenme başlar. F viridissima türüAkdeniz koşullarında kışın da yaprağınıdökmez. Çiçek rengi (sarımsı renk ton-ları), iriliği ve sıklığı bakımından çeşitlikültüvarları vardır.


132

I. FORSYTHIA x INTERMEDIA (ALTIN ÇANI) (OLEACEAE)Yetişme Yeri: Avrupa’nın her yerinde ve ülkemizin gerek sahil gerekse iç kesimlerin-

de yetiştirilebilir.Boy ve Çap: Boyu 3m. ye varan bu çalının dalları yukarıya doğru açılır, geniş bir te-

pe yapar.Genel Özellikleri: Yaprakları sürgünlere karşılıklı dizilir. Genellikle yapraklar yu-

murtamsı oval biçiminde, kenarları ince dişli, 8-12 cm. uzunluğunda ve kısa saplıdır. Sa-rı renkli ve çan şeklinde olan çiçekleri teker teker veya ikili ve üçlü gruplar halinde yeralır. Yapraklanmadan önce nisan ayı içerisinde çiçeklenir. Hatta soğuk karlı yerlerde ka-rın üstünde kalan sürgünler donsa da baharda alttan tekrar sürer.

İklim ve Toprak İstekleri: İyi güneş alan yerlere dikilirse çiçeklenme daha güzel vekaliteli olur. Ancak yarı gölge yerlerde de yetiştirilebilir. Her toprak üzerinde yetişebilir.Dikimleri kolay ve dikim başarıları yüksektir. Kentlerin kötü yetişme ortamlarında da ba-şarı ile yetiştirilebilir.

Budama Durumu: Budama çiçeklenmeden sonra hemen her yıl esas gövdeyi oluştu-ran dalların 1/3-1/4 kadar kısmı budanarak yapılmalıdır.4 yıldan daha yaşlı ana sürgün-ler ise dipten itibaren 10 cm yüksekten olmak üzere budanmalıdır. Budama yapılmaz ve-ya yeterli olmazsa çiçek verimi ve kalitesi süratle düşer.

Üretim Teknikleri: Çelikle kolaylıkla üretilebilir.Kültivarları:Forsythia x intermedia cv. ‘ Lynwood Gold” - Sürgünler dik yükselir; çiçekleri koyu

altın sarısıdır.Forsythia x intermedia cv.’ Spring Glory’ - Dağınık tepeli; sürgünleri yanlara yatık, çi-

çekleri açık kükürt sarısı rengindedir.

5.23. HEDERA (ORMAN SARMAŞIĞI) (ARALİACEAE)Her dem yeşil sarılıcılardır.

Odunsu gövdeleri, sürünücü perenni-alleri ve tutunucu kökleri vardır. 10kadar türü olan Hederalar, Duvar yada Ağaç Sarmaşığı olarak bilinirler.Yetiştirilmeleri nispeten kolaydır. Tut-tuktan sonra ara sıra budama ve bö-cek kontrol programlarıyla kolaycayetiştirilebilirler. Alkali ya da nötr iyisüzülen nemli topraklar en iyi yetişmeortamını oluştururlar. Ancak diğer pek çok toprağa da uyum sağlayabilirler. Yer örtücüya da duvarları sardırmak için olsun; 40-50cm aralıkla dikmek en iyisidir. Bol sulama tat-minkâr bir gelişme için gereklidir. Güneşe ve koyu gölgeye toleranslı oluşları onlara ge-niş bir kullanım alanı sağlar. Fakat alacalı yapraklı olanlar bol güneş ister ve soğuktan za-rar görürler. Duvarların kuzey taraflarında kullanılabilirler. Üretilmeleri geç yazda alınanyarı odunlaşmış çeliklerle ya da köklerin daldırılmasıyla olur. Kaldırım ve çitler boyuncagelişimini ve hacmini kontrol etmek için yılda iki-üç kez uçlarından budanır.

BİTKİ BİLGİSİ

133

I. HEDERA CANARIENSIS - CEZAYİR ORMAN SARMAŞIĞI (ARALIACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Kuzey Afrika’nın batısı, Portekiz ve Kanarya adalarıdır. Ülke-

mizde de yaygın olarak kullanılır.Boy ve Çap: 6m boy 5m çap yapabilir.Genel Özellikleri: Daha çok yer örtücü olarak değerlendirilir. Sürgünleri genellikle

morumsu kırmızı, kahverengidir. Sürgünlere sarmal dizili yaprakları büyük, 15-20 cm’eulaşan boyutlardadır. Yapraklar genç sürgünlerde geniş yumurta veya yürek şeklinde, sığolarak üç loplu iken, çiçek taşıyan sürgünlerde geniş yumurta veya yürek şeklindedir. Yazaylarında parlak yeşil, kış aylarında damarları yeşil kalmak üzere bronz rengine dönüşür.Hele kurakça yerlerde bu çok belirginleşir.

İklim ve Toprak İstekleri: Şiddetli soğuklardan zarar görebilir, yarı dayanıklıdır. İyidrenajlı ve alkali toprakları tercih eder.

Budama Durumu: Gelişimim kontrol etmek İçin yılda iki- üç kez budanır. Bahardayapılan budamada zarar görmüş dallar da kaldırılır.

Üretim Tekniği: Üretilmeleri geç yazda alınan yarı odunlaşmış çeliklerle ya da kök-lerin daldırılmasıyla olur.

Kültivarları:H.c. cv. ‘Ravensholst’ - Yapraklar büyük, üçgen şeklinde ve lopsuz, iyi bir yer örtü-

cüdür.H.c. cv. ‘Gloire de Marango’ (‘Variegata’) - Yaprakları büyük, lopsuz, ortası yeşil ke-

narları gri-yeşil ve beyazımsı-krem ve göz alıcıdır.

II. HEDERA HELIX - ORMAN SARMAŞIĞI (ARALIACEAE)Yetişme Yeri: Avrupa’da doğal olarak yetişir. Yurdumuzun da her yanına uyum sağ-

lar ve bol miktarda yetiştirilir.Boy ve Çap: 10m boy, 5m çap yapar.Genel Özellikleri: Her dem yeşil sarılıcılardır. Genç sürgünler ve çiçek kurulları yıl-

dız tüylerle örtülüdür. Yapraklar dar eliptik, yüreksi, sivri uçlu verimsiz sürgünlerde aya3-5 lopludur. Çiçek kurulları şemsiye tipindedir; çiçekler küçük ve yeşilimsidir. Meyvemavimsi siyah renklidir. 6-12mm çapındadır. Dayanıklı, uyumlu ve kullanım alanları ol-dukça geniştir. Kökçükleri duvara öylesine yapışır ki koparmaya çalışıldığında odun yada tuğladan parçalar kopararak ayrılırlar. Duvarları yeşil bir battaniye gibi kaplarlar. Tır-manması için bir destek verilmediğinde yer örtücü olarak gelişirler. Dallı olan kök sap-çıkları bayırlarda erozyonu önleyebilir.

İklim ve Toprak İstekleri: Şiddetli soğuklardan zarar görebilir, yarı dayanıklıdır. İyidrenajlı ve alkali toprakları tercih eder.

Budama Durumu: Gelişimini kontrol etmek için yılda iki- üç kez budanır. Bahardayapılan budamada zarar görmüş dallar da kaldırılır.

Üretim Tekniği: Üretilmeleri geç yazda alınan yarı odunlaşmış çeliklerle ya da kök-lerin daldırılmasıyla olur.

Kültivarları:H.h. cv. ‘Aurea Variegata’ - Sarı alacalı yaprakları vardır.


134

H.h. cv. ‘Baltica’ - Çok soğuk iklimlere dayanabilen, beyaza yakın açık renkli, küçükyapraklı bir kültivardır.

H.h. cv. “Bulgaria’ - Soğuğa ve susuzluğa dayanıklıdır.H.h, cv ‘Fluffy Ruffles’ - Dalgalı kenarlı küçük yaprakları vardır ve küçük yerler için

uygundur.H.h. cv. ‘Gold Heart” - Yaprakları geniş, ortası sarı ve yumuşaktır.H.h, cv. ‘Minima’ - Küçük yuvarlak yapraklıdır,H.h, cv. ‘Conglomerata’ - 2-3cmlik küçük ilginç yapraklı, yavaş büyüyen bir kültivar-

dır. Küçük bahçeler ve kaplar için uygundur.H.h. cv. ‘Hibernica’ - Büyük yapraklı ve hızlı gelişmeli bir kültivardır.H.h cv. ‘Atropurpurea’ - 4m boy, 2,5m çap yapar. Koyu yeşil yaprakları kışın mora

dönüşür.H.h. cv. ‘Anna Maria’ - 1.2m boy. 1m çap yapar. Dona dayanıklıdır. Parlak yeşil yap-

rakları krem alacalıdır. Kışın yapraklar zarar görebilir.H.h. cv. ‘Angularis Aurea’ - 4m boy, 2.5m çap yapar. Parlak yeşil yaprakları parlak sa-

rı alacalıdır. Yerlerin örtülmesinde uygun değildir.H.h. cv. ‘Adam’ -1,2m boy. 1 m çap yapar. Yarı dayanıklıdır. Küçük parlak yeşil yap-

raklar krem-sarı alacalıdır. Kış dönemi zarar görse de yazın tekrar sürer.

5.24. MALVACEAEMutedil ve sıcak bölgelerde yetişen otsu, çalı ve ağaçlardır. 40-50 cm dahil 1000 ka-

dar türü vardır. Dokuma endüstrisinin en önemli hammaddesini sağlayan pamuk(Gossypium) bu familyadandır. Birçokları süs bitkisi olarak değerlendirilmektedir. Yap-raklar sarmal dizilmiş, basit veya loplu, ışınsal damarlıdır.

5.24.1. HIBISCUS SPP (Hatmi) (MALVACEAE)Daimi yeşil ya da yaprak döken ağaççık, çalı, çok

yıllık ya da tek yıllık türleri vardır. Yapraklar sürgünleresarmal dizilmiştir. Soğuğa duyarlı olduğu halde bu yö-relerde de gelişebilmektedir. Budama ile ağaççık ya daçalı olmasını yönlendirebiliriz. Üretimi çelik ya da to-hum ile yapılabilmektedir.

I. HIBISCUS SYRIACUS (HATMİ) (MALVACEAE)Yetiştiği Yer: Vatanının Çin ve Hindistan olduğu

kabul edilir.Boy ve Çap: Yuvarlak tepeli. 2-3m.ye kadar boyla-

nabilen, yazın yeşil bir çalı; bazen de park ve bahçeler-de 4-5m ye kadar boy yapabilen küçük bir ağaçtır.

Genel Özellikleri: Genç sürgünleri tüylü, dahasonra çıplaktır. Sürgünlere sarmal olarak dizilen yaprak-ları uç loplu ışınsal damarlı, 5-1Ocm boyunda ve kenar-ları kaba dişli alt ve üst yüzleri çıplak. Geniş çan (ya da huni) biçiminde 6-8 cm çapın-

BİTKİ BİLGİSİ

135

daki çiçekleri beyaz, pembe eflatun veya kırmızıdır. Çiçek açma zamanı temmuz-eylüldür.

İklim ve Toprak istekleri: İyi drenajlı güneşli yerleri tercih ederler. Ilıman yöreler-de iyi gelişmekle beraber soğuğa da oldukça dayanıklıdır. Avrupa’da uzun yıllardan beriyetiştirilmektedir ancak fazla soğuk kesimlerde, ilkbahar donlarından etkilenirler. Bura-larda kuzeye kapalı duvarlar ve koruntulu yerlere dikilmeli, özellikle genç yaşlarda soğu-ğa karşı korunmalıdır. Çiçekleri katmerli olanlar soğuk yerlerde zayıf çiçekler oluşturur-lar. Sahil ve kent koşullarına dayanıklıdırlar. Diğer bitkilerde az çiçeklenme olan yaz so-nu ve sonbahar başlarında çiçeklendiklerinden, ayrıca önem taşırlar. Güneşli yerlerde ye-tişmekle beraber yarı gölge şartlarına da uyum sağlarlar. Rutubetli, verimli topraklarda iyigelişirler. Yazın düzenli şekilde sulanması ve organik materyallerle takviyeleri iyi olur.

Budama Durumu: Budamaya iyi cevap verir. Budanması erken ilkbaharda yapılma-lıdır.

Üretim Tekniği: Üretimi tohum veya çelikle olur. Çelikler yumuşak çelik, yarı odun-laşmış çelik veya sert çeliklerle olabilir. Çelikler süratle köklenerek ilkbaharda dikilebile-cek hale gelirler.

Kültivarları:Hibiscus syriacus cv. ‘Coelestis’ Yalınkat, soluk menekşe; taç yaprakların dip kısmı

kırmızıHibiscus syriacus cv ‘Tortus Albus’ Çiçekleri yalınkat, taç yaprakları beyaz, dip kıs-

mı kırmızıHibiscus syriacus cv. ‘Roseus plenus’ Çiçekleri katmerli, taç yaprakları şeker pem-

besiHibiscus synacus cv. ‘Meehanii’ Çiçekleri vişne çürüğü, dip kısmı koyu mor yaprak

kenarları krem sarısı alacalı.

5.25. HYDRANGEA (ORTANCA) (SAXIFRAGACEAE)Kuzey ve Güney Amerika ile Doğu Asya’da yayıl-

mış bulunan yaklaşık 80 kadar tür ve kültüvarı vardır.Kışın yaprağını döken çalılardır ve bir iki türünde

olduğu gibi sarılıcıdırlar. (H. Petuolaris, Japonya, Koreve Tayvan’da doğal yetişir, 15m yüksekliğe kadar yük-selerek sarılır. Tomurcuklar sürgünlere karşılıklı dizil-mişlerdir. Yapraklar basit, kenarları dişli veya bir tü-ründe olduğu gibi lopludur. (H. quercifolia) Çiçekleritamdır, teker teker değil, çoğunlukla yalancı şemsiyeveya bir türünde (H. Paniculata) olduğu gibi salkım ti-pi kurul oluştururlar.

Ortancalar humusça zengin, iyi drenajlı, rutubetli,güneşli veya kısmen gölgeli yerlerde en iyi gelişmeleri-ni yaparlar. Soğuğa oldukça hassas türlerdir. Ancakboylanan H. Arborescens’ler büyük çiçekli (H. Mac-rophylla) diğer ortancalara nazaran soğuğa daha daya-


136

nıklıdırlar. Ortancalarda ortam pH’ı değiştirilmek suretiyle çiçeklerde pembe veya mavirenklenme sağlanabilir. Alüminyum sülfatla yapılan bir gübreleme ile pH düşürülerek çi-çek renklerinin pembeden mavi eflatuna dönüşmesi sağlanabilir

Ortancalarda budama zamanı da önem taşır ve türe göre değişir. H. Arborencens bü-yüme başlamadan evvel erken ilkbaharda budanmalıdır, bu suretle o yıl bol çiçek yap-ması sağlanır. Yalnız kuru çiçeklerin alınması ile yetinilip gerçek anlamda budama yapıl-maz ise çiçekler bol fakat küçük olur. Çok büyük çiçekler istemezsek yerden 60cm bo-yunda budama en iyisidir, bol miktarda orta hacimde çiçek oluşur. H. Macrophylla’ dabudama çiçeklenmeden hemen sonra yapılmalıdır. Yaz sonu sürgün çelikleriyle kolaylık-la üretilebilirler.

HYDRANGEA MACROPHYLLA - BÜYÜK ÇİÇEKLİ ORTANCA (SAXIFRAGACEAE)Yetişme Yeri: Çin kökenli bitkilerdir. Ülkemizde de bol miktarda yetiştirilen bitki-

lerdir.Boy ve Çap: Yuvarlak tepeli, sık dallı. 1- l.5m’ye kadar boylanabilen bir çalıdır.Genel Özellikleri: Karşılıklı olarak dizili yaprakları ters yumurta, eliptik veya geniş

yumurta biçimindedir Uçları birdenbire sivrilen bu yaprakların dip kısmı geniş kamaşeklinde. 7-15cm boyunda ve kenarları kaba dişildir. Ayanın üst yüzü parlak-yeşil, alt yü-zü açık-yeşil ve her iki yüzü de çıplaktır. Çiçekleri 15-20 cm çapında kartopunu anım-satan bir çiçek kuruludur. Haziran ayında çiçeklenir. Pembe, mavi nadiren beyazdır. Çi-çek rengini toprağın pH’ı tayin eder. Asit topraklarda mavi alkali topraklarda pembe yada kırmızı çiçek açarlar.

İklim ve Toprak İstekleri: Öğleden sonra güneşini almayan hafif gölge yerlerde vemineralce zengin, balçık topraklarda iyi gelişir. Suyu sever.

Budama Durumu: Çiçeklenmeyi takiben hemen budama yapılır.Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.Kültivarları:H.m. cv. ‘King George’ Çiçekleri canlı pembedir.Hm. cv. ‘Holstein’ - Çiçekleri pembe, asit topraklarda maviye dönerH.m. cv. ‘Altona’ - Çiçek kurulları büyük çiçekler pembedir.Hm. cv. ‘Joseph Banks’ Deniz kenarına yakın yerlere dikilebilir, çiçekler büyük ve çi-

vit mavisidirHm. cv. ‘Ami Pasquier’ - Gençken iç mekanda kullanılabilecek, yavaş büyüyen, ko-

yu mor çiçekli bir kültivardırH.m. cv. Tricolor’ - Açık yeşil ve krem-beyaz alacalı yaprakları vardırH.m. cv. ‘Hamburg’ - 30cm çapında koyu pembe çiçeklidir.H.m. cv. ‘Parsiva’ - Çiçekleri koyu kırmızıdır.

HYDRANGEA PANICULATA - SALKIM ÇİÇEKLİ ORTANCA (SAXIFRAGACEAE)Yetişme Yeri: Çin ve Japonya kökenlidir. Ülkemizde de yetiştirilmektedir.Boy ve Çap: 2 m boyunda bir çalı veya iyi yetişme koşullarında budanmadığı tak-

dirde küçük boylu bir ağaç görünümündedir.Genel Özellikleri: Yaprakları 7-15 cm uzunluğunda, yumurta biçimindedir. Uç kı-

BİTKİ BİLGİSİ

137

sımları sivrice kenarları dışlıdır Alt ve üst yüzleri seyrek tüylüdür. Çiçekleri sarımtırak-beyaz renkte 15-20cm uzunluğunda terminal salkım tipi bir çiçek kurulu oluştururlar.

İklim ve Toprak İstekleri: Öğleden sonra güneşini almayan hafif gölge yerlerde vemineralce zengin, balçık topraklarda iyi gelişir. Suyu sever

Budama Durumu: Budanabilir.Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.Kültivarları:H.p. cv. ‘Grandiflora’ - Çiçekler daha büyük ve çoğunlukla üreyimsizdir.H.p. cv. Praecox’ - 2-3m boy yapar ve haziran ayında kırmızı ve beyaz çiçekler açar.HYDRANGEA PETUOLARİS - SARILICI ORTANCA (SAXIFRAGACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Japonya’dırBoy ve Çap: 15 hatta 25 m ye kadar boylanabilen, orman sarmaşığı. Hedera helix gi-

bi tutunucu kökleri ile duvar ve ağaçlara sarılan bir türdür.Genel Özellikleri: Yaprakları 5-13 cm uzunluğunda, geniş yumurta biçimindedir.

Uç kısmı sivrice, dip kısmı ise yüreksidir. Kenarları ince dişli, üst yüzü koyu yeşil ve par-lak, alt yüzü açık yeşil ve çıplaktır. Yaprakları uzun saplıdır (2-8cm). Çiçek kurulu ol-dukça gevşek {15-25cm çapında) sarımtırak beyazdır.

İklim ve Toprak İstekleri: Öğleden sonra güneşini almayan hafif gölge yerlerde vemineralce zengin, balçık topraklarda iyi gelişir. Suyu sever.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.

5.26.HYPERICUM (HYPERICACEA) KOYUNKIRANBu perenniyal yaprak döken,

yarı her dem yeşil ve her dem yeşilolmak üzere 400 türü vardır. Gözeçarpan sarı çiçekleriyle dikkat çe-kerler. Stamenleri de çok dikkatçekicidir- Soğuğa yarı dayanıklı-dırlar. Bazı türleri tamamen güneşya da yarı gölge ortam isterler. Or-ganik maddece zengin, nemli or-tamları severler, Küçük türler kayabahçesi için uygundur, Üretimi,yumuşak çeliklerle yazın veya son-baharda tohumları çimlendirmek suretiyle yapılır Kültivarları ise sadece yumuşak çelik-lerle üretilir. Perenniyallar, tohumla ya da sonbaharda kök sürgünlerini ayırmak suretiy-le üretilir. Genellikle dayanıklı türlerdir

I. HYPERICUM CALKYCINUM - KOYUNKIRAN (HYPERICACEAE)Yetişme Yeri: Ülkemizde doğal olarak yetişir.Boy ve Çap: Her dem yeşil 50-60 cm boyunda, küçük bir çalıdır. Gövdesi dallan-

maz.


138

Genel Özellikleri: Tam kenarlı, yumurta biçimindeki yaprakları sürgünlere karşılıklıdizilir. Dalları aşağıya doğru yönelmiştir 6-8 cm boyunda, altın sarısı çiçekleri sürgün uçla-rında teker teker bulunur. Mayısta çiçek açar, Ağustos ayına kadar çiçeklenme devam eder.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde, gölge yerlerde ve organik maddecezengin, iyi drene olan nemli ya da hafif asit topraklarda yetişirler. Çok fazla ya da az ya-pılan sulama zarar verebilir. Psendo maki alanlarında görülür.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Üretilmeleri yumuşak çelikler veya tohumlarla olur.

5.27. ILEX SPP. (ÇOBAN PÜSKÜLLERİ) (ROSACEAE)İlex’ler batı ve güney Avrupa’nın

her yerine dağılmışlardır. Ülkemiz-de de doğal olarak bulunur. Peyzajuygulamalarında çok kullanılan yazkış yeşil derimsi parlak ve koyu ye-şil ve kenarları ondüleli yapraklar veparlak kırmızı meyvelere sahiptir.Peyzajda özellikle ilex aquifoliumunkultivarları kullanılır.

IL EX AOUİFOLIUM (ÇOBAN PÜSKÜLÜ) (ROSACEAE)Yetiştiği Yer: Bitkinin dağılımı baştanbaşa batı ve güney Avrupa ve genellikle funda-

lık şeklinde bulunur. Ülkemizde de yetiştirilir.Boy ve Çap:3-15m boy 4 m ye kadar çapa ulaşabilirler.Genel Özellikleri: Koyu parlak yeşil ve dikenli yaprakları ile güzel daimi yeşil bir

ağaççıktır. Genellikle konik bir ağaç olsa da sadece çalı olarak da rastlayabiliriz. Genç dal-lar yukarıya doğru kavislidir. Gençlik de düz gümüşi gri renkli olan kabuk en sonundaçatlaklı hale gelir. Yapraklar sarmal dizilmiş ve 5-12 cm uzunluğunda sert deri gibi üze-ri balmumu gibi ve kenarları dalgalı ve dönüktür. Ayanın üzeri parlak yeşil altı ise soluk-tur. Beyaz çiçekler 6 mm çapındadır 4 parçalıdır. Erkek çiçekler farklı ağaçlar üzerinde-dir. Sadece erkek çiçekler kokuludur. Ağaçlar gölge altında tohum tutmadan yetişiyor.Meyveler 7-12 mm uzunlukta kırmızı renklidir. Çiçeklenmesini Mayıs-Ağustos’da yapar.Bitki alacalı yeşil ve sarı kültivarları için kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Mutedil deniz ve dağ ikliminden hoşlanmakla berabersoğuğa da oldukça dayanıklıdır. İyi drenajlı humuslu ve bir ölçüde asit (4.5-5.5Ph) top-raklarda gelişir. Kuvvetli alkelen topraklarda sararma gözlenir.

Budama Durumu: Budanmadan kullanılır.Üretim Tekniği: Yaz sonunda ökçeli çeliklerle kolaylıkla veya kalem aşısı göz aşısı

ve daldırma ile kolaylıkla üretilebilir. Erkek ağaçların bulunduğu gruplarda tohumdan daüretilebilir.

Kültivarları:Ilex aquifolium ‘Argentea Variegatum’: Sert yapraklı ve yaprak kenarları alacalıdır. Ilex aquifolium ‘Aurea Marginata’: Yaprak kenarları açık sarı ile çevrelenmiştir

BİTKİ BİLGİSİ

139

5.28. JASMINUM (YASEMİN) (OLEACEAE)Beyaz renkli çiçekleri kokulu

fakat soğuğa hassas olup İstan-bul’da ancak adalar gibi sıcakçayerlerde yetiştirilebilir. J. officinale(gerçek yaseminler) koruntuluyerlerde yetiştirilebilirler. J. offici-nale’nin; sarı alacalı yapraklara sa-hip J.o. ‘Aurea variegatum’, çiçek-lerinin dış kısmı pembe renkteolan J.o. ‘Afine’, çiçekten çok bü-yük olan J.o. “Grandiflorum’ ile so-ğuğa daha dayanıklı olan ve bu iti-barla ılıman bölgelerde daha yay-gın olarak yetiştirilen, ancak çiçek-leri kokusuz olan sarı çiçekli yasemin J.fruticans ve pembe çiçekli yasemin J.polyanthayetiştirilen en önemli yasemin türlerini oluşturur.

Yaseminler güneşli, kurak veya iyi drenajlı rutubetli yerler isterler. Çiçeklenmedensonra yapılan budamalar bol miktarda yeni sürgün oluşumunu sağlayarak çiçek verimi-ni arttırır.

Üretimleri yaz sonlarında özellikle yan dallardan alınan ve camekân altında köklen-dirilen yeşil yumuşak odun çelikleriyle kolayca üretilirler. Dip sürgünlerden de faydala-nılacağı gibi daldırma ile de çoğaltılabilirler.

I. JASMİNUM FRUTİCANS - SARI ÇİÇEKLİ YASEMİN (OLEACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı İran, Afganistan ve Çin’dir.Boy ve Çap: En fazla 3m kadar boylanabilen her dem yeşil, dik duran çok dallı ufak

bir çalıdır.Genel Özellikleri: Zeytuni yeşil sürgünleri dört köşeli, uzun boylu boyuna oluklu

ve tamamen çıplaktır. Sürgünlere sarmal olarak dizilen yapraklar çoğunlukla üç yaprak-çıktan oluşur. Yapraklar 0.5-3cm boyunda eliptik ters yumurta ya da uzunca kürek biçi-mindedir. Mayıs-Haziran aylarında çiçeklidir. Çiçekleri sarı renklidir. Meyveleri olgunla-şınca parlak siyah renk alır.

II. JASMİNUM NUDIFLORUM - KIŞ YASEMİNİ (OLEACEAE) Yetişme Yeri: Doğal yayılış alanı Çin’dir. Boy ve Çap: 1.8- 3m ye kadar boylanabilir.Genel Özellikleri: Yapraklar koyu yeşil karşılıklı dizilmiştir. Sürgünleri yay şeklin-

de olan bir çalıdır. Sürgünler yeşil renklidir.İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır. İyi drenajlı ve güneşli alanları tercih

eder. Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budama yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretilmesi uygundur. Kültivarları:


140

III. JASMİNUM OFFİCİNALE - BEYAZ ÇİÇEKLİ YASEMİN (OLEACEAE)Yetişme Veri: Doğal yetişme alanı Çin’dir.Boy ve Çap: Kışın yapraklarını döken tutunucu bir bitki ya da balkon demirlerine

sarılarak 8-1Om kadar yükselebilen bir bitkidir.Genel Özellikleri: Yeşil sürgünleri dört köşelidir. Sürgünlere karşılıklı dizilen yap-

rakları bileşik yapraktır. (3-7 yaprakçıktan oluşur.) Yaprakçıkları 1-6 cm boyunda, yu-murta biçiminde, sivri damla uçlu, yan yaprakçıkları sapsız, uçtaki yaprakçık saplıdır.Beyaz çiçekleri güzel kokulu olup, Haziran-Eylül ayları arasında çiçeklenir.

İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneş alan yerlere ve zengin iyi drenajlı top-raklara dikilmesi gereklidir. Sıcak aylarda bol su ister.

Budama Durumu: Budama çiçeklenmeden sonra yapılmalıdır.Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretmek en iyi yoldur.Kültivarları:J.o.var variegatum - Yaprakları sarı alacalıJ.o.var. grandiflorum - Çiçekleri çok büyük.

5.29. KERRIA JAPONICA - (KANARYA GÜLÜ)(ROSACEAE)Yetişme Yeri: Kerria cinsinin

dünyada tek bir türü vardır; bu da do-ğal olarak Uzak Doğu’da Çin’de yeti-şir.

Boy ve Çap: 1,5-2 m. kadar boy-lanabilir. Sürgünleri oldukça ince ol-duğu ve üzerinde çok sayıda çiçek ta-şıdığı için yanlara doğru açılır ve aşa-ğı doğru sarkar. Geniş tepeli ve yay-van bir görünümü vardır, dipten iti-baren çok sayıda sürgün verir.

Genel Özellikleri: Kışın yaprak-larını döken K. japonica ilkbahardadekoratif yaprakları ile parlak sarı dallara asılmış altuni toplar gibi çok dekoratif çiçekle-re sahip bir çalıdır. Ayrıca yaprakları sonbaharda da cazip bir renklenme yapar. Yaprak-ları 2-10cm uzunluğunda, oval uzun sivri uçlu, kenarları çift testere dişlidir ve sürgün-lere sarmal olarak dizilir. Sarı, 3-5cm. çapındaki çiçekleri yan dalların ucunda teker te-ker yer alır Çiçeklenme nisan ve mayıs aylarında olur

İklim ve Toprak İstekleri: Avrupa’da fazla kuzey ve soğuk olmamak şartıyla her ke-simde yetişebilmektedir. Soğuğun etkili olduğu yerlerde koruntulu duvar dipleri gibi yer-lere dikilmelidir Buna rağmen soğuktan donan uç kısımlar alınırsa yeni sürmelerle bol çi-çeklenme olacaktır. Yarı gölge koşullarında en iyi büyümesini yapmakla beraber, tamamıy-la de güneş altında yetiştirilebilir. Her tip toprakta yetişebilmesine karşılık torf ve yaprakçürüğü organik materyalle takviye edilmiş, drenaj koşulları iyi bahçe topraklarında en iyibüyümeyi yaparlar, Sürgünler üç yıl yaşar, sonra kök boğazından yeni sürgünler oluşur.

BİTKİ BİLGİSİ

141

Budama Durumu: Esas budama çiçeklenme bittikten sonra yapılmalı ve yaşlı kalıngövdeler alınacak bitkinin yemlenmesi ve gençleşmesi kolaylaştırılmalıdır, bu suretle bolçiçek verimi sağlanır.

Üretim Tekniği: Üretme geç ilkbahar veya yaz başı alınan yumuşak çelikler veya yazsonu sonbaharda başlarında alınan yarı odunlaşmış çeliklerle veya köklenmiş kök sür-günleri anaç bitkiden ayrılarak yapılabilir.

Kültivarları:K.j. cv. Aurea variegata’ - Yaprak kenarları sarı renkli (şerit halinde), çiçeklen sarı K.j.

cv. Pleniflora’ - Çiçekleri katmerli ve daha boylu (2,5-3m.)

5.30. LYTHRACEAE

5.30.1. LAGERSTROEMIA SPP (OYA) CİNSİGüneydoğu Asya’da. Yeni Gine,

Filipin ve Avustralya’da yetişir ve kışınyapraklarını döker. Oyalar, ağaççık yada çalı formundadır. 30 kadar türü ya-nında, yalın ya da katmer çiçekli, de-ğişik renkli kültür çeşitleri de vardır.

I. LAGERSTROEMIA INDICA(OYA AĞACI/ İSPANYOL ya daHİNT LEYLAĞI) Yetiştiği Yer: Doğu Asya’da (Çin

ve Japonya) doğal olarak yetişir. Ülke-mizde de yetiştirilir.

Boy ve Çap: 6-7m boy ve küçük-yuvarlak bir tepe (3m. çap) yapar.

Genel Özellikleri: Gövde kabu-ğu ince ve düzgün sürgünleri açık pembe bej renkli, 4 köşeli ve tüysüz: kısa saplı yap-rakları oval, uçları kütçe, 2-7 cm. uzunluğunda, üst yüzü parlak yeşil, alt yüzündeki da-marlar tüylüdür, Yapraklar sürgünlere karşılıklı dizilmiştir. Yaz başında açan çiçekleri,dik, başağımsı kurul oluştururlar. Çiçek kurulları 4-20 cm. büyüklüğünde, genellikle gülpembe renklidir. Güzel sonbahar renklenmesi yaparlar

İklim ve Toprak İstekleri: Tropik ve subtropik bölgelerin türü olmakla beraber, ılı-man bölgelerde (Akdeniz ikliminde) de iyıi yetişir: güneşli sıcak yerleri sever, nemli ku-rakça topraklarda yetişir. Işık istekleri yüksektir. Kuraklığa dayanıklıdırlar.

Budama Durumu: Budamaya iyi cevap verir. Budanması erken ilkbaharda yapılma-lıdır.

Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ve çelikle yapılır. Tohumlar baharda ekim yastık-larına ekilmelidir. Çelikler ise yazın yarı odunlaşmış sürgünlerden alınmalıdır

Kültivarları:Lagerstroemia indica cv. ‘Alba’ / ‘Super Alba’ -Beyaz çiçekli Lagerstroemia indıca cv, ‘ Super Violacea’ - Koyu menekşe renkli çiçekli


142

5.31. LANTANA CAMARA (MİNE ÇALISI)(VERBANACEAE)Yetişme Yeri: Mine çalısının vatanı Ameri-

ka’nın tropik bölgeleri, Hint Adalarıdır. Yılınuzunca bir devresinde ilkbahardan sonbahara ka-dar bol çiçekleri ile dikkati çeker ve özellikle sıcakyörelerimizde çok kullanılır.

Boy ve Çap: Her dem yeşil 1-2 m boyundabir çalıdır.

Genel Özellikleri: Yaprakları sürgünlere kar-şılıklı; sürgünleri pürüzlü ya da dikenimsi tüylü-dür. Yaprakları 5-10cm boyunda, yumurta şeklin-de, sivri uçlu. Dip tarafı kama biçiminde, kenarıince dilimli dişli, alt ve üst yüzleri de tüylüdür.Birçok çiçek bir arada çiçek kurulu oluşturur. Çi-çek kurulundaki ortadaki çiçekler sarı ya da por-takal renginde açar Fakat daha sonra, yanı yaşlan-dıkça renk değiştirir, kırmızı ya da beyaz olurlar.Mine çalısının çiçekleri değişik renklerde ‘kültürvaryeteleri vardır (sarı, kırmızı, pembe, beyaz) Meyveleri parlak siyah ve üzümsü görü-nümdedir.

İklim ve Toprak İstekleri: Hızlı büyür, sıcaklığa, kuraklığa ve fakir topraklara daya-nıklı olarak problemli yerlerdeki peyzaj uygulamalarında kullanılabilir. Yamaçları stabili-ze eder. Alçak çit veya gruplar halinde yetiştirilebilir. Bakımı kolaydır, az sulama ve güb-releme ile yetiştirilebilir. Sıcaklık isteği yüksek olduğundan donlardan zarar görür, 5-7derece altındaki yerlere dikilmemelidir

Budama Durumu: İlkbahar ve sonbaharda zaman zaman yapılan kuvvetli budama-larla daha bol çiçek ve daha güzel bir görünüm kazanmaları sağlanabilir.

Üretim Tekniği: Sonbaharda çelikle üretilebilirler.

5.32. LAVANDULA (LAVANTALAR) (LABİATAE)

LAVANDULA ANGUSTİFOLİA - LAVANTA (LABİATAE)Yetişme Yeri: Güney Avrupa ve

İngiltere’de doğal olarak yetişir.Boy ve Çap: 1 m boy yapar.Genel Özellikleri: Küçük, yo-

ğun, çalımsı bir bitkidir. Yapraklarıgri kürke benzer aromatik kokulu-dur. Çiçekleri mor renkli ve kokulu-dur yaz aylarında çiçeklenir. Çit bit-kisi olarak oldukça dikkat çekicidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneş, zengin ve iyi drenajlı topraklara ihtiyaç-ları vardır. Asit ve alkalen topraklarda yetişebilir. Yarı dayanıklı bir bitkidir.

BİTKİ BİLGİSİ

143

Budama Durumu: Baharda budanır. Çiçeklenmeden sonra budandığında iyi bir çitetkisi yapar.

Üretim Tekniği: Odunlaşmış çeliklerle yazın üretilir.Kültivarları:L.a. cv. ‘Munstead’L.a. cv. Hidcote’La. cv. ‘Alba’ - 60cm boy, im çap yapar. Odunsu dalları sarımsı gridir. Yaprakları gri-

yeşil, çiçekleri beyazdır.L.a. cv. ‘Lean Daurs’ - 38-45cm boyunda, mavi-gri yapraklıdır.Çiçekler pembemsi be-

yazdır.

5.33. LİGUSTRUM (KURTBAĞRI) (OLEACEAE)Daimi yeşil veya yaprağını döken

çalı veya küçük ağaç formundadır. L.ovalifolium yapraklarını döker, ancaksıcak yörelerde daimi yeşil kalır. Da-ha büyük ve uzun yapraklara sahipolan L. japonica ise daimi yeşildir. L.vulgare de doğal olarak ülkemizdemevcuttur. O da sıcakça ortamlardadaimi yeşil kalır. Ligustrumlar küçük boyutlu ağaç olarak kullanıldığı gibi (L. japonica),daha ziyade çit tesisinde esas yaygın kullanımını bulur.

Hızlı büyürler. Güneşli veya yarı gölgeli, kuru veya rutubetli her türlü toprakta ye-tişebilirler. Ancak en iyı gelişmelerini rutubetli ve verimli topraklarda yaparlar. Kentle-rin kirli havasına ve dumana dayanıklı oldukları için kent kullanımında geniş bir yerivardır.

L. ovalifolium gölgeye daha fazla dayanır. Daha fakir topraklarda yetişebilir. L. japo-nica gibi dimi yeşil olanlar soğuğa daha hassastır. Çit olarak yetiştirilen ligustrumların bi-ri erken ilkbahar, diğeri de yaz başlarında olmak üzere yılda iki kere budanmaları veyamakaslanmaları uygun olur. Ligustrumlar çelikle üretilirler.

L. vulgare cv. ‘Aurea’ - yaprakları sarıL. vulgare cv. ‘Aurea variegata’- yaprakları sarı alacalıL. vulgare cv. ‘Argentea variegata’- yaprakları beyaz alacalıL. vulgare cv. ‘Glauca’ - kenarları beyaz mavimsi yeşil yapraklıL. vulgare cv. ‘Variegata’- yaprak kenarları krem renkli bir şeritle çevrili ve diğer kı-

sımları alacalı

5.34. LONICERA (HANIMELİ) (CAPRIFOLIACEAE)200 kadar türü bulunan, yaprak döken ya da her dem yeşil, sarılıcı ve çalı karakte-

rinde bitkilerdir. Gösterişli çiçekleri vardır. Her koşulda hızlı büyürler. Pek çok türü yur-dumuzda doğal olarak yetiştirilir. Güzel kokarlar. Nektarı ve meyveleri pek çok kuş tü-rünü ve kelebekleri kendine çeker. Süslü meyveleri siyah ya da kırmızı renktedir.


144

Bütün Hanımeli türleri kanaatkârdır ve güneşli, yarı gölge yerlerde iyi gelişirler. Has-talık sorunları pek yoktur, Üretimleri çelik ve tohumla olur.

LONICERA JAPONICA - JAPON HANIMELİSİ (CAPRIFOLIACEAE)Yetişme yeri: Anavatanı Japonya’dır. Ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: 9 m yüksekliğe tırmanabilen bitkilerdir.Genel Özellikleri: Yaprak dökmeyen ya da yarı döken sarılıcılardır. Yaz boyunca

açan güzel kokulu çiçekleri ile arıları çekerler. Morumsu olan çiçek tomurcuklan beyazaçar sonradan hafif sararırlar. Yapraklar oval şekilli bazen kenarları dalgalıdır.4-9cmuzunluğundadır. Renkleri koyu yeşildir ve kış başlangıcında bronzlaşır. Meyve siyahrenklidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Zayıf drenajlı ve bayır topraklarda kolaylıkla yetişebilir-ler. Bütün bölgelerimize rahatlıkla uyum sağlayabilir.

Budama Durumu: Sonbaharda ve ilkbahar başında kuvvetli veya zayıf budama ya-pılabilir. Hızlı büyür ve kolaylıkla bir parmaklığı kapatıp güzel bir görüntü oluşturabilir.

Üretim Tekniği: Çelik ve tohumla üretilir.

LONICERA NITIDA - KÜÇÜK YAPRAKLI HANIMELİ (CAPRIFOLIACEAE)Yetişme Yeri:Boy ve Çap: 1,5-3 m veya daha fazla boylanabilen her dem yeşil çalılardır.Genel Özellikleri: Yapraklar yuvarlak yumurta biçiminde 6-15 mm uzunluğunda

koyu parlak yeşil renklidir. Ayanın tabanı yüreğimsi veya geniş kama şeklindedir. Beyazrenkli, kokulu ve 6 mm uzunluğundaki çiçeklerin ikisi bir arada yer alır ve ekseriyetleyapraklar tarafından gizlenmiştir. İlkbahar aylarında çiçek açarlar. Üzümsü meyveleri ya-rı şeffaf ve mor renklidir

İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı, rutubetli toprakları severler.Budama Durumu: Form budaması yapılabilir.Üretim Tekniği: Çelik ve tohumla üretilir.Kültivarları:L.n. cv. ‘Aurea’ - Küçük krem-beyaz çiçek açar. Meyveleri mor renklidir.L.n. cv, ‘Baggen’s Gold’ - Küçük parlak sarı yaprakları, sarı-yeşil çiçekleri vardır. Mey-

veleri leylak rengindedir.

BİTKİ BİLGİSİ

145

LONICERA TATARICA - TATAR HANIMELİSİ (CAPRIFOLIACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Asya’dır.Boy ve Çap; 3,5m boy, 3m çap yapabilen yaprak döken bir çalıdır.Genel Özellikleri: Koyu-yeşil yapraklı, yoğun çık dallı bir formu vardır. Küçük

pembe veya beyaz, güzel kokulu çiçekler, ilkbahar sonu veya yaz başı açarlar. Etkili birgörüntü ve şekilli bir çit oluşturabilirler.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk iklimler için en dayanıklı ve en güvenilir türler-den biridir. Yurdumuzun her yanında rahatlıkla yetişebilir.

Budama Durumu: Budanarak şekil verilebilir.Üretim Tekniği: Çelik ve tohumla üretilir.Kültivarları:L.t. cv ‘Arnold Gold’ - Kırmızı çiçek açar.

LONICERA CAPRIFOLIUM - KEÇİKULAĞI HANIMELİ (CAPRIFOLIACEAE)Yetişme Yeri: Ülkemizde doğal olarak yetişen bu türün kültüre alınmışları, fidanlık-

lardan temin edilebilir. Boy ve Çap: Sarılıcı bir türdür.Genel Özellikleri: Mayıs-Haziran’da açan çiçekleri sarımsı-beyaz, dış tarafları ekse-

riya kırmızımsı renkli olup, sonbaharda mercan kırmızısı bir renk alır.İklim ve Toprak İstekleri: Yarı gölge kısımları ve nemli topraklan sever.Budama Durumu: İhtiyaç olduğunda budama yapılabilir.Üretim Tekniği: Çelik ve tohumla üretilir.Kültivarları:L,c. cv. ‘Major’

5.35. MAHONIA (SARI BOYA AĞAÇLARI)(BERBERIDACEAE)Kuzey ve Orta Amerika ile Japon-

ya’dan Sumatra’ya kadar Doğu veGüney Asya’da doğal yetişen 70 ka-dar türü vardır. Bunlardan 58’i de As-ya’da bulunmaktadır.

Her dem yeşil boylu veya bodurçalılardır; ender olarak da ağaç görü-nümündedirler. Sürgünleri dikensiz-dir Yaprakları tüysü, çok azında daüçlüdür Yaprakçıklar deri gibi sert,kenarları dikenli dişlidir, dikenler isebatıcıdır Sarı renkli çiçekler teker te-ker değil, başak formunda salkım, demet veya şemsiye tipinde kurul oluştururlar. Üzüm-sü meyve olgunlaştığı zaman koyu mavi renkli ve dumanlıdır ender olarak da kırmızım-sı veya beyazımsıdır

Humusça zengin, iyi drenajlı toprakları tercih ederler kurak topraklarda iyi bir geliş-me gösteremezler Tohum ve çelik alma yoluyla üretilebilir


146

Mahonia Berberis cinsinden sürgünlerinin dikensiz, yapraklarının tüysü ve çiçek ku-rullarının terminal durumlu olması ile kolaylıkla ayrılır.

Mahonia aquifoliumMahonia pinnataMahonia repens

MAHONIA AQUIFOLIUM (AMERİKAN SARI BOYA ÇALISI) (BERBERIDACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Kuzey Amerika’nın batısı.Boy ve Çap: Çoğunlukla 1m ye ender olarak da 2 m ye kadar çıkabilen gösterişli ça-

lılardır.Genel Özellikleri: Bileşik yaprağı oluşturan yaprakçıkların sayısı 5 ile 9 arasında de-

ğişmektedir. Yaprakçıklar yumurta ve ya eliptik yapıda 4-8 cm uzunluğunda, dip tarafıyuvarlak kenarları dikenli dişli, üst yüzü parlak yeşil, ender olarak donuk, sert ve dahakalın taze iken genellikle kırmızı dökülmeden önce ise koyu kırmızı renge dönüşür. Ni-san Mayıs aylarında açan sarı çiçekleri dik duran büyük salkım şeklinde kurul oluşturur.Olgun meyveleri mavimsi siyah renkte son derece gösterişli ve dekoratiftir.

İklim ve Toprak İstekleri: Gölge ya da yarı gölge alanlarda iyi gelişir, zengin iyi dre-najlı topraklan tercih eder. Kuru topraklarda gelişemez.

Budama Durumu: Budanmadan kullanılırÜretim Tekniği: Yaprak tomurcuklan ile ya da yarı odunlaşmış çeliklerle yazın, son-

baharda tohumlar toplanarak;Kültivarları:M.a. cv, ‘Atropurpurea’- Yaprakları ilkbahar ve kış aylarında koyu kırmızımtırak mordurM. a. cv. ‘Moseri’- Küçük bir çalıdır. Genç yaprakları bronz kırmızı, sonra elma yeşi-

line ve koyu yeşile dönüşür

5.36. NANDINA DOMESTICA - CENNET BAMBUSU (BERBERIDACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Hindistan, Çin ve Japonya’dırBoy ve Çap: 2 m veya daha fazla boylanan her

dem yeşil çalılardırGenel Özellikleri: Yaprakları 2 veya 3 yaprakçık-

tan oluşan, 30-45cm uzunluğunda bileşik yapraktır.Yaprakçıklar mızrak şeklinde, 3-7cm uzunluğunda,sapsız, tam kenarlı ve kalındır. Yeni açan yapraklarıbronz-pembe renktedir sonra yumuşak yeşil bir renkalır Nihayet kış aylarında yeniden pembe, koyu kırmı-zı haline gelen renkleriyle bahçelerde bir renk cümbü-şü oluştururlar. Beyaz renkli çiçekleri yaz aylarında gö-rülür ve bunları aylarca bitki üzerinde kalan parlakkırmızı kirazımsı meyveler takip eder. Dar yerlerde, çittesisinde ya da kaplar içerisinde yetiştirilebilir Dahaçok meyve üretimi için gruplar halinde dikilmelidir.

İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı, humusça

BİTKİ BİLGİSİ

147

zengin, nötr veya asit topraklan severler Fazla alkali topraklarda demir eksikliğinden do-layı sararma olur Gölge ya da güneş her durumda yetişirler Sıcaklığın -18 derecenin al-tına düştüğü yerlerde gövde ve dalları ölür fakat ilkbaharda yeniden sürer -12 derecedeyapraklarını döker

Budama Durumu: Sık bir görüntü için zayıf dallan kesilebilir.Üretim Tekniği: Temmuz sonunda alınan çeliklerle üretilirler.Kültivarları:N.d. cv. ‘Alba’ - Beyaz meyvelidir N.d. cv. ‘Nana’ - 30-40cm’lik bodur bir çalıdır N.d. cv, ‘Compacta’ - 1,5cm kadar boylanan sık formlu bir çalıdır

5.37. NERIUM OLEANDER (ZAKKUM) (OLEACEAE)Yetişme Yeri: Akdeniz ve Ege’nin

doğal bir taksonu olan N. Oleander bü-tün ılıman yörelerimizde park bahçe veyollarda çit, perde ve gruplar halindebasarı ile kullanılmaktadır. Akdenizçevresinde maki formasyonu içerisindeya da seyrek kızılcam ormanlarında,çok kere Ilgın ve Hayıt ile bir arada bu-lunur. Zehirli bir bitkidir. Bir gram ku-ru yaprağı bir insanı öldürebilir.

Boy ve Çap: Çoğunlukla 2 ile 3 ba-zen de 5 metreye kadar ulaşan sık dallıbir çalı ya da bir ağaç görünümündedir.

Genel Özellikleri: Uzun şeritsi mızrak biçimindeki yaprakları sürgünlere üçlü çev-rel veya karşılıklı, bazen de dörtlü dizilidir. Yaprakları boz yeşil renkli, tam kenarlı, derigibi de kalındır. Orta damar belirgin olarak çıkıntılıdır. Çiçek kurulları terminal durum-ludur. Kırmızı, beyaz, pembe ve nadiren sarı renklerde düz, yarı katmerli veya katmerlidayanıklı çiçekleri, Haziran-Ekim aylarında açar. Doğal yetişen bireylerin çiçekleri 3cmçapında ve pembe gül rengindedir

İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli, sıcak, kurak veya drenajı iyi olmak şartıyla rutu-betli yerlerde de kaplı fidan kullanılarak başarıyla yetiştirilebilir. Serin yerlerde çiçek verimidüşer, soğuk etkileri ve don zararları gözlenir. Hızlı büyümesi, rüzgâra, tuz serpintilerine vehava kirliliğine dayanması sahil ve tatil kentlerinde ona geniş bir kullanım alanı sağlar.

Budama Durumu: Sürgün uçlarını kesmekle çiçek verimi arttırılabilir.Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir.Kültivarları:N.o.cv. Atropurpureum’ - Çiçekleri koyu pembe, kırmızı.N.o.cv. ‘Album Plenum’ -Çiçekleri katmerli beyaz.N.o.cv. ‘Roseum Plenum’ - Çiçeklen katmerli, pembe kırmızı.N.o.cv. “Luteum Plenum’ Çiçekleri katmerli, sarı ya da açık sarı.N.o.cv. ‘Variegatum’ - Yaprak kenarları sarımtırak beyaz şeritli.


148

5.38. PARTHENOCISSUS (ORMAN SARMAŞIĞI) VİTACEAEYaprak döken, odunsu gövdeleri

olan ve asma bıyığı şeklinde tutunucu-ları ile sarılan sarıcılardır. Himalayalar,Uzak Doğu ve Kuzey Amerika’da doğalolarak yayılım gösteren 10 kadar türüvardır.

Yaprakları için yetiştirilir. Özelliklesonbaharda yapraklarının renklenmele-ri önemlidir. Göz alıcı sonbahar renkle-rine sahip olan Amerikan Sarmaşıklarıüzüm allesinin en değerli üyelerinden-dir Yaprak şekillerine göre tutunucunun şekli de değişiktir. Yeşilimsi çiçekleri yazın açarve dikkat çekici değildir. Çok hızlı örtücüdür. Kuzey ve doğu duvar yüzlerinin örtülme-sinde kullanılır. Çok dayanıklı ya da yarı dayanıklı türleri vardır. Yarı gölgede ya da göl-gede yetiştirilebilirler. Gelişmeleri için iyi drenajlı topraklan tercih ederler. Duvarları kap-lamak maksadıyla duvara fazla yakın olmamak kaydıyla. 90-120cm aralıklarla dikilmesiuygun olur. Başlangıçta ip ya da telle bitkiyi yönlendirmek gerekir.

Üretilmeleri yarı odunlaşmış ve yeşil çeliklerle yazın, sert çeliklerle de baharda yapılır.

I. PARTHENOCISSUS OUINOUEFOLIA - VİRJİNYA SARMAŞIĞI (VİTACEAE)Yetişme Yeri: Anavatanı Kuzey Doğu Amerika’dır.Boy ve Çap: 15m’den daha fazla boylanabilir.Genel Özellikleri: Yaprak dökerler. Odunlaşmış gövdeleri asma bıyığı şeklindeki tu-

tunucular ile sarılır. İdeal bir yüksek duvar kaplayıcısıdır. Doğal ortamlarda yüksek ağaç-ların tepelerine kadar tırmanabilirler. Bir elin parmaklarına benzeyen yaprakları ile bili-nirler. Her yaprakta 5-15 cm uzunluğunda 5 yaprakçık vardır. Uzun saplı oval-ters yu-murta şeklindedir. İlkbahar başında yapraklar ilk çıktığında eflatundur ve büyüdükçekoyu yeşile dönerler. Alt yüzleri ise mavimsi veya donuk yeşil renklidir. Sonbaharda kır-mızı ve oranj renkleri ile dikkati çekerler. İlkbahar başlarında görülen çiçekleri yeşilim-sidir ve fazla dikkat çekmezler. Meyveleri mavi-siyah renklidir

İklim ve Toprak İstekleri: Güneş, gölge ve yarı gölge ortamlarda yetişir. Bol gübre-li bahçe toprağı ister. iyi süzülen nemli topraklarda iyi gelişir. İlk dikim periyodunda su-lanmalıdır.

Budama Durumu: İstenen yönde yayılmasını sağlamak için ilkbahar başında buda-nabilir

Üretim Tekniği: Çelikle üretilirKültivarları:Pq. cv. ‘Engelmannii’ - Küçük tüylü yaprakları ile sık bir kaplama oluşturur Duvara

yayıldığında küçük dallarıyla yumuşak bir görüntü sağlarPq. cv. ‘Saint Paulii’ Güçlü yuvarlak yapraklı bir sarmaşıktır

BİTKİ BİLGİSİ

149

II. PARTHENOCİSSUS TRİCUSPİDATA - BOSTON SARMAŞIĞI (VITACEAE)Yetişme Yeri: Anavatanı Japonya, Kore ve Çin’dirBoy ve Çap: 20 m’ye kadar tırmanabilirGenel Özellikleri: Kuvvetli tutucu filizleri olan tırmanıcı, sürünücü bir bitkidir.

Yaprakları geniş yumurta biçiminde, kaba dişli ya da genç bitkilerde ve tabanda yer alansürgünlerde kısmen üç yaprakçıklıdır. Üst yüzleri donuk yeşil, alt yüzü boz-mavi-yeşil-dir, sonbaharda olağanüstü parlak kırmızıya dönüşür Meyveleri koyu mavi renklidir. Bü-yük duvar yüzeylerinin kaplanmasında kullanılır. Tırmandığı duvara tüm gövdesi ile ya-pışan, fazla dallanan bir bitkidir. Simoz çiçek kurulları dar ve uzundur Mavimsi-siyahüzümsü meyvelerinin üzeri buğuludur.

İklim ve Toprak İstekleri: Yarı gölge veya gölge ortamlar herhangi bir özelliği olma-yan ancak derin topraklar ister. Geçirgen topraklarda iyi gelişme gösterir. Gençken dü-zenli olarak sulanmalıdır.

Budama Durumu: İstenen yönde yayılmasını sağlamak için ilkbahar başında buda-nabilir.

Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.Kültivarları:Pt.cv, ‘Veitchii’ Yapraklar küçük dilimli testere dişli, sonbaharda parlak kırmızı ve

morumsudur Yumurta şeklinde basit veya üç yaprakcıklı, yaprakçıkların her bir yanındabir ile üç kaba diş vardır. Yanlardaki iki yaprakçık ise genellikle tam kenarlıdır.

Pt. cv. ‘Lowii’ 20m boy yapar Soğuğa dayanıklıdır yarı gölge yerleri tercih eder. Yap-raklar derin kesilmiş, kıvrık, 3-7 lopludur. Sonbaharda parlak kırmızıya dönüşür. Çiçek-ler dikkat çekici değildir. Meyveler koyu mavidir.

5.39. PASSIFLORA (ÇARKIFELEK) (VITACEAE)400 kadar türü vardır. Güney Amerika’nın tropik kısımlarında yetişir. Genellikle her

dem yeşil, yarı her dem yeşil odunsu gövdeleri olup bunlar asma bıyığı şeklindeki tutu-nucularla sarılırlar. Çok nadir olan gösterişli çiçekleri için yetiştirilir. Çiçekler ilkbahar-dan sonbahara kadar açık kalırlar. Çoğu türünde yumurta şeklinde yuvarlak meyveninetli kısmı yenebilir Meyve olgunlaştığında portakal rengi ya da sarıdır. Sonbaharda ol-gunlaşır Nispeten soğuk bölgelerde (5-16 derecenin altında) meyve vermezler. Bazı kül-tivarları 12m’ye kadar boylanabilmektedir. Geniş çokça loplu yapraklarla donatılmış yo-ğun dalları ile çok gösterişli asmalardır. İyi yetişmek için geniş alanlara ihtiyaç duyarlarve çoğunlukla duvarları kaplamada veya terasları gölgelendirmede kullanılırlar. Güçlü vegürbüz gelişen asmalardır ve sağlam destek ihtiyacı duyarlar

Zengin iyi drenajlı toprakları tercih eder. Düzenli sulama ve gübreleme ile her türtoprakta yetişebilir. Tamamen güneş alan ya da yarı gölge yerlere dikilmelidir. Güneye veBatıya karşı olan duvar dipleri tercih edilmelidir.

Yaşlı dalları yok etmek ve azgın gelişimi durdurmak için her yıl çokça budamak ge-rekli üretimleri baharda tohumla ya da yarı odunlaşmış çeliklerle yazın yapılır.


150

PASSIFLORA CAERULEA - MAVİ ÇİÇEKLİ ÇARKIFELEK (VITACEAE)Yetişme Yeri: Anavatanı Güney Brezilya’dır.Boy ve Çap: 10 m boya ulaşan gövdesi ince ve oluklu

olan bitkilerdir.Genel Özellikleri: Hızlı gelişen her dem yeşil bitkiler-

dir. Yaprakları 5-9 loplu, 10-15cm genişliktedir. Çiçeklerihafif kokulu, 6-10 cm çapındadır. Haziran- Eylül arasındaaçarlar. Farklı renkli ve gerçekten şahanedir. Meyve oranırenklidir

İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneşli yerleri,gevşek ve kumlu, iyi drenajlı toprakları tercih eder 5 dere-ceye kadar dayanabilir.

Budama Durumu: Her yıl budanması uygundur.Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir.Kültivarları:Pc. cv. ‘Constance’ - Çiçekleri beyaz renklidirPc. cv. ‘Grandiflora’ - 10-15cm çapında iri mavi çiçek-

leri vardır

5.40. PIERIS (PİERİS) TÜRLERİ (ERICACEAE)8 Türü bulunan her dem yeşil çalı-

lardır. Gösterişli çiçekleri vardır. Uzak-doğu. Himalaya’lar ve Kuzey Amerika’dadoğal yayılım göstermektedirler.

Pierisler parlak, meşin gibi yaprakla-rı ve ilkbaharda açan beyaz ve pembe,gösterişli çiçek kümeleri için yetiştirilir-ler. Uzun boylu, yoğun gölge vermeyenağaçların altına dikim için idealdir. Kısasüreli az bir güneş çiçek oluşumu içinyeterlidir. Ülkemizin her kısmına uyumsağlayabilirler. Üretilmeleri tohumla ve-ya yaz sonunda alınan çeliklerle olur.

PIERIS FLORIBUNDA - AMERİKAN PİERİSİ (ERICACEAE)Yetişme Yeri: Anavatanı Amerika’dır. Boy ve Çap: 2mye kadar boylanabilir.Genel Özellikleri: Sık bir çalı olan bu tür Pieris’lerin en dayanıklısıdır. İlkbahar ba-

şında dik, piramit şeklinde ve beyaz renkli çiçek kümeleri oluşturur. Parlak yeşil yaprak-ları uzun-oval şekilli ve kenarları dişlidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Yarı gölge yerlere ve nemli, asitli, iyi süzülen topraklaradikilmelidir.


BİTKİ BİLGİSİ

151

Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir.Kültivarları: Pf. cv. ‘Karenoma’ - İlkbahar başında yoğun kar beyaz çiçeklenir.

PIERIS JAPONICA - JAPON PİERİSİ (ERICACEAE)Yetişme Yeri: Anavatanı Japonya’dırBoy ve Çap: Dikey büyüme karakterinde, sert ve yayılan dalları olan bir çalıdırGenel Özellikleri: Yaprakları basit yaprak ve sarmal dizilmiştir ilkbahar başında be-

yaz çiçek kümeleri oluşturur. Yeni gelişirken bronz olan yapraklar sonraları koyu yeşiledönerler.

İklim ve Toprak İstekleri: Yarı gölge yerlere ve nemli, asitli, iyi süzülen topraklarave kuvvetli rüzgârlardan korunan yerlere dikilmelidir.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir.

5.41. PITTOSPORUM TOBIRA (JAPON PİTTOSUPORUMU) (PITTOSPORACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Çın ve Japon-

ya’dır.Boy ve Çap: Kışın çiçek açan, 3-5 m

ye kadar boylanan, herd em yeşil, göste-rişli çalı ya da küçük ağaçlardır. Kuzeyülkelerinde salon ve balkonlarda saksıiçerisinde yetiştirilir. Evleri süsler Akde-niz ve kıyı şeritlerimiz için uygundur.

Genel Özellikleri: Sürgünlere sar-mal dizili yaprakları 5-10 cm. uzunlu-ğunda 3cm genişliğinde ters yumurta bi-çiminde, küt uçlu, kalın deri gibi sertyaprakları tam kenarlıdır, kenarları iç ta-rafa doğru kıvrıktır üst yüzleri parlak, altyüzleri mat ve çıplaktır. Yeşilimtırak beyaz, çok güzel kokan çiçekleri 1,2 santim uzun-luğundadır. Çiçeklerin çoğu terminal şemsiye tipi kurul oluşturur.

İklim ve Toprak İstekleri: İstanbul’un yüksek semtlerinde bazı kışlar soğuktan za-rar görülür. Deniz kıyılarında tuza ve kuraklığa dayanıklıdır. Güneşli veya yarı gölge şart-lara sahip yerlere dikilmeli, ilk yılı ilkbahar ayı bir azot gübrelemesi yapılmalıdır. Böyle-ce dekoratif parlak derimsi yeşil yaprakları daha cazip hale gelir.

Budama Durumu: Makasa gelmez fakat tepe sürgünü kesilip yuvarlak bir form ve-rilebilir. Türkiye’de ve Güney Avrupa kentlerinde canlı çit bitkisi olarak değerlendirilir.Çirkin duvarların kapatılmasında kullanılır.

Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.Kültivarları:P.t. cv. ‘Nana’ - Bodur pittossporumPıttossporum tobira var variegata - Alacalı yapraklı pittossporum


152

5.42. PUNICA GRANATUM (SÜS NARI) (PUNICACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Akdeniz rejyo-

nundan Himalaya’lara kadar uzanmakta-dır. Yurdumuzun her tarafında kültüreedilmiştir.

Boy ve Çap: Çalı veya 5-6 m boyun-da seyrek dallı, geniş tepeli ufak bir ağaç-tır.

Genel Özellikleri: Oval şekilde, ko-yu parlak yeşil olan yaprakların sonbaharrengi sarıdır. Çiçekleri yaz sonları ve son-bahar başlarında görülür, huni şeklinde-dir ve kırmızı ya da oranj renklidir. Son-baharda oluşan meyveleri, önce yeşil sonraları kırmızı renk alır. Meyvesi bulunan sulutohumlan yenir. Park ve bahçelerde süs bitkisi olarak kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Ağır humuslu toprakları tercih ederler.Budama Durumu: Kış dönemi budama yapılır.Kültivarları:Pg. cv. ‘Nana’ - Ortalama boyu 150 cm. kadardır. Meyveler küçük, çiçekler kırmızı-

dır. Bodur bir formdur. Yazın çiçek açar. Su isteği ortadır, güneşi sever.

5.43. PYRACANTHA COCCINEA (ATEŞ DİKENİ) (ROSACEAE)Yetişme Yeri: Doğal yetişme yeri Gü-

ney Avrupa, Türkiye ve Kafkaslardır.Boy ve Çap: Kışın yaprağını dökmeyen

boyu 3 m ye varabilen dikenli bir çalıdır.Genel Özellikleri: Genç sürgünleri

gri tüylüdür. Yaprakları mızraksı, eliptikveya ters yumurtamsı kenarları dilimlidişli; alt yüzleri gençlikte tüylü (Sonradançıplaklaşır, her iki yüzü de çıplak olur.)Meyvesi küre biçiminde ve 5-7 mm çapın-dadır, olgunlaştığında kırmızı, sarı veyaportakal sarısına dönüşür.

İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle ılıman bölgeler için düşünülür. Güzel meyverenklenmeleri için güneşli yerlere ve iyi drene edilebilen kısımlara dikilmelidir.

Budama Durumu: Meyveler bitkinin üzerinden gittikten sonra budama yapılır. Ge-nelliklede form budaması uygulanır.

Üretim Tekniği: İlkbahar sonları veya yaz başlarında alınan kısmen odunlaşmış çelikler-le üretimi, en yaygın üretim şeklidir. Kış ayları alınan odun çeliklerinin köklenmesi zayıftır.

Kültivarları:Pyracantha coccinea var. Lalandei - Meyvelerı portakal sarısı renktedir.

BİTKİ BİLGİSİ

153

5.44. RHODODENDRON (ORMAN GÜLÜ) (ERICACEAE)Daimi yeşil yapraklı veya yapraklarını

döken, ilkbahar ve yaz başlarında açanmor, sarı, kırmızı, pembe çok güzel renk-lere sahip, katmerli, yan katmerli veya düzçiçekleri olan çeşitli tür ve hibritleri peyzajuygulamalarında çok geniş şekilde kulla-nılmaktadır.

Serin, rutubetli yerler ister. Büyükyapraklılar kuytu ve gölge yerleri tercihederken küçük yapraklılar daha güneşliyerleri severler. Ancak gölgede iyi büyürfakat iyi bir çiçeklenme yapmaz. Güney vebatı bakılar onlar için fazla güneş ve sıcak-tır. Doğu bakılar sabah güneşinden faydalanmayı sağladığı için tercih edilir. Kuzey bakı-larda pek gölgelenmeye gerek kalmaz. Güneşli bakılarda ve sıcak yerlerde mecburen bi-raz gölge kısımlar aranmalıdır. Bu konuda boylu ağaçların altı da önerilebilir. Orman gül-leri doğrudan güneş altında veya sıcak yerlerde yetiştirildiklerinde çiçekleri süratle solar.Geç çiçeklenenleri bilhassa güneş yanmalarına karşı korunmak için öğleden sonra kıs-men gölge alan yerler aranmalıdır. Sığ köklere sahip olmaları onların kuraklığa karşı has-sas olmalarının önemli bir nedenidir. Yapraklarını döken türler dökmeyenlere kıyasla so-ğuğa daha dayanıklıdırlar. Genellikle asit (4.5-5.5 pH) ve rutubetli topraklar ister. Dur-gun suya karşı kısa süre için de olsa hassastır, iyi drene olabilen yerlere dikilmelidir. Dre-naj bir sorunsa su tutmayan yüksek kısımlar tercih edilmelidir.

Budamaya gereksinimleri yoktur. Ancak geç ilkbahar veya yazın yeni sürgün uçların-dan kırpılırlarsa çiçek üretimi artıp bitkinin dolgunlaşması ve kompaktlaşması sağlana-bilir. Çiçekler solduktan sonra uzaklaştırılırsa, gelecek yıl için çiçeklenme oranı dahayüksek olur. Tohum, çelik, kalem aşıları ve daldırma ile üretilirler.

5.45. ROSMARINUS OFFICINALIS (BİBERİYE) (LABIATAE)Yetişme Yeri: Akdeniz Bölgesinin ça-

lısı; makinin tipik bir türüdür.Boy ve Çap: Lavanta benzeri yapraklı,

sık dallı, aromatik kokulu, her dem yeşilbir çalıdır. Boyu 1.5m ye kadar çıkabilir.

Genel Özellikleri: Karşılıklı olarakdizilen yaprakları 2.5-3 cm. uzunluğunda1 -3mm genişliğinde dar şeritsi, deri gibikalın, kenarları iç tarafa doğru kıvrık vealt yüzü beyaz tüylüdür. Açık menekşe yada leylak rengi çiçekleri sürgünlerinde ba-şak tipi kurul oluşturur. Yaz boyunca de-vamlı çiçek açar.


154

İklim ve Toprak İstekleri: Kumlu, zengin, rutubetli toprakları isterse de, kurak yer-lere de uyum sağlayabilir.

Budama Durumu: Bitkinin zarar görmüş kesimleri sağlıklı fakat odunlaşmış kısım-lar baharda budanmalıdır Yaşlı bitkiler ise çeşitli zamanlarda budanabilirler. Çit olarakkullanıldığı durumlarda ise çiçeklenmeden sonra budanır.

Üretim Tekniği: Yarı odunlaşmış çeliklerle yazın üretilir.

5.46. SAMBUCUS NIGRA (AĞAÇ MÜRVER) (CAPRIFOLIACEAE)Yetişme Yeri: Avrupa, Kuzey Afrika

ve Batı Asya’da doğal olarak yetişir.Boy ve Çap: 4-1Om boyunda büyük

bir çalı veya küçük bir ağaçtır.Genel Özelikleri: Gövde kabuğu

çatlaklıdır. Tüysü yapraklar, yumurta-mızrak şeklinde. 9 cm boyunda 5-7 adetyaprakçıktan oluşur, Çiçekleri kremrenkli, kokulu olup Haziran aylarındagörülür ve genişliği 15 cm veya daha faz-la olan demetler halindedir. Meyveleri iseparlak siyah renklidir.

İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneşli alanlar ve zengin rutubetli topraklardaiyi gelişme göstermektedirler.

Budama Durumu: Yaşlı sürgünler tamamen genç sürgünlerinde yarısı kışın kesilir.Üretim Tekniği: Yazın yumuşak çelikle kışın sert çelikler ile sonbaharda tohumlar

toplanarak yapılır.Kültivarları:S.n. cv. ‘Aurea’:Yaprak döken bir çalıdır. H:S:6m dir. Altın sarısı yapraklar 5 yaprak-

çıktan oluşur. Yıldız şeklinde ki beyaz krem renkli çiçekler kokuludur. Meyveler küreşeklinde siyahtır.

S.n. cv. ‘Guincho Purple’:Meyveler olgunlaştığında siyahımsı mordur.Çiçek saplarımor çiçek açıldığında pembe olur.

5.47. SANTOLINA (LAVANTİNLER) COMPOSITEAEHer dem yeşil yazın çiçek açan bir

çalıdır. Aromatik yaprakları ve düğmeyebenzeyen çiçekleri kokuludur. Uzun sap-ları vardır. Tam dayanıklıdır. Güneş iste-ği fazladır. Zengin toprak isteği yokturfakat iyi drenajlı topraklan tercih eder.Bitkinin yaşlı kısımları erken baharda ke-silir. Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerleyazın yapılır.

BİTKİ BİLGİSİ

155

SANTOLINA CHAMAECYPARISSUS - LAVANTİN (COMPOSITEA)Yetişme Yeri: Akdeniz bölgesinde doğal olarak yetişir.Boy ve Çap: 75cm boy, 1 m çap yapar.Genel Özellikleri: Aromatik kokulu, her dem yeşil, çok dallı yuvarlak yoğun bir ça-

lıdır. Sürgünleri yen yün gibi kaplar. Yapraklar dar tarak gibi dişli, grimsi yeşil veya gü-müşi renklidir. İlkbahar sonu, yaz başı arası parlak sarı çiçekler açar.

İklim ve Toprak İstekleri: Taşlık, kayalık, kurak ve güneşli yerler için mükemmelbir bitkidir. Her tür hatta kurak ve fakir topraklarda bile yetişebilirler. Fakat tam dreneolması gerekir. Tam güneş alan yerlere dikilmelidir. Kuraklığa ve yüksek sıcaklıklara sonderece dayanıklıdır.

Budama Durumu: Budamaya son derece güzel cevap verirler. Kaya bahçelerindebordür, çit, kap bitkisi ve yer örtücü olarak fevkalade güzel olurlar.

Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir.

5.48. SKIMMIA JAPONICA (RUTACEAE)Yetişme yeri: Japonya. Çin ve As-

ya’nın güneyinde yetişir.Boy ve Çap: 1,5m’ye kadar boylana-

bilir. Sık büyüme alışkanlığında ve kub-be formunda bir bitkidir.

Genel Özellikleri: Güzel kokulu çi-çeklen, gösterişli meyveleri ve parlak ye-şil, güzel yaprakları için yetiştirilir. Çi-çekleri sarımsı-beyaz, meyveleri ise par-lak kırmızıdır. 10-12cm uzunlukta ve 3-4cm genişlikteki oval yaprakları üstteaçık-yeşil altlarda sarımsı-yeşildir. Örnekçalı, gölgeli kısımlarda bordür ya da kap bitkisi olarak kullanılır,

İklim ve Toprak İstekleri: Killi topraklarda da yetişirse de, nemli ve kumlu toprak-larda en iyi gelişmeyi sağlar. Sıcak iklimlerde daha fazla olmak üzere gölge yerleri sever-ler.

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.Üretim Tekniği: Yazın dikilen çeliklerle üretilirler.

5.49. SPIRAEA (İSPİRYA) (ROSACEAE)S. menziesil - Kırmızı çiçekli Kanada ispiryasıS. hypericifolia - Beyaz çiçekli ispiryaS. japonica - Beyaz çiçekli İspiryaS. prunifolia cv.’Plena’ -Katmerli beyaz çiçekliS. bilardii cv. ‘Rosea’ - Pembe çiçekliSpirea x vanhouttei - Beyaz çiçekli ispirya, çiçekleri ve sonbahar renklenmeleriyle

dikkati çeken peyzaj materyalleridir.


156

Ilıman bölgelerde iyi yetişirler; soğukyörelerde özellikle ilkbahar donlarındanetkilenirler. Güneşli, rutubetli ortamlar-da daha bol çiçek vermekle beraber hertürlü toprak ve kurak şartlarda da yetişe-bilirler. Ancak S. Tomentosa rutubetlitopraklara bağımlıdır. Budama çiçek ve-rimi ve kalitesinde çok etkilidir. Çiçek-lenme durumuna göre: ilkbaharda çiçek-lenenleri çiçeklendikten sonra, yazın çi-çeklenenleri de erken ilkbaharda budamak gerekir. Yumuşak çelik, yarı odunlaşmış çelikve latent devrede sert çelikle kolaylıkla üretilebilir.

I. SPIRAEA JAPONICA - JAPON İSPİRYASI - (ROSACEAE)Yetişme Yeri:Boy ve Çap: 1,5 m boyundadır.Genel Özellikleri: Yaprakları yumurta şekline, 2-8 cm. uzunluğundadır. Ayanın ke-

narları keskin dişlidir, alt yüzü soluk veya mavimsi yeşil renklidir ve damarlar boyuncatüylüdür. Çiçekler soluk ya da koyu pembe, bazen beyaz renkli olup 4-6 mm. çapında-dır yalancı şemsiye tipine kurullar halindedir. İlkbahar yaz veya sonbahar aylarında çi-çeklenirler.

İklim ve Toprak İstekleri: İyi havalandırılmış humusça zengin toprakları tercihederler.

Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budanmalıdır.Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretilir.Kültivarları:Çeşitli kültivarları mevcuttur.

II. SPIRAEA X VANHOUETTI - BEYAZ ÇİÇEKLİ İSPİRYA (ROSACEAE)Yetişme Yeri:Boy ve Çap: 2m boyunda bir çalıdır.Genel Özellikleri: Yaprakları 2-4 cm uzunluğunda, ters yumurta rombik şeklinde

genellikle sığ olarak 3-5 loplu, dişlidir. Ayanın üst yüzü koyu, alt yüzü mavi yeşil renk-lidir. 6 mm çapındaki beyaz renkli çiçekler 2,5-5 cm çapındaki yalancı şemsiye duru-munda kurullar oluştururlar. Yaz aylarında çiçek açarlar.

İklim ve Toprak İstekleri: Spirealar kolay adapte olabilen bitkilerdir. llıman iklimliyerleri tercih ederler. Sıcak yazlar gelişmeleri için idealdir. Nemli iyi drenajlı topraklantercih ederler.

Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budanmalıdır.Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretilir.Kültivarları:

BİTKİ BİLGİSİ

157

5.50. SYMPHORICARPOS ALBUS (İNCİ ÇALISI) (CAPRIFOLIACEA)Yetişme Yeri: Vatanı Kuzey Ameri-

ka’nın doğusundaki çam ormanlarıdır.Açık alanlarda ve orman kenarlarında ye-tişir. Başta geyikler olmak üzere yabanhayvanlarının gıdasını oluşturur.

Boy ve Çap: Kışın yaprak döken, 1-2 m boyunda, ufak bir çalıdır.

Genel Özellikleri: Sürgünleri sonderece ince, açık kahverenginde, üzerihafif tüylü veya çıplak. Sürgünlere karşı-lıklı olarak dizilen tomurcuklardan yap-rak tomurcuklan küçük, sivri uçlu; çiçektomurcuklan ise büyük ve yuvarlakçadır,2,5 cm boyundaki yaprakları yumurtaveya eliptik biçimde ve tam kenarlı; aya-nın alt yüzü seyrek tüylüdür. Kısa tüylüçan biçimindeki çiçekleri beyazımsı pembedir Çiçeklerin birçoğu yan ya da terminal du-rumlu başak tipi kurul oluşturur. 8-12 mm çapında, küre biçimindeki üzümsü meyvele-ri ‘inci’ tanelerini anımsatır.

İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneşli ya da yarı gölge yerlerde ve zengin top-raklarda yetişirler

Budama Durumu: Form budaması uygulanır. Kış dönemi budanmalıdır.Üretim Tekniği: Yumuşak çeliklerle yazın ya da sonbaharda ayırma yöntemiyle üre-

tilir.Kültivarları:

5.51. SYRINGA (LEYLAK) (OLEACEAE)Syringa vulgaris (Adı leylak), beyaz

çiçekli varyetesi (S.v.alba), erguvanı çi-çeklisi (S.v.purpurea), katmerimsi kırmı-zı-mor çiçekli olanı (S.v.plena) her bo-yutta çalı veya küçük ağaç formunda bit-kilerdir.

I. SYRİNGA VULGARIS - (ADİ LEYLAK) (OLEACEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Güneydoğu Av-

rupa’dır.Boy ve Çap: Kışın yaprak döken 5-6

m boyuna dik bir çalı veya küçük bir ağaç. Genel Özellikleri: Genç sürgünleri açık zeytuni yeşil, oluklu çizgili ve çıplak. To-

murcukları hafif köşeli, çok pullu, sürgünlere karşılıklı dizili, ucu sivri geniş yumurta bi-


158

çimindeki yaprakları 5-12 cm uzunluğunda, tam kenarlı, her iki yüzü de çıplak ve uzunsaplıdır (2-4cm).Beyaz, açık leylak, kırmızımtırak menekşe renkteki çiçeklerin birçoğubir arada, 10-20 cm uzunluğunda bileşik salkım durumunda çiçek kurulu oluşturur.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır, güneşli veya yarıgölge, kurak veyarutubetli yerlerde yetişebilir. Serin, rutubetli derin, nötral ve verimli bahçe topraklarındaen iyi gelişimi yapar. Toprağın biraz ağırca olması hafif olmasına tercih edilir.

Budama Durumu: Her yıl bol çiçek vermesi için çiçeklenmeden sonra solan çiçek-leri sürgünlerinin uzaklaştırılması, yaşlı sürgünlerinin dipten alınması gerekir. Hatta faz-la büyümüş leylaklar 10 cm toprak üstünden kesilerek kolayca gençleştirilebilir.

Üretim Tekniği: Üretimleri yumuşak, yarı odunlaşmış veya sert çelikler köklendiri-lerek yapılabilir, kök sürgünlerinden de üretilebilir.Bazı kültivarlar ise aşı yoluyla yetişti-rilebilir.

Kültivarları:Yalınkat ve katmerli çiçekleriyle çok sayıda kültür varyeteleri yetiştirilebilir.Yalınkat çiçeklilerindenSv cv. ‘Alba’ Çiçekleri: beyazS V. cv ‘Marechal i Foch’ Çiçekleri karmen dizisi.Katmerli çiçeklerden:S.v.cv. Amischott - Çiçekleri koyu mavi

5.52. TAMARIX (ILGIN) (TAMARICACEAE)Daima yeşil ve çoğunluğu yaprak dö-

ken, Güney Avrupa Kuzey Afrika ve II-ıman Asya’nın çeşitli yerlerine yayılmışçalı ve küçük ağaç olmak üzere 50 türüvardır.

Tamarix’ler kısa gövde ve narin yo-ğun tente gibi aşağı sarkan dalları ile çokestetik görünürler. Yapraklar küçük balıkpuluna benzer. Çiçekler küçük beyaz,pembe eflatun olmak üzere silindir şek-linde başak oluşturur. İlkbahar ve yazpembe, açık eflatun çiçekleriyle tanınanbu taksonun yazın çiçeklenen (T.hispida), yaz başlarında koyu pembe çiçekler açan (T,parviflora) ve onun daha koyu pembe renkli kültivarı (T. p, rubra), daha parlak pembeçiçekli (T. tedrandra) ve (T pentandra) önemli türlerdir.

Kuma, tuzlu su ve rüzgâra dayanıklılığı sahil tesislerinde toprak sterilizasyonu ve per-de tesisi için uygun oluşu onları aranan bir çalı yapar. Kuraklığa dayanması, alkalen top-raklarda yetişmesi onların iç rejyonlara da (Güneydoğu Anadolu) gibi intikalini sağlar.

Hızlı büyür, dikimlerini küçük kaplı fidan kullanılarak yapılmalıdır.Büyükçe kap vefidanlarda kök deformasyonu gözlenir.Çiçeklenme zamanları dikkate alınarak yapılanbudamalar çiçek verimini artırır.Çiçeklenmeden sonra budanır.Üretimi çelik ya da to-

BİTKİ BİLGİSİ

159

humla yapılır.Sert çelikler kışın kesilir yarı odunlaşmış çelikler geç bahar ya da sonba-harda kesilir.

I. TAMARIX HISPIDA (YAZ ILGINI) (TAMARICACEAE)Yetişme Yeri: Ülkemizde doğal olacak yetişir.Boy ve Çap: 3,5’ m ye kadar boylanan.Genel Özellikleri: Sürgünleri önce purpur kırmızısı sonraları esmer kırmızı olup

sarkık ve plastik görünümlüdür. Mızrağımsı ve pul pul yapraklar yaz yeşildir. Haziran-Eylül arası açan çiçekler terminal görünümlü ve sık başak biçimindedir. Gruplar halindeveya tek tek kullanılır.

İklim ve Toprak İstekleri: Bol güneşli yerlere iyi drenajlı topraklara dikilmelidirBudama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budanır. Bitkinin formunu düzeltmek için

kış budaması yapılmalıdır.Üretim Tekniği: Üretimi çelik ya da tohumla yapılır. Sert çiçekler kışın kesilir yarı

odunlaşmış çelikler geç bahar ya da sonbaharda kesilir.Kültivarları:Th cv. ‘Rubra’:Çiçeklei koyu kırmızıdır.

II. TAMARIX TETRANDRA (PEMBE ÇİÇEKLİ ILGIN) (TAMARICACEAE)Yetişme Yeri:Boy ve Çap: 3 m ye kadar boylanır.Genel Özellikleri: Yay şeklinde morumsu kahverengi gövdesi vardır. Yapraklar iğ

şeklindedir. Tüy gibi ince yaprakları ve koyu pembe çiçekleri göz kamaştırır.İklim ve Toprak İstekleri: Deniz kenarlarına dikilebilir tuzlu rüzgârlara karşı daya-

nıklıdır. Her türlü topraklara ve güneşli bakılara dikilebilir.Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budanır. Bitkinin formunu düzeltmek için

kış budaması yapılmalıda.Üretim Tekniği: Üretimi çelik ya da tohumla yapılır. Sert çelikler kışın kesilir yarı

odunlaşmış çelikler geç bahar ya da sonbaharda kesilir.Kültivarları:T.t. cv. Purpurea’; Çıçokler koyu pembe ve kısa saplıdır.

5.53. VERONICA (HEBE)(SCROPHULARIACEAE)Cinsin perennial, yer örtücü her dem yeşil

ve yarı her dem yeşil türleri özellikle çiçekleriiçin yetiştirilir. Yetişmelerinde güneşli alanlarave iyi drenajlı topraklara ihtiyaç vardır. Üretimiayırma yoluyla baharda ya sonbaharda, yumu-şak ve yarı odunlaşmış çeliklerle yazın, tohumile de sonbaharda yapılabilir. Sürgünlere karşı-lıklı dizili yaprakları deri gibi kalın ve tam ke-narlı nadiren de dişlidir. Çiçekleri salkım tipikurul oluşturur.


160

VERONICA REPENS (HEBE)(SCROPHULARIACEAE)Yetişme Yeri: Korsika ve ispanyada doğal olarak yetişir.Boy ve Çap: Sürünücü bir türdür.Genel Özellikleri: İlgi çekici bir yer örtücüdür, Yapraklar karşılıklı dizilmiş ve par-

lak yeşil renklidir Çok iyi bir alan kaplayıcıdır. Kaya Bahçeleri için de uygun bir bitkidir.Güneşli alanlarda hızlı gelişir. Parçalı güneş alan yerlere de dayanabilir. Çiçekleri küçükmavi renklidir ve geç ilkbaharda ya da erken yaz açarlar

İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli alanları ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler.Üretim Tekniği: Üretimi ayırma yoluyla baharda ya sonbaharda, yumuşak ve yarı

odunlaşmış çeliklerle yeni, tohumlar da sonbaharda yapılabilir.Kültivarları:

5.54. VIBURNUM (KARTOPU) (CAPRIFOÜACEAE)Çiçekleri kartopu şeklinde beyaz (V

Opulus’) ve özellikle (Vo.roseum), kat-merli beyaz çiçekli (Vo.alba Pleno) hemçiçekleri ve hem de yaprakları açısındanortancalara benzeyen (V.plicatum vevaryetesi V.p. var.-.tomentosum) ve tüy-lü kartopu.(V.lavanta) Kışın yapraklarınıdöken kartoplarıdır. Ancak yaprak dö-kümünden evvel çok qüzel kırmızı yap-rak renklenmeleri yaparlar. Yapraklarınıkışın dökmeyenler olarak da kırmızı,pembe, beyaz toplu çok kurullarına sa-hip defne yapraklı kartopu (V.tinus) vegene daimi yeşil olanlar arasında cazipbir tur olan (V.davidii), koyu yeşil yap-rakları ve kırmızı meyveleri ile (V.japo-nicum) en önemlilerini oluştururlar.

Türlere göre yetişme ortamı istekleri farklıdır. Kartoplarının dikimleri kolaydır. La-tent devrede dikildikleri gibi kaplı fidanları her devrede dikmek mümkündür. Aşılı ola-rak da satın alınabilir. Kuruyan dalları dışarıdan budanmalıdır.

Üretimleri ilkbahar ve yaz basında alınan yumuşak çelikler veya yaz ortasında alınanyarı odunlaşmış çelikle veya latent devrede alınan sarı çiçekler köklendirilerek kolaylık-la yapılabilir.

I. VIBURNUM OPULUS - ADİ KARTOPUYetişme Yeri: Vatanı, Avrupa, Kuzeybatı Afrika ve Türkistan’a kadar Batı ve Orta As-

ya Türkiye’den Kuzey Anadolu’na yaygın, nadiren ve Güneydoğu Anadolu’da da bulu-nur.

Boy ve Çap: Kalın dallı 4 m ye kadar boylanabilen bir çalıdır.Genel Özellikleri: Rutubetli orman kenarlarında dere tabanlarında çalılıklar içerisin-

BİTKİ BİLGİSİ

161

de görülür. Genç sürgünleri açık gri, parlak ve çıplak olup hafif köşelidir. Tomurcuklarısürgünler üzerinde karşılıklı dizilir. 10-12 cm uzunluğundaki yapraklar ışınsal damarlı veuç ile beş lopludur. Loplar kaba dişli, çıplak veya yaprak ayasının alt yüzü hafif tüylüdür.Yapraklar sonbaharda dökülmeden önce parlak kırmızıya dönüşür. Yaprak sapının ayayayakın kısmında karşılıklı bir çift beze (sığıl) bulunur. Haziran veya Temmuzda çiçeklenir.Çiçeklen kirli beyazdır ve yalancı şemsiye tipinde çiçek kurulları oluşturur. Sulu meyve-leri parlak kırmızı ve 1cm boyundadır. Meyve kurulları sürgünlerin üzerinde kış ortaları-na kadar asılı kalır. Anadolu’da özellikle Kayseri dolaylarında, kış aylarında meyveleri suiçerisinde tutularak, ‘tükenmez’ adı verilen vitamince zengin bir içecek hazırlanır.

İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklı olup, nemli yerleri severler.Üretim Tekniği: Çelik ile vejetatif olarak üretilir,Kültivarları:V.o. cv. ‘Roseum’ - Çiçek kurulları adeta yuvarlak bir kartopu gibidir; tüm çiçekleri

üreyimsizdir,

II. VIBURNUM TINUS - HERDEM YEŞİL KARTOPUYetişme Yeri: Ülkemizde Gönen-Biga arasında, Çanakkale. Aksaz’ın güneyinde. Ka-

rabiga’da Aydın, Söke. Güzelçamlı’da bulunur. Genel yayılış alam Akdeniz bölgesidir.Boy ve Çap: Sık dallı 1 m’ye kadar boylanabilen her dem yeşil çalıdırGenel Özellikleri: En belirgin özelliği: tam kenarlı, parlak koyu yeşil oval yaprakla-

rı ile metalik mavi siyah (boncuk gibi parlak) çekirdekli sulu meyvelerdir. Yalancı şemsi-ye tipi çiçek kurulları sonbahardan itibaren erken ilkbahara kadar çiçeklenir. Çiçekleribeyaz renktedir.

İklim ve Toprak İstekleri: Denizden esen tuzlu rüzgârlara ve gölgeye dayanıklıdır.Kışları ılıman yerlerde iyi yetişir, soğuklara az dayanıklıdır.

Üretim Tekniği: Yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da sonbaharda tohumlar topla-narak üretim yapılır,

Kültivarları:V.t. cv. ‘Eve Price’ Daimi yeşil kompact bir çalıdır Boyu ve yayılışı 3 m dir. Beyaz çi-

çeklidir. Oval yapraklar koyu yesiIdir.Çiçekler kışın görülür daha sonra da oval mavimeyveler oluşur,

V.t, cv. ‘Gwenllian’ Pembe çiçekli ve pembemeyvelidir.

5.55. WEIGELA (VANGELYA) (CAPRIFOLIACEAE)Weigela floribunda, Weigela japonıca ve

Weigela praecox ve bunların çeşitli hibrit vekültivarları da yetiştirilmektedir.

I.WEIGELA FLORIDA - GELİN TACI(CAPRIFOLIACEAE)Yetişme Yeri: Japonya Kore Çin ‘in doğu-

sunda doğal olarak yetişir.


162

Boy ve Çap: Boyu 3 m ye varabilen, yazın yeşil çalılardandır.Genel Özellikleri: Sürgünlere karşılıklı dizilen yaprakları yumurtamsı mızrak şek-

linde, 5-10 cm uzunluğunda, kenarları dişli, üst yüzü çıplak, alt yüzü damarlar boyun-ca ince ve hafif tüylüdür. Tüp şeklinde çiçekleri pembe demetler oluşturarak kavisli dal-lar boyunca dizilen kısa sürgünlerin uçlarında yer alır. Mayıs ayı içerisinde çiçeklenirler.

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman yerlerde olduğu gibi oldukça soğuk rejyonlardada yetişebilirler. Hızlı büyürler Akdeniz iklimi onlara sıcak gelir. Hava kirlenmesine da-yanıklıdırlar. Güneşli ve rutubetli yerlerde iyi çiçek açarlar, toprak seçmezler yetiştirilme-leri kolaydır.

Budama Durumu: Çiçeklerini döktükten sonra yapılan budamalar gelecek yılın çi-çek verimim arttırır.

Üretim Tekniği: Üretimleri yaz sonu ya da sonbaharda sert çeliklerle, ilkbaharda isetohum ile olur.

Kültivarları:W.f. cv. ‘ Bristol ruby’ - Yakut renkli kırmızı çiçekli W.f. cv. ‘ Candidate’ - Beyaz çiçekli W.f. cv. ‘Foliis Purpureus’ - Eflatun renkli yapraklı W.f. cv. ‘Variegata’ - Krem beyaz alacalı yapraklı

5.56. WISTERIA (MOR SALKIMLAR) LEGUMİNOSEAE10 Kadar türü bulunan, yaprak döken

sarılıcı bitkilerdir. Göz alıcı çiçekleri vardır.Çağlayanı andıran narin gövdelerde açar-lar. Odunlaşmış gövdeleri dolanarak (sarı-larak) ağaçsı kıvrık bir hal alır. Ağaçlara,binalara, pergolalara ve duvarlara sardırıla-bilir. Açık yeşil renkli, parlak, geniş bileşikyapraklar güzel görünüşlüdür ve küçükoval yaprakların 7-9 unun bir araya gelme-siyle oluşurlar. Bezelyemsi çiçek salkımlarıilkbahar başında açarlar. Renkleri beyaz-pembeden menekşe moruna kadar değiş-kenlik gösterir. 15 cm’den 1 m’ye kadaruzunlukta sarkan salkımlar halindedir. 8-15cm uzunluktaki kadifemsi tohum ka-bukları bunları takip eder. Ağır sarılıcı dal-ları için güçlü desteklere ihtiyaç duyarlar.

Güneşli yerleri, zengin ve iyi drenajlı topraklan tercih eder. Budama çiçeklenmedensonra ya da geç kış yapılabilir. Üretimi aşılama ya da sonbahar ya da baharda tohumlayapılır. Çelikle de üretilir. Tohumla üretimde belirli bir yaşa gelmeden çiçek açmazlar. Çi-çekleri de seyrektir.

BİTKİ BİLGİSİ

163

WISTERIA SINENSIS MORSALKIM (LEGUMINOSEAE)Yetişme Yeri: Vatanı Çin’dir. Ülkemizde en yaygın ve en çok kullanılan Wisteria tü-

rüdür.Boy ve Çap: Boyu 30 m’ye ulaşan bir tırmanıcıdır.Genel Özellikleri: Güçlü odunsu dallı gövdesiyle yaprağını döken bir tırmanıcıdır.

Tek tüysü bileşik yapraklar koyu yeşil renkli, yumurta şeklinde, 11 yaprakçıktan oluşur.Yaprakçıklar kokuludur. Çiçekler kokulu, menekşe mavisi veya mavimsi mor renklidirve 20-30 cm uzunluğundaki rasemoz çiçek kurullarında yer alırlar. Yaz başlarında çiçek-lenirler. Legümen meyve yumuşak tüylüdür.

İklim ve Toprak İstekleri: Tam güneş veya kısmi gölge ister. Ilıman iklim sever. Do-na dayanıklıdır. Her tip toprakta yetiştirilebilir ancak killi-zengin ve rutubetli topraklarısever. İlk dikildiğinde sulanmasında fayda vardır.

Budama Durumu: Ağustosta sadece çiçeklenen dalları uzaklaştıracak şekilde hafifbir budama, sonbahar veya kış sonunda güçlü bir budama yapılmalıdır.

Üretim Tekniği: Yaz ve sonbaharda daldırma ile ilkbahar-yaz döneminde cam altın-da kök ve odunsu çeliklerle üretilir.

Kültivarları:W.s. cv. ‘Alba’ - Beyaz renkli, güzel kokulu çiçeklere sahiptir. W.s. cv. ‘Purpurea’ - Menekşe çiçeklidir. W.s. cv. ‘Plena’ - Katmerli çiçeklidir.

5.57. YUCCA FILAMENTOSA (AVİZE ÇİÇEĞİ)Yetişme Yeri: Vatanı, Kuzey Amerikanın gü-

neyinden (Mississippi ve Florida yöresi) Orta veGüney Amerika’ya kadar. Ülkemizde ılıman yö-relerimizde, Akdeniz’de, Ege’de ve İstanbul’daözellikle Adalarda park ve bahçeleri süsler.

Boy ve Çap: Hemen hemen gövdesiz, 2-5 mboyunda bir bitki.

Genel Özellikleri: Yaprakları yukarıya doğ-ru dik ve yaygın, dar mızraksı şekilde, 35-75 cmuzunluğunda, etli, mavimsi yeşil; ayanın kenar-ları tam, ama kenarlarda iplik gibi sayısız uzan-tılar var. Krem beyazı çiçekleri 5 cm. boyundabunların bir çoğu bir araya gelerek 1-3m yük-sekliğinde dik duran salkım durumunda kurul-ları oluşturur. Yaz sonlarında çiçek açar.

İklim ve Toprak İstekleri: İyi güneş görenyerlere vasat nitelikteki topraklara dikilirse iyi bir gelişme gösterirler.

Üretim Tekniği: Tohumla ya da sürgünlerle üretilir.Kültivarları:Yucca filamentosa var. variegata - Yaprak kenarları sarı şeritli.


164

KAYNAKLAR

YALTIRIK, F. 1997 Orman ve Park Ağaçlarımız iğne Yapraklılar. YALTIRIK, R 1997 Ormanve Park Ağaçlarımız, Geniş Yapraklı Ağaçlar. YALTIRIK, F. 1997 Orman ve Park Ağaçlarımız. SüsÇalılan ve Sanlıcılar YALTIRIK, F. 1993 Dendroloji Ders Kitabı I. Açık Tohumlular. YALTIRIK, F.1988 Dendroloji Ders Kitabı II, Kapalı Tohumlular.

YALTIRIK, F...Dendroloji Ders Teksirleri, Kapalı Tohumlular ve Çalılar.YALTIRIK, R 1994 Dendroloji Ders Kitabı Açık Tohumlular ve Kapalı Tohumlar.YALTIRIK, R ERE. A. UZUN. A. 1993 İstanbul Adalarının Doğal ve Ekzoîik Bitkileri.ÜRGENÇ. S. i. 1998 Ağaç ve Süs Bitkileri Fidanlık Yetiştirme Tekniği.CEYLAN, G. 1999 Dış Mekan Süs Bitkileri ve Peyzajda Kullanımları.ACARTÜRK, R. 2001 Park ve Bahçe Peyzajında Süs Bitkileri ve Yer Örtücüler.PAMAY B. 1992 Bitki Materyali I Ağaç ve Ağaççıklar.PAMAY B. 1992 Bitki Materyali IIESENLER, R. 1999 Palmiyeler.BRICKELL. C. The Royal Horticultural Society Gardeners’EncycIopedia Plants Rowers.R. G. TURNER J. R.I997 Botanica.CRESCENT BOOKS Gardener The Best Plants for Design and Cultivation

www.bahcesel.com İçeriği

BİTKİ BİLGİSİ

165

N O T L A R

N O T L A R

N O T L A R

N O T L A R

N O T L A R

N O T L A R

Documents

BİTKİ BİLGİSİ - anadoluparkbahceler.com · I. GÖVDESİZ BİTKİLER (Thallophyta) Bakteriler Mavi-yeşil algler Alkler Mantarlar Karayosunları II. GÖVDELİ BİTKİLER (Cormophyta)