Erdi Arokoa Erdi Arokoa

Katalogo honen helburuakObjetivos/ Objectives

• Duela urte gutxi arte bazterturik egon den Izarbe eta Mañeruibarreko hilarrien herri artea katalogatzea, ahal den neurrian,eta herritarrei ezagutzera ematea.

• Hilarri gehienak erromaniko eta gotiko garaikoak direnez ErdiAroko hil artearekiko sentsibilizazioa sortzea eta eurenbaliotasun artistikoa, historikoa, arkeologikoa etaantropologikoa goraipatzea.

• Nafar kulturaren jatorrizko ekoizpen bat da. Izan ere Nafarroaosoan agertzen den hilarrien dentsitaterik munduko handienada.

• Erdi Aroko sinbolismoa magiko-erlijiosoa eta heriotzaren erritoaeta bizitzaren zentzua hobeki ezagutzea.

• Izarbe eta Mañeru ibarretan dagoen altxor hau ezagutaraztea.• Hemen aurkezten diren irudien gozamen estetikoa sortaraztea.

Bizitza Sinboloa

• Bizirik daudenak dira sinboloak egiteneta erabiltzen dituztenak.

• Hilarrietan azaltzen zaizkigunsinboloen esanahipean berpizteaedota beste bizitza bat dago, gizartebaten lekukoa izanik.

• Aspaldtik datozkigu, zabalpen handiadute eta geroago kristautasunarekinnahasten dira.

• Errealitate transzendentalakordezkatzeko gai da sinboloa.

• Arrazoiz ulertu ezin dena ulertzenlaguntzen du sinboloak.

• Munduaren kosmobisio oso batislatzen du sinboloak.

• Sozializazioa, meditazioa etakontemplazioa bultzatzen du.

• Denboraren poderioz sinboloak babes-sinboloak bihurtzen dira.

• Interpretaziorako zailtasunak:esanahia aldatzen da kultura taldearenarabera,jarririk dagoen tokiarenarabera, garaiaren arabera etapertsonen jakintzaren arabera. Ezindugu ahaztu berez balore estetikobatekin ere egina dagoela eta agianbeti ez dutela esanahi bat.

Harria eta zirkuloa/Piedra y Círculo/ Stone and Circle• Zergatik harria?• Harriak dituen berezko ezaugarriak:

iraunkortasuna eta gogortasuna.• Aurrehistoriatik harriek hilobia

babestu ohi dute.• Aurrehistoriatik harriz eginiko

monumentuak ditugu: trikuharriak,menireak (Ka 4700 urtetik), hilarriantropomorfikoak, baratzak (Ka 700urtetik), hilarri biribilak (Ka III-I),hilarri laukiak (erroma garaian),Biribilak (I-IV), (IX-X), (XI-XIX).

• Zergatik zirkuloa?• Nahita eginiko forma da: astrala,

antropomorfikoa, estetikoa.• Zirkuloaren esanahiak hainbat

kulturatan:– Zerua– Perfekzioa– Espiritualtasuna, psikea Mandalak– Denbora– Unibertsoa, osotasuna– Gizakion burua– Unitate nagusia– Babestokia– Jaio-hil-jaio-hil, berpiztea

Azterketa eremuaTerritorio estudiado/ Studied territory

Zirauki, Artazu, Artaxoa

Katalogoko hilarrien ezaugarriakCaracterísticas/ Features

• Izarbe eta Mañeru ibarretan katalogatu ditugun hilarri biribilak67 dira. Haietako 35 katalogaturik zeuden dagoenekoargitaraturiko hainbat lanetan. Denboran zehar galdu direnbeste 21 hilarri gehiagoren berri izan dugu, gutxienez.

• Datazioa: XI-XIX bitartean, gehienak erdi arokoak izanik.Datazioa egiteko kontestu arkeologikoa eta datazioa hartudugu kontuan.

• Materiala: gure zonaldeko kare-harrizko hilarri bat kendutagainontzeko guztiak are-harrizkoak dira (66).

• Tekniken aldetik irudien %58,6 erliebean egina, %10,3ebakia eta %31,3 inskulturan. Hiru kasutan ertza dekoraturikdago eta bederatzitan oina.

• Kokapenaren arabera. Bideko hilarriak 14 dira.Gainontzekoak hilerrietakoak dira, nonbait. Hala ere haietakoasko kontestutik at aurkitu dira.

• Motiboen harira esan beharra dago 10 hilarritan gurutzea ezdela agertzen. Hau hilarriaren antzinatasunaren zantzua izanliteke.

• Katalogo honetan hilarrien irudiei protagonismoa emateaerabaki dugu. Hilarriak, bere osotasunean ulertzeko,bibliografian aipatzen diren artikuloetara jo beharko duzu.Katalogazio hau 2007-2012 urte bitartean egina dago.

Hilarrien zabalpenamendebaldean

Ucla 1990. lauburu

Hilarri biribilen historiaren laburpenaHistoria/History

• Hilarriak hilobian jartzen ziren harriakdira.

• Hilarri biribilak eta antropomorfikoakBurdin Arotik ezagutzen ditugu EuskalHerrian. Hala ere, Nafarroan,Erromatarren garaian, hilarriak laukiakziren.

• XI. mendetik aitzina hilarriak agertzenhasten dira Nafarroa osoan. Izan ereNafarroa da, mundu osoan, hilarribiribil gehien duen lurraldea, benetanfenomeno berezia da.

• Nafarroa Garaian XI. mendetikXVI.mendera arte erabiliak izaten diralurperatzeetan, gehinetan Erdi Arokoelizen inguruan aurkitzen dira.

• XVI. mendetik aitzina lurperatzeakelizen barruan egiten direnez hilarrienprotagonismoa behera doa NafarroaGaraian. Gainera idazmena zabaltzenhasten da eta euskarri laukia biribilabaino erosoagoa suertatzen zaieharginei. Hala ere bideko hilarriek XIX.mendera arte iraunen dute, gehien batbide ertzetan, ustegabeko heriotzabaten tokia seinalatuz.

• Behe Nafarroan, XVI.mendean loraldiikaragarri bat bizi ziren hilarriak, eureniraupena hilerri guztietan mantenduzXX. mendera arte.

Hilarri biribilak herririk herriNúmero de estelas/ Number of steles

0 5 10 15 20 25 30

Gares

Sorakoitz

Zirauki

Añorbe

Mañeru

Olkotz

Adiotz

Artazu

Obanos

Eneritz

Uterga

Girgilao

Etxarren

Katalogatuak 67

Desagertuak 21+

TipometriaTipometría/ Measurement

• Diskoarendiametroa55/18zm

• Altueraosotara1,21/59zm

• Diskoarelodiera25,5/5zm

TipologiaTipología/Tipology

9 7 11 10

2 1 1

1

11

Irudien gaiak/Temas/Images

• Irudirik gabeko hilarriak• Irudia galdu duten hilarriak• Ikur astralak % 30

– Hexapetala– Erradialak– Izarrak

• Gurutzeak % 50,5– San Andres– Beso zabalduak (Malta delakoa)

• Beso konbexuduna• Beso konkabuduna• Beso zuzenekin• Beso turutaduna

– Grekoa– Latinoa– Ainguraduna– Losangea– Beste batzuk

• Landareak % 4• Enigmatikoak % 4• Giza irudikoak % 1• Idatziak % 8

Gurutzea

Astrala

Idatzia

Enigmatikoa

Landarea

Ogibidea

Giza irudia

Hilarri forma/Forma de estela/ Shape of stele

• Hilarrien itxura biribila lortzekoasmoz, kasu batzuetan, antzekoitxurazko harri naturala hartzenzen. Baliteke jende xumearenkontu bat izatea, bilatu nahi zutensinbolismoa lortzen baitzenharginaren lanak ekonomizatuz.

• Zirkuloa bera sinbolo arketipikoada.

Erdi Arokoa, XI-XIVGares, 6

Erdi Arokoa, XI-XIV Gares, 6

Irudi galdua/Imagen perdida/ Degenarate image

• Barne irudiak higaduragatik, batzuetan, galduegin dira. Oro har, hilarriaren bi aldetan agertzendira sinboloak. Soilik kasu batzuetan ez dagoikurrik hilarriaren alde batean. Eta ikurrik gabeizatea kasu bakan batzuetan agertzen da, agianhildakoaren egoera ekonomikoaren ondorioz.

• Nola edo hala Erdi Aroan sorturiko sinbologiak(hilarriaren forma bera eta barneko sinboloak)XIX. mendera arte irauten du. Jakina, sinboloenesanahia aldaturik denboran zehar, baina,funtsean, heriotzarekin eta hark dakarrenmisterioarekin loturik.

Erdi Arokoa, Gares, 6 Erdi Arokoa, Añorbe, 7

Erdi Arokoa, Sorakoitz,1

Erdi Arokoa, Añorbe,7

Erromatar garaikoa.Andeloko hil artea

Hexapetala/Hexapétala/Rosette

• Brontze garaitik Europan zeharagertzen da. Taranis jainkozeltiarrarekin lotzen da.

• Etruskoen eta erromatarren hilmonumentuetan agertzen dira.

• Ikur babesle-ongile unibertsala.Eguzki ikurra. Begizkoarenaurkakoa.

• Erraza egiteko.• Hilarrietan maiz agertzen da.

• Gurean agertzen da bestehexapetala batekin (2 aldiz),gurutzearekin (4 aldiz),landarearekin (behin), ikurmisteriotsuarekin (behin),izarrarekin (behin).

• Teknikoki inskulturaz etaerreliebez egin ohi da.

Erdi Arokoa. Bargota Mañeru, 6

Bideko hilarria. Obanos,7

Etxarren, 7

Gares, 6 Erdi Arokoa XII-XV. Olkotz, 7

XI-XIV Gares 6 Erdi Arokoa Gares 6

XI-XIV Gares, 6

Erdi Arokoa, Sorakoitz 1 Obanos, 7

Erdi Arokoa Añorbe, 7 XII-XIV Olkotz 7

Olkotzeko dorrea XVI.

ErradialaRadial/Radial

• Brontze garaitik agertzen zaigu.• Eguzki gurtzarekin lotura dute.• Gurean azaltzen zaigu, hilarriz beste aldean, beste

eguzki-sinboloarekin (1), gurutzearekin (2), gurutze-zirkulo kontzentrikoekin (1).

• Teknikoki erreliebea erabiltzen da.

XI-XIV, Gares, 6

Erdi Arokoa, Añorbe, 7

Erdi Arokoa, Sorakoitz,1

Erdi Arokoa, Mañeru 7

Zirauki 1200.SanRoman.

Izarra/Estrella/Star

• Izaera profilaktikoa.• Argiemailea, gidaria.• Erromatar garaian agertzen da

hilarrietan.• Euskal Herrian erdi aroan eta

geroko garaiekin lotzen da.• Egiteko erraztasuna.

• 8 puntakoa da kasugehienetan agertzen dena.

• Teknikoki erliebea, inskulturaeta ebakia erabili ohi da

• Gurean beste izar batekinbatera azaltzen da (behin),gurutzearekin (2 aldiz),gainontzeko kasuetan ez dagojakiterik.

Adiotz,7 Adiotz, 7

Erdi Arokoa, Añorbe, 7 Erdi Arokoa, Akiturriain Uterga, 5Caro Baroja Museoa

Erdi Arokoa, Olkotz, 7 Erdi Arokoa, Bargota Mañeru, 6

Zirauki, 7. /P ZarrabeitiaTafalla

Erdi Arokoa, Bargota Mañeru, 6

Erromanikoa. GareskoSantiago Eliza, XIII

Gurutzea/Cruz/Cross

• Sinboloa bera kristautasunarenaurrekoa da. Munduko hainbatkulturatan ematen da.

• Hilarrietan kristautasunarekinloturik azaltzen zaigu.

• Gaizkia eta bekatua uxatzekobaliogarria da.

• Gurean gurutzea irudikatzen dabeste gurutze batzuekin (9aldiz), hexapetalarekin (3 aldiz),zirkuloarekin (1), izarrekin (1),eguzki sinboloarekin (1),enigmatikoa (1).

• Gurutze latinoa XVII. mendetikaitzina agertzen zaigu gurehilarrietan.

• Teknikoki ebakia, inskultura etaerreliebeetan gauzatzen da.

San Andres gurutzea

Gares, 6 XI-XIV, Gares, 6

Erdi Arokoa XI-XIII,Gomazin Gares, 3

Zirauki 1699 Bideko hilarria, 4

Beso konbexudun gurutze zabaldua

XI-XIV, Gares, 6 Erdi Aroa, Sorakoitz, 1

Erdi Arokoa, Añorbe, 7

XI-XIV, Gares, 6 XI-XIV, Gares, 6

Beso konkabodun gurutze zabaldua

Erdi Arokoa, BargotaMañeru, 6

Zirauki, 1638 bideko hilarria, 4

Beso zuzenekin gurutze zabalduaPate gurutzea

XII-XV, Gares,6

Beso turutadun gurutze zabaldua

Zirauki, 7 XI-XV, Gares, 6

Erdi Arokoa, Bargota Mañeru, 7

Erdi Arokoa, Añorbe 7

Zirauki, 7 Erdi Aroko,Hiriberri Gares, 6

Gurutze grekoa

Erdi Arokoa,Hiriberri Gares, 6

XII-XV,Hiriberri, Gares 7

Adiotz, 7 XII-XV, Olkotz, 7

Erdi Arokoa, Sorakoitz, 1

XI-XIV, Gares, 6 Erdi Arokoa, Añorbe, 7

Bideko hilarria, Gares,6

Bideko hilarria 1789,Gares, 6

Erdi Aroa, añorbe, 7

Erdi Arokoa, Sorakoitz,1

Erdi Arokoa, Zirauki, Caro BarojaMuseoa

Etxarren, 7 Bideko hilarria, Obanos, 7

Gurutze latinoa

Bideko hilarria 1789,Artazu, 7

Bideko hilarria, Zirauki, 7

Gurutze ainguraduna

Erdi Arokoa, Olkotz, 2. San TelmoMuseoa

Gurutze Losangea.

Erdi Arokoa, Mañeru, 7 Erdi Arokoa, Akiturriain Uterga, 7Caro Baroja Museoa

Erdi Arokoa, Sorakoitz,1

Erdi Arokoa, Sorakoitz, 1

Beste gurutze batzuk

Erdi Arokoa, Eneritz, 7

XI-XIII Gomazin Gares,3

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18 Grekoa

B. turutadun

B. konbexudun

S Andres

Losangea

Beste batzuk

Latinoa

B. konkaboduna

B. zuzena

Ainguraduna

Lis loreko

• Gurutzea da motiborik zabalduena.

• Gutxienez 11 tipologia ezberdin aurkitzen ditugugurutzetan.

• Zabalduena gurutze grekoa da, berez zirkulora bikainmoldatzen dena.

• Balizko beste bi gurutze mota egon daitezke bildumahonetan, baina astral eta landare ataletan sartzeaerabaki dugu.

Zirauki, 1200. SanRoman.

LandareaVegetal/Plant • Landareak

berpizkundearensinboloak dira, hilostean berpiztenbaitira.

• Aurrehistoriakolurperatzeetan loreakeskaintzen ziren,Greziarrek etaErromatarrek ere bai.

Erdi Arokoa, Sorakoitz,1

Erdi Arokoa, Sorakoitz, 1

Gares, 6 Erdi Arokoa, Sorakoitz, 1

Pedro Zarrabeitia 2011

OgibideakOficios/ Works

• Aurrehistoriatik gizakiak eurenlanabesekin lurperatzen ziren,agian garai hartako oihartzunikizan ote daiteke?

• Oro har, irakurtzen ez zekiengizartea zen eta nor zegoenlurperaturik irudien bidezadierazi behar zen.

• Agertzen diren lanabesak,gremioen ikurrak izanen oteziren?

• Gurean ogibideko hilarribakarra dugu, hargin edotaerrotari baten lanabesak etaerrota-harria azaltzen dira.

Erdi Arokoa, XI-XIV Gares, 6

Zirauki, 1200. SanRoman.

Giza irudiaImagen humana/Human form

Nafar erromatarhilarrietan askotanagertzen dira gizairudiak. Alabaina ezda motibo arrunta erdiaroko hilarrietan.Nafarroan 31hilarritan azaltzen dagiza irudiekin.

Nor da? Hildakoa?

Erdi Arokoa, Sorakoitz,1

Eunate, hargin marka.XII

EnigmatikoakEnigmática/ Enigmatic

• Zer ote dira?

• Harginak eginiko akats batenondorioz desitxuraturik geratuziren irudiak ote dira?

• Historia edo gertakizun batkontatzen digun herri arteabstraktuak edo lengoainmotekniko batek?

• Profilaxi moduan egiten direnikur abstraktuak?

• Dekorazio hutsak?

XII-XV, Olkotz, 7 Erdi Arokoa, Bargota Mañeru, 6

Erdi Arokoa, Sorakoitz, 7

Hiriberri, XII

Idatziak XVII-XIX/Escritura/ Writing

• XVI. mendetik aitzina, hilarrienanonimotasuna galtzen joaten da etahildakoen edota etxearen izenakidazten hasi dira.

• Harginek idazteko nahiago dute laukiazirkuloa baino, espazioa egokiagoabaita.

• XVII-XIX mende artean dauden hilartearen formak 4 dira: biribila, laukia,gurutzea eta haien arteko nahasteak.(Ikus 8).

• Erdi Aroko hilarri anitz berrerabiliakizan ziren bideko gisa.

• Hemen ditugun idatzitako guztiakbidekoak dira, hau da, ustegabekoheriotza baten lekukoak dira.

• XIX. Mendera arte euskara hizkuntzanagusia bazen ere epitafioakgazteleraz idatzirik daude: Don…. Soyde… Aquí murió… Aquí murieron…

Bideko hilarria 1638 DonMartin de Yryarte,Zirauki 4

Bideko hilarria 1699 Soy deJosefa de Oteiza, Zirauki 4

Bideko hilarria. Soy Roman ...osses año 1700, Zirauki, 7

Bideko hilarria,Gares, 7 Aquí murió Ambrosio Medranoaño 1789

Aqui murio Joaquina Echauri año1806?. Girgilao,7

Aquí Murió Don Ciriaco ArrastiaAño 1856, Artazu, 7

Artazu, 7 (III karlistaldia) Aquí murieronFrancisco yVictoriano (Arasarte) hermanos

en batalla Año 1876 R.P.A.

Lartzabal, BeheNafarroa

Abaurregaina, Nafarroa Garaia

Museoa/ Museo/Museum• Bilduma hau, berez, Izarbe eta

Mañeru ibarreko hilarrien museobirtuala da.

• Izarben, gutxienez, bi aztarnategioparo ditugu museo fisiko batenproiektua garatu ahal izateko:Garesen Zubiurrutiako SanEutropioren orubea eta Olkotzenelizaren kanpandorre inguruko lureremuan.

• Ziraukin, hilerri ondoan eta herrianbertan, XVII. eta XIX. mendebitarteko hainbat bideko hilarriparatu dira modu xume bainaikusgarrian,erakusketa gisa.Olkotzen ere bai.

• Hilarriak kultur ondare diren aldetikoso aberasgarria litzateke hilarrienmuseo edo interpretazio zentro bategitea, honelako proiektuagauzatzeko hilarri aski baitago.Heriotza hobeki ulertzeko jatorrizkoerantzuna izateaz gain erakargarriartistiko eta turistikoa eta irakaspenantropologiko eta historiko dituguhilarriak.

• Eskerrik asko/ Gracias / Thanks– Ana Belen Mañeru, Javier Vicuña, Jacinto San Martín, Antonio

Laita, Raquel Unanua, Javier Armendariz eta Fernando Pérezde Laborda-ri ezinbertzeko laguntzagatik.

– Caro Baroja eta San Telmo museoei emandako irudiengatik.– Pedro Zarrabeitia, Pello Iraizoz, Sandra Quijal eta David

Mariezkurrena-ri– Nexo taldeari bere laguntza teknikoa emateagatik eta, hain

zuzen ere, Raquel Guindo-ri bere eraman handiagatik argazkiakebakitzeko lanean.

Eta bereziki hilarriak hain ongi eta modu arduratsuandenboraren erasoetatik eta lapurretatik zaindudituztenei eta euren etxeetara, eskuzabaltasunez,sartzen utzi nautenei.

Oinarrizko bibliografia

(1973) Maria de Urrutia R., Fernández García F.””Las estelas de Las estelas de SoracoizSoracoiz””Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, nº 13.

(1976) Manso de Zuñiga, Gonzalo ““Museos del País vasco. Museo de SanMuseos del País vasco. Museo de SanTelmoTelmo”” Biblioteca de la Gran Enciclopedia Vasca.

(1989) Zubiaur Carreño, Javier ““Estela discoidea procedente del desolado deEstela discoidea procedente del desolado deGomacinGomacin””

(1994) Ukar Muruzabal, Jesús ““Ayer y hoy de las estelas discoideas deAyer y hoy de las estelas discoideas deNavarraNavarra”” Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra nº 64.

(1996) Jimeno Jurio, JM; Jimeno Aranguren, R. ““Estelas discoidales deEstelas discoidales deBeriainBeriain, , AkiturriainAkiturriain, y , y ErespuruErespuru”” Cuadernos de etnología y etnografía de Navarranº 68.

(2008) Colomo Castro, Koldo ““Estelas discoideas de Puente la Reina/Estelas discoideas de Puente la Reina/GaresGares””Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, nº 83;-(2010) IzarbeingurukoIzarbeinguruko herriherri arteaartea http://issuu.com/mirisari/docs/itzarbeinguruko_herri_artea